47
Distributed by Parliamentary Monitoring Trust Zimbabwe (www.pmtz.org/[email protected]/pmtzimbabwe@twitter) NYENYEFATSO THALATHALO EA PUPO EA MOLAOTHEO OA REPABOLEKE EA ZIMBABWE (HLAKULA, 2013) SOTHO

NYENYEFATSO THALATHALO EA PUPO EA MOLAOTHEO OA …...Thuthuhisa litakatso tsa bana, basoa, batho batsofetseng, batho baholofetseng, baileng ba loela ntoa ea tokoloho, basebetse, phole

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • Distributed by Parliamentary Monitoring Trust Zimbabwe (www.pmtz.org/[email protected]/pmtzimbabwe@twitter)

    NYENYEFATSO THALATHALO EA PUPO

    EA MOLAOTHEO OA REPABOLEKE EA

    ZIMBABWE

    (HLAKULA, 2013)

    SOTHO

  • NYENYEFATSO

    THALATHALO EA PUPO EA MOLAOTHEO OA REPABOLEKE EA ZIMBABWE

    HLAKULA 2013

    Selelekela

    Lefapha la tsa qhobo ea tsamaiso ea pupo ea Molaotheo, Constitution Paliamentary Select

    Committee ( COPAC) e hlophisitse Nyenyefatso ena ea Thalathalo ea mafello ea Pupo

    ea Molaotheo oa Zimbabwe 2013 ho thusa sechaba hore se utloisise Thalathalo ena.

    Thalathalo ena e na le maqephe 172. COPAC e bone ho tsoanetse ho etsa nyenyefatso ena ho

    thusa motho a senang nako ea ho bala Thalathalo eohle ka botlalo, hore a ka tlo bala fela

    nyenyefatso ena ebile a ananele tse ngoliloeng ho eona.

    Nyenyefatso ena ha e ea kenya tsohle liqaqiso tse bong ho Thalathalo empa fela li tsebiso tse

    bohlokoa tsa li karolo ho thusa ‘mali ho etsa keletso ka kutloisiso.

    P age 1

  • Selelekela se bong lentsoepele

    Selelekela se thlalosa ebile sa lumela ho se entse lintho ka toka ka lebaka la bohloaeli, se tlotlisa

    boineelo joa banna le basali ba loaneng ho fetsa hlokeho ea ho se etsoe ha lintho ka toka. Se

    lebisa hosasa e nang le temo kerase e thehiloeng holimo ha molao, ho sebetsa thata, hlompho le

    ho thabela litokelo le litokoloho tsa botho, tsoarano, khumo ea rona ea setso le ho thola katleho

    ea sechaba kaofela.

    KHAOLO 1

    Qapo ea Motheo (likaroloana 1 – 7)

    Zimbabwe ithehiloe holimo ha li tebello tse bohlokoa tse latelang:-

    Zimbabwe ke lefatse la tsoarano, temokerase le boipuso;

    Molaotheo ke ona molaoholo ebile, molao o fe le o fe, mokhoa kapa

    boitsoaro jo bo sa sepelelaneng le Moalotheo ona ha bo letho;

    Molaotheo ona o tlama mang le mang ho akaretsa likampane le lihlopha tsa

    boikemelo,’muso, bookameli, tsamaiso ea pupo ea molao le mafapha a tsa

    qhubo ea molao le mafapha le mekhahlo eohle ea ‘muso;

    Boholo ba Molaotheo, hlompho ea molao, litokelo tsa botho, arohanyo ea

    tsa borapeli le setso , hlompho ea botho ba motho, ho lekana ha

    bohle; tekano ea botona le botsehali, le hlompho ea ntoa ea tokoloho;

    Puso e lokileng e akaretsang tse latelang:

    o Tsamaiso ea tsa politiki e lumellang mekhahlo e

    mengata

    o Tsamaiso ea tsa khetho e etsang hore ho be le likhetho

    tse etsoang ka nako le nako, ka tokoloho ebile le kantle

    ha bomenemene;

    o Ho fetisetsa matla a ho busa pele ka tsela ea boingotlo

    moraho ha likhetho;

    o Ho arohanya matla har’a mafapha a ‘Muso a reng

    bookameli, boparamente, le ba tsa molao;

    o Ho hlompha batho;

    o Ho khuthalletsa tsa tsoarano le khotso;

    o Hlokomelo ea litokelo tsa batho ba mefuta e

    menyenyane;

    o Ho khobana ka tekano khumo ea lefatse;

    Ho phatlalatsa matla a hurumente ho mafapha e seng ho beakanya ho

    lefapha le lengoe fela;

    Foleki ea sechaba, pina ea sechaba le letsoao la sechaba;

    ‘Muso o emisitsoeng boraro, e leng, hurumente oa sechaba, li kansele tsa li

    Purofense le tsa liToropo;

    P age 2

  • Le ho feoa serete le hlompho ea lipuo tse boleloang, tsona ke tsena,

    seChewa, seBarwe, seNyesemane, seKalaka, seKoisan, seNambya, seNdau,

    seTebele, seChangana, seShona, ho tsoantsa, seSotho, seTonga, seTswana,

    seVenda le seXhosa

    Khothalletsa batho le ho ba ruta ka Molaotheo.

    KHAOLO 2

    Litebello tsa Sechaba (likaroloana 8 – 34)

    Zimbabwe e na le litebello tsa sechaba tse akaretsang ‘muso har ‘a litaolo tsa khumo,

    hore –

    Ho bona hore ho na le puso e ntle ka ho bea batho batsoanetseng

    mesebetseng, ho loantsa bosholu le ho sebelisa matla ka tsela e

    sa tsoanelang le ho fa chelete tse anetseng tsebeletsong ea mafapha a ‘Muso;

    Thuthuhiso ea tsoarano ea sechaba, khotso le khutso;

    Tsireletso ea litokelo le litokoloho tsa botho;

    Ho latela tsebeliso ea tsa jelano le mangoe mafatse e hlomphang li takatso

    tsa lefatse, e hlompha molao oa lefase ka bophara, thuthuhisang tulisano le

    mangoe mafatse le ho namola lintoana ka khotso;

    Ho lokisetsa thuthuho ea lefatse, ho matlafatsa batho baZimbabwe ka tsa

    khumo le ho hlola mesebetse;

    Thuthuhiso ea ho fumaneha ha lijo, setso le mekhoa ea batho, tekano

    ea botona le botsehali, tekano ea ho emeloa ha likhaolo;

    Thuthuhisa litakatso tsa bana, basoa, batho batsofetseng, batho

    baholofetseng, baileng ba loela ntoa ea tokoloho, basebetse, phole le

    lenyalo;

    Ho neela bana bohle thuto ntle le patelo;

    Ho ahela malulo, tsebeletso ea tsa bophelo e lekaneng, thuso ea sechaba le

    thuso ho tsa molao le tsa lipapali le boikhutso;

    Sireletsa le ho boloka tsebo ea setho;

    Ho etsa ho re e be molao litumelloano tsohle tse entsoeng ke mafatse e le

    hore Zimbabwe le eona e e tlamile ho tsona.

    KHAOLO 3

    Boahi (likaroloana 35 – 43)

    Boahi ba Zimbabwe bo ka matsoalo, maseka e ka ba le ka ho ngolisa

    Baahi bohle ba tsoaneloa ho:

    P age 3

  • Sireletsoa ke ‘Muso;

    Fumana li pasepoto le a mangoe mangolo a ho sepelisa;

    Fumana mangolo a ho supa ho tsoaloa ha motho le a

    mangoe mangolo a fanoang ke ‘Muso.

    Baahi ka matsoalo ke batho ba:

    Tsoaletsoing Zimbabwe ke ‘me kapa ntate e leng moahi oa

    Zimbabwe kapa e mongoe ho ntatemoholo kapa nkhono oa hae ke

    moahi oa Zimbabwe ka matsoalo ka leseka; kapa

    Eo, fa a tsoaletsoe ntle ha Zimbabwe, e mongoe oa batsoali ba hae

    ke moahi oa Zimbabwe fela a sebetsela ‘muso kapa lefapha

    le lengoe ntle ha lefatse; kapa

    Eo a fumanoeng Zimbabwe a le ka tlase ha li lemo tsa ho tsoaloa

    tse 15 ebile boahi joa bona le batsoali ba sa tsejoe;

    Tsoaletsoeng Zimbabwe pele Molaotheo ona o sebetsa ebile e

    mongoe oa batsoali ba hae o ne a le moahi oa lefatse le

    bong leloko la kopano ea Southern African Development

    Community ebile a lula Zimbabwe.

    Baahi ka boseka, ke batho ba tsoaletsoeng ntle ha Zimbabwe ke ‘me kapa ntate o ‘ne

    a le moahi oa Zimbabwe ka matsoalo kapa boseka kapa e mongoe oa bontatemoholo

    kapa nkhono o ne a le moahi oa Zimbabwe ka matsoalo kapa boseka, ebile le

    hotsoaloa ha bona ho ngolisitsoe Zimbabwe.

    Baahi ba Zimbabwe ke batho bao e releng ka kopo ea ho ngolisoa joale ka baahi ba

    Zimbabwe ba lumelloa.

    Ho ba moahi oa mafatse a mabeli ka nako e ngoe ho a lumelloa fela ho bao e leng

    baahi ba Zimbabwe ka matsoalo.

    Molao o ka khanyetsa boahi joa ha beli ho baahi ka boseka kapa ho ngolisa

    Boahi ka matsoalo motho a ka bonkeloa fa bo fumangoe ka bomenemene, mabaka a

    leshano kapa ho sa boleloe ha mabaka a mangoe.

    Boahi ka ho ngolisa bo ka nkeloa motho fa bofumanehile ka bomenemene, mabaka a

    leshano kapa ho pata tselingoe litaba tse bohlokoa ho ngoliseng; kapa e le hore

    ka nako ea ntoa, motho eo ka tlulo ea molao o thusitse sera a se fa melaetsa,

    kapa o amana le besemose e thusaneng le sera sa Zimbabwe ntoeng eo.

    Boahi bo ka se nkeloe motho eo a tlo salang a se na lefatse moraho ha seo.

    Lefapha la tsa boahi le tsa bochaki le tsoanetse ho hloloa ke Paramente ho

    sebetsa mesebetse ea tsa boahi le li phemete.

    P age 4

  • KHAOLO 4

    Totobatso ea litokelo (likaroloana 44 – 87)

    Karolo 1

    Litabana tse lingoe

    Motho ohle le ‘Muso batlangoa ke Totobatso ea Litokelo.

    Karolo 2

    Litokelo le Litokoloho

    Litokelo le li tokoloho tse bohlokoa ke tse latelang:

    • Motho ohle o na le tokelo ea bophelo empa;

    o Molao o ka lumela hore ho be le katlolo ea polao fa e le hore mothoo bolaile

    ka tsela ea sehloho

    o Katlolo ea polao e ka se roesoi motho oa mosali kapa motho eo a entseng

    molato oa hobalaea a le ka tlase ha li lemo tsa ho tsoaloa tse 21 kapa anang

    le lilemo tse fetang 71

    • Motho ohle o na le tokelo ea tokoloho ea hae ebile a ka se:

    o A ka se hlahleloe ntle le tsekiso kapa ho senyetsoa tokoloho ea hae

    ka boithatelo kapa ho se na lebaka;

    o A ka se hlahleloe teronkong fela ka hore o sitoa ho phethahatsa tse a

    itlamileng kapa a ikaneng ho tsona;

    • Batho ba tsoeroeng kapa ba hlahleloa ba letetse katlolo ba tsoaneloa ke ho:

    o Boleloa molato eo ba qosoang ka ona;

    o lumelloa ho buoisana le basali kapa banna ba bona, metsoalle kapa molokisi

    oa linyeoe ka tsenyehelo ea chelete e tlo lefjoang ke ‘Muso;

    o buoa lekunutung le loeara ea bona le ngaka ea boikhethelo empa ke

    tsenyehelo ea chelete ho bona;

    o tsoaroa ka tsela e nang le serete sa botho;

    o fa ba sa emetse tsekiso ba lokolloe ho sena mekhoanyana e mengata kapa

    ho hloloe mekhoanyana e bobebe;

    o e misoa pele ha khotla ea molao hare ha li ora tse 48;

    o feoa monyetla oa ho e thatullela ka ho tsoaroa le ho hlahleloa ha bona ka

    sebele khotleng ea molao;

    o ba le tokelo ea ho tsitsa le ho tsebisoa ka tokelo e na;

    o ba se ke ba tsoaroa ka matla ho lumela molato;

    P age 5

  • o ba le tokelo ea puisano le ho e telloa ke mosali;

    monna,molekane, metsoalle, moruti eo ba mokhethang kapa motho mang le

    mang;

    o sekisoa ka nako e tsoanetsing kapa ho khololoa ho e sena kemiso.

    Motho mang le mang a ka etsa kupo khotleng e holo hore motho a hlahlatsoeng

    a lokolloe fa a se molato le fa motho a tlile a nyamela moraho ha ho tsoaroa ha hae, a

    se sa bonahala.

    Motho ea tsoeroeng ka qoso ea lefela o tsoanetse ho neoa tefo e leng poseletso

    ea qoso ena ke eo a baketseng ho tsoaroa ha hae a se molato.

    Motho ohle ona le seriti sa ho hlompheha ebile o na le tokelo ea ho re a hlomphehe.

    Motho o hle o na le tokelo ea tsireletso ea hae e akaretsang tokelo ea ho e tsa seo a se

    khupolang ka tsa ho tsoala le tokelo ea ho re a se ke a ba le mofo ka ho sebelisoa ho

    lihlahlobo tsa saense.

    Ha ho motho a tsoanetseng ho tsoaroa ka lonya, ho utloisoa bohloko,ho tsoaroa ka

    tsela e senang botho kapa a otloa ka tsela e senang botho.

    Ha ho motho a tsoanetseng ho tsoaroa, ho etsoa lekhoba lekhabunyane, mohlankana

    kapa ho tsoaroa ka matla ho sebetsa.

    Batho bohle ba ea lekana pel’a molao e bile ohle motho o na le tokelo ea ho tsoroa ka

    tsela e tsoanetsing e se nang khethullo.

    Motho o hle o na le tokelo ea sephiri:

    • metse ea bona, kapa thutu ea bona a e tsoaneli ho phenyekuloa ntle

    le tumello ea bona.

    • thutu ea bona e ka se nkoe;

    • li polelisano tsabona tsa sephiri li se fapantsoe;

    • tsa bophelo ba bona li se boleloe phatlalatsa.

    Motho o hle o na le tokelo le tokoloho ea ho kopana e bile ha a tsoaneli ho tsoaroa ka

    matla ho:

    • ba leloko la mokhahlo; kapa

    • kena mokopano kapa phutheho;

    Motho ohle o na le tokelo ea tokoloho ea le letsoalo ebile a ho na motho a

    tsoanetsing ho qobeloa ho ikana ho seo se seaneng le tumelo ea hae.

    Motho ohle o na le tokelo ea tokoloho ea ho buoa joale ka aikutloa, ho akaretsang:

    • tokoloho ho tsamaiso ea litaba;

    • ho tsireletsa mabitso a batho ba fanang ka litaba ho boralitaba

  • P age 6

  • • tokoloho ea ho hlola lipapatso le tsengoe lisebelisoa ho phatlalatsoeng ha

    litaba le ho tsamaisa melaetsa fela ba feoa li laesense ke ‘Muso.

    Empa ha, tokoloho ea ho buoa le tokoloho ea tsamaiso ea phatlalatso ea litaba ha e

    akaretse khothatso ea ho tsusa meferefere, tlotloetso ea melaetsa ea lehloeo le lipolelo

    tsa ho supa hloeo, ho senya lebitso le botumo joa motho kapa seriti sa botho ba hae

    kapa ho senya ka boomo liphire tsa hae.

    Moahi ohle kapa moluli oa ka mehla o na le tokelo ea ho finyella litsebiso tse tsoang

    ho ‘Muso kapa lefapha la hurumente mo tsebiso e batleha ho laola maitsoaro

    le maikarabelo a sechaba.

    Motho ohle o na le tokelo ea ho finyella tsebiso e leng mothong kapa ke mang, haholo

    fa e leng molaetsa oa ho sireletsa tokelo e re leng.

    Motho o hle o na le tokelo ea ho sebelisa puo ea hae le ho latela mekhoa ea setso seo a

    se ratang.

    Motho ohle o na le tokelo ea ho khetha le ho etsa tsa bo rutehi, khoebo, kapa

    ka mosebetsi oa ho rutela o motho a o etsang ka taolo ea molao.

    Motho ohle o na le tokelo ea ho sebelisoa ka tsoanelo le ho sebetsa ntle le kotsi le ho

    pateloa ka tsela e a mohelehang.

    Motho ohle, kantle ha ba tsamaiso ea tsa tsireletso, o na le tokelo ea ho ba le ho kena

    kopano ea tsa tsamaiso e emelang ba sebetsi a e ratang, tokelo ea ho supa ngongoreho

    le ho hlopha.

    Banna le basali bana le tokelo ea ho pateloa ka mo ho lekanang ho mesebetsi

    e tsoanang

    Motho ohle o na le tokoloho ea tsitsinyo, tokelo ea ho kena Zimbabwe,tokelo ea ho se

    tebeloi ho kena Zimbabwe,tokelo ea ho fumana pasipoti kapa a mangoe mangolo a ho

    tsamaisa, le hore motho ohle o na le tokelo ea ho sisinya a lokolohile Zimbabwe, ho

    lula mo a ratang Zimbabwe le ho tloha Zimbabwe.

    Moahi o hle o na le tokelo ea:

    • Likhetho tse lokolohileng, tse amohelehang e bile tse etsoang ka nako le

    nako;

    • khetha ka tsa politiki ba lokolohile;

    • ho ba leloko la mokhahlo oa tsa politiki a o ratang;

    • memela mokhahlo oa politiki a o ratang ka khotso hape a lokolohile;

    • bouta ho likhetho tsohle le ho li referantamo;

    • ema ho likhetho tsa li ofese tsa tsebeletso ea sechaba.

    Motho ohle o na le tokelo ho tsamaiso ea molao.

    P age 7

  • Motho ohle o na le tokelo ea ho finyella ho li khotla,tokelo ea ho sekisoa ka bonako e

    bile ka tsela e tsoanetsing ho khotla e ekemetsing hape ka tsela e senang tsobotsi e

    beiloeng ke molao le tokelo, ka chelete ea bona, ho khetha le ho e meloa ke molokisi

    oa linyeoe.

    Motho ohle a roesoang molato o na le tokelo ea:

    • ho tsoaroa joale ka motho a se nang molato ho fihlela nako a fumanoang

    molato ke moatluli;

    • ho tsebisoa ka qoso a e roesoang ka nako;

    • ho neoa nako e anelang ea ho lokisetsa boikarabelo;

    • ho khetha le ho emeloa ke molokisi oa linyeoe oa boikhethelo a

    sebelisa chelete ea hae;

    • ho e meloa ke molokisi oa lenyeoe oa Mmuso ha ho bonahala ho re ho ka ba

    le tsamaiso e sa etsoing ka toka;

    • ho ba teng pel’ a khotla ka sebele ha a sekisoa;

    • ho khanyetsa bopaki bo neoang kapa ho tsitsa;

    • ho re tsamaiso ea molato a o roesoang e fetoleloe ho puo a e utloang;

    • ho etsa apile ho khotla ea holimo ho hanana le qoso le katlulo a e filoeng.

    Motho o hle o na le tokelo ho fumana, ho sebelisa le ho laola ka phahlo ea mefuta

    eohle empa ho na le melaoana e hlotsoeng ka ha mobu oa temo.

    Kantle ha tsamaiso ea tsa mobu,motho ohle o na le tokelo ea ho sa nkeloe thutu ea hae

    kantle ha:

    • ho e le ka lebaka la tatelo ea molato o e tseng o sebetsang har’ a sechaba;

    • ho tsoanetsi fela ka thahaselo, tsireletso ea sechaba, polokeho ea sechaba,

    tolahanyo ea sechaba; bjll, bjll;

    • molao o laola hore lefapha le tsamaisang tsebeletso ea ho nka mobu

    e tsebise ka nako hore e tlo nka phahlo ebile e patele poseletso

    e khotsofatsang;

    • molao o fa motho anketsoeng phahlo ea hae matla a ho etsa kupo khotleng

    fa e le hore o khanyetsa ho nkeloa mobu oa hae, a batla ho fumana bomolao

    joa ho nkeloa mobu le fa a sa khotsofale ka poseletso e entsoeng.

    P age 8

  • Motho ohle o na le tokelo ea ho ba le phahlo ho akaretsa le mobu. Mmuso o ka nka

    mobu oa temo oa ho :

    • lulisa batho hore ba qhobe mananeo a tsa temo;

    • tokiso ea mobu;

    • ho lulisoa lesoa ha batho;

    le ho re :

    o a ho poseletso e ka etsoang kantle fa ho pateloa li ahoa tse li leng mobung,

    fa e le hore mobu o nkiloe ho moahi oa Zimbabwe ka hlaho, kapa naha e

    tsirelelitsoe ke tumelloano le lengoe lefatse, poseletso e tletsing e a pateloa;

    o a hona motho o ka sekisang ho nkioa ha mobu khotleng kantle ha e le ho re

    ke ngongoreho ka poseletso ea li ahioa;

    o tsamaiso ea ho nkioa e ka se ke ea sekisoa ka le baka la ho re e ne e na le

    khethullo;

    Mobu oa temo o nkiloeng ka nako ea lenaneo la ho nkioa ha mobu kapa o beetsoe ho

    nkioa pele ha ho sebetsa ha Molaotheo ona o tlo lula o le matsohong a ‘Muso ebile a

    hona poseletso e tlo etsoang kantle fa e le ea li ahioa tse entsoeng pele o nkioa.

    Ho nkeng mobu oa tsa temo hore ho lulisoe batho ba Zimbabwe ho ile ha lebelloa tse

    bohlokoa, tse reng, batho ba Zimbabwe ba nketsoe mobu oa bona ho seng ka toka ka

    nako ea puso ea ba hloaeli; ebile batho ba Zimbabwe ba nkile lihali hore bafumane

    mobu oa bona ebile ka seo ba tsoanetsi ho thusoa ho beakanya lesoa litokelo tsa bona

    ebile bathole ho laola mobu oa bona.

    Mmuso oa bohloaeli; e seng hurumente ea Zimbabwe, e tlamehile ho patela poseletso

    ea mobu oa temo o nkiloeng ho re batho bafumane bolulo.

    Motho ohle o na le tokelo ea:

    bolulo bo seng kotsi bophelong ba bahae;

    hore tulo e bolokehe ka tsireletso hore e tlo khona ho ba molemo hosasa

    Moahi ohle le molule oa ka mehla o na le tokelo ea ho fumana thuto ea pele a thusoa

    ke ‘Muso

    Motho ohle o na le tokelo ea ho semolla le ho tsamaisa; ka tsenyehelo ea chelete ho

    ena, likolo tsa thuto tse tsoanetsing; empa ha ba tsoaneli ho khethulla ka ho

    sa lumelloeng ke Molaotheo o na.

    Moahi ohle le moluli oa ka mehla o na le tokelo ea ho finyella tsa kalafo ho akaretsa

    tsa ho tsoala le maloetse a sitang kalafo.

    Ha ho motho a tsoanetsing ho thibeloa hore a fumane kalafo ea potlako lipetleleng

    Motho ohle o na le tokelo ea ho fumana lijo tse lekaneng le tse hloekileng le metsi a

    hloekileng.

    Motho ohle oa mengoaha e leng 18 o na le tokelo ea ho ba le pholi e bile ha tsoaneli

    ho tsoaroa ka matla ho re a tsene lenyalong.

    Batho ba botsehali le botona bo botsoanang ha ba tsoaneli ho nyalana.

    P age 9

  • Karolo 3

    Litokelo tse le o kelitsoeng

    Motho o hle oa mosali o na le seriti se lekanang le sa monna ho a karetsa le ho tsa

    politiki; tulisano le khumo.

    Basali bana le litokelo tse tsoanang le tsa banna ka ha holiso ea banna

    Melao eohle e akaretsa le ea setso e senyang tokelo tsa basali a e sebetsi.

    Ngoana ohle o na le tokelo tse latelang:

    tokelo ea ho tsoaroa ka tsela e tsoanang pel’ a molao, ho akaretsa le tokelo

    ea ho re ba utloioe;

    tokelo ea ho neoa lebitso le sefane;

    ho neoa lengolo la ho tsoaloa ka pela;

    tokelo ea hoba leloko la phole le hlokomelo e tsoang ho batsoali;

    ho sireletsoa ho tsa khumo le hlokofatso ka tsa thobalano;

    ho se sebelisoe ho tsa bosole le bosenyi ka tsebeliso ea lihale;

    ho se qobelloe ho amana le tsa politiki;

    ho se hlahleloi kantle ha ho ba ho e sena se ka e tsoang.

    Batho ba baholo ba mengoaha e fetang e mashome a supileng bana le tokelo ea ho:

    fumana thuso ho ba leloko le ho mmuso;

    ho fumana thuso ea chelete ka tsela ea tsamaiso ea tsireletso le hlokomelo

    ea tulisano;

    Batho ba kholafetsing ba tsoanetsi:

    ho thusoa ho khona ho e thirela;

    ho thusoa ho phela le ba le loko le ho tsoareha ho tsa lipapali le boikhutso;

    ho sireletsoa ho hlokofatso;

    ho neoa sebaka sa ho finyela kalafo ea tsa bophelo, khopolo le tsengoe;

    linatla tsa ntoa ea tokoloho, ho e le hore, bale ba e leng ba hlabana ntoeng

    ea tokoloho, ba thusitseng ho loaneng le bale ba ileng ba hlahleloa literonkong ka

    nako ea ntoa ea tokoloho ba tsoaneloa ke tlotliso ka mosebetse ba o entseng ho

    lokololeng lefatse la Zimbabwe ebile ba tsoaneloa le ka thuso ea tsoanelo ho tsohle tsa

    bophelo le ho finyella tsa kalafo.

    Karolo 4 le 5

    Peakanyo le li fokotso

    Motho mang le mang ka boikemelo kapa a emetse motho e mongoe o na le tokelo ea

    ho kupa khotla hore e thuse ho latela taolo ea lingoe litokelo.

    Litokelo le litokoloho tse bohlokoa litsoanetsi ho etsoa ho hlokomeloa litokelo tsa ba

    ba ngoe.

    P age 10

  • Tokelo tsa batho le ka fokotsoa fela ka molao o sebelisoang mo ho tsoanetsing

    o loketsing sechaba se se lokolohileng.

    Ahona molao o ka fokotsang:

    tokelo ea bophelo kantle ha ho le katlulo ea polao ka tsela ka ha molao ona;

    tokelo ea hlompho ea botho;

    tokelo ea ho se hlokofatsoe le ho tsoaroa ka tsela e se nang botho;

    tokelo ea ho se esoe katlase ha bokhoba;

    tokelo ea ho sekisoa ka tsela e tsoanetsing;

    tokelo ea ho fumana taelo ea ho tsebisa ka motho a hlahletsoeng teronkong.

    Ka nako ea moferefere har’ a sechaba; litokelo le litokoloho tse bohlokoa; kantle ha

    tse boletsoeng pele li ka fokotsoa ka molao.

    Ho tlola molao ka nako ea moferefere ho tlo bakela qoso le tsekiso le ho

    nkeloa mahato ka se molao, ebile ha ho motho a ka sireletsoang ke molao kapa o fe fa

    a entse jena.

    KHAOLO 5

    Bookameli (likaroloana 88 – 115)

    Karolo 1

    Matla a bookameli

    Matla a bookameli a tsoa ho batho e bile a tsoanetsi ho e tsoa ka tsamaiso ea

    Molaotheo ona.

    Matla a bookameli a beiloe ho Mookameli a oa sebelisang ka kabenete ka taolo ea

    Molaotheo o na.

    Karolo 2

    Bookameli

    Mookameli ke ena Moeteleli oa ‘Muso le Hurumente le Molaoli oa Masole .

    Mookameli o tsoanetsi ho:

    Latela,sireletsa, ho thobela le ho hlompha Molaotheo le molao;

    Ho thuthuhisa tsoarano le khotso lefatseng;

    hlokomela le ho hlompha tse bohlokoa tsa ntoa ea tokoloho;

    ba le nnete ho re ho na le tsireletso tsa litokelo le litokoloho tse bohlokoa

    le taolo ea molao;

    hlompha batho ka ho farohana ha bona le li khaolo tsa Zimbabwe

    Motho a leng moahi oa Zimbabwe ka ho tsoaloa kapa ka leseka, a le mo bouti

    ea ngolisitsoeng,ana le mengoaha e leng 40 e bile a le moluli oa Zimbabwe o

    na le tsoanelo ea ho kena ho likhetho hobane a be Mookameli kapa

    Motlatsi oa

    Mookameli.

  • P age 11

  • A emang ho khetho tsa Mookameli o tsoanetsi ho khetha batlatsi ba babeli.

    Nkhetheng a sa khotsofala ka litsoello tsa li khetho tsa Mookameli kapa motlatsi oa

    Mookameli a ka etsa kupo ho khotla ea Molaotheo, ebile khotla ena etsoanetse

    ho lekola taba ena hareng ha matsatsi a 14.

    Nako ea ho sebetsa ea Mookameli ke li themu tse peli tsa mengoaha e mehlano.

    Mookameli kapa Motlatsi oa hae baka ema mosebetse.

    Mookameli kapa Motlatsi oa hae baka e misoa mosebetsi ka mabaka a latelang:

    Ho senya tsamaiso ea mosebetsi;

    ea ho e tsa tse fapaneng le Molaotheo;

    ho senya tsamaiso ea Molaotheo ka boomo;

    ho sitoa ho e tsa mosebetsi ka baka la hobalo kapa ho se sebetse hantle ha

    khopolo ea hae.

    Mookameli ha a roesoe melato ha a sa le mosebetsing ka liketso tsa hae ka sebele ho

    fihlela nako a tloha ho ba Mookameli;

    Ha Mookameli a ka shoa, a e ma mosebetsi kapa a emisoa Motlatsi oa hae oa pele o

    semolla mosebetsi ho fihlela nako ea Mookameli oa pele e fela;

    Karolo 3

    Li Ministara, Batlatsi ba li Ministara le Kabenete

    Mookameli, a hlokomela likhaolo tsohle le botona le botsehali, o bea liMinistara le

    Batlatsi ba bona a khetha ho maloko a Paramente. Ba palo e ka fihlang 5 ba khethoa

    ntle ha Paramente ho lebiloe thuto le tsebo ea bona.

    Kabenete e na le boikarabelo joa ho laola tsepiliso ea mesebetse ea hurumente,

    ho qhoba mesebetse ea hurumente ho Paramente, ho lokisa tsa molao oa

    sechaba le lemosa Mookameli.

    Karolo 5

    Molaoli oa linyeoe

    Ho na le Molaoli oa linyeoe e leng molemose oa Mookameli le Kabenete ho

    tsa molao ebile o tholoa ka takatso ea Mookameli.

    Litsekiso tsohle li bile li tlo laoloa ke lefapha la tsa qhobo ea litsekiso le etelloang ke

    Mosekisi-Moholo.

    P age 12

  • KHAOLO 6

    Lekhutla la taolo ea lefatse le ho busa (likarolo 116 – 117)

    Karolo 1

    Matla a tsebeletso ea taolo ea lefatse le ho busa

    Le khutla la pupo ea molao le bupioa ke Paramente le Mookameli.

    Matla a ho sebetsa a Paramente a tsoa ho batho ebile:

    A neela lefapha lena la taolo lepupo ea melao ho lokisisa Molaotheo ona;

    ho bupa melao ea ho laola ka khotso,taolo le puso e ntle.

    Ho fa matla a ho bopa melao ho mangoe mafapha.

    Karolo 2

    Paramente

    Paramente

    e akaretsa Senete le Seboka sa Sechaba;

    tsoanetsi ho sereletsa Molaotheo le ho thuthuhisa puso e lokolohileng;

    e na le matla a ho khopeletsa tatelo ea Molaotheo.

    Mafapha ohle a Hurumente ana le maikarabelo ho Paramente.

    Karolo 3

    Senete

    Senete e akaretsa maSeneta a leng 80 ba leng hore :

    ba leng 6 ba khethoa ho purofense e ngoe le e ngoe ka tsela ea boemeli bo

    lekanang;

    ba ba 16 ke li khosi e leng hore ka bababeli ba khethoa ho tsoa ho liboka tsa

    likhosi tsa li Purofense kantle ha li Purofense tsa litoropo tsa Bulawayo le

    Harare.

    ba babeli ke Mookameli le Motlatsi oa Kansele ea Sechaba ea Likhosi;

    ba babeli ba khetheloa ho emela batho ba holofetsing.

    Ma Seneta a khethiloeng ka boemeli ba ho lekana a tsoanetsi ho khethoa a tsoa ho

    mekhahlo ea tsa politiki ho ea ka li bouti tse entsoeng ho bo nkhetheng ba emetseng

    mekhahlo ea bona ho likhetho tsa maloko a Seboka sa Sechaba ebile banna le basali

    bangotsoe mabitso ka ho latela mosali monna mosali monna, lengolo lohle la mabitso

    le qala ka lebitso la mosali.

    Senete o tsoanetsi ho ba a ngolisitse ho bouta e bile a be le mengoaha e fihlang e leng

    40, senate a leng khosi o tsoanetsi ho oketsa a be khosi, Senete a emelang batho ba

    holofetsing o tsoanetsi ho ba motho a holofetsing.

    Motho o thibeloa ho e ma ho likhetho tsa li Senete ha a e le a tebeloa ho ba mo bouti

    kapa o siile bolulo ba paramente mengoaha e leng 5 e lateloang ke li khetho

    ka moraho ha ho fumaneha a le molato o mongoe kapa e le hore ke leloko la

    Paramente.

  • P age 13

  • Mookameli oa Senete le Motlatsi oa Mookameli oa Senete ba laola tsepiliso ea

    Senete.

    Karolo 4

    Seboka sa Sechaba

    Seboka sa Sechaba se akaretsa:

    • Maloko a leng 210 a khethiloeng ka tsamaiso ea sephiri ho tsoa ho

    likhaolo tse 210 tse Zimbabwe e arotsoeng ka tsona; le hore

    • Ho le Paramente tse peli tsa pele moraho ha ho re Molaotheo o o

    sebelisoe, ho tla oketsoa maloko a leng 60 a basali, batselela ba tsoa

    ho purofense e ngoe ka e ngoe, ka tsamaiso e abo emeli bo lekanang

    bo seameng ho le bouti tsa bao ba emetsing mekhahlo ea lipolitiki ho

    likhetho tsa maloko a likhaolo ho le purofense.

    Libatlehi tse tsoanang ho lumella le ho khanyetsa peo ea li Senetha ke tsona

    tse lateloang mona kantle ha li lemo, e leng hore fa ke tse 21.

    Sebuoi le Motlatsi oa Sebuoi ba okamela Seboka sa Sechaba.

    Karolo 5

    Nako ea ho sebetsa ha Leloko la Seboka sa Sechaba

    Ho tlohela setulo sa boleloko joa Paramente bo thlalositsoe kabophara ke Molaotheo

    ebile ho akaretsa; ho fetola boleloko joa mokhahlo, ho ema ka ho tsebisa ho lesa ho ba

    setho sa seboka, ho qosoa ka molato, le ho fumaneha molato ho tsa likhetho.

    Karolo 6

    Matla a Paramente

    Paramente e na le matla a ho semola, ho lokisa, ho hlokomela kapa ho lahla molao le

    ha o le o fe.

    Taolo ea molao oa Paramente o sebelisoa ka tsamaiso ea molao oa Paramente.

    Tsamaiso ea ho pasa molao molao o hlalosoa ka botlalo ho lelana la bohlano.

    Paramente e ka ne ea matla a ho bupa melao.

    Karolo 7

    Tsamaiso ea Paramente

    Moholo oa Paramente ke Sebuoi, sa Senete ke Mookameli oa Senete.

    Thlelereke oa Paramente ke e na e Moholo oa Tsamaiso ea Paramente e bile o na le

    sebaka se fokotsoeng sa ho sebetsa se leng mengoaha e tseletseng e ka oketsoang ha

    ngoe fela.

    Karolo 8

    Nako le ho emisoa le ho lula ha Paramente

    Paramente e khetheloa ho sebetsa ha nako e lekanang mengoaha 5 e bile e emisoa ha

    ho setse letsatsi le lengoe ho re ho be le likhetho.

    P age 14

  • Paramente e ka ba le tumeleloano ea ho ba e emisoe ebile Mookameli o tsoanetse ho e

    emisa.

    Ha Paramente e ka hana ho lumela ‘Molao oa Kabo ea chelete’, Mookameli a ka e

    emisa empa ho e misoa ha teng ho ka sekisoa ke khotla ea Molaotheo ka lengolo le

    ngoliloeng ke le fe kapa le fe leloko la Paramente.

    Ho tsamaiso e amohelehang, Mookameli o tsoanetsi ho memela likhetho ha re

    ha malatsi a leng 30 ho e so ho fihla nako ea ho emisoa ha Paramente.

    Likhetho tse etsahalang ho latela ho e misoa ha Paramente e seng ka nako ea ho fela

    ha sebaka sa ho sebetsa ha eona, litsoanetsi ho etsoa ha re ha matsatsi a leng 90

    e emisitsoe.

    Mookameli o tsoanetsi ho lemosana le Komeshene ea likhetho ha a lokisa malatsi a

    likhetho le ha e le li fe.

    Ho qala ho lula ha Paramente ho etsahala ho matsatsi a leng 90 moraho ha Mookameli

    a semolotse mosebetsi.

    E ngoe le e ngoe ntlo ea Paramente e laola mekopano ea eona, empa Mookameli a ka

    mema maloko a Paramente ho re a etse mosebetsi o bohlokoa e bile a ho tsoanelo hore

    ho fete matsatsi 180 lintlo tsena li sa lule.

    Baokameli ba Paramente le maloko a Paramente bana le tokoloho ea ho buoa

    ka boithatelo Paramente ebile ha ba molato ho tsohle tse ba li buoang Paramente.

    Baahi ba ka etsa likopo tsa se seng Paramente.

    KHAOLO 7

    Likhetho (Likarolo 155 – 166)

    Karolo 1

    Tsebeletso le Tsamaiso ea Likhetho

    Tsamaiso ea likhetho e tsoanetsi ho e tsoa ka khotso, tokoloho le ka tsela e

    amohelehang, ho boutoe sephiring, ka tumello letsoanelo ea motho ohle a

    holileng ebile a lokela ho bouta le ho lekana ha li bouti, ebile ho e sena ho loantsana.

    Komeshene ea Likhetho e tsoanetsi ho ba le nnete ho re:

    • tsamaiso ea ho bouta e bobebe,e nepehile, e na le bo nnete,e na le

    tsireletso hape e etsoe pepeneneng;

    • litsoelelo tsa li khetho kapa tsa lireferentamo litsoanetsi ho

    phatlalatsoa ka pela ka moraho ha o tsoaleloa ha mong ho

    bouteloang.

    • meferefere le tsohle tse ‘mpe ka nako ea likhetho a li batlehi,

    • tse l i sebelisoang ho tsamaiso ea likhetho le tsoanetsi ho

    bolokeha.

    Mmuso o tsoanetsi, ka ho sebelisa molao le tse lingoe li tsela, o be le ‘nete ea ho re:

    • bohle baahi ba tsoanetsing, katlase ha tsamaiso ea karolo 4 ba

    ngolisitse ho bouta;

    • moahi ohle oa Zimbabwe a loketseng ho bouta o tsoanetsi ho neoa

    sebaka sa ho bouta;

    P age 15

  • • mekhahlo eohle ea lipolitiki le baemeli ba bona bana le tsoanelo

    ea ho finyella tsohle tse li sebelisoang le tsebo hobane batle

    batsebe ho tsoareha ka botlalo;

    • mekhahlo eohle ea lipolitiki le bo nkhetheng batsoanetsi ho

    finyellela tsa tsamaiso le phatlalatso ea melaetsa, e leng mechene

    le ho lipampere tsa ‘muso le tsa boikemelo;

    • lintoa ka nako ea likhetho litsoanetsi ho fetsoa ka pela;

    Molao ka likhetho o tsoanetsi ho ne e , ha re ha tse lingoe;

    • karolo ea likhaolo le liwati e tsoanetsi ho e tsoa ka nako le nako;

    • ho ngolisa ha ba bouti;

    • tsamaiso ea molao ea mekhahlo ea le politiki le ba emeli ba teng;

    • tsela ea boemeli ba ho lekana ho tlatsa bolulo Paramente bo

    tsoanetsing ho tlatsoa ka mabaka a rotsoeng;

    • khetho ho Senete ea batho ba holafetsing;

    • khetho ea boemeli e tsoanetsi ho etsoa ho matsatsi a leng

    14 moraho ha khetho e bile a ho tsoaneli ho ba katlase ha

    malatsi a leng 30 ho eso ho be le likhetho;

    • a ho se ka fetoloang ho molao oa khetho kapa ho melaoana ho se

    na taolo ea Komeshene ea Likhetho;

    • ka moraho ha tsebiso ea khetho, ho fetoloa ha Molao oa Khetho

    kapa melaoana, ha o se na ho sebetsa ka nako ea teng.

    Karolo 2

    Nako ea khetho

    Khetho e tloaelehileng e tsoanetsi ho e tsoa ;

    • ho e so ho feti malatsi a leng 30 ka moraho ha ho e misoa ha

    Paramente kapa nako ea ho sebetsa ha eona ho e so ho feli;

    • ha re ha malatsi a leng 90 ka moraho ha kemiso ho latela bouti ea

    ngongoreho ka hurumente;

    Khetho e tloaelehileng ho lipuso tsa likhaolo e tsoanetsi ho e tsoa ka nako e ngoe le ea

    bookameli le maloko a paramente;

    Khetho tsa ho tlatsa le tsoanetsi ho e tsahala ha re ha malatsi a leng 90 ha o bile ho ne

    bolulo bo se nang moemeli kantle ha o ile ha e tsahala ha re ha li khoeli tse 9ho e so

    ho be le khetho e tloaelehileng,mong bolulo bo se nang moemeli bo sala bo se na ho

    tlatsoa ho fihla ka nako ea khetho e tloaelehileng;

    Khetho tsohle tsa bolulo ba le ofese tse tsoanetseng ho khetheloa boemeli katlasi ha

    Molaotheo e tsoanetsi ho e tsoa ha re ha matsatsi a leng 90.

    Karolo 3

    Arohanyo ea likhaolo tsa khetho

    Ho re ho be le likhetho tsa Maloko a Paramente, Komeshene ea khetho e tsoanetsi ho

    a rohanya Zimbabwe e be le le khaolo tse fihlang ho 210 le ho khetho tsa baemeli ba

    P age 16

  • lipuso tsa likhaolo ho tsoanetsi ho a rohanyoa ka li wati ho lumelelane le taolo ea

    Molaotheo.

    Arohanyo ea likhaolo e tsoanetsi ho e tsoa nako eohle kamoraho ha mengoaha

    e leshome kanako e latelang tsamaiso ea palo ea batho.

    Tsamaiso ea arohanyo e i le ea e tsahala ho e so ho feli khoeli tse 6 pele ha tsamaiso

    ea ho bouta a ho tsoaneli ho sebetsa ka nako ea khetho ea nako eong.

    Repoto ea tsamaiso ea arohanyoe tsoanetsi ho roloa Paramente ke Mookameli ebile le

    Komeshene ha ho ka ba le tse roloang ke Paramente ho e so ho be le repoto ea mafello

    le mehopolo ho litaba tse lingoe ha e sa fetoloa.

    Mookameli o tsoanetsi ho re ha re ha matsatsi a leng 14 a amohetsi repoto,a

    phatlalatse mabitso le likhaolo le liwati ho lateloa taolo ea Komeshene.

    KHAOLO 8

    Tsa Molao le tsa likhotla (162 -193)

    Matla a taolo ea tsa melao atsoa ho batho, ‘me a beiloe holimo ha likhotla, tse, Khotla

    ea Molaotheo,Khotla ea Lingongoreho,Khotla e kholo ho tsona tsohle,Khotla ea

    Tsamaiso ea tsebeletso ea litaba le li rekoto tsa sechaba,Khotla ea Maseterata,khotla

    ea tsamaiso ea Setso le tulisano ea batho le tse lingoe likhotla tse bupiloeng

    ka melaoana ea Paramente.

    Tona- holo ea Baatluli, Motlatsi oa Tona-Holo, bangoe baatluli ba likhotla le batho

    balulang likhotla tsa bo maseterata le tsa, setso le tulisano ea batho kaofela ba bitsoa

    lefapha la tsa molao, jutesheare.

    Likhotla le sebetsa ka boikemelo ebile lisebetsa katlase ha Molaotheo , ebile

    boikemelo bona bobohlokoa ho tsamaiso ea molao ka toka le puso enang le

    temokerase.

    Mmuso o tsoanetsi ho sireletsa likhotla

    Maloko a tsamaiso ea molao a tsoanetsi ho laoloa ke tse latelang:

    • ho re toka e tsoanetsi ho sebelisoa ka tsela e tsoanang ho motho o hle,

    • ho re toka e sebelisoe ka nako;

    • ho re tsebetso ea likhotla e bohlokoa ho sireletsa tokelo le litokoloho tsa

    botho le tsamaiso ea molao;

    Maloko a toka ha a tsoanelo ho tlameha ho liketso tsa mekhahlo ea lipolitiki kapa ho

    amohela li mpho,ba tsoanetsi ho tlameha ho mosebetsi oa bona le ho ba le tsebo ka

    tsoelopele tsa molao;

    Khotla ea Molaotheo ke eona khotla e fetang tsohle ho tsamaiso ea litaba tsa

    Molaotheo;

    Khotla ea Lingongoreho ke khotla ea li rekoto le khotla ea bofello ea li apile ea

    Zimbabwe, kantle ha litaba tse tsoanetseng ho laoloa ke khotla ea Molaotheo;

    Khotla-holo ke khotla ea holimo ea li rekoto;

    Khotla ea tsa mesebetsi le Khotla ea tsebeletso ea litaba le lirekoto le tsona ke likhotla

    tsa lirekoto.

    P age 17

  • Matla le ho bupeoa ha likhotla tsa bo maseterata le likhotla tsa, setso le tulisano li ka

    tlhalosoa ho Molao oa Paramente.

    Karolo 2

    Ho beoa le Nako ea ho Sebetsa

    Motho ea tsoanetsing ho ba Moatluli oa li khotla tsohle, nako ea bona ea ho sebetsa le

    tsela ea ho ba khethela mosebetsi kapa ho ba emisa li hlalosoa ka botlalo ho

    Molaotheo.

    Mengoaha e amoheloang ho re motho a tsoanele ho khetheloa mosebetsi oa ho

    ba Moatluli ke ho re o tsoanetsi ho ba a i le a sebetsa a le moatluli ha mengoaha e

    leng 7 e bile, empa e tloba 10 a tlo sebetsa a le Moatluli oa khotla ea lingongoreho,

    ea tloba

    12 a sebelitse ho ba moatluli oa khotla ea lingongoreho hore a tlo tseba ho ba moatluli

    oa khotla ea Molaotheo.

    Baatluli ba tlo khethoa ka tsela e latelang:

    • phatlalatsa mesebetsi;

    • ho mema Mookameli le sechaba ho tlisa mabitso a batho ba batlang hore ba

    e be baatluli;

    • ho entsoe lihlahlobo tsa bona pepeneneng pel’ a sechaba;

    • ho lokisoe lenaneo la mabitso a batho ba bararo ba ho sebetsa ofeseng;

    • ho esa mabitso ho Mookameli ho re a khethe le ho bea.

    Baatluli ba khotla ea Molaotheo ba hlola mengoaha ea ho emisoa ha Baatluli

    mosebetsing, ho khetheloa mosebetsi oa mengoaha e leng 15 e sa oketsoing. Baatluli

    ba khotla ea lingongoreho le khotla e holo ba sebetsa hofihlela ba ba le mengoaha e

    leng 70.

    Moatluli a ka emisoa mosebetsi fela ha:

    • a sitoa ‘meleng ho sebetsa kapa a loala khopolong;

    • a sa tsebe ho etsa mosebetse oa hae ka tsela e leng pepeneneng;

    • ka maitsoaro a ma be mosebetseng..

    Moatluli o emisoa ka taelo e tsoang ho bahlahlobe ba mosebetse oa hae ba beoang ke

    Mookameli ho etsa seo ebile batsoanetse ho ba ba bararo.

    Mookameli o tlameha ho latela temoso le taelo ea bahlahlobe bana.

    Karolo 3

    Komeshene ea tsa Tsebeletso ea Molao

    Lefapha la tsa tsebeletso ea molao la Jutesheare le tlo lebelloa ke Komeshene

    ea maleba ebile e etelloa ke Tonaholo ea Boatluli.

    Ho bupjoa ha eona ho hlalositsoe ka botlalo ho Molaotheo.

    Ho sebetsa ha eona ho akaretsa:

    • ho lemosa hurumente ho litaba tsa tsamaiso ea molao;

  • P age 18

  • • thuthuhiso ea boikemelo le boikarabelo ba molao le tsamaiso ea molao

    e sebetsang ka tsela ea bohlale e bile e se nang tsobotsi;

    • ho bupa melao ea jutesheare.

    Komeshene e tsoanetsi ho etsa mosebetse oa eona ka toka le ka mokhoa o

    bong pepeneneng.

    KHAOLO 9

    Taolo ea Qhobo ea Mesebetsi ea Sechaba le Boeteleli

    (Karolo 194-198)

    Khaolo e na e laola qhobo ea mesebetsi ea tsamaiso ea sechaba. Litaolo tse li anetsa

    hurumente le mafapha a eona ohle, balaoli ba likhaolo, likampani tsa hurumente

    le likhaolo tse li sebelisanang le eona le batho ba sebetsang ho mafapha a sechaba ana.

    1 Tsebohlokoa

    Ho tsamaiso ea sechaba, tse latelang li tsoanetsi ho hlokomeloa ka nako tsohle:

    • tse bohlokoa tsa temokerase tse tlhalosoang ke Molaotheo ona;

    • boithuti le kemiso tsa boitsoaro;

    • bokhone le khumo;

    • ho emela ‘nete le tekano;

    • karabo ea potlako ho tse hlokoang ke batho;

    • tsamaiso ea litsebeletso e finyellehang, e pepeneneng le boikarabelo ebile

    lokisisa lihlokoa tsa tsoelopele;

    • kamano ea sechaba ho bupjoeng ha melao.

    • pele ho tsoanetsi ho thuthuhisoa tsa melaoana ea ho tsamaisa qhobo ea tsa

    mesebetsi e tlo holisang mesebetsi, ho rutoa mesebetsi le lithuthuhiso tse e

    thehileng ka bokhone le farohano ea sechaba, empa botsoaneli bo tla pele.

    • Ho lekana ha banna le basali le ho akaretsa batho banang le bohole (karolo

    194)

    2

    Mafapha le likampani tsa hurumente

    Likampani tsa hurumente litsoanetsi ho sebetsa ka tsoelopele li be le lipurofete ebile li

    laoloe ke molao oa taolo ea li kampani.

    Tsa ho reka le ho thola lisebelisoa litsoanetsi ho etsoa ka tsela ea botsepehi le

    ka hlolisano

    3

    Baeteleli le basebetse li ofeseng

    Baeteleli le ba le ofese tsa sechaba ba e tsa mosebetsi ho khutsa sechaba. Maitsoaro a

    bona a tsoanetsi ho sepelelana le Molaotheo.Ba tsoanetsi ho hlompha batho, ba se ke

    ba ba busa empa ba tsoanetsi ho ba sebeletsa.

    P age 19

  • 4 Ba holo ba li ofese

    Nako ea ho sebetsa ha ba holo ba le ofese tsa mafapha le likampani tsa hurumente ba

    ka fokosetsoa nako ho sebetsa ke molao

    5 ho sebetsa ha melao ea maitsoaro

    Molao o tlo ruloa o reng:

    Ba sebetsang li ofeseng tsa sechaba ba tsoanetsi ho tsebisa ka phahlo kapa khumo ea

    bona;

    Thlalosang melao ea maitsoaro

    Beakanyang boitsoaro le taolo e tsoanetsing ea mafapha le likampani tsa hurumente.

    KHAOLO 10

    Tsebeletso ea sechaba (karolo 194 – 205)

    1 Tsebeletso ea sechaba

    Maloko a tsebeletso ea sechaba ke batho ba bahiriloeng ke Hurumente.

    Kantle ha mapolesa, masole, ba literonko, maloko a jutesheare le

    basebetsang Paramente.

    Ho tsamaiso ea mosebesi oa bona, basebetsi ba sechaba ba tsoanetsi ho:

    ho latela Molaotheo;

    ho sa retsa taelo tse li seng molaong;

    Ho se latele tsa mekhahlo ea tsa lipolitiki;

    Ho hlompha litokelo le litokoloho tsa batho bohle.

    Ba sebetsi ba sechaba ha ba tsoaneli ho nka malulo ho mekhahlo ea

    tsa politiki.

    2. Komeshene ea basebetsi ba sechaba

    Tsamaiso ea basebetsi ba sechaba etla laoloa ke Komeshene ea tsamaiso ea

    basebetsi ba sechaba.

    Maloko a komeshene ea sechaba ba tsoanetsi ho ba le boithuti bo tsoanelang

    mosebetsi oa bona ho e tsa mosebetsi oa bo komeshene ebile ba khethoa ke

    Mookameli.

    Mosebetsi oa bona o akaretsa peo, melao le tsamaiso ea mosebetsi,ho lokisa

    meholo,boitsoaro le hlolisiso ka lingongoreho tsa basebetsi ba sechaba.

    Komeshene e lemosa hurumente ka litaba tsa tsamaiso ea mosebetsi

    oa sechaba.

    Ho beakanyeng meholo le tsela ea ho sebetsa basebeletsi ba tlo ba letokelo

    ea ho bolelisana le mohiri oa bona.

    P age 20

  • 1

    Ho bupjoa le maikarabelo a tsa tsireletso

    Tsamaiso ea tsireletso ea sechaba e akaretsa masole, mapolesa, tsa

    literonko, le tsa bohloli le tse lingoe tsa le tsamaiso tsa tsireletso tse

    lumelletsoeng molaong.

    maikarabelo a bona ke tsireletso ea lefatse ebile mosebetsi ona otsoanetse

    ho etsoa ka tatelo ea Molaotheo le hlompho ea litokelo le litokoloho tsa botho.

    Ba tsoanetsi ho hlompha tsamaiso ea molao.

    3. Mangosa ho a mangoe mafatse

    Baemeli ho a mangoe mafatse bakhethoa ke Mookameli e bile basebetsa ka

    thato ea hae.

    4 Bangoli ba liMinisetere ba ka mehla

    Bangoli ba ka mehla ba tla khethoa ke Mookameli ka moraho ha ho

    buoisana le

    Ba sebetsa ha mengoaha e leng 5 e ka oketsoang hangoe fela ka khotsofalo

    ea bokhone joa mosebetse.

    KHAOLO 11

    Tsebeletso ea tsa Tsireletso (206 -210)

    Karolo 1

    2 Maloko a tsa tsireletso

    Ha ba e tsa mosebetsi oa bona, maloko a tsebeletso ea tsireletso a

    lebelletsoe:

    Ho latela Molaotheo;

    Ha ba tsoaneli ho ba maloko a mekhahlo ea tsa politiki kapa ho

    nka litulo mekhahlong ea tsa politiki;

    Ba se sebetse ka tatelo ea mekhahlo ea tsa politiki;

    ho hlompha tse bohlokoa tsa litokelo tsa botho le litokoloho tsa

    baahi;

    Ba se sebetse ho mafapha a tsebeletso ea sechaba kantle fa ho hlahile kotse

    har’a sechaba.

    3 Kansele ea Tsireletso ea Sechaba.

    P age 21

  • Ho tla ba le kansele ea tsireletso ea Sechaba e tla bang le mosebetsi

    o akaretsang ho e tsa melao ea tsireletso ea lefatse.

    E tla bupjoa ke Mookameli, Batlatsi ba Mookameli le a mangoe maloko ka

    tsamaiso ea molao.

    4. Lingongoreho

    Lingongoreho ka maloko a tsa tsireletso li tlo tsoaroa ke mafapha a boikemelo

    a tlhobohaneng le tsa tsebeletso ea tsireletso.

    Karolo 2

    Tsa bosole (likarolo 211 – 218)

    1 Libopeho

    Tsebeletso ea tsa bosole e akaretsa, masole kaofela le masole a lifofane. Tse

    lingoe lihlopha li ka bupjoa ka tatelo ea molao. E tsoanetsi ho

    sireletsa sechaba ebile e tlameha ho:

    ba le sebopeho sa sechaba;

    supa ho rata lefatse;

    sebetsa ka tsela etsoanetseng bosole;

    ho se lateli litakatso tsa mekhahlo ea tsa lipolitiki;

    ho thusana le bo busi joa taolo ea batho e seng ea bosole;

    ba le maitsoaro a mantle.

    3 Horumeloa

    Mookameli e bile a le Molaoli- moholo oa masole a ka laola thumelo

    ea masole ntoeng:

    ho sireletsa lefatse;

    hore ho tsohe meferefere har’ a sechaba;

    ho thusa a mangoe mafapha a sechaba ka nako ho hlahile kotse;

    Ntle ha Zimbabwe ho ea sireletsa litakatso tsa lefatse kapa ho

    tlatsa litumelloano le mangoe mafatse.

    Ho rumeloa ha masole ho tsoanetse ho etsoa ka khotsofalo ea Paramente, fa

    e se khona thumelo e a emisoa.

    4 Balaoli

    Balaoli ba Masole:

    Ba beoa ke Mookameli a lemosana le Minisetere ea maleba

    P age 22

  • Ha ba sebetse ha themu e fetang lilemo tse 5 ebile e ka oketsoa ha

    ngoe fela.

    Balaola ka molao o beiloeng le totiso ea Minisetere ka tumello ea

    Mookameli.

    5 Komeshene ea tsebeletso ea Bosole

    Masole a sebetsa ka tlase ha Komeshene ea tsamaiso ea tsa

    bosole.

    Maloko a Komeshene a tsoanetsi ho ba a loketsi mosebetsi oa ho

    sebetsa joale ka li Komeshenara e bile ba khethoa ke Mookameli;

    Mosebetsi oa eona o akaretsa:

    Peakanyo le taolo ea ho sebetsa ;

    ho lokisa ka meholo ea maloko a masole a tsireletso;

    ho e tsa ho re ho be le ho sebetsa ka khotso ha re ha masole le

    sechaba;

    ho lemosa hurumente ho li taba tsa bosole.

    Karolo 3

    Mapolesa (219 -223)

    1. Mapolese

    Mosebetsi oa bona ke oa ho:

    ho boloka molao le taelo le tsireletso ea ka hare;

    ho sireletsa batho le phahlo;

    Ho tsoanetsi ho:

    • ba le sebopeho sa sechaba;

    • supa lerato la lefatse;

    • sebetsa ka tsoanelo ea bo polesa;

    • se lateli litakatso tsa mekhahlo ea tsa politiki ;

    • hlompha taolo ea sechaba.

    2. Komeshenara

    Komeshenara o:

    khethoa ke Mookameli moraho ha ho buoisana le Minisetara oa teng;

    sebetsa ha mengoaha e leng 5 e ka oketsoang ha ngoe fela;

    ho ka etsahala ho re a se ke a khethoa ho laola tsa tsamaiso ea

    tsireletso;

    laola katlase ha tsamaiso ea Ministara ka tumello ea Mookameli.

    P age 23

  • 3. Komeshene ea tsamaiso ea Mapolese

    Tsamaiso ea tsebeletso ea Mapolesa e laoloa ke Komeshene ea tsamaiso ea

    Mapolesa.

    Maloko a Komeshene atsoanetsi ho lokela ho sebetsa joale ka li

    Komeshenara e bile ba khethoa ke Mookameli.

    Mosebetsi oa o na a akaretsa:

    peo le tokiso ea tsamaiso ea mosebetsi;

    ho lokisa ka meholo ea maloko a Mapolesa;

    ho etsa ho re ho be le kutloano hare ha mapolesa le baahi;

    ho lemosa hurumente ho litaba tsa Mapolesa.

    Karolo 4

    Tsebeletso ea tsa bohloli (karolo 224 -226)

    1. Tsebeletso ea tsa bohloli

    Tsebeletso ea tsa bohloli e tsoanetsi ho e tsoa katlase ha

    molao kapa le ka taelo ea Mookameli kapa Kabenete.

    Batsoanetsi ho:

    ba le sebopeho sa sechaba;

    supa ho rata lefatse;

    sebetsa ka tsela e tsoanelang bohloli;

    ho se e tlame ho tsa mekhahlo ea tsa lipolitiki;

    ho hlompha taolo ea sechaba.

    2. Taelo Molaoli oa tsamaiso ea ba hloli

    khethoa ke Mookameli;

    sebetsa ha mengoaha e leng 5e ka o ketsoang ha ngoe

    fela;

    ho ka e tsahala ho re a se ke a beoa ho laola tse lingoe li

    tsebeletso tsa tsireletso;

    laola ka tlase ha taolo oa Minisetara ka tsela e beiloeng

    ke Mookameli

    Karolo 5

    Tsa tsebeletso ea tsa literonko (likarolo 227 – 231)

    1. Tsebeletso

    Mosebetsi oa eona ke a ho:

    sereletsa sechaba ho ba senyi;

    ho e tsa tsamaiso ea li teronko;

    Tsebeletso e tsoanetsi ho:

    P age 24

  • ba sebopeho sa sechaba;

    ba botsephehi;

    boithuti;

    ho se amane le mekhahlo ea politiki;

    hlompha taolo ea sechaba.

    2. Komeshenara oa literonko

    Komeshenara

    khethoa ke Mookameli ka moraho ha ho buoisana le Minisetara;

    sebetsa ha mengoaha e leng 5 e ka oketsoang ha nako e ngoe fela;

    ho ka se etsahala ho re a beoe ho laola tse lingoe le tsamaiso tsa tsireletso;

    o laola ka totiso ea Minisetara ka tumello ea Mookameli.

    3. Tsebeletso ea tsa literonko

    Tsebeletso e laoloa ke Komeshene ea tsa literonko.

    Maloko a Komeshene a tsoanetsi ho ba le boithuti bo tsoanetsing ho re ba sebetse

    joale ka li Komeshenara e bile a khethoa ke Mookameli;

    Mosebetsi oa tsona ke oa ho:

    bea le ho sebetsa ka tsamaiso ea ho sebetsa;

    lokisa ka moholo oa maloko a mosebetsi;

    e tsa ho re ho be le kutloano ha re ha tsa literonko le baahi;

    lemosa hurumente ho litaba tsa tsebeletso ea literonko.

    KHAOLO 12

    Le Komeshene tsa boikemelo tse tsehetsang temokerase

    Karolo 1

    Tse lingoe (likarolo 232 – 237)

    1. Libopeho tsa liKomeshene

    Ke tse 5 tse e leng:

    Komeshene ea likhetho tsa Zimbabwe;

    Komeshene ea le tokelo ea Zimbabwe;

    Komeshene ea tsa botsehali le botona ea Zimbabwe;

    Komeshene ea tsamaiso ea litaba ea Zimbabwe;

    Komeshene ea Khotso le Tebalelano.

    Ba tla sebetsa ho tsehetsa temokerase ka :

    P age 25

  • tsamaiso ea tokelo ea botho le temokerase;

    ho sireletsa boipuso le litakatso tsa baahi;

    ho tsehetsa tsa Molaotheo;

    ho tsehetsa tsebetso e se nang sephiri le maikarabelo ho liboka

    tsa sechaba;

    ho fumana hlokomelo ea tse bohlokoa ho liboka tsohle;

    ho ‘netefatsa litokisiso tsa tse senyehileng.

    Ba tlo:

    sebetsa ka boikemelo ba litsela tsohle ho se na;ho tsaba,tsitso, bo kapa

    khatheletso;

    ba le boikarabelo ho Paramente;

    ba le tsoanelo ea thehetso e tsoang ho mafapha a hurumente ho

    sireletsa boikemelo joa bona.

    2. Maloko a liKomeshene

    Maloko a le Komeshene a beoa ke Mookameli empa Paramente le sechaba

    kaofela se ameha ho tseo.

    Ba na le tsireletso ea ho sebetsa ha bona.

    Maloko a tsoanetsi ho:

    latela taolo ea Molaotheo;

    sebetsa ka tsela e se nang ho e theha ka le hlakore le lengoe;

    se be le mokhahlo oa tsa le politiki;

    se senye tokelo tsa botho tse bohlokoa kamong le le tokoloho tsa baahi.

    Karolo 2

    LiKomeshene tsa likhetho (likarolo 238 – 241)

    1. Maloko a Komeshene ea likhetho

    Molula setulo a leng Moatluli, a e leng a ba Moatluli kapa motho a lokelang

    ho beoa joale ka Moatluli, o beoa ke Mookameli moraho ha ho buoisana le

    Komeshene ea tsamaiso ea Molao Paramente le kamano le sechaba.

    A mangoe maloko a leng robeli a khethoa ke Mookameli le Paramente ka

    kamano le sechaba.

    Ba tsoanetsi ho ba baahi.

    Ba tsoanetsi ho ba batho banang le nnete.

    Ba tsoanetsi ho beoa ha mengoaha e leng 6 e ka oketsoang ha ngoe fela.

    P age 26

  • 2 Mosebetse oa Komeshene

    E na le maikarabelo a ho qhoba tsa likhetho tsa bookameli, lipurofense, likhaolo

    le litoropo ho ngoe le tsa lekhutla la likhosi le lireferantamo, ho akaretsa:

    Ho ngolisa ha ba bouti

    Ho lokisisa lenaneo la mabitso a ba bouti;

    Ho arola likhaolo;

    Ho qhoba lithutho ka tsa likhetho;

    Ho hlahloba lingongoreho;

    Ho repota ka qhobo ea khetho ho se na tieho.(likarolo 238 – 241)

    Karolo 3

    Komeshene ea litokelo tsa botho (likarolo 242 -244)

    1. Maloko a Komeshene ea litokelo tsa botho:

    Molulasetulo, a leng moatluli, a e leng a ba moatluli, o beoa ke Mookameli

    moraho ha ho buoisana le Komeshene ea tsamaiso ea Molao ka kamano le

    sechaba.

    Maloko a leng robeli a beoa ke Mookameli le Paramente le sechaba.

    Ba tsoanetsi ho ba batho ba botsepehi.

    2. Mosebetsi oa Komeshene

    E tlamehile ho:

    tsehetsa phatlalatso ea tsebiso le hlompho ea tokelo tsa botho ho

    sechaba sohle;

    lesa hlokomelo ea tokelo tsa botho;

    a mohela lingongoreho le ho le lokisisa ka tsoanelo;

    sereletsa sechaba ho hurumente e sebelisangmatla a puso ka tsela

    empi; kamong le leboka le l basebetsi ba eona;

    hlola ka tsamaiso e senyang tokelo tsa botho;

    batla tokisiso e tsoanetsing;

    laea Komeshenara oa Mapolese ho hlola ho senyoa ha litokelo tsa

    botho;

    etela le ho hlola literonko le tse lingoe lipoleke tse

    hlahleloang batho;

    batla le repoto ho motho le ha a le mang kapa seboka ka tsamaiso

    ea litokelotsa botho kapa ho batla tsebo ea ho tsebisa mafatse o

    hle;

    ho esa li repoto Paramente.

    P age 27

  • Karolo 4

    Komeshene ea botsehali le botona (likarolo 245 – 247)

    1. Maloko a Komeshene ea Botsehali le botona

    Molulasetulo le ba bangoe barobong ba beoa ke Mookameli le Paramente

    kamano le sechaba.

    Batsoanetsi ho ba le bonnete le ho ba le kutloisiso ka tsa botsehali le botona.

    2. Mosebetsi oa Komeshene

    Mosebetsi oa eona o akaretsa ho:

    lisa tekano ea tsa botsehali le botona;

    hlola ka tsa ho senya;

    tsehetsa phatlalatso le ho hlompha tokelo tsa botho ho sechaba sohle;

    lisa hlokomelo ea tokelo tsa botho;

    amohela lingongoreho le ho etsa tse tsoanetseng ka tsona;

    lemosa sechaba le liboka ka tse tsoanetsing ho etsoa ka tekano ea

    botsehali le botona;

    bolela ho re batho bohle bafumane ka mo ho tsoanang le ho sekisoa ha

    melato;

    batla tokisiso ho melato e eleng ea e tsoa;

    esa repoto ho Paramente.

    Karolo 5

    Komeshene ea tsamaiso ea litaba (248 – 250)

    1. Maloko a Komeshene ea tsamaiso ea litaba

    Molulasetulo le maloko a robeli a beoa ke Mookameli le

    Paramente kamano le sechaba.

    Batsoanetsi ho ba batho ba nnete ba utloisisang ka litaba tsa

    tokelo tsa batho le tsa tsamaiso ea litaba.

    2. Mosebetsi oa liKomeshene

    Mosebetsi oa eona ke oa ho:

    tsehetsa tokelo tsa tsamaiso ea le taba;

    tsehetso ea ketso e ntle le tse le tlotloang;

    P age 28

  • lisa ho phatlalatsa le taba ka tse thabeloang ke sechaba le tsebetso ea boitsoaro ha ba

    sebetsi ba litaba;tekano e abo tsehali le botona;

    amohela lengongoreho le tokisiso ho basebetsi ba litaba;

    ba le nnete ea ho re sechaba se ea finyelela tsebo ,tsehetso ea ho hlolisanale ho seeana

    ha le taba;

    khothatsa tsebeliso ea puo tse a mohelehang;

    repoto ho Paramente.

    Karolo 6

    Komeshene ea sechaba ea khotso le tebalelano (karolo 251 -253)

    1. Nako

    e tla sebelisoa ho mengoaha e leng 10 ho lateloa ho qala ha ho sebelisoa ha Molaotheo

    ona.

    2. Maloko a Komeshene ea tsa khotso,le Tebalelano

    Molula setulo a leng Moatluli, a e leng a ba Moatluli kapa motho a lokelang ho beoa

    ho ba Moatluli, o beoa ke Mookameli kamoraho ha puisano le Paramente le sechaba.

    Maloko amangoe a leng robeli a beoa ke Mookameli le Paramente kamano le sechaba

    tsoanetsi ho ba motho oa botsepehi, a nang le tsebo ka mosebetsi oa

    bolamuli,tsoarano,ho thibela lintoa le ho tsamaisa mesebetse.

    3. Mosebetsi oa liKomeshene

    E tsoanela ho:

    tiisa ka tsa khotso moraho ha lintoa,pholiso le ho tsoarelana;

    ho hlola le ho emisa mananeo a tsa tebalelano,pholo ea sechab, tsoarano, le ho

    felisa lintoana ka khotso le ho bea litsela tsa ho bolelisana;

    khuthatsa puo tsa nnete ka meferefere e i le ea e tsahala holeka ho finyelela ho

    tsoarelana,tokisiso hobane ho be le khotso.

    Ho qala mananeo a tsa pholiso le kalafo le theho.

    tsoeletsopele ea litsela tsa ho lemoha meferefere le li phapano le tsela tsa ho li

    thibela; tokiso le ho lamola le ntoa;

    amohela lingongoreho le ho ba le tsela ea ho li lokisa;

    ho esa li repoto Paramente.

    P age 29

  • KHAOLO 13

    Mafapha a ho loantsana Bobolu le Melato

    Karolo 1

    Komeshene ea ho emelana le bobolu ea Zimbabwe (likarolo 254 – 257)

    1. Maloko a Komeshene ea Ho Loantsa Bobolu

    Molula setulo le a mangoe maloko a ma robeli ba beoa ke Mookameli le

    Paramente le sechaba.

    Ba tsoanetsi ho ba batho ba nnete le tsebo la ho hloloa letsekiso ea melato

    Batsoanetsi ho:

    sebetsa ka boikemeli,basa tsabi,ba se na tsetso,ho se na a kenelang;

    ba le maikarabelo Paramente ho e tsa ho re ba be le

    bohlale mosebetsing;

    fumana tsehetso e tsoang ho mekhahlo eohle ea hurumente ho sireletsa

    boikemelo ba bona.

    Ba na le tsireletso ea mosebetse oa bona.

    2. Mosebetsi oa Komeshene

    Mosebetsi oa eona ke oa ho:

    hlola, ho bobolu koaholla ho mekhahlo ea sechaba le tse le seng

    tsa sechaba;

    loantsana le bobolu,bopatsoa,ho omanya matla a mosebetsi le tse

    lengoe le tsela tsa boitsoaro bo sa a mohelehing;

    tsehetsa botsephehi,boitsoaro ho tsebetso ea cheletele le tsamaiso

    e se nang sephiri;

    a mohela le ngongoreho le tsoang ho sechaba le ho ba le tsela ea

    tokiso;

    supisa Komeshene tsa Mapolesa ho hlola bobolu le ho repota ho

    Komeshene

    nea li tsela tsa ho loantsana le bobolu;

    repota Paramente.

    Hurumente e tsoanetsi ho ba le nnete hore Komeshene e lemose ho re ba senyi

    ba tsoaroe le ho sekisoa

    P age 30

  • Karolo 2

    Lefapa la Sechaba la ho Rera Melato (Karolo 258-263)

    1. Lefapha

    Le na le maikarabelo a ho qhoba litseko tsohle, ebile le okameloa ke Mosekisi- moholo anang le

    maemo a tsoanang le a moatluli oa Khotlaholo ea lingongoreho.

    KHAOLO 14

    Puso ea liPurofense le likhaolo (likarolo 264 – 266)

    1. Ho abela matla a puso likhaolong

    Ho abeloa matla a puso ho lipurofense le likhaolo ho e tseloa hore ho be

    le kamano le baahi bohle ba Zimbabwe. Seo ha se hore ho tlo bakela ho

    se tsoarane le arohanyo ea sechaba.

    Lipheo ke tsa ho:

    thusa batho ba leng ho puso ea metse hobane ba oketse tlamo ea

    bona ho etsang thero le ho matla a mmuso;

    Hlokomela le tokelo tsa baahi ba metse ho re ba be le boikemelo;

    Ba e tlame ho tsamaiso ea karohanyo ea khumo ea likhaolo le ea

    sechaba kaofela le ho ba le mothapo oa chelete o teileng ho puso

    tsa metse;

    2. Tsamaiso ea puso ea liPurofense le Likhaolo

    Tsamaiso ea puso ea metse e tsoanetsi ho:

    re ho ba le puso e ntle ka ho etsa hantle le ka botlalo,ho se e tse

    lilo sephiring le kutloano mekhahlong;

    etsa fela tse tsoanetsing ho etsoa;

    laola fela ho khaolo ea tsona;

    utloana le bangoe ba laoli ka ho rerisana; tumeleloano; kutloano

    tsamaisong ea tse li etsoang ka tsela tse sieaneng balatela molao o

    tsoanetsing;

    re boemeli ba batho le khaolong bo ea lekana.

    3. Basebetsi ba li puso ba lipurofense le likhaolo

    Ba tsoanetsi ho:

    P age 31

  • hlompha Molaotheo;

    re ba se ke ba ba le bululo ho mekhahlo ea lipolitiki;

    ho se be le mokhahlo ho tsa lipolitiki;

    hlompha tokelo tsa botho tse bohlokoa le litokoloho tsa baahi.

    Karolo 2

    Likansele tsa liPurofense le liToropo (likarolo 267-273)

    1. LiPurofense le li teserekete

    Ho tla ba le le Purofense tse 10, ke tse latelang:

    Bulawayo Metropolitan;

    Harare Metropolitan;

    Manicaland;

    Mashonaland Central;

    Mashonaland East;

    Mashonaland West;

    Masvingo;

    Matabeleland North;

    Matabeleland South; and

    Midlands.

    Arohanyo ea liteserekete le tla laoloa ke molao.

    2. LiKansele tsa li Purofense

    E ngoe le e ngoe purofense e tla ba le kansele ea eona e bupiloeng ka tsela

    e latelang:

    batho bohle ba leng maloko a paramente ba tsoang ho purofense eong;

    ma meara ohle le baluli le tulo ba puso tsa likhaolo tsa purofense eong;

    moluli setulo a khethiloeng ke maloko a boletsoing a khethiloeng ke

    mokhahlo oa politiki ka bongata ba Maloko a Kopano ea Sechaba ho

    Purofense

    3. Likansele tsa liToropo

    E ngoe le e ngoe kansele ea litoropo e bupiloe ka tsela e latelang:

    batho bohle ba leng maloko a Paramente e bile batsoa ho Purofense

    eong;

    le meara tsohle le le ba tlasi ba bona le baluli ba li tulo ba le khaolo tsa

    purofense;

    ho toropo ea Bulawayo, moluli setulo oa kansele o tla ba meara oa

    toropo ea Bulawayo;

    P age 32

  • ho toropo ea Harare, moluli setulo oa kansele o tla ba meara oa Harare

    le Motlasi oa hae o tla ba meara kapa moluli setulo oa pusoea toropo

    e latelang ka boholo ho purofense.

    4. Mosebetsi oa li kansele oa li purofense le litoropo

    Mosebetsi oa bona o akaretsa

    tsoelopele ho tsa tulisano le khumo;

    ho kopanya lepolane tsa hurumente le ho lesebetsa;

    ho laolo tse fumanoang tsa naha;

    ho e tlama ho tsebeletso ea tse fumanoang;

    basebetsi ba kansele ba tlo khethoa ho lateloa tsamaiso ea molao;

    likansele le na le maikarabelo ho batho ba purofense le ho hurumente.

    5. Balulatulo ba li kansele tsa lipurofense le litoropo

    Batsoanetsi ho ba baloketsi ho ba Maloko a Paramente.

    Molulasetulo oa Kansele ea Purofense o tla khethoa ke Kansele ea Purofense a

    khethoa ho batho ba babeli ba mabitso a tsoang ho mokhahlo onang le

    litulo tsengata kapa li bouti tse fumanoeng ho khetho ea maloko a purofense a

    leng ho Seboka sa Sechaba;

    Ba ka e misoa mosebetsi ke mokhahlo oa boikemelo ka baka la ho sitoa

    ho sebetsa,ho hloka boitsoaro bo bontle, ho sa tsepheha, bobolu, kapa ho

    sebelisa matla a bolulo ba mosebetsi ka tsela e tsobotsi le ho senya molao

    Karolo 3

    Boipuso ba metse (likarolo 274-279)

    1. Puso ea litoropo

    Ba tla ba le boikarabelo ho tsamaiso ea litoropo.

    E tla bupjoa ke ma kansela a khethiloeng ke baluli ea laoloa ke limeara

    kapa baluli litulo.

    Ha meara a tla pateloa, o tsoanetsi ho khethoa ke ba bouti bamong.

    2. Puso ea likhaolo

    Ba tla tlameha ka litaba tsa metse.

    Khetho ea makansele, baluli litulo le tsebo ea boithuti joa bona e tsoanetsi

    ho lumelelana le molao.

    3. Tsamaiso ea puso ea likhaolo

    Ba tlo ba le matla a:

    ho bupa melao ea tsamaiso ea tsebeletso tsa likhaolo;

    ho laola tsamaiso ea methelo le ho sebelisoa ha eona.

    P age 33

  • Khetho tsa tsona litsoanetsi ho etsoa ka nako etsoanang le ea likhetho tsa

    sechaba.

    Ma meara le balula litulo, kantle ha ba bakhethethiloeng ke batho, a khethoa ho

    mokopano oa ho qala oa kansele.

    Maloko a kansele ba lahleheloa ke bolulo ka tsela e tsoanang le ea maloko a

    Paramente e bile ba ka emisoa ke maloko a boikemelo ka ho paleloa ho sebetsa,

    boitsoaro bo sa amohelehing, ho hloka botsephehi, bobolu kapa ho sebelisa matla

    a mosebetsi ka tsela e sa tsoanelang le ho senya molao.

    KHAOLO 15

    Mahosi le ba eteleli ba setso (likarolo 280 – 287)

    1 Tlutlo

    Khaolo ena e tlutla bohosi ka fase ha molao oa setso, setso le molao oa setso lilaoloa

    ke likhosi ka thusano le borametse ba laolang likhaolo tsa bona.

    Lefapha la bohosi le sebetsa ka boikemelo

    2 Baeteleli ba setso

    Batsoanetse ho:

    Sebetsa ka tatelo ea Molaotheo;

    E itsoara ka tsela e sa lireleng mokhahlo oa tsa politiki a sele;

    Ba se khethulle ka tsa politiki;

    Se senye litokelo le litokoloho tsa motho mang le mang;

    Balaole batho ba bona ka tsepelelano le Molaotheo;

    Batsoare batho likhaolong tsa bona ka ho tsoana le ka toka.

    Mesebetse ea bona e akaretsa:

    Ho hlokomela setho, mekhoa, le setso letsebo le khumo ea likhaolo

    tsa bona;Thuthuhiso ea bophelo joa batho lipholeng;

    Thuthuhiso ea tsoelopele;

    Ho lamola lintoana ka tulisano ea batho.

    Ba beoa ba tlosoa:

    Ke Mookameli;

    Ho ea ka molao le mekhoa ea setso sa mofuta oa sechaba sa habo bona;

    Ka temoso ea lekhutla la Purofense la Kansele ea likhosi le Ministara;

    P age 34

  • Ho senang le tsa politiki.

    Moholo oa bona o beoa ka molao le tumello ea Mookameli.

    3 Seboka sa likhosi sa sechaba le tsa lipurofense

    Liboka tsa likhosi, sa Sechaba le sa lipurofense li tlo emisoa ka semolao;

    Likhetho tsa Mookameli le Motlatsi oa Seboka sa likhosi o qhojoa ke

    Komeshene ea tsa khetho. Ba beoa ha lingoaha tse 5 li ka oketsoa hangoe

    Ho khetheloa ha likhosi ho seboka sa sechaba sa likhosi ho tsoanetsi ho etsoa ka

    molao ebile purofense engoe le engoe e tsoanetse ho emeloa hantle .

    Liboka tsa lipurofense likhetha likhosi tsa tlo bang li Senetha.

    Mesebetse ea bona e akaretsa:

    Thuthuhiso le tsireletso ea setso le mekhoa;

    Ho emela li takatso tsa mahosi

    Ho beakanya le ho bona tatelo ea maitsoaro a baeteleli ba

    setso.

    4 Komiti ea maitsoaro

    Komiti ea liKhosi ea Botsepehi le Maitsoaro a tsoanelang, e tlo bonang ka thuthuhiso

    ea maitsoaro a bokhabane le botsepehi ho baeteleli ba setso, e lamola lintoana har’a likhosi le

    ho hlahloba litsolo tse qosoang baeteleli ba setso.

    KHAOLO 16

    Mobu oa Temo (288 – 297)

    1 Molao ka tsa mobu oa temo

    Baahi bohle ho sa khethulloe ka mofuta batsoanetsi ho fumana le ho

    fetisetsa pele mobu oa temo.

    Kabo ea mobu etsoanetse ho etsoa ka tekano le toka e latela tsena:

    hore mobu ke khumo ea ka mehla;

    tekano ea tsa botsehali le botona;

    litakatso tse farohaneng tsa sechaba

    ho sebelisoa ha ona ho tsoanetse ho tlisa tsireletso ea lijo le mesebetse

    ka hlokomelo ea ho bolokela sechaba sa hosasa mobu

    P age 35

  • tokelo ea ho lula le ho sebelisa mobu ha e nkeke ea nkeloa motho ho

    sena mabaka.

    2 Litokelo tse bong teng ka mobu oa temo

    bo mong joa mobu o nkiloeng ke 'Muso ka lenaneo la ho nkioa ha mobu ha bo

    fetohi

    poseletso ho mobu o nkiloeng ke ‘Muso e tlo etsoa fela ho mobu:

    nkiloeng ho batho ba Zimbabwe ka hlaho; le

    tsirelelitsoeng ke tumelloano har’ a mafatse;

    Litokelo tse filoeng bao ba abetsoeng mobu ka lenaneo la kabo lesoa ea mobu ke

    ‘Muso li a hlompjoa.

    3 Litokelo ka mobu

    Mahato a tlo lateloa ho fa bao ba abetsoeng mobu ka semolao tsireletso ea ho

    lula le ho sebelisa mobu o baleng ho ona

    ‘Muso o ka fetola bong joa mobu, le ho hirisa mobu ho thola sengoe, kapa ho

    fana ka engoe tokelo ka tsa mobu.

    Fela mobu o mongoe o ka neoa motho le bana ba hae ha ngoe fela

    Beng ba mobu ba ka fa tokelo ea bona ka tsa mobu oa temo.

    4 Komeshene ea tsa Mobu

    Maloko a khethoa ke Mookameli

    Bana le tsireletso ea nako ea ho sebetsa ha bona

    Mosebetse oa eona o akaretsa:

    Ho bona ka tsa ho tsamaisoa ha tsa mobu ka toka le ka tsoanelo

    Ho qhoba lihlahlobo tsa mobu;

    Ho tiisa molao oa hore motho mongoe le mongoe kapa phole engoe

    le engoe e fumana fela mobu o mongoe

    Litemoso ka ka ha melao ea tsa mobu, kabo ea ona, tsebeliso, boholo joa

    mobu, poseletso tse tsoanetseng le ho nkioa ha mobu;

    Ho etsa hore ho be bobebe ho abioa le ho fetisetsoa pele ha mobu.

    P age 36

  • KHAOLO 17

    Tsa lichelete (likarolo 298 – 317)

    1 Ho tsoaroa ha lichelete

    Ho bolokoeng le ho laoloeng ha lichelete tsa sechaba:

    Chelete e tsoanetse ho tsoaroa le ho sebelisoa ka hlokomelo ebile le

    ka tsoanelo le bohlale;

    Tsamaiso ea tsa lichelete e tsoanetse ho lebisoa ho tsa thuthuho ea lefatse;

    Joko ea hafo etsoanetse ho roaloa ka tekano;

    Chelete eohle ea sechaba etsoanetse ho abjoa ka tekano har’ a hurumente oa

    ‘muso, oa lipurofense le oa litoropo;

    Moroalo le li tholoa tsa khumo litsoanetse ho abeloana ka tekano har’ a

    sechaba sa kajeno le sa hosasa;

    Lirepoto ka tsa lichelete litsoanetse ho utloisiseha;

    Likalimo tsa lichelete litsoanetse ho etsoa ka tsela e utloisisehang ebile ho e

    le hore litlo thusa lefatse.

    2 Maikarabelo a Paramente ho tsa lichelete

    Paramente etsoanetse ho laola le ho hlokomela tsebeliso ea chelete ea sechaba.

    Ho nka likoloto tse fetisisileng, ho oketsa sekoloto sa sechaba le li tlamo ka tsa

    lichelete ke ‘Muso ha li ea tsoanela ho etsoa ntle le tumello le khotsofalo

    ea Paramente.

    Paramente etsoanetse ho tsebisoa ka likoloto tsa hurumente le maikarabelo a

    ‘Muso amangoe a tsa lichelete tsa boitlamo.

    3 Kabo ea lichelete

    Kabo ea lichelete etsoanetse ho lekana ho lipurofense le likansele ho lebeletsoe

    tsena:

    Litakatso tsa sechaba;

    Li lateloa tse tsoanelang ho likoloto tsa lefatse;

    Lihlokoa tsa hurumente oa ka hare;

    Hlokahalo ea litsebeletso tse bohlokoa lipolekeng tse sa thusoing ho tsoana

    le tsengoe;

    Matla a lichelete le ho khona ho lisebelisa ke lipurofense le li

    kansele tselingoe;

    Ho fapana le ho sa lekana ha lekhumo la lipurofense

    P age 37

  • Chelete e seng ka tlase ha li pesenti tse 5% ea chelete ea sechaba ngoaheng o fe

    kapa o fe etsoanetse ho abeloa lipurofense le tsengoe likansele.

    4 Chelete ea sekhoama sa sechaba

    Eohle chelete ea ‘Muso etsoanetse ho pateloa ho Sekhoama sa Sechaba kantle ha

    molao o lumella se sengoe.

    Chelete e ka tlosoa sekhoameng sa Sechaba ka taelo ea Molaotheo le molao.

    Lipalo tsa ho fumanoa le ho sebelisoa ha chelete ho tsoanetse ho lumelloa ke

    Paramente ka ngoaha.

    Tsengoe lichelete li ka lumelloa ho sebetsa fa e le hore ho ne ho abetsoe chelete e

    sa anelang kapa ho na le hloko ea hore ho abeloe engoe chelete, e le hore

    ke hloko e ‘ne e sa ka ea abeloa chelete pele.

    Ho na le kemiso ho lumeleleng tsebeliso ea chelete ho tse sa tsejoeng hore li ka

    hlaha e fela tumello e tsoanetse ho fumanoa ka kupo ea kokeletso.

    Tumello ea ho sebelisa chelete e ka etsoa ka Molao oa Paramente.

    5 Chelete le phahlo ea sechaba

    chelete le phahlo ea sechaba litsoanetse ho sireletsoa ebile li sebelisoe ka

    tsoanelo ho lintho tse lumelletsoeng ebile tsebong molaong.

    Etsoanetse ho sireletsoa ho tatleho, pheliso, tsenyeho le komanyo.

    Mahato a molao a tsoanetse ho nkeloa motho o fe le o fe a senyang tsena.

    6 Mohlahlobe moholo oa lichelete

    Ofese ke ofese ea sechaba ea boikemelo.

    Mohlahlobe moholo oa lichelete o na le maikarabelo a:

    Ho hlahloba lichelete, tsamaiso le ho tsoaroa ha eona ka mafapha a ‘Muso

    Ho etsa lihlahlobo tsa tsebeliso ea lichelete ke li kampani tsa hurumente tse

    sebetsang ka boikemelo le mangoe mafapha a bong kafase ha taolo ea

    ‘Muso.

    A lemosa le ho laela litokisiso tse tsoanetseng ho tsoaroeng ha chelete ea

    sechaba.

    Mohlahlobe moholo oa lichelete o beoa ke Mookameli ka ho kholoa ke

    Paramente

    tsoanetse ho ba moahi

    P age 38

  • Nako ea ho sebetsa ke lilemo tse 6, ebile a ka se sebetse ha mengoaha e fetang

    12.

    Moholo oa hae o beoa ke molao ka tumello ea Mookameli.

    Ho beoa le maemo a ho sebetsa ha ba basebetsang le Mohlahlobi moholo

    oa lichelete o etsoa ke seboka ka fase ha molao oa seboka se beetsoeng jena.

    7 Ho rekoa ha li phahlo

    Molao o tsoanetsi ho hlalosa ho rekoa ha liphahlo

    8 Mafapha a ‘Muso

    Molao o tsoanetse ho beakanya hore mafapha a se’muso a laoloe ka

    tsoanelo ebile balaoli ba ona ba se sebetse teng ha nako tse telele tse ka

    oketsoang fela ha basebelitse ha botse.

    9 Banka ea Resefa ea Zimbabwe

    Banka ea Resefa ea Zimbabwe e tlo laola tsa tsebeletso ea tsa lichelete,

    ea tsireletsa chelete ea Zimbabwe le ho beakanya melao ea tsa tsamaiso ea

    lichelete e tsoanetsi ho ba hona ka semolao.

    KHAOLO 18

    Likoketso tse lingoe

    Karolo 1

    Likoketso tsa li Komeshene (likarolo 318 – 323)

    1 Likomeshene

    Likomeshene tsohle:

    Li na le siemo sa boikemelo;

    Fela likomeshene tsa boikemelo, ea tsa molao, ea tsa ho loantsa bohlasoa le bo

    bolu le ea tsa mobu ke tsona tsenang le tsireletso ho beng hona, tse lingoe li tlo

    sebetsa ka takatso ea Mookameli.

    Batsoarelitulo ba li Komeshene le batlatsi ba bona ba tsoanetse ho farohana ka

    botona lebotsehali.

    Moholo oa maloko a li Komeshene o beakanyoa ke molao ebile ha o nkeke oa

    fokutsoa fa ba sa le mosebetsing.

    P age 39

  • Paramente e tsoanetse ho abela chelete e anelang ho sebetsa ha li

    Komeshene hore lisebetse ka bohlale.

    Litsoanetse ho tlisa lirepoto ka ngoaha ho Paramente.

    Karolo 2

    Tse lingoe (likarolo 324 – 329)

    1 Tselingoe

    Tsa Molaotheo li tsoanetse ho sebetsoa ka bohlale le bonolo

    Mafapha ohle a Molaotheo a tsoanetse ho abeloa chelete e anetseng.

    Molao oa setso sa batho oa mafatse ohle a lefase o karolo ho molao oa

    Zimbabwe, fela ha o sepelelana le Molaotheo le molao.

    Molao oa tumellano ea mafatse o tlama Zimbabwe moraho ha ho lumeloa

    ke Paramente ebile o tlaba karolo ea molao oa rona fa o kenyoe molaong ka Pupo

    ea Molao ea Paramente. Tumello e ka sa etsoa ke Paramente, kantle ha

    litumelloano tse batlang tsebeliso ea chelete ea hurumente kapa tse ka

    bakelang fetoho ea molao oa Zimbabwe.

    Litumelloano le mangoe mafatse litsoanela ho lumeloa ke Paramente pele

    li tlama Zimbabwe.

    Likhotla litsoanela ho etsa likutloisiso tsa molao tse sepelelanang le litumelloano

    tsa mafatse a lefase.

    2 Tokisiso ea Molaotheo

    Ho tsoanetse ho etsoa tsebiso ke Sebuoi ha matsatsi a mashome a robong ho

    pampiri ea ‘Muso, Gazethe, e leng tsebiso ea ho lokisisa Molaotheo.

    Batho batsoanetsi ho memoa ho fana ka maikutlo a bona ka pela ba bona tsebiso

    ena. Mekopano etsoanetse ho tsoaroa ho etsoa jena.

    Pupo molao ena e tsoanetse ho lumeloa ke palo ea tsepeli ho tse tharo ea palo

    eohle ea ntlo engoe le engoe ea Paramente.

    Litokisiso tsa likhaolo tsa litokelo tsa botho le litokoloho le tsa mobu oa temo

    (likhaolo 4 le 16) li tsoanetsi ho esoa ho referantamo hareng ha likhoeli tse

    3 moraho ha ho lumeloa ke Paramente ebile e tlo ba molao fela fa referantamo e

    o lumetse.

    Tokisiso e etsoang ho oketsa nako ea ho sebetsa ha lefapha le leng, ha e oketse

    nako ea motho abong mosebetseng kapa ofeseng e sele pele ho etsoa tokisiso.

    Likaroloana (6) le (7) tsa karolo 328 tsa Molaotheo li ka se lokisisoe ho phetulo

    molao engoe ebile litokisiso li ka se esoe ho batho ka referantamo etsoanang.

    P age 40

  • Karolo 328 ea Molaotheo le eona etsoanetse ho lumeloa ho referantamo moraho

    ha tsebiso ea likhoeli tse 3 ebile etsoanetse ho lumeloa ke palo ea tse peli

    ho boraro ba maloko a Paramente.

    3 Hoqala ho sebetsa ha Molaotheo

    Molaotheo ona o tlo sebetsa ka liqa:

    Seqa sa pele: tsatsi la phatlhalatso, lipehello tse latelang li tlo qala ho sebetsa:

    Lipehelo tse lumellang likhetho tsa pele katlase ha Molaotheo ona tsona e le

    tsena:

    Khaolo ea tsa likhetho

    Ho khethoa ha Mookameli ( fela Mookameli har’ a mengoaha ea pele e 10

    ea likhetho tsa pele a ka se qobelloe hore a khethe batlatsi a tlo sebetsang le

    bona ebile fa setulo sa Mookameli sehloka motho, mokhethuoa oa

    mokhahlo oa politiki ea eo a ‘ne a le Mookameli o nka bolulo joa

    Mookameli) ( parakerafo 14 ea shetjulu);

    Khaolo ea Maloko a Paramente le ho bitsoa ha Paramente moraho ha

    likhetho;

    Khaolo ea tsamaiso ea litsebeletso tsa sechaba le boeteledi;

    Lipehelo ka boitsoaro joa tsebeletso ea tsireletso;

    Lipehelo ka Komeshene ea tsa likhetho;

    Khaolo ka litokelo tsa botho le litokoloho;

    Lipehelo ka Khotla ea tsa Molaotheo;

    Khaolo ea tsa hurumente oa lipurofense le likhaolong.

    Lipehelo tsena li tlo fetolla lipehello tsa Molaotheo o leng hona.

    Seqa sa bobeli: letsatsi la qalo, e leng letsatsi Mookameli a qala

    mosebetse, Molaotheo ohle o qala hosebetsa.

    Karolo 329 e baloa le shetjulu ea botselela.

    Karolo 3

    Kutloisiso ea fetolelo (330 – 345)

    Mantsoe a sebelisitsoeng ho Molaotheo a tlhalositsoe ho karolo 322.

    Tsengoe litaba litlhalositsoe mona, tse akaretsang:

    P age 41

  • Tlhaloso ea:

    o “a etsa ka temoso ea”…. Ho reang hore ea lemosoang o tsoanetse ho latela

    temoso a e feoang;

    o A etsa “ ka polelisano le…..” ho reang hore ho ka butsoa empa a butsang ha

    hlohleletsoe ho latela litemuso a li feoang;

    Ho tlohela mosebetse:

    o Mookameli o tlohela mosebetse ka ho tsebisa Sebuoi sa Paramente;

    o Sebuoi le Mookameli oa Senete le batlatsi ba bona, ka tsebiso ho Tlhelereke oa

    Paramente kapa ka ho tsebisa e ba leng ho eona;

    o Maloko a Paramente, ka tsebiso ho Sebuoi kapa Mookameli oa Paramente, ho ea

    ka hore ba ntlong e fe;

    o Maloko a mafapha a tsa Molaotheo, ka tsebiso ho ba ba beileng;

    Koramo:

    o ka tloaelo, palo ea halufu ea maloko a feleletse a lefapha a etsa koramo;

    o sekheo sa lefapha a se sitise lefapha ho etsa mosebetse oa lona e fela ho na le

    koramo;

    o palo e feleletseng ea maloko a Paramente ha e bale likheo.

    P age 42