Nüsha Şarkiyat Araşbrmalatı Dergisi ·:: journal of Oriental Studies

YılfV olume: IV, Sayı/Issue: 13, Belhar/Spring 2004

ARAP EDEBİY A Tl PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

İbrahim Ethem Polat

Özet: Bu makalede, 1096-1291 yılları arasında Müslüman Doğu'ya ·Batı dünyasının kutsal bir savaş imajıyla düzenlediği .Haçlı Seferleri adı verilen saldırılara karşı bölgede yönetimi ellerinde bulunduran Türk Devletlerinin ve onların yöneticilerinin Frenklere karşı vermiş oldukları mücadelelerin Arap edebiyatma yansıması ele alınmıştır. Türkler, yaklaşık iki yüzyıl süren bu saldırılara karşı kesintisiz mücadeleye devam etmişlerdir. Onların Frenidere karşı ortaya koydukları mücadeleler, Arap edebiyatında özellikle de şiirlerde de bolca işlenmiştir. Döneme çağdaş olan Arap şairler, bu mücadelelerde Türk sultan ve emirlerinin yanında yer alarak onların zaferlerini şiirlerinde överken Türkleri islam toplumuna ideal mücahit ve lider olarak takdim et­mişlerdir. Arap edebiyatçılarının bu destekleri, Türklerin savaşçı vasıfliın ve yetenekleri yanında halkın desteğini de kazanarak zafere giden yolda yönet­tikleri halktarla bütünleşmelerini sağlamıştır.

Anahtar kelimeler: Haçlı Seferleri, Türkler, Arap Edebiyatı, Şiir.

The Struggle of the Turks Against The Crusades from the Window of The Arabic Literature in the Middle Ages

Summary: In this snıdy, The Crusades (1096-1291) which are org~ized by the Western world against the Muslim East under the name of "Holy W ar'', fight of the Turkic states - Turk Rulers- against the Franks and the reflection of this. actions to the Ara b Iiterature was studied. Turks fought against these attacks continuously that went on about two hundred years, Their struggle against Franks had been abundantly studi~d in Arabic literature, especially in poetry. Poets of the period, taking sides with Turkish sultans and amirs, praised their victories in their poets, while presenting the Turks as ideal fighters· and teaders for the Islamic faith to the Islamic society. This support by Arab writers ·and poets made it possible for Turks to be ab le to get united

· with the people they led on the way to victory besides their comb~tant characteristics and abilities.

Keywords: Crusades, Turks, Arabic literature, Poem

• Arş. Gör. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.

NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004 1 .

7

ARAP EDEBiYATI PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERlN MÜCADELELERl

Dünya coğrafyasında Doğu-Batı ifadeleriyle adlandırılan topraklar, in­sanlık tarihi boyunca çeşitli zaman dilimlerinde tekrarlanan bir sürtüşıneye de neden olmuştur. Orta Çağ'a gelindiğinde bu uzun sUreli mUcadelenin en kap­samlı dönemini oluşturan, araştırmacı ve tarihçilerio çeşitli dini; siyasi, ikti­sadi nedenlere dayandırdığı Haçlı Seferleri hareketi gerçekleşmiştir.

Haçlı Seferlerinin siyasi nedenini, TOrkler'in ilerleyişini durdurmak oluştururken, Avrupa'nın ekonomik çalkantıları ve Doğu'nun zenginliğini ele geçirme planları iktisadi hedef olmuştur. Bu ana nedenlerin arkasına gizlenen ve saldırıların itici gUcü olan dini neden ise; Batı dUnyasının başta Hz. İsa'nın kabrinin bulunduğunu kabul ettikleri Kudüs şehri olmak Uzere "kutsal top­rakları kurtarmalf' sloganıyla oluşturulmuştur 1 • Haçlı Seferlerinin yayıldığı alan gilnilmüz Ortadoğu coğrafyasını oluşturan bölgenin bilyUk bir kısmıdır. Arap tarihçi ve coğrafyacıları eserlerinde saldırı alanını. "BiHidu'ş-Şam"2 ola­rak adlandırmaktadırlar.

HaÇlı Seferleri, islam İmparatorluğunun Bağdat'ta Abbasi, Mısır'da Fa­nmi ve İspanya'da (Endillils) Emevi hilafeti olarak ilçe bölündüğü ve özel­likle Abbasi ve Fatımi halifeliklerinin birbirleriyle sürekli bir çekişme ha­linde oldukları dönemde gerçekleşmiştir. Milstüman Doğu'da İslam'ın tem­silcisi olma iddiasındaki her iki halifelik ·de bu saldırılara karşı bir birlik oluşturamamış ve Frenklere karşı mücadelede ortak hareket edememişlerdir.

Yaklaşı)< iki yUzyıllık bir süreçte, 1096-1291 yılları arasında Doğu'ya sekiz Haçlı Seferi dUzenlenmiştir. Biı zaman diliminde, ilk Haçlı Seferlerinde (1096-1099) Urfa, Antah.')'a, KudUs ve Trablus'ta birer Haçlı Kontluğu ku­rulmuştur. imadeddin Zengi'nin 1144 yılında Urfa'yı Haçlılardan geri alarak · Urfa Haçlı kontluğuna son vermesi se~ebiyle ikinci Haçlı Seferleri (1147-1148) dllzenlenmiştir. 1187 yılında Selahaddin Eyyfibi'nin KudUs'ü fethi ve KudUs'de bulunan Haçlı Krallığının da ortadan kaldırması üçüncü Haçlı Seferine (1189-1 192) yol açmıştır. Dördüncü Haçlı Seferi (1203-1204) sonunda da hedeften sapan Frenkler, Bizans' a saldırarak istanbul'da 1204 yılında bir Latin devleti kurmuşlardır3• 12 l 7'de Papa innocent'in organizasyonuyla gerçekleşen beşinci (1218-1229) ve altıncı seferlere (1228-1229) Eyyubiler başarı ile karşı koymuştur. 1248-1252 yıllarında gerçekleşen yedinci ve 1270 yıliında ki sekizinci sefere karşı başta Sultan Baybars olmak Uzere Memlilkler milcadele vermiş, nihayet Şam salıillerindeki son Haçlıları da 1291 yılında Memlilk sultanı el-Eşref Halil Akka'da4 yenilgiye uğratarak ortadan kaldırmıştır. ·

Haçlı Seferlerine karşı bölgede gücU ve yönetimi ellerinde bulunduran Türk Devletleri ve onlara bağlı emirlikler en büyük mücadeleleri vermişler­dir. Anadolu Selçuklu Sultanı Kılıç Arslan'ın (1092-1107) Anadolu toprak­Iarı üzerinde Frenklere karşı verdiği mücadeleler, sadece TUrk-İslam ale­minde değil; Haçlılar tarafından da takdir edilmiştir. Eskişehir (Dorylaion) muharebesine şahit olan bir Haçlı yazarı "Türklerin metônet, kahranıanlık ve savaş kabiliyellerini kim tasvir edebilir" sözleriyle bu gerçeği tespit etmiştrrs.

8 NÜSHA, YIL: IV, SA YI: 13, BAHAR 2004

İBRAHIM ETHEM POLA T

Frenklere 'karşı savaş meyd-anlarında kılıç sallayan Türk sultan, emir ve komutanlannın üstün başarıları, Arap edebiyatında da yankısını bulmuştur. Dönemin önde gelen Arap ~debiyatçıları Türkleri manzum ve mensür eserle­rinde İslam'ın kılıcı ve Müslüman halkların koruyucusu olarak takdim et­mişlerdir. Haçlı Seferleri dönemine çağdaş olan ve bir çoğu bu savaşlara ka­tılmış veya bizzat gözlemlemiş olan edebiyatçtiarın dile getirdikleri övgiller. halkın da pek çok savaşta gönüllü asker olarak yer almasını sağlamıştır. Biz bu çalışmamızda, yaklaşık iki yüzyıllık zaman diliminde Türklerin gerçek­leştirdiği sayısız -zaferin .. arasından seçtiğimiz bazı önemli başarılarm Arap edebiyatma yansımasını, Tari~i kronoloji içerisinde sunmaya çalışacağız.

51311119 yılında Mardin Artuklulularının em iri İlgazi, Haleb'e hakim olduktan sonra Haleb'l ·sür~kli tehdit eden Antakya Haçlı prensi Roger de Salerno'ya karşı Bitlis ve Erzen emiri Toganarslan, Munkızl emiri Usame ile birlikte saldırıya ·geçry1iş_.Teiİ~] İfrln'de yapılan çarpışmada onları bilyUk bir bozguna uğratmıştır. Bu savaşta Prens Roger de öldUrUlmüştUr6• Bağdat'ta bulunan Abbas i halifes i ei-Mustansır Billah, · İl gazi'ye bu başansı sebebiyle bir tebrikname· ile hil'a~. göndermiştir7 Halebii tarihçi ei-Azimi, eserinde 513/11 1 9 yılı olaylannda:·ôeğindiği bu zafere kendisi de şu övgüyü kaleme almıştır: - . . ..... ·

. ::- . . " ~ .... ;:; . . .. Lıı:-,_...; ç_.J.S. ~ \!.....__;1)\!ı

s:ı:~~~~.J~b.i:. ~~

Şirk koşan azg,.n adamlara, onlardan intikamunızı tek tek olacağımızı bildir! · · --

Senin kurduğun tuiaklarla kuşatılınca onlardan bir haberci bile kurtu­lamadı.

ei-Azimi'nin bir diğer övgilsU, 52711132-33 yılında Haçlılam karşı bir çok başanlı.milcadeleler gerçekleştiren Türk komutanlanndan Seyfiidrlin Sa­var hakkındadır. Tellu Biişir civarında Frenkleri büyük bir bozguna uğra­tınca, "Başı-şöyle olan bir kasideyle onu övdüm " diyerek şu beyti sunmakta-dır: -.- - · ·

- ·,. ;1 -.. ::-. • ' "ı • • . !ı ı . ~- : Y.J.JU ..!.A,....,:. ~..ı......;. J ..r-"'" ~

Allah 'm yardımYnı kılıç kuşamr gibi kuşa n! Güzel ve tatlı nimetleri azık olarak sırtma bağla! Zira Allah. herhangi bir şeyi ihscın edince artık ondan bir daha dön m ez.

Haçlı Seferleri döneminde yaşamış ve Haçlılar ile Mtislümanlar arasın­daki en büyük savaşlara tanıklık etmiş olan İbn Kayseraru11 kendisinde derin izler bırakan bu savaşlan ve onun başarılı kahramanlarını pek çok kaside­sinde dile getirmiştir. 52311129 yılında Dimaşk Hakimi Tacu'l-Mulılk Börl (ö.526/1132) Dimaşk yakınında Frenk.Jeri hezimete uğratınca12 tbn Kayserani

NÜSHA, YIL: IV, SA YI: 13, BAHAR 2004 9

ARAP EDEBiYATI PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

"hak sevinçli, kılrçlar giiliimseme de'', sözleriyle başlayan şiirinde mutluğunu ifade etmekte, Böri'nin halkı esaretten kurtarışını şu beyitleriyle övmektedir:

• A • ,.. •

(:,_.;..ıı:, J---..:J' ~ı,; ;~ı ~ f~ı t+kL..__.j( ~ i:r--;.iı ~L...Z 13·j ~ ~ ı:_J:Uı. ·,; j· ı· • ıiıS-ı---- - '~ -~

(·ı· ~)ı.__jı ·. : ••• J ;~ı ;;_:ı._j J ;

~i~~f~p~~j ~ 0 .,..5 ;-:.iı l.G-1 ~ ıi~ ~___;.

Atları sürdiin, ülkeyi sağlama al dm, insanları güvende kıldın, sen diledi­ğini yapmakta özgürsün.

Atlarmla en uzak yerlerden çıkıp geldin. Onlal'ln beline zincir dolayarak, en güzel tedbirleri aldm.

Karanlığcy/a dünyayı yutan gece gibi miişrikler bizi kuşa!tığmda, bizi aydınlığa çıkarduı.

Haçlı seferlerine karşı ilk planlı ve kapsamlı mücadeleleri başlatan kişi Zengiler hanedanının kurucusu İmadeddin Zengi olmuştur. 521/1127 yılında Atabeg Unvanıyla Musul ve Halep'e hakim oldl,!ğu esnada Haçlılar, Suriye'de bütün Akdeniz sahilini ve limanları kendi denetimleri altına almışlardıı4• Frenklere karşı verdiği mücadeleler sonucu Müslümanların moralini yük­seltmiş, halk tarafından Frenklere karşı ortaya çıkan bir İslam mUcabidi ola­rak algılanmıştır. Yönetimi altındaki halkiara adil davranışı sebebiyle de ayrı bir sevgi kazanmıştır. Zengi'nin bu yönünü Brockelmann, "vazifeşinas ve mükemm,el bir yönetici" olarak t~rif etmiştir15•

532/1137-38 yılında Bizans İmparatoru 16, Haçlıların İmadeddin Zengi'ye karşı yardım isteklerini yerine getirmek amacıyla Kostantiniyye'den oldukça kalabalık Rum ve Frenk askerlerinden oluşan bir orduyla hareket etmiştir. İmparator, Halep yakınlarındaki Buza'a'y1 zorlu bir muhasara sonucunda eman ile teslim almış, şehre girdikten sonra sözUnU tutmayarak halkı katletmiştir. İlerleyişine devam ederek Şeyzer kalesini de muhasara altına almıştır. İmadeddin Zengi'nin üzerlerine hareketi karşısinda korkuya kapılarak yirmi döıt günlük muhasaranın ardından muhasara aletlerini ve mancınıklarıru geride bırakarak ordusuyla birlikte çareyi kaçmaleta bulmuştur17•

İmadeddin Zengi'nin bu büyük başarısı Uzerine Hama doğumlu ve yaşa­dığı dönemin önemli şairlerinden biri olan İbn Kuseym el-Hamevi18 onu öven bir kaside kaleme almıştır. Şiirinde, lmadeddin Zengi'nin Frenklere karşı mücadele de azim ve gayretini överek savaşlarda düşmanlarının bu azim karşısında mahvoluşlann'l dile getirmiştir:

. -: . ··, y~l ~J.L___j ·-. ~)ı8.__ılı ~-;..._...:,;

~ı ~ı;__.iıı J____;_~ı ~L__S-

1· ::ıı~~~~~ L-.,j r J~ı ~ ~r 'r---1 r---sı ;ç___;. .:..ı:,_.._.Wı ~ ;~

10 NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004

İBRAHiM ETHEM POLA T

19· ·u ·~,·-·· · •·. ~ r . ...,_ . ·-r=-----

- Ey yüce kral senin-rEmin/e-karşılaştığın zorluklar kolayiaşıp boyun eğdi. Görmedin mi Rımı köpeği senin merhametli bir kral olduğunu anlayınca

zifiri karanlik bir gece gibi olan bilyi/k bir orduy/a çölleri otlar/o aşıp geldi. Çölde senin ordunu görüp donakal dı. Ne ka/abiliyor, ne kaçabiliyordu. Yaşamak istedi ve kaçtı gitti. Onun ölümden başka yakın dostu yoktur.

İmadeddin Zengl, 534/1 139-1140 yılında Frenklenil üzerinden sUrekli olarak Hama ve Halep üzeriile saldırılar düzenleyerek MüsiUman ahalinin maliarına ve canlarına.büyilk zararlar verdikleri Haçlıların en önemli kalele­rinden-biri olan Barin.!<ale'sine saldırıya geçmiştir. Frenkler'in büyük muka­yem~tjne .ra~en ·b-Qi:a:yı~~1e..:geçinniş, daha sonra da Ma'arra ve Kefertab üzerine yilrü.yer~k c!v~.r:ı.~. e_n büyilk yerleşim birimlerinden olan bu beldeleri de fethetmiştir20. Onun bu Üstün başarıları Uzerine İbn Kayserani, Frenkleri Zengl'nin gUcU ··hakkında~yararak adeta onlara korku salmaya çalışmıştır. Frenklerio hezimetini vasfeden, Zengi'nin de başarısını öven şiiri şu şekilde­dir:

)___;~) ~ ~ .r}~' ;:...-__...:, ~:Wiı ;:Li J-; ~ ~1 ~~~ ~:· ·~ ~ 1 ~_·i,'· "' · "' '~ · ..... t__;. . ;----;- ..., ~ • .:r--: ;'J ~

~jj Y; •: ;...r. ~ ~:, ·iıj

~~~:,~.;._._.s.~ ~r, 0~ . ~. . .--.... _Ji 1 ' ~' ~ ... ;;L-i ;------" ~ .... - );------" : r-.r 'J~ 'J~ı;. '} ,J;..,--J. ı).~L..__i. :,r :!1. ~-.il • • •ı ·, • -.~ .. ~ ~ • •

,r--J 1 ( 1'---"' ...r---:: ~..:..__... '---')

~L_;.j, ~ .,.......Jf:, L..... ;ıl.__;. ~ ..

• ... • .:.ı · •• ,, ~· i ~ ' . . . ·'· ~ ~ ~ .,----!-- ,!, r--~ .:r-t'J

~) :J-:Uı~~ ı___;,j~ ~

~~ t_.__S~~ ~ ~~ ı:,._i:, ·~i 'ı:, ~'ı ~:uı c;-..:.r; ~li eı~yı L....j~ J._;ıJ ;ı___j ı;~,.,.~~ ji •)~ __ _j ı~L.........i ~! • • ~· ·f LJ:....;i. :. ~ ' '... • 1( . ·~ •• 'J ·t~.........._....J

Sakm bizden ama sakınman neye yarar? Oy/e kılıçlar vardır ki, geriye bir şey bırakmaz!

Şirkin krali atlarının zafer kazandırdığr, dahası ordusunun kaderi belir­lediği bir kraldan nasıl kurtulur.

Işığından gözlerin kamaştrğı bir geçille inıadeddin onları fakatsiz bırak­lığında,

Arkalarma bile bakmadan kaçıp gittiler. Ölümden kaçıp sığınacak bir yer yok.

Kiifri/n ne kendisi ne de izi kaldı. Din de ne küfiirden ne cie bıraktığı iz­den korkacak değil.

Artık Frenk/erden lıiç korkınal Topluluk kaçsa bile bir grup asker onları yakalar,

O Frenk/er ki savaşlTkiarında öldiirii/iir, kova/andTkiarında defedilir, ku­şatıldıklarmda mailSur bırakılırlar.

Kılıçlar da onların bektiretini gider ir, bu yüzden kılıca erkek adı verilir.

6 ·cemaziyillab.ir 539/4 (Aralık 1144) tarihinde Hıristiyanlar için oldukça

NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004 ll

ARAP EDEBİY ATI PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

kutsal ve önemli olan Beytu'I-Makdis, Antakya, Roma, Kostantiniyye'den sonra de~erli olan Urfa'nın (Ruha) fethi MUslümanlar arasında çok büyük bir sevince neden olmuştur. Zengl, yirmi sekiz günlük bir muhasaranın ardından Urfa'yı fethetmiştir22• Abbasi Halifesi el-Muktefi Billah, bu başarısından do­layı "Zeynu '/-İs/tim", "el-Meliku '1-Mansıir ", "N as int '/-Em iri '/-Mu 'm inin" unvanlarıyla şereflendirmişti~3 .

Urfa'nın fethi İslam aleminde büyük bir sevinç yaratmış, İsliim tarihçileri eserlerinde konuya geniş yer vermişler, olayı eserlerinde Müsltimanların duygularma tercüman olacak şekilde anlatmışlardır. Şairler de bu büyük fethi müjdelemek, tebrik etmek amacıyla İmadeddin Zengi'ye birbiri ardınca öv­güler kaleme almışlardır. Urfa'nın imadeddin Zengi tarafından ele geçiril­mesi mUnasebetiyle, Şam'ın önde gelen şairlerinden İbn Münir et-Trablusi24

yazdı~ı övgü şiirinde; Haçlı ordusunun bilyUk bir hezimete uğratıldı~ı savaşta Freniderin Zengi'nin askerlerinin kılıçiarına yem oldu~unu, liderleri Joscelin'in sayıca kumlardan daha çok adamları olmasına ragmen savaştan fi­rar ederek kaçışını büyük bir ayıplama ile şu şekilde tasvir etmiştir:

Rum ordusu gibi, senin ordunun iki katı olan ve kum gibi kalabalık bir orduyla sana ulaştı.

Allah 'm yardımı ve sevenlerinin kalplerine teselli veren azmin/e onunla savaştın

Zoru görünclJ kaçtp gitti. Kendisinden malı ve sahip olduklari ganimet olarak alımnca yağmaetiarın en büyiik ganimeti son nefesidir.

Haçlı Seferleri'ne karşı en büyük mücadeleleri veren bir diğer Türk sul­tanı da İmadeddin Zengi'nin oğlu Nureddin Mahmud Zengi'dir. I 7 Şevval .51 III I (Şubat I 1 18) tarihinde Halep'te doğmuştul6• Üstün başarı ve çalışmalanyla halkının ve Arap şairlerinin gönlünde taht kurmuştur. Şairler, Haçlılara karşı verdiği mücadeleleri ve İslam birliğini sa~lamada ki gayretle­rini adeta birbirleriyle yarışırcasına şiirlerinde ölümsüzleştirmeye çalışmış­lardır. "Arap ve islam Aleminin Bir/eştiricisi'' unvanıyla da anılan NOreddin'in devletini de Arap tarihçileri ve edebiyatçıları "ed-Devletu'n­Nfiriyye" olarak adlandırmışlardı~7. Frenklerio ellerine düşen Kudüs'ü kurtarınayı kendisine en bUyük gaye edinmesinin yanı sıra İstanbul'u da (Kostantiniyye) fethetmek istemekteydi. Bu konuda ki azim ve iste~ini hali­feye yazdıgı bir mek.'ttlpta açıkça şu şekilde dile getirmiştir:

"istanbul ve Kudüs, yanş meydanmda fetih gayesine yönelmiş bekleyip durmaktadir. Her ikisi de kapkaran/tk bir gecenin yalmzltğmda arkadaş/tk sabahmm bekleyişi içerisindedir/er. Şam yiice olan Allah, lütfu keremi saye­sinde bu iki Jethin de me.welerinin kopanlma zamanını Müslümanlara yak­laştırır ve bu hizmetçi kulunu da halifenin hoşnutluklarını kazanmak için mu-

12 NÜSHA, YIL: IV, SA YI: 13, BAHAR 2004

İBRAHİM ETHEM POLAT

vaffak kılar ıtı. •.·

İmadeddin Zengl'nin ölümünUn ardından, 541/1146-47 ytlında Teli Biişir ve civarını elinde bulunduran daha önce de Urfa kontu olan Joscelin, Urfa halkı ve şehirdeki Ermenilerle anlaşarak Urfa'daki Müslümanlara karşı isyana teşvik etme konusunda yerli halkla aniaşmış ve bunu gerçekleştirerek Urfa'yı zapt etmiştir. Bu durumu haber alan Nureddin Mahmud Zengi derhal Urfa üzerine harekete geçmiş, Nureddin Mahmud Zengi'nin gelişini haber alan Joscelin kaçmış, Nureddin Mahmud Zengl şehri tekrar geri alarak baba­sının emaneti olan Urfa'ya hakim olmuştur9.

Urfa'nın bir oldu bittiye getirilerek kaybedilmesine engel olan Nureddin Mahmud Zengi, Milslilman halkın gön!Unde babasının yokluğunu aratmaya­cağına dair sağlam bir güven oluşturmuş, onun bu :zaferini dönemin Arap şa­irleri de en gilzel mısralarıyla övmilşlerdir. İbn Münir, Urfa'nın fethi dolayı­sıyla ona şu övgü şiirini kaleme almıştır:

.__ __ mı u. · i )fJ ..ı:ıh __ _,

.ÜI.,-----il ..--"".ıli~-~ Jl<­

.Jl;...___s.J \.ril;...___s.l ~-~ ..

.ÜI~ -'------"< Jl~l:: vL__.!.

.__ _ __.·u.;! ...... __ ,u,ll;i '-------1()

30 .,__JL-i.,_;J 'J J .... __ ·.._-~-J ...._____j

L__.p) ~4 J;i L___.. ...:,L__I..

4:---l! ~) .u. _r--11 )'--i ~ }'J

~ ---.J! Ô;t__... ..:.ı )t__...

4-:------ r'--!Jü c._,:.-..<1' ~ .:.L-J;

_,---ll ~ • r---ı' 4-:---- ..,___

J~ ı--l ~.ılı ij:---'" ;_.--P' ~"-f..->. J

Oy/e bir hükümdar ki, bir yeri fethederek ze/il kılmışsa da orayı koruya-rak yüceltmiştir.

Uifa yıkrlmaya yiiz tutmuşken, cesaretiyle karanlık günlerini aydınlattı. Oy/e bir kükreyişle ona atrldm ki, boynundan esaret yu/arını çıkardrn. Bu onun fetihlerinin başlangıcıdır. Ardmdan Şam ve Irak fethi uzak de­

ğildir . . Rum köpeğini kahreden babasmm izlediği yoldur bu. Din savunmasmda öyle bir cihat gerçekleştirdin ki, onun için ne koş­

maktan ne de harcama yapmaktan geri kalır. Urfa'nın fethi dolayısıyla Nureddin ve Selahaddin Eyyübi'nin vezirlerin­

den olup dönemin önde gelen edebiyatçılanndan İmadüddin el-İsfehani de Urfa üzerindeki başarısını şu beytiyle dile getirmiştir:

Arzu edilen en yüksek makama ulaşim. Ulaşılacak en son arzuyu da elde et­tin.

Haçlılar baskın ve yağma maksadıyla 54311148-1149 yılında Halep Uze­rine yürilytlşlerini haber alan Nureddin Mahmud Zengi, onların bu amaçlarint

NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004 13

ARAP EDEBiYATI PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

engellemek için saldırıya geçmiş ve "Yağra''31 denilen yerde çetin bir savaşa girişmiş, sonuçta Haçlıların ağır yenilgiye uğr~dığı bir zafer gerçekleştirmiş­

tir. Kaynaklarda Basra savaşı olarak da geçen'3 bu zaferden sonra Nureddin Mahmud Zengi, savaşın ganimet ve esirlerini kardeşi Seyfeddin Gazi 'ye, Bağdat'taki Halifeye ve Sultan Mahmut'a göndermiştirı4•

Onun bu savaştaki başarısı karşında şairler övgülerini dile getirmişlerdir.

İbn Kayseran'i de başarısını şu beyitlerle övmüştür:

. . Jı ~ •.• ___ı$. .:,_..!...-.i '1 ~ :ı

,:s----11 j)l___j; <.1'\:....._jı ~

----~....____ı J.uı ~,,_ _ __..ı, J

, JY'---""' .r-___..·s:ıı :;!--- ____... )'J r--,.->.. y .:,-------!..ı.!ı J~ J )IJ

~jı;j ~ .... ·d-~----~ ,__ _ __ ..,.:

;;~r~r----r~~ i___s:.ı~ ~ı;.. JL___.lı JL_____l . . ~:.,!~)~~~::

Sultan (Nureddin) Mahmud iken övünülecekyaşammıızı nasıl övmeye/im Arzularm gölgesindeki insanlar adaletin direğinin uzamasma şiikret­

sinler! Mutfu bir devletin doğuşu ve ışığının yükselmesinden dolayı. fslôm 'm ktlrcmm keskinliği yanmda kiifriin bedeninin parçalanması da

övülmede. Bir menkrbe ki yeryüzünde benzeri yok Nureddin 'den başka. En yükseklere hakim oldu. O Süleyman ve Davut 'tur. Şirkin krallarının da tamkirk ettiği bir çok zafere imza attr. F1;enkler azgınlrklarr terk ettiler. Sanki artrk oraya Hud (Peygamber)

yerleşmiştir. 544/1150 yılında Nureddin Mahmud Zengl, Freniderin ellerindeki Harim

Kalesi üzerine sefere çıkmış orayı ve daha sonrada yakınlardaki İnnib Kale­sini36 tahrip etmiş, bunun üzerine Frenider Antakya, Harirn ve civarın hakimi ·Prinkepsin etrafında toplanarak İnnib civarında Nureddin ile savaşa girmiş­lerdir. Freniderin yenilgisiyle bu savaşta Antakya Prinkepsi II. Raimond da öldürülmüştür37. Antakya Prinkepsinin öldürülmesi Müslümanlar arasında büyük bir sevince neden olmuştur. Bu zafer dolayısıyla şairler halkın duygu­larına tercüman olarak. Nureddin'e övgülerini dile getİriJ.lişlerdir. İbn Kayserani bu zafer dolayısıyla Nureddin'i şu beyitlerle över:

14

•. ~ı ~Li ~ ~ rl-S:;jı .s~:, ~ıj )~-....;.~ı~~_;..-..;

~ L______.S _,, ı.s"L___......jJ ..,.ı.r-!

~ı L ... ML.i} ~.:,~ı.:,_._.,.

~ı ~~L......~;..:ı~ı~-~ ~ .;..........:. ...-:-)ıJı ~ı ~~j .;; )J:. ıJ-!..ı.!ı >L......ı> ~L...ı ~l___.

U->1..!. J----S" .:,--,......!. .!l..ı............ Jıj ı__.

NÜSHA,_Y:IL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004

İBRAHiM ETHEM POLAT

..,.....ıı '--! ..:.JL..:..;. Ls. ~L-...1 ~i

~8 .... ~ .L-!.>~ı, ..,._J..<Jı ~ı:,

ı.. ..!.)_;>) ...---:=----i_~ ..!J_.. j---J 1ıı

..... ı.. .)l-i.>. ~ı' ...; _,-J.ll .l.....AL- L..ı

Bu kesin azimler karar/ardır. Kılıç saliayarak yaption çığtrtkanlıklar de­ğildir. Bu cömertlik ve keremlerdir. Kitaplarm yazdtğt değildir.

Bu himmetlerdir ne zaman konuşacak olursa, peşi sıra şairler ve hatip­ler arttk siirçülisan ederler.

Ey lmadüddin 'in oğlu, geride emek ve yorgunluk btrakarak bu işin ~irve­sine çıktın.

Deden hep yüksek binalar kur01·dı. Nihayet kazıkiarı yıldızlar oian bir kııbbe yaptı.

545/1150-1 151 yılında Nureddin Mahmud Zengl, Şeyzer ve Hama civarındaki yilksek bir tepenin ilzerinde kurulu yörenin en milstahkem ve sağlam kalelerinden biri olan Efiimiye Kalesini Haçlılannın ellerinden emanla almıştı~9. İbn Münir'e ait olan şu beyitlerde de Nureddin Mahmud Zengi şöyle övülmektedir:

l..:ı._:_: -~~, ...... ~ ~) L-...Ajıi.if :__i~ ~ ;! <.: ~ ;j 1..> JL..:..,i .}---,!1 J----<- L..- .ı..__;;. ::r----401.> Ju....-1 • .,--i--~ 0!~

~:>jı:.....; ::___ıı.f L.:. ~L...:.iı .;._:..f ~f) ;~ı~::,..._; J-_.;.f) ~rJ_,_,_:.;.; Li~~

Ülkelerin en aydm/ık o/am, senin uzun süre aydınlattığın ve kılıcını kes­kinleştirdiğin yerdir.

Ülkeyi ve halkım yönetmeye en layık olan kişi de, adaleti biiitin bölgeleri kuşatmış olan kişidir.

Ey Mahmud! Sen Ahmed'in milletini (Muhammed'in Ümmetini) yok ol­maya yiiz tuttuktan sonra yeniden dirilti in.

Senin fetihlerinin gerçekleştiği her gün din için kııtsal metinleri içeren bi­rer süredir.

547/1152-1153 yılında Nureddin Mahmud Zengi ile Frenider arasında halkın da yakından şahit olduğu DillUk yakınlarında çetin bir savaş gerçek­leşmiş sonunda. Nureddin Mahmud'un kesin zaferiyle sonuçlanmış ve DUlCık şehri de e le geçirilmiştir41 • İbn Milnlr, Nureddin Mahmud Zengi'nin bu zafe­rini Peygamber döneminin zaferleriyle kıyaslayarak şu dizeleri sunmuştur:

u.j' -.:.r:, ~~ c..f--_ı U.jL-.-:..lf ,!L-Jj ~L-.-:..lf):!!

42t___;.j~ :!JL____;,. ~)

..;,---;~ı ı:i.____;. :!! ~ ~:ı___;f , , ,

v"".t___f U.~lf.. 0t-...S-:, ı.o-;L:.L.. r;..___:.~ ~L_.,._j

Peygamberin zamanmt ve fetihlerini senin bu fetihlerin/e kendi çağmda yaş attın.

Peygamberin muhacirleri sana tabi oldu. Ensar 'ı da sana yoldaş.

NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004 15

ARAP EDEBiY ATI PENCERESİNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

Se/man-1 Farisi'nin·13 isitim 'mr yeni/edin. Am mar 'u{' ömrünil uzat/tn.

568/1172 Haçlıların Dimaşk'a bağlı Havran şehrine baskın düzenleyip yağmalamak için toplandıklarını haber alan Nureddin Mahmud Zengi asker­leriyle Haçlıların üzerine yUrümüş, Dimaşk'a bağlı Sevas ve Taberiye üzerine yaptığı baskıntarla Frenkleri hezimete uğratıp, mallarını ele geçirince, savaş daha da kızışmış neticede Haçlıların büyük bir hezimetiyle sonuçlanan bir savaş gerçekleşmiştir45• Bu çarpışmalar esnasında Nureddin Mahmud Zengi'nin yanında bulunan el- İsfehani'ye Zengi "bu olanlan nasıl tasvir edersin?" diye sorunca el-lsfehiini, şu beyitleri kaleme alarak Nureddin Mahmud Zengi'yi övmüştü:

~~;ı '----iı ::ı~~:.:.-~) ~L-..:. )ı ~~ı._iJ • ~ _.;...___lıı ~ ~~~ ı.>/• ~~~ı:.:.,:;.._.;. .:ı~~ .---üı J-._S- _...-i ~(, . . . . . . . .· '~ı~ı) ~\.__j)!ı ~ ~L.....:, :.........

.:ıL-t.)'ı ;,______;,~::ı.~:.:.,~ " .. .. .. "

jl :ı:t-:.:,. ~ • .....Jiı ~~ ~~ ~ ı • •. ı:- r •. . ı;,.___;ıı :....ıL....:. L-..: ~'<.)~?. ·. . tS~j.......Jı .:.,~ i..____. > ~~ ; _. __ .!.;,_;.

~.ı;. .... r ''ı ~ a-J G-. :....5 .. ~., ~ r-: u---~.. • J 1

Zaferin/e imanın bayrağr dikildi. Senin zamanmda iyiliğin alameti or­taya ç1ktı.

Ey kralları galip gelerek yenen, aslan avcılarım aviayan avcı, en biiyük savaşçı!

Taçlan sahiplerinden alıp -taç giyenierin iistiinde bir mevki kazanan! Tüm ülkelerde ve tüm dillerde insanlar arasmda en biiyük övgüleri ka=a­

nan Mahmud! Frenk/ere karşı gerçekleştirdiğİn nice savaş im uzak diyariarda bile ko­

nııŞu/ur oldu.

Haçlı seferleriyle mücadeleler Selahaddin Eyyubi ile devam etmiştir. tmadeddin ve Nureddin Zengi'nin hizmetinde . iken nüfuz kazanan Eyylıbilerin Devletleri Türk. Memllıkları yardımı ile Türk zeamet usfıiUne göre kurulmuştur47• Dönem içerisinde yaşayan şairler de Mısır'da kurulan Eyylıbiler devletini Türk devleti olarak görmüşlerdir. Haçlı Seferleri döne­minde yaşayan bütün · şairterin ortak yargıs ı bu şeki ldedir, Selahaddin Eyylıbi'nin kendisi Kürt asıllı olmasına rağmen Selahaddin'in döneminde ya­şayan Arap tarihçileri ve şairler Selahaddin Eyyübi'yi Kürt asıllı bir insan olarak kabul edip eserlerinde bu şekilde tanımlarken, onun kurmuş olduğu Eyyfıbiler Devletini de bir Türk Devleti olarak görmUş lerdir48 •

Ramazan Şeşen bu konu da şöyle demektedir: "Selahaddin 'in devletinin bir Türk devleti olduğunda şüphe yoktur. Bu devlet Zengiler Devleti 'nin uzantrsmdan başka bir şey değildir. Memliıklar Devleti de Eyyitbiler Dev­leti 'nin uzantısıdll'. Bu üç devleti birbirinden ay u· an sadece başlanndaki ha­nedanlardır. Teşkilat/an, bayrakları ve dayandıkları maddi ve nıanevf un­surlar aynıdır, aralarinda fark yoktur. Her iiç devletin bayrağ1 sarı renkte olup üzerinde doru karta/ resmi vardi. Her üç devletin siyôsi ve askeri kad-

16 NÜSHA, YIL: IV, SA YI: 13, BAHAR 2004

İBRAHiM ETHEM POLA T

ro/an aym unsurlardan meydana geliyordu. Devlet ve ordu teşkilatı, Türk devletlerinde g6riilen devlet ve ordu teşkilatmın aynıyd1. Kültür unsuru ba­kumndan lse Araplar ve Arap/aşmış olanlar ön p/andaydı/ar. Bu sebeple bii­rakratlarm ve u/emtinın çoğu Araplardandi 4". "

Mısırlı şair İbn Sena' el-Mülk, Türk Devleti olarak gördüğü Eyyübiler Devleti ve Selahaddin sayesinde Frenklerin yok edildiğini böylece TOrkler eliyle Arap ulusunun da yüceltildiğini ifade etmiştir.

....i_:..ıı ~ ::.._j; :..., If . ·~ • . · . . -~0. _J

~ ~ ~ ::..;Gj ~ .,;-·) ::...-..:

..... .- ·i,· .... : =- iı. ·r ..L..:..ıı·. ~ı. • · .r-""' J •· .,..--_. J ~~ ~ !>- • .. • .. ~ 1 . ..

...,.._...Jilı ~ j_--J:L. , ~1)....-;JI J!

5o ~~ !ıw~ı). ~~ :;.~~~~

~~· ~ ::..~ ~)_.Jı ~:,~ ~ ::..L$. y _,_..$.;;---;ı ,:,L....:;j ~:, - :.-; .. ·, c:·. ·6 · . . !1 .,: • ~_J-~ y~l ..:..---4~) ' . . ~~~,~~~

Tiirk devleti sayesinde Arap milleli yüce/di. Eyyub oğlu sayesinde Haç­lılar perişan oldu.

İbn Eyyüb zamanmda Ha/ep M1s1r'ın bir parças1 Mıs1r'da Halep'in bir parçası oldu.

Bütün krallar savaşla, barış la ya da yağınayla lbn Eyyüb 'e boyun eğdi. Tam anlamryla muzajferdir. Zor işlerde ki, kararlılığı ile tanınır. Fe/ek kesin olarak kaderle, ye1yilzii bütün yaratlklarla, gökyüzü de par­

lak yıldızlarryla ona hizmet ederler.

İbn Sena' el Mlilk, 583/1187-1188 yılında Selahaddin'e yazdığı ve Kadı ei-Fadıl'a ona sunması için gönderdiği uzun bir şiirinde Selahaddin'in Frenklere karşı gerçekleş~rdiği başlıca zaferlerden olan Hıttin, Taberiyye, Nablus, 'Askalan, Beyt Cibril, Tebnln gibi Şam şehirlerini ve kalelerini fethi dolayısıyla şu şekilde övmektedir:

ı! ·_! • :. L.._. ·'~ ____. ç:----' <.S ~ '-'f,, -(.L.-:. :- ~b 1ı ;.,_ !j~

sı · · · · 1· • ·:--' ~ (-L.:!.lı ~ ;~ •:,:.ili ·~ .)~1 ; . <L.:. :ı_j

Hangi fetihden dolayı kutlanıyorsun bilmiyorum ey dilediğini islam 'a kazandıran kişi! .

Seni Şam 'ı ele geçirdiğin için mi kutlayalım yoksa Adn Cenneti'ni elde ettiğin için mi? ..

Şam 'ı kale kale ele geçirdikçe Cennet 'te de birbiri ardmca saraylar ele geçiriyordun.

Şüphesiz ki, Müslümanların gönlünde en büyük sevince Kudüs'ün fethi sebep olmuştur. Şairler pek çok şiirlerinde başta Selahaddin Eyyfibi olmak üzere yazdıkları şiirlerinde Kudüs'un fetbini tebrik etmişlerdir. 'İmadilddin ei-İsfebani de bu zaferin MüslUmanlann her zaman akıllarında olduğunu ve

NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004 17

ARAP EDEBİY A Tl PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

özlemle beklendiğini; ancak Müslümanların birliğiyle gerçekleşebileceğini herkesin bildiği bu zaferi Halife en-Nasır yazdığı beyitlerinde ınüjdeler:

~·~.}'~\rı . .,__.;..~ ~j . \-' . . . .:_.ı:__j, -~( ~ ~. . . . :" ( .. ~ , '-. J

~L...i;.i ;i#.._L- ::...--: ~u· ~ ::....._::.___; .:....·· . 'J" ;i,; ı: i ;J··~ı . '+------': . _,____ >-' • •

~ı;,..:.__;~~·:: ..s W• ~ ~ ' ı' ·ı j\ ...... , .• ·Li, . : . '-1 ~ • .r--'_1 ~ ç_---' ~ -., . , .. , ~ "-.:.... . . ,.,r'j)' ~ ~~

•• ' , • t

~;j~~~c~~;~ı ~

;:. ..~~ :u:-,_.:!Jı ~L-:.iJ u W\ ~f :.:..~ li r.;.-=..-:ııJ ~· : :- = '· :

·. :: 'u-ı:~~·~.;:_.;

Müminlerin emir ine, biitiin yeryüzünü dolaşan vasiyetinin bu fetih/e ger­çekleştiğini müjde/e!

Hcİyal bile edilemeyen, tüm kapilarm kapandıği bu zorfetih gerçekleşti. Geçmiş sultanlarm ele geçirmekten çekindiği, uzun yıllar sıkmtısmdan

insanlarm öliip gittiği Kudtis zaferidir bu!

Art1k dillerde destan olan Selahaddin 'in yerine getirdiği bir zaferdir bu!

O mm keskin kilıcıyla hak dirildi, ş irk öldü. Hak geldi bati/ zail oldu.

Onun Kudüs 'ii fethedip azgın miişrikleri bastmnasryla İslam 'a yeni ka-p i/ar açi[ dı. ·

Ka be 'den ftıl okiarı ve putlarm uzaklaştıilidığı gibi Kudüs 'den h aç ko­vulup atıldı.

ljer zaman muzaffer olan Nds1r 'a intisab · ettiğim sürece zaman bana yardımcıd1r. '

Eb~ı '/-Abbas en-Ntisır Ahnıed'e itaat ettikçe giinler de bana dosttur.

Eyyfibiler'in ardından tarih sahnesine çıkan Mısırda TUrk Memlükler Devleti Haçlılarla mücadele ·bayrağını yUceltmişlerdir. Bu başarıların en unutulması Memlak Sultanı olan, Kıpçak Türklerinden el-Meliku'z-Zahir Rukneddin Baybars'a53 aittir. Haçlılara ve Moğollara verdiği mücadeler so­nucu büyük takdir kazanan Baybars'ı bir Arap tarihçisi şu cümlelerle tanım­la~4:

"B aybars, inci/ mınltılarım Kıır 'an ti/avetlerine, çanlarm çınlamalarmı müezzinlerin terenmlnılerine, kiliseleri mescitlere çeviren dinin desteği ve zaman mm da lskender 'i dir. "

1259-1277 tarihleri arasında hüküm silren Baybars, Arap hikaye ve des­tanianna adını yazdıracak kadar kahramanlıklar göstermiştir. Onu bu şöhrete ulaştıran, Haçlı Seferleri esnasında Frenklere karşı göstermiş olduğu üstün başarı ve Moğol saldırıianna engel teşkil edecek kahramanlıklarıdır. Bir Arap şairi onu şu dizelerle övmüştür:

18 NüSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004

İBRAHiM ETHEM POLA T

........._jw1 ~ i!.__j1.i....______.:.i L______, • . J . J

55L......>)IJ..I> 1 • J .:..1,------..öll · · -h ;

;;: <~.!l~l~f L.........i

il-.L..JI ..:.-.ı>--->- öL-..ô..-.l::.ll ..:.-.r---5'

Ey Türkarslam ve onların direği! Ey korku ve endişeden sonra intikam alıc1! ·

Azgınlan bozguna uğrallın, (bizi} selamete çıkardın. F1rat 'ı geçtin. hi-lafet e u/aştın. ··

Cemaleddin Yusuf b. Haşşab, Frenk ve Tatar krallarının Baybars karşı­sında bağışlanma dilediklerini belirterek onu şu dizelerle över:

fljJ~~ - .1,1 ı.:,~..:.lb....=='ls.t! ıJ'==---i ~\i

·'~ı . ..,---->-. J .!l~l JL---.-.ı..,., ... ~ _ __.awöll '----...>,~.U:. 0.::.•" --..JI....,i,

.~ı),:)~ .:lı===-Jll .ı._..;

,>J_,__.Jı ~ ._;ı_,_...ı ..s.L..._jı ~i

.....___...lı .!lJL____ll ~j .!.1-...J..

<ıl,....-....ıJ~·,~-~~

ô j----1. ;._. ('""""'>':>1----:----l ~~.;

Me/ik/er ve halifeler senin himayene s1ğmmış/ard1r. lflihar et! Senin du­nımun, ikizler burcu gibidir.

Sen halk arasmda emirleri me/ik/er, askerleri de emirler gibi olan bir kimsesin

Sen, adıyla ülkelerin süslendiği, övgüsüyle ak1cı konuşanlarm giize//eş­tiği bir hükümdarsm.

Nice Frenk ve Tatar eiçileri, onun kapısında özür ve bağışlanma diledi­ler.

Onun, onların ü?kesine giden yolu, basıTmaktan dümdüz olmuş; on/ann, onun ülkesine giden yoluna hiç ayak basılmamıştır.

Türk asıllı bir Arap tarihçisi olan İbn İyas (1148-1228), Baybars'ın çok fetih yaptığı için, "Ebu '1-Futühôt" diye de lakaplandırıldığını ifade ederek onun; cömert bir insan olduğunu, fethettiği ülkelerden kazanmış bulunduğu ganimetieri emrindekilere dağıttığını, heybetli ve güzel yüzlü, uzun boylu, beyaz sakallı bir sultan olduğunu, bilginleri ve iyilik yapmayı sevdiğini yaz­makta ve Mısır'daki Türk hükümdarlarının en seçkinlerinden biri olarak Baybars'ı göstermektedir. İbn İyas bu hususta "şöyle söylüyorum" diyerek, Baybars'ı şu şiiriyle övmüştür:

('""''--_ _....)ııJ Y'_r--....AJI J'l!---..s:?.

~~ t.-11 ...___.JW)ı ...,_ __ _,·ıJ

(JL....._.p ,ı ;ll J---...::>1 C: ;J

~ı l:.IIJ JJ J,.ı J h:IJ

rJ,_ ___ ....ııJ _,..___...ıı ~~i

rL____,;' .:r------- .iiıı • }- ... 1

~ıs. ~1..) J.L..-..11 ~~ ..L.......i

..,..___.. J .!l.ı-----lll ..,._.__...li: .....__j

NÜSHA, YIL: IV, SAY!: 13, BAHAR2004 19

ARAP EDEBİY ATI PENCERESINDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERiNE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERİ

57 ı-JL___i ~ ~ __.._Jıı.L______.. (bL_... ~ J-5 ~ J-! .1ıu

Onun hükümdarlar içindeki tarihi, Araplan ve Arap olmayanlan hayrete düşürdü.

Bıınu mürekkeple değil, altmla yazıyorum ve o/ağanüsıü işlerini gösteri-yonmı.

Yiğit bir lider olarak Allah onu seçti . .{3ozguncu kişileri kahretsin diye. Halk içerisinde adaleti izhar et/i. Eziyet ve zulmii ortadan kald1rdı. Hükümdarlarm kalplerinde onun korkusu vardtr. Arttk mtzraklara ve

keskin kilıçiara ihtiyaç yoktur. Bu var/tk durdukça, Allah ona her zaman rahmet ey/esin!.

Yaklaşık iki yüzyıl boyunca Milsitiman Dogu'nun bagrına bir hançer gibi sapianan ve bir ttirlU çıkarılıp atılamayan Haçlılar, 1291 yılında

Memltiklti Sultanı Eşref el-Halil'in Şam sahillerinde ki son Haçlıları da Akka'da denize dökerek Müslüman Doğu'dan tamamen temizlenıesi sebe­biyle ortadan kaldırılmıştır. Muhammed b. Danyal el-Mevsili, Türk sultanı­nın bu nihai zaferi karşısında ona ve Türk ordusuna hayranlık ve takdirlerini belirterek şu sözlerle övmüştUr:

ıS--_,--i ...,..:,_..;jı .:.~J.ı ~ ~ ., , ,

l...____s-; .:Jı• ' ' 'lı:: <:ır

58~ ~~j~l~ ;:,._; 0 İnsanlar senin hiikümranltğın gibi bir hükümranlık tammadt. Doğu ve

Batı savaşmak için gelen Türklerle doldu. Türkler 'den oluşan öylesine bir ordu ki, şirkin dağına Çarpttğmda at/a­

rm ltrnak/arryla dümdüz etmede, Kesliğin kafalan öylesine dizdin ki, görenler bunları siis ve takı zannefli

1 Ali Sevim, Suriye-Filistin Se/çııklıt"Devleli Tarihi, lTK. Yayınları, Ankııra 1983, 94-95; Işın Demirkent; Haçlı Sefer/eri, Danya Yayıncılık, Istanbul 1997, 1-10; 'Abdulfettah •Aşor, e/­Hareketu's-salibiyye, Kahire 1997, I, 25-36. 2 Hamevi, Billldu'ş-Şfun'ın sınırlarını şu 'şekilde çizer; Fırat nehrinden Mısır sınırlarına kadar olan bölgeyi oluştunnak1adır. Toprakları, Cebel i Tayy'den doıu yönünde Rum · denizine kadar olan bölgeyi içene alır. Önemli yerleşim birimleri, Menbec, Halep, Hama, Hıms, Dımaşk, Kudas, Ma'arra olup sahil şeridinde ise, Antak-ya, Trablus, 'Akka, Sur, 'Askajan, gibi önemli şehirlerin yanı sıra Mesisa, Tartlis, Mar'aş, Hades, Bagrds, Belkii' gibi birçok yerleşim birimini de içine almaktadır. Yakllt Hamevi, Mu 'cemu'J-buldôn, D Anı Beyrut, ~eyrut Tsz., III , 311-315. 1 P.M. Holt, Haçlılar çağı, (Çev: Özden Arıkan}, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, 16-24; Demirkent, Haçlı Sefer/eri, 176-79; a.mlf., "Haçlı Seferlerinin Mahiyeti ve Başlaması"; Haçlı Seferleri ve Xl. Asırdan Günümüze Haçlı Rulıu Semineri 26-27 Mayıs 1997, 1.0. Edebiyat

. Fakültesi Basımevi, İstanbul 1998, 11-12 . .ı Akka: Şam'ın sahil beldelerinden bir yerleşim birimidir. Hamevi, Mıı'cemu'l-bııldôn, IV, 141; Feridun Emecen, "Akka", TDV/A,Istanbul1989, ll, 265-267. 5 Osman Turan, Selçuklular Zamanmda Türkiye, Boıaziçi Yayınları, Istanbul 1999, 102. 6 1bnu'l-Esir, el-Kômilfi 't-tôrihfi't-tôrih, IX, 186; lbn Kesir, el-Bidô:ye ve'nihô:ye, XII, 184. 7 Ali Sevim, "Artukoıtu İlgazi", Belleten, lTK., Ankara 1961, XXVU104, 673-81. s e/-Azimi, a.g.e, 34.

20 NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004

İBRAHiM ETHEM POLA T

• Hakkında bilgi ve mocadeleleri için bkz., Işın Demirkent, "Haçlılara karşı mocadelede başarılı birTOrk kumandanı Savar", Belleten. TTK., Ankara 1984, XLVlll, 191-2. 1" el-Azi mi, Azimi Tarihi, Selçuklular/a Ilgili B61ı7mler (H. 430-538=1038139-1 143144), (Yay:

Ali Sevim), TTK. Yayınları, Ankara 1988,48. 11 Ebu Abdiilah Muhammed b. Nasr b. Şagir b. D4gır b. Abdirrahman b. Halid b. Velid el­Mahzumi el-Kayserani, H. 478 yılında Akka'da donyaya gelmiştir. Çoçuklu~u Kays4riye'de geçmiştir. Haçlılar burayı istila edince ayrılmış ve Dimaşk'a gelmiştir. Şam'ın UniU şairi lbn Hayyat'dan edebiyat okumuştur. Dimaşk Emiri Tiicu'I-Mulük Bori'yi bir şiirinde hicveımesindcn dolayı şehirden kaçarak Haleb'e gitmiş ve Zengilere sı~ı nmıştır. lmadeddin ve Nureddin Mahmud Zengi'nin Haçlılarla yaptıklan mUcadeleleri yakından izleyen şair, bu iki Unlu Tork Sultanının kendilerini ve bUtUn zaferlerini kaleme aldıgı şiirlerinde övmUştur. H. 548 yılında Dimaşk'da Olmuş ve oraya gömulmuştUr. lbn Hallikan, Vefeytitu'/-a'ytin, IV, 458; el­isfehani, Haridetu'l-kasr-kısmu şu'artii'ş.Ştim, ı, 131; el-Hamevi, Mu'cemu'l-udebti', XVIIII , 64-81; Halil b. Aybek es-Safedi, e/-Vtifi bi'l-vefeytit, Istanbul 1931; V, 112; Mahmud lbrahim, Soda '1-gazvi 's-sa/ibifi şi' ri lbn Kaysertini, Matba'aıu d4ri'I-kalem, Beyrut, 1971, 19-50. 12 lbnu'I-Esir, a.g.e.,IX, 250-51. ıı Ebü Şame, Kittibu'r-ravzateyn, VI, 141-42. 14 Çoşkun Alptekin, Dimaşk Atabegliği (Tog-Teginli/er), Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat FakOitesi Yayınları, lsıanbull985, 131. u C. Brockelmann, Isitim ulusları ve devletleri tarihi, (Çev: Neşet Çagatay), TTK. Yayınları, Ankara 1992, 183. 16 ll. Yuhanna (1118-1143) lbnu'I-Esir, et-Ttirihu'l-btihir fi 'd-devleti'I-Attibekiyye, 55. 17 ibnu'I-Esir, a.g.e., SS; a.mlf.. e/-Ktimi/fi't-ttirihfi't-ttirih, IX, 301; Ebü Şame, a.g.e., lll, 81-82. 11 Şereflıddin Ebu'l-Mecd MUslim b. el-Hadır b. Kuseyrn et-Tenilhi ei-Hamevi, Hama do~umlu olan şair, lmadcddin Zengi, Nureddin Mahmud Zcngi başta olmak Ozerc dönemin ileri gelen TOrk sultaniarına övgOier kaleme almıştır. H. 542 /1147 yılında elli yaşına dogru vefat etmiştir. el-lsfehani, Haridehı'l-kasr-kısmu şu'arti 'i'ş.Ştim, 1, 433; Ebü Şame, a.g.e., VI, 57; lbn Vasıl, Mııferricu '1-kunib, 1, 82; Zirikli, e/-A 'Itim, VIII, 118; Ferrüh, a.g.e., III, 285-88. ıt lbnu'I-Esir, et-Ttirihu'l-btihir, 56-57; a.mlf., el-Kamil fi't-ttirih, IX, 303-304; Ebil Şame, a.g.e., lll, 82-83; el-lsfehani, Haridatu'l-kasr- kısmu şu'artii'ş-Şam, 1, 470; Ferrüh, a.g.e., lll, 286. 20 lbnu'I-Esir, et-Ttirihu '1-bdhir, 109-110. 21 Ebil Şılme, a.g.e., lll, 88-89; Hamza, Edebu'/-lıunibi's-salibiyye, 36-37. 22 Ib nu 'I-Esir, ei-Ktimil fi 't-ttirih. IX, 331 ; a.mlf. et-Tôrihu'/-btihir, 66-70; Ib n Kalani si, a.g.e .. 279; Bund!l.ri, Zubdetu 'n-nusrti, (Nşr. M.T. Houtsma), Leyden 1889, Trk Tre., Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tari/ıl, Istanbul 1943, 186; Ebu Şame, Kiltibu'r­ravzateyn, lll, 94; lbnu'I-'Adim, Zubdetu'I-Haleb min Ttirilıi Ha/eb, (Tahk: Sami ed-Dehhan), Dimaşk 1954, ll, 278-280; lbn Vasıl, Muferrlcıı'l-kunib, 1, 93-94; lbn Ta~iberdi, en-Nuciını, V, 575; Ebu'I-Farac, Tılrihu muhtasılri'd-duvel, (Neşr: A. Salhani), Beyrut 1890,ll, 378-379; Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-ntimesi (952-1 1 36) ve Papaz Grigor 'un Zeyli (1 136-11 62), (Tre: H.D. Andreasyan), TTK. Yayınları, Ankara 1962, 297-299; Runcıman, Haçlı Seferleri Tari/ıl, ll, 193-195; Çoşkun .Aiptekin, The Reign of Zangl (521-54111127-1146), AtatOrk Üniversitesi Edebiyat Fak1lltesi Yayını, Erzurum 1978, 63~5; a.mlf., "Zengi'nin Urfayı Fethi", Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakaltesi Araştırma Dergisi, Erzurum 1986, S. 14, 69-78; Kayhan, Irak Selçuklu/arı, 1 8 1. ll Çoşkun Alptekin, Dimaşk Atabeg/iği (Tog-Teginliler), 131. 24 Ahmed b. Munir et-Trablusi, H. 473 yılında Trablus'da dotmuş H. 548 yılında Halepde OlmUştur.

u Ebil Şam e, a.g.e .. lll, 83-84; Hamza, Ed ebu '1-lıunibi 's-sa/ibiyye, 39. 26 E bO Şam e, a.g.e., lll, 9; lbn Hallikan, Vefeytitu 'l-a 'ytin, V, ı 87; Ib n Kıldı Şuhbe, e/­Kevtikıbu 'd-durriyye. 15; Buharal ı, "Sultan Nureddin Mahmud Zengi, 1 15. 27 EbO Şame, a.g.e., lll, 9. 21 Ebu Şame, a.g.e., lll, 215. 19 lbnu'l-Esir, ei-Ktimil, IX, 342; Ebil Şame, a.g.e., III, 125-126. 10 Ebu Şame, Kittibu 'r-ravzateyn, VI, 127-128. 31 el-lsfehani, Divtin, 446.

NÜSHA, YIL: IV, SAYI: 13, BAHAR2004 21

ARAP EDEBİY A Tl PENCERESiNDEN ORTA ÇAGDA HAÇLI SEFERLERINE KARŞI TÜRKLERiN MÜCADELELERi

ıı Antal.:ya ve Tarsus arasında bir şehirdir. Hamevi, Mu 'ce mu '/-buldan, ll, 245; n lbnu'I-Esir ve Ebu Şamebu savaşı Basra savaşı olarak da kaydederler. Bkz, lbnu'l-Esir, et­Tôrilıu '1-bôlıir, 91; Ebiı Şame, a.g.e., lll, 144-45. ~ lbn Kahinisi, Zeyl Töri/ı Dinıaşk. 302; ibnu'I-Esir, el-Kamil fi't-tôrih, IX, 354; a.mlf, et­Tôrilıu'l-bôlıir, 91; Ebiı Şame, Klldbu'r-ravzateyn. U!, 144. u lbnu' I-Esir, el-Kamil fi 't-tôrilı. IX, 354; Ebıl Şame, a.g.e .. Ul, 145-46; lbnu'I-'Adim, Zübdetu'I-Haleb min Tarihi Ha/eb. (Tahk: Sami ed-Dehhan), Dimaşk 1954, ll, 293; İbn Ta~berdi, en-Nucılmu'z-zıihire, V, 285. 16 Haleb'in yerleşim birimlerinden 'Azaz beldesi civarındadır. Hamevi, a.g.e., 1, 105; Ma'arratu'n-Numan ' ın kuzeyinden 18 km. kadar batıdadır. Alptekin, Coşkun, Dimaşk Aiabegligi (fog-Teginliler). Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Istanbul 1985, 143, dipnot 369. n lbnu' I-Esir, et-Tdrilıu'l-bôlıir, 98-99; amlf, el-Kamil fi '1-tôrilifi't-lôrih, IX, 362; Ebu Şame, Kilcibu 'r-ravzateyn, lll, 1 52; Çoşkun Alptek in, ll . Raimond'u öldüren kişinin Selahaddin Eyyılbi'nin amcası EsedOddin Şirkilh oldugunu belirtmek-tedir. Bkz. Alptekin, a.g.e., 144. 11 lbnu'l-Esir, et-Tari/w :t-bcihir, 99; amlf, ei-Kcimil fi 't-tôrilı. IX, 366; Ebiı Şame, a.g.e., Ul, 152-1 53; Ib n Kesir ei-Bidciye ve 'n-nihtiye, Xll , 226. 19 lbn Kalanisi, Zeyl Tarih Dimaşk. 305; lbnu'I-Esir, et-Tôrilıu'l-bôlıir, 100-101; a.mlf, el-Kamil fi 't-tcirilı,·ıx, 36r; Alptekin, DimaşkAtabegliği (fog-Teginliler), 144. ~o lbnu'I-Esir, et-Tôrihu '1-bôlıir, 101; a.mlf, ei-Kcimil fi't-tôrih, IX, 366; Ebu Şame, a.g.e .• lll, 160. . 41 lbnu' I-Eslr, et-Tôrihu'l-bôlıir, 104, a.mlf, el-Kômi/fi't-tôrilı. IX, 375 .. ~ı lbnu'l-Esir, et Tôrilıu'l-bôhir, 104; Ebu Şame, a.g.e .. lll, 193-194. 4ı Hz. Muhammed zamanında lslam'ı kabul etmiş Iran asıllı bir sahabedir. ~ Islam'ın ilk şehitlerinden olan Sumeyye'nin ogludur. Peygamberin ashabındandır. 45 lbnu' I-Esir, ei-Kômi/fi 't-tôrilı, X, 40. ~6 el-lsfehani, Divcin, 4 ı 0-4 ı 8; Ebü Şam e, a.g.e .• 1111, 529-530. 47 UsziQ Rasonyı, Tarihte Türk/ük, 166. ~~ lbn Haldıln, Eyyılbi'ler ve Memlilkier devletlerini tek bir TOrk devleti olarak kabul eder. İbn Haldiln Mukaddime, Daru'l-kalem, Beyrut 1984, ll, 778. ~9 Şeşen, Selahaddin Eyyıibi 'de Devlet. 1 O . .ıo lbn Sena' el-Mülk, Divan, (Tahk: Muhammed İbrahim Nasr, Muraca'a D. Huseyn Muhammed Nassar), Daroi katibi ' l-'arabi li ' t-tıba' ati ~e·n-neşr, Kahire ı969, ll, 1-4; EbO Şame, Kitabu 'r­ravzateyn. Illi, ı 41; Ib n V Asıl, Mıiferricu '1-/amib, ll, 145. 51 lbn Sena' el-MO lk, Divan, ll, 340-343. 51 el-isfehani, Divan. 75-76; el-Bundari, Sena 'l-berkıı'ş-Şami, 174; EbO Şame, a.g.e .• 11/1, 102; ei-Hırfı, Şi 'nı 'l-cilıôd, ıo5.

sı Baybars: Divan Logat et-Tork' ten itibaren eski lehçelere ait IOgat kitapları "bay" sözcugono "Zengin" anlamında kaydetmel..'tedirler. BOgllnkO lehçelerde ise "bay" yine "Zengin" anlamında kullanılır. Bu sözcıık, dogu Türkçesinde bazı hayvan adlarının başında kullanılarak, bunların iyi ve iri cinslerini ifade eden bileşik sözeilkler teşkil eder ki, bazıları şahıs adları olarak da kullanılır. Bay-sungur, Bay-Bars gibi. "Bay" kelimesi bazı lehçelerde "kahriıınan ve serdar" anlamlarına da gelir. Bu anlamda bazan bie unvan olarak da kullanılmıştır. Tuman-Bay, Kayıt­Bay, Bars-Bay gibi. Bkz. Fahir Iz, "Bay", İslam Ansiklopedisi, MaarifMatbaası, Istanbul ı944, Il, 356 "Bars" ise av için Türkler'in bestedikleri ~ir tOr kaplandır (Pars). Eski TOrk aylarından OçOncll ayın adı da "bars"dır. Bkz. B. Atalay, Türk Büyükleri veya Tıirk Adları, Devlet Basımevi, Istanbul ı935, s. 31; J. Sauvaget, ''Noms et sumoms de Mamelouks" Journal Asıatıque, Paris 1950, CCXXXVUI, 43. Baybars; Memluk emirlerinde adet,oldu!u Ozere, kendisine şahsi arma olarak "Bars" ı kabul etmiştir. Bkz. Fuat KöprOIO, "Baybars 1", I.A., ll, 362; fnci Koçak, "Arap kaynaklannda TOrk Memluk Sultanı Baybars", 1101. 54 Başa, ei-Edeb fi 'l-asri '1-Mem/üki, ı, 28. . ss Inci Koçak, "Arap kaynaklannda TOrk Memluk Sultanı Baybars", X Türk Tari/ı Kongresi, (Aynbasım) TTK., Ankara 199ı, 1 ı o ı. 56 lbn 'Abdiz'z-Zahir, a.g.e .. 91-92. ' n lbn !yas, Ebu' I-Berekat Muhammed b. Ahmed b. !yas, Bedô'i ;u'z-zuhür fi vakô 'i'i'd-dıJıür, Matba'atu'I-Emiriyye, Kahire H. 131 ı , ı ıs; Koçak, a.g.e., 1 ı ı o. 51 ei-Hırfı, Şi 'nt 'l-cilıôd, 15.

22 NÜSHA,· YIL: IV, SA YI: 13, BAHAR 2004