48
A chhunga thu awmte 1. Editorial ....................................................................................................... 2 2. Damna leh hriselna ................................................................................. 3 3. Pathian malsawmna................................................................................ 7 4. Ha................................................................................................................. 10 5. Kal leh a hnathawh ................................................................................ 12 6. Peptic ulcer............................................................................................... 15 7. Foot care (Ke enkawlna) ...................................................................... 19 8. Mizo damdawi......................................................................................... 21 9. Limbu damdawia hman dan.............................................................. 23 10. Damdawi hman dan \ha...................................................................... 26 11. Ei leh in ...................................................................................................... 29 12. Ramhmul damdawi: Sam\awkt> ...................................................... 31 13. Thingpui sen hang \hatnate .............................................................. 32 14. Pi Dari Cup (Chhunzawmna) .............................................................. 35 15. Ha hriam .................................................................................................... 39 16. Vaihlo lakah fihlim rawh ...................................................................... 40 17. Lammuala parade-a naupang tlu .................................................... 43 18. Zunthlum neite hriat tur...................................................................... 44 19. Keimahni ................................................................................................... 47 Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FW Editors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Director, HME News Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O) Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Dr. Robert Khawlhring, SNO (Mental Health) Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9862791814 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M) Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9862373911 (M) Asst. Cir. Manager : Pu Lalengzuala, Projectionist : 8014009272

October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

  • Upload
    voxuyen

  • View
    425

  • Download
    2

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

1October 2016

A chhunga thu awmte 1. Editorial ....................................................................................................... 2 2. Damna leh hriselna ................................................................................. 3 3. Pathian malsawmna ................................................................................ 7 4. Ha .................................................................................................................10 5. Kal leh a hnathawh ................................................................................12 6. Peptic ulcer ...............................................................................................15 7. Foot care (Ke enkawlna) ......................................................................19 8. Mizo damdawi.........................................................................................21 9. Limbu damdawia hman dan ..............................................................23 10. Damdawi hman dan \ha ......................................................................26 11. Ei leh in ......................................................................................................29 12. Ramhmul damdawi: Sam\awkt> ......................................................31 13. Thingpui sen hang \hatnate ..............................................................32 14. Pi Dari Cup (Chhunzawmna) ..............................................................35 15. Ha hriam ....................................................................................................39 16. Vaihlo lakah fihlim rawh ......................................................................40 17. Lammuala parade-a naupang tlu ....................................................43 18. Zunthlum neite hriat tur ......................................................................44 19. Keimahni ...................................................................................................47

Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FWEditors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Director, HMENews Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O)

Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Dr. Robert Khawlhring, SNO (Mental Health) Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9 8 6 2 7 9 1 8 1 4 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M)Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9 8 6 2 3 7 3 9 1 1 (M)Asst. Cir. Manager : Pu Lalengzuala, Projectionist : 8 0 1 4 0 0 9 2 7 2

Page 2: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

2 Hriselna

Editorial

Tunlai hian natna \ihbaiawm tak tak ten min tuam vel mek a, heng Cancer, AIDS, Hepatitis, Zunthlum etc. tih te hi mipui mi mir te hian kan hlau lo thei lo va, a hlauhawm reng a ni. Thihna te lah hi a tam in thih dan pangai lo deuh a thite lah chu an tam ta bawk vei nen. |henkhatin dam la thlahlel ngawih ngawihin, sum tam tak senga hmunpui lam an pan mek laiin, \halai rual \henkhatte lah chu ruih duh vangin, damdawi eng eng emaw chawhpawlh kual vangin mual an liam mek bawk nen. A reng reng thuah tar ai maha \halaite an thi tam ta zawk emaw tih mai turte hi ngaihtuah ngun chu a ngai ta tak zet a ni.

Eng pawh nise kan rama hrisellohna kan buaipui dan em em hi chhut ngun chu a ngai ta phawt mai, heti em em mai a Cancer natna lo tam ta te hi eng nge a chhan ni ber ang? tih hi kan ngaihtuah ngun a ngai ta takzet a ni. Natna avanga damdawi in hla zawk kan pan nan te, Medical reimbursement atana sorkarin sum a sen tam \hinzia te leh chhungkaw tam tak khawsakna a tihbuaiziate hi kan ngaihtuah ngai em aw? Heng kan hrisellohna leh thihnate hian kan ram a tihrehawm a, economics lamah min pawt hniam a, hei hian ram leh mahni chhungkaw hmasawnna tur kawngah kan thawh tur ang min thawhtir thei lo va. Kan nat miau chuan damna turin sum sen a lo ngai a, hna tam tak \hulh a ngai bawk nen.

Awle, ngun taka ngaihtuah vang vang hian, kan tana \ha ber tur nia lang ta chu, sum tam tak tak senga damdawi in lianpui pui din leh chhanchhuahna in changtlung zawk neih ai mahin, engtin nge mitinte hi kan lo hrisel zawk ang? Engtin nge damdawi ina awm ngai lo tura leh natna pumpelh tura \an kan lak ang? Engtin nge damlo enkawlna leh thil chin \halo chingte chhanchhuah hna buaipui tur an lo tlem zawk ang? tih lampang hi bul kan \anna tur ni thei se a va lawmawm dawn em!

Page 3: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

3October 2016

DAMNA LEH HrISELNA- Dr. Lalhmuchhuaka, M.D.

Keini Mizote anga dam duh, tisa leh thlarau damna zawng nasa hi hnam dang awm ve tak maw! Daktawr, nurse leh damdawi in khamkhawp lovin ‘damna thawm’ awmna apiang kan pan huai huai a, buaipui viau ngai khawp kan tling zel. Natna khirhkhan apiangin damdawi a ngahin a maksak a. Sawi tlawr thiam sawi ang ang lo chhin tawk lah an awm zel bawk. Damna leh hriselna hi a hlu em atin a ni. Nikhat thil thua Daktawr rawn man, damdawi in awm man, damdawi leina senso mai bakah \awng\ai dam thei, mar dek thiam leh zut dam thei panna senso tling khawm hi a tam tham ngawt ang le. Mi tam zawk chuan an senso phu tawkin an hlawkpui lo a ni chek ang, mi dang pan kual leh a ngai zingin kan inthawi lo chauh a ni ta ber mai.

Daktawr hna, tihdamna hi hna zahawm leh thianghlim (Noble Profession) tih a ni \hin. Mahse, keimahni hian kan zir ta lo nge, tunah chuan a hman apiangin min thawhpui luai luai a ni ta ber mai. A tam ber hi chuan min thawhpui lo se kan hna hi a kal tluang zawk daih ang maw le! |henkhat phei chu inentirna kawt mai bakah kan en lai mek damdawi rawn chawh pawh zuk awm \hin a! Ni e, Mizote hi thil inti hria, fing bera inngai, uar lam uar vak mai, rin thu nen lama sawi vul chuk mai zel kan ni. Thildang chu dah \ha

ta ila, Damna leh Hriselna bikah hi chuan rin thua kal thui loh a him ber fo. Mahse, khawvel hi a famkim lo va, a famkim dawn hek lo. Changkanna chim phak bakah mi tam tak an la awm cheu, hmasawnna khairual zawnga \an lak a pawimawh hle mai.

Naupang lam bikah insawrbing ta ila. Naupang hian hmanlai chuan ‘uite rim’ an nam \hin a, ‘lêng ru,’ ‘tirawh,’ ‘ti suh’ leh chal ri fawk fawk karah hun an lo hmang ve \hin. Tunah erawh rangkachak leh lunghlu rim an lo nam ta

Page 4: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

4 Hriselna

zawk. Changkanna zakzeh tel ropui tak pakhat a ni awm e. Ka lawmna em em pawh naupang zawkten nupui fanau ngaih-sakna chang an hre thar ta viau mai hi a ni. Awmze thui tak a nei ngei ang.

Hlawhtling tur chuan a bula \an \hat a ngai \hin. Nau pianghlim enkawl hi a pawi-mawh em em a, dam khaw-chhuak tur chuan tih-lum \hat, ei tur leh natna laka venhim a mamawh. Daktawr-in natna lakah veng se, nu chanvo chu tih-lum \hat leh hnute pek a ni. Kawng hmang dik thlapa enkawl chuan nu a hahdam nge nge. Dik tak chuan nuin hah takin thla kua zet nau a pai a, a han hring ta cheng a, hahdam huai awm tak, zan 2/3 mu thei mang lova nau an han buaipui zui leh \hin hi chu hrehawm leh hahthlak tak a ni. Heng zawng zawng hi dik thlapa nau hnute pek a, tih-lum \hat chuan pumpelh theih a ni.

Nau dam leh hrisel tehna kawng hrang hrang a awm. A khaikhawmna chu a rilru leh taksa a \hang \ha tur a ni. Chumi

atana tih tur, tih loh tur leh hriat sualte a tlangpuiin i han tarlang teh ang:

TIH TUr

Ü Nausen a pian veleh a nu hnute hnektir nghal tur a ni. A nu a la che \ha thei kher lo vang, mi dangin puih mai tur a ni a. Nau zai chhuah pawh hnektir nghal tur a ni.

Ü Nausen chu i lam hawiin, dul leh dul insiin, nuam takin pawm la, naute khan zau taka ang chungin hnute hmurah ni lovin, a mawk dumah hmuam se hnute hmur lawng leh kak a awm lo vang. |um khatah hnute pakhat hnek ruahtir phawt a, a tuihal leh hunah a lehlam pek leh tur, \um khat hnekah pek tawn sek loh tur a ni. Nautein ri chek chekin a hne tur a ni lo. A rik nasat chuan boruak a lem tel \euh a, irh leh luak a tam duh. Naute irh leh luak hi pumpui chak loh vang ni lovin boruak a lem vang a ni. Tui leh pumpui chakna pek a \ul lo. Pumpui chakna pek nasat hian pumpui insiam rem tur a tihbuai avangin chin fo loh a \ha.

Ü Naute hi hunbi neia hnute

Page 5: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

5October 2016

pek a ngai kher lo. A ngen hun ang zela pek mai tur. Nikhat leh zankhat chhungin vawi riat aia tlem lo pek tur a ni.

Ü Naute chu hnute a hnek puar chuan amahin a muhil siai siai mai a. Awih mut a ngai hran lo. Hnute a pet reng emaw a mu \ha thei lo emaw a nih chuan dik lo a awm tihna a ni a, daktawr rawn tur a ni.

Ü Nausen chu thla ruk a tlin thlengin nu hnute tui chauh pek tur a ni a. Nu hnute tuiah an mamawh zawng zawng a awm kim vek. Nau tan a \ha tawk a ni.

Ü Nau pianghlim a têt poh leh hnute a hehin a hne zing tur a ni. A piang pangngai um pha turin a \hang tam bik tur a ni a, an te hlen tur a ni lo.

Ü Nau lai a tlakin a khir hnawhtu a awm duh hle. Tihfaia hruk hul mai a tawk. Nau lai chawr, sen hlar \hin (granuloma) pawh hi chawhmeh alna chi hi phulin a dam mai.

Ü Naute an damlohin hnute hnek chhunzawm reng tur a ni a. Nu kha ei leh inah insum a ngai lo.

Ü Hri danna (vaccine) hi a hun dik tak zelah lak tur a ni. Nat hmaa inven lawk hi a finthlak.

Ü Naute durh, Mizovin mei-bawrh kan tih hi natna hlauhawm tak bul in\an a ni a, enkawl vat tur.

Ü Nausen chu thla ruk a lo tlin chuan hnute tui bak chaw dang pek tel tur a ni. Kan chaw chhum pangngai leh kan chawhmeh apiang rawt kawisak mai tur. Dal, kan, Sa tui, An tui chawm sak tur a ni. Mawm leh hmuihmer hi chakna pai tam an nih avangin pek tam tur a ni. Thei lampang pek tam a \ha. Ei chin bituk lovin puar khawp pek mai tur a ni.

TIH LOH TUr

Ü Nausen/Naupang enkawl chungchangah a sawi tlawr thiam leh sawi huai nazawng sawi awih loh a \ha. rinthu leh ngaihdan sawi huai tak tak an tam.

Ü Nausen thlaruk tlin hmain hnute tui ni lo, thildang reng reng pek loh tur. Tui, pumpui chakna leh vita-min an mamawh lo. Pumpui chak lo sain nau an

Page 6: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

6 Hriselna

piang lo, an intodelh nghal thlap.

Ü Nau piantirh ni hnih/ni thum vel nu hnute tui la awm lo tur anga ngaihdan awm hi a dik lo. A tirah tam lutuk lo mah se dik thlapa hnektir chuan an mamawh ang zelin a lo awm mai.

Ü Hnute tui hi nau hnek tura siam a ni. Tem chhin tur a ni lova, nau mit leh laia thlawr tur a ni hek lo.

Ü Nausen phu zek zek \hin leh thlan nasa hi lung \ha lo leh tlakchham nei tihna a ni kher lo, naute pangngai awmdan a ni chawk. Enkawl hranpa a ngai lo.

Ü Nausen thla li/thla nga vel an lo nih a\anga kan che vel leh thil ei min lo en reng \hin te, an thil ken an inbarh zel te hi an it vang leh ei tur an kham loh vang ni lovin, nau pangngai awmdan (normal reflex) a ni zawk.

Ü Thaw rim chhia hi pum-pui chak lo leh pumpui rim

rawn nam chhuak ni lovin ka chhung fai tawk lo rim a ni duh. Hnar chhunga lapua leh thil dang hnawh luh vangin thawk rim a chhe thei bawk. Pumpui rim thawah nam thei tak tak se khaw-sakho a har ngawt ang.

Ü Chaw \hial sawma nau hrai miah loh tur. A tenawm chang ni lovin natna hrik kai chhawngtu a ni.

Ü Hmawmsawm leh kam-ram chi tinreng hi \hatna reng nei lo an ni. Eitîr loh a him ber, natna tam tak thlen thei a ni.

Ü Nausen tet a\angin \ul lovah damdawi pek mai mai loh tur. Puitlin hnua kal na tam tak hi naupan lai a\anga damdawi ei nasat lutuk vang a ni thei.

Ü Daktawr, khawvel finna leh thiamna zir chhuak aia thiam leh hre zawk nih tum \alh lo ila, kan changkang a ni mai.

Page 7: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

7October 2016

PATHIAN MALSAWMNA- Dr. J.C. Lalremruata

Kan huphurh em em, mahse mi tinin a hun thlen ve ngei kan duh, a thlenga te chu malsawmna dawnga kan ngaih chu ‘Tar hun’ hi a ni awm e. Lu \uak barha hun hmang te

chu Pathian malsawmnaah kan ngai a nih hi. Sap ramahte chuan tar chawmna inah an dah mai \hin a. Kan ram, a bikin Mizoramah chuan kan in leh lo min uap lumtu, chhungkua ti hulhârtu berah kan ngai a. Heng hi tih dan \ha tak leh chhunzawm zel tlak pawh niin a lang. A tara te pawh hian mahni inlum a, tu leh fate bula hun hman chu an chak zawk ngei a rinawm.

ram changkan dan a zirin mihring dam rei hun a inang lo hle. A tlangpuia chhutin hmeichhia hi mipa aiin an dam rei niin a lang.

Kum upate chu natna chi hrang hrangin a bawm hma bik em em a. Chuvangin natna chi hrang hrang kan la tawh tur leh kan pi puten an lo tawh mek chu kan hriat ve a pawimawh hle niin a lang. Heng a hnuaia kan sawi turte hi natna ni tho mahse, natna ang tak taka chhiar theih loh a ni a, kum upatin a keng tel hrim hrim a ni. Pathian mal-sawmna chi khat a ni awm e.

1)Kal (Kidney): Kalah zun siamtu (nephrons) a lo tlem a, zun insiam chhung a lo

rei a. Kan damdawi ei tam tak hi taksaa hna thawh tur a thawh zawh tawh hnuah zuna paih chhuah a ni a. Chuvangin damdawi \henkhat (NSAIDS, digitalis, H2-blockers) te chu fimkhur taka ei tur a ni.

2)Chaw kawng (GIT): Chaw kawng chet dan (peristalsis) kha a lo muang a, ek a harsain ek a tâng duh hle a ni. Tin, Calcium leh vitamins \henkhat chaw kawng a\angin duh ang thâlin a lut thei lo a, chu chuan ruhrawp (Osteo-porosis) te, thisen tlakchham (anaemia) te an nei hma bik hle a ni. ruh a lo rawp chuan ruh tliak a lo awm hma bik em em a ni. Tin, thin (liver)-in hna a lo

Page 8: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

8 Hriselna

thawk \ha hleithei tawh lova, damdawi tam tak thin-a \hial sawm (metabolised) te chu dose hniam takah pawh hnu leh (effect) a nei hma bik em em a ni.

3)Hriatna Thazam-ah (CNS): Thluak a lo sawng te (atrophy) a, kan taksaa hriatna hlan chhawngtu (catechola-mines, dopamine) te kha a lo tlem a. Chu chuan tar chu a lo ti haihawt zo va, atna hial te a thlen thei a ni. Hei vang hian Mizote pawhin ‘Tar ât’ tih \awngkam hi kan neih phah niin a lang. Inngaihtuah ngui ngawih ngawih te (Depression) an lo nei hma a. An lo naupang \ha leh emaw tih turin an lo pangchang a, naupang lawm turah kep ve zel an phût a, thlalak nikhuaa han telh loh te hian an vui em em tawh mai a ni.

4)Chuap leh a behbawm (respiratory)-ah: A hmaa chuap nem deuh thlir thler \hin kha a lo khawng a. Tin, thawk zawngin âwm a lo fan hleithei tawh lo va, chu chuan thawk a ti harsa a. Thaw hlei thei lo leh tlema hah deuh phei chuan thawk a ti

harsa em em \hin a ni.

5)Lung leh th isen (Car-diovascular)-ah: Hriatna hlan chhawngtu (b-adrenergic) in a ti phur hlei thei tawh lo va, chu chuan lung a\anga thisen chhuak a ti tlem a, thawh thut luhai (postural Hypotension.) a neihtir a. Tin, lungphu siamtu (SA node)-in hna a thawk \ha hlei thei tawh lo va, lungphu chawlh thut an nei hma hle. Kum a lo upat chuan B.P a lo sang bawk \hin.

6)Beng leh mitah: Mit thahrui a lo chak lo va, mit naute a lo khawng tuk a, chu chuan thil hnai hmuh a ti harsa (presbyopia) a, tarmit an lo mamawh \hin. Tin, mit naute fim tak \hin kha a lo nu \an a, mitdel (cataract) hial a thlen \hin. Taksa ri hriatna khawl (cochlea) a lo rawih (Degenerate) \an a, an beng a lo ngawng chhuih tawh \hin. Beng \ha lo hi kum 65 hnuah a lang ber \hin.

7)Taksa bawltu (Endocrine)-ah: Thisen thlum vengtu (insulin)-in hna a thawk hlei thei tawh lo va, chu chuan thisen thlum (diabetes) awlsam takin a neihtir

Page 9: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

9October 2016

\hin. Tin, vitamin D sawng-bawlna khawl (absorption and activation) a lo chau a, vitamin D hi ruh tan a pawimawh si a, chu chuan ruhrawp leh ruh tliak a neih hmatir em em a ni.

Kan sawi tawh ang khan khing a chunga kan sawi zawng zawng te khi thil kalphung (normal) vek a ni a. Khing bakah khian tarte chu natna chi hrang hrangin a bawm hma bik em em a ni. Mahse tar kun khup

bih thlenga engmah insawiselna nei lo, an mit leh bengte pawh insawiselna nei lo hmuh tur an awm. Engpawh nise, natna chi hrang hrangin bawm vel mahse tar kun, lu \uak var vu thlenga nun hmangte chuan Pathian malsawmna an dawng a ni phawt mai.

I AWIH ZAWNG A NI VE EMAW?

Nghavawk hi a lu lam chanve hi hnahthialin tuam phui vek la, i tuam loh lam kha meiah rawh la, ei theih khawpa a hmin hnuah pawh hnahthiala i funna lam kha chu engtinmah a awm lo vang, a mit a la khap fuk fuk thei zuk ti tlat a!

Vai hmarcha hi hnahthial hnah chungah dah la, bawkbawn in a rawtkawi vek theih!

Hnahthial hi kawngah zeh in thakpui hmunah pawh kal ila, min kang ve vak lo an tih chu!

Ha naah hian purunvar hi zai phel ila, chu chuan banrek bula nerve (marphu) hi han dep vang vang ila, a ngeih ve tlat zuk ti a!

Kaw\halo tan hian hling lukhum pangpar hnah thum vel rawt dip tui in emaw, a hnah ei mai pawh in zuk ngeih em em a!

Chengkawl hi mu bur chhungah dah la, Aidu kuangin a rawt keh vek theih.

Page 10: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

10 Hriselna

HA

Ha hi a \hat loh chuan Hriselna hian a tuar ve thei em em a. Hahni te hi a Cancer ve theiin hemi avang hian nunna chan

pawh Mizo zingah kan awm ve ta zauh zauh a, chuvangin ha hi kan taksa hrisclna atan kan hlamchhiah bik tur a ni lo.

Ha enkawl ngun loh avanga buaina chhuak thei : Chaw kan ei hian kan ha karah chaw them/sa them a t^ng a. Hetiangah hian hrik (bacteria) an lo awmin ha chu tlem tlemin a ti chhe ta \hin a. Ha chhung lam heng hrik hian a tihchhiat bakah hahni a ei \awih a, hetianga hahni a lo \awih chuan ha a lo nget thuai a, a thlawn ta mai \hin a ni. Hei mai bakah hian thaw rimchhia a lo awmin mi zinga awmte a hrehawm phah thei a. Tin, kuhva ei mi leh meizial zu mi kan nih chuan kan ha te chu a sen in a eng thei bawk a ni.

Engtianga Enkawl Chi Nge?: Mi thiamte’n an chhut danin lei, dang lam hnaih a\ang hian thaw rimchhia hi a rawn in\an ber a. Hemi avang hian lei tih faia ziah zeuh zeuh hi a \ha. Ni tinin kan ziat thei lo a nih pawhin kar khatah vawithum tal chu ziat thei ila a \ha awm e. Tin, dang a ro lutuk hian ka hi

a rimchhe thei a. Hetiang anga dang a ro chuan tuisik tlem te te a lem reng hi a pawi lo.

Ha hi a tlangpui thuin nikhatah vawikhat kan nawtin hemi \um pawh hian minute khat pawh kan nawt ngai lova. Tih dan \ha ber chu nikhatah vawihnih, chawei kham hian nawt ziah ila, tin, ngun taka nawt chungin minute 1 tal nawh a \ha. Toothbrush hi tam zawk chuan kan thlak hmain thla 6 te kan hmang \hin a. Toolhbrush-ah hian hrik an lo tawm ve theih avangin thla 3 kan hman tawh chuan a thar thlak zel a \ha.

Ha nawh dan pawh hi hriat a ngai a. Pawngpaw nawh a, ha hmai a phei zawnga nawh ringawt hi a tawk lo va. A phei zawnga nawh ai chuan a chhuk leh chho, a kual zawng tea nawh hian a fai duh bik a. Tin, ha nawh reng rengin ha chhung lam nawh tel zel tur a

Page 11: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

11October 2016

ni. Hetianga tih chuan hrik lo tawm ru an awm thei lova, ha hian a \hat phahin ka rimchhe tur pawh a veng bik.

Fimkhur \ulna te: Ha tuamtu ‘Enamel’ an tih hi tihchhiat a hlauhawm em em a. Chuvang chuan ha nawh pawh hian na lutuka nawh tur a ni lo. Tin, Toothbrush khauh lutuk hman pawh hian he 'Enamel' hi a tichhe thei a, toothbrush nem lutuk nisi lo khauh lutuk ni bawk si lo hi hman a \ha ber. Ha sawiselna nei deuh chuan dentist pana inentir vat hi a \ha ber bawk.

Naupang te tan bik: Naupangte hi nu leh pate'n kan zirtir loh chuan ha nawhna chang an hre mai \hin lova. Kum 1 leh a chanve vel an nih, an ha a

\o a\ang hian ka tihfai hi zirtir ila. Hetiang hunah hi chuan an la tet avangin mouth wash ilo velin an kam ni khatah vawi khat tal \huahtir \hin ila. Kum 2 leh a chanve vcl an nih a\angin toothbrush nem thei ang bcrin an ha nawh hi zirtir ila. Tin, toothpaste lem hi a pawi lo nain kan toothpaste hman turah chuan doctor rawn a \ha.

Tichuan a hma a kan sawi tak ang khan tet lai a\angin ha nawh hi minute 3 tal nawh a \ulzia inzirtir ila, naupang pawh an upat deuh hnu-ah ha na an sawi lo nge nge a ni.

Lo ngawi lawk teh

P Hritlang satliah atan chuan khawizu leh sertui chawhpawlh in pawp hi \ha ve tak a ni.

P Sawhthing ro leh Jira hersawm tui in hi hritlang khuh tel tan a ngeih hle.

P rannung seh atan Vinegar emaw, purunvar rawt dip emaw hnawih a \ha.

P Zunthlum natna nei tan Bawrhsaiabe zaihlep tuia zankhat chiah tui in a \ha.

Page 12: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

12 Hriselna

KAL LEH A HNATHAWH

Kal hi thisen thlifimtu leh taksain a mamawh tawh loh paih chhuaktu pawimawh tak mai a ni a. Taksaa bawlhhlawh (waste

products) awm te hi thisenah chemicals hmanga la chhuakin zun leh ekah a rawn tichhuak \hin a. He hna pawimawh tak hi chawl lova thawkin mihring taksa hi hrisel \ha takin a vawng nung reng \hin a ni. Kal hi taksa peng pawimawh leh mak tak, a mala hna chi tinreng thawk thei a ni. Entir nan tui tam tak in \euh mai la, i taksain a mamawh loh chin zawng chu kal hian rang takin a paih chhuak nghal mai dawn tihna a ni. A nih loh pawhin tui in miah lo pawh ni la kal hian i taksaa tui awm kha a khawlkhawmsak mai ang che. Thil al tak mai lo ei ta \euh la emaw i taksaah lo tam ta viau sela i taksain a mamawh loh chin zawng chu Kalin a paih chhuak mai dawn a ni. Damdawi leh chemicals thil kan ei \hinte hi kal hian a lo thlifim \hin a ni. Hei mai bakah hian bone marrow-a thisen awm chenin a tichak a, thisen pawh a tisangin a tihniam thei a ni.

Kal pakhat emaw pathum emaw nei saa piang hi sawi tur awm zeuh mah se a tlangpuiin mi tin hian Kal pahnih kan nei vek a. Heng Kal pahnihte hi dul hnung lam hnungzang ruh bul hnaia awm a ni a, a lan dan (colour) pawh senbuang (reddish-brown) niin 1l cm. vela sei, 150 gms. vela rit an ni deuh ber. Kal a\anga zun lo chhuak hi pelvis-ah a luang lut a, chuta \ang chuan dawt sei tak ureter hmangin phîngah a luang thla leh a. Kal pahnih a\

anga zun lo chhuak chu phîng pakhat ringawt chuan rei tak a lo kawl thei lova, tichuan a khat tawkin kan zung chhuak ta \hin a ni. Thisen dawt lian deuh tak (renal artery) hmangin Kalah hian thisen a lo lut a, tichuan capillaries- ah a insem darh leh a ni. Heng capilaries a\ang hian venules hmangin thisen chu a lo chhuak leh a, venulas dang a\anga thisen lo chhuakte nen infinin renal vein-ah luang lutin thisen zam pui (back to the circulation) a fin leh ta a

Page 13: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

13October 2016

ni. Mithiamte sawi dan chuan minute khat chhungin thisen 1250 ml. vel hi Kalah a kaltlang a; chumi awmzia chu ni tinin thisen 200 litres vel hi thisen dawt mêl 140 vela sei leh thlit fimna maktaduai khat aia tam kaltlangin Kal hian a pe chhuak reng tihna a ni. A awmzia chu Kal chhunga thisen va lut kha Kal khan a lo thlifim a, thisen bawlhhlawh zawng kha pelvis-ah zun chhuah turin a thawn a, thisen thianghlim kha venules hmangin renal vein-ah hnathawk turin a thawn let \hin a ni. Kal chhungah hian dâwt te tak te te hi tam tak an awm a, chungte chu nephrons an ti a, Kal chhunga hnathawktu pawimawh ber an ni awm e. Kal pakhatah hian hetiang nephron hi maktaduai khat vel a awm a, mihring nunna atan an pawimawh hle a ni. Nephron tin hian tuamtu (capsule) ang an nei \heuh va, chu chu glumerulus an ti a, Kal chhunga zun lo lakhawmtu an ni.

Medical scientists ho sawi dan chuan ‘hrisel \ha pangngai tan chuan kal pakhat hi mihring nunna atan chuan a tawk em

em a, kal pahnihna hi chu Pathianin reserve atana a dah a ni,’ an ti. Thisen bawlhlawh mihring taksa chhunga a lo tam chuan Kal pakhat chhunga nephrons hovin tih thianghlim hna an thawh lo \anpui turin Kal danga nephrons ho kha an lo che ve vat \hin a ni. A nih loh pawhin nephron pakhat kha lo chhe ta hlauh sela a hnathawh tur kha nephron dang khan a lo thawk nghal vat dawn tihna a ni. Mihring nunna atana kal pakhat chauh a tawk a ni tih scientist hovin an hriat a\angin midang tana kal pek pawh hi a hlauhawm lova, mihring nunna chhandamna a lo ni bawk si a, chuvangin he transplantation pawh hi awlsam takin a lo tih theih ta a ni. Kal hi natna tam takin a tibuaiin a tichhe thei a ni. Heng natna te hi \henkhat chu awlsam taka tihdam theih mai an nih laiin \henkhat chu nunna atana hlauhawm tak tak pawh an awm bawk. Chuvangin insawiselna kan neih phawt chuan ngaihthah lova damdawi thiamte rawn vat hi a \ha ber a ni. Kal natna hlauhawm tak, tuberculosis of kidney pawh hi

Page 14: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

14 Hriselna

vawin thlengin thil vang tak a la ni hauh lo. Tin, cancer te, lung awm te, allergig te leh kal natna tam tak an awm a, chuvangin mi tinte kan fimkhur a \ul hle mai. Heng zingah hian kal-a lung awm hi India hmar lamah hian kal natna tlanglawn tak a ni a, a bik takin NE India-ah hian a hluar niin a lang. Hei vang hian a ni maithei kal chhia hi kan tam hle a, zaia \ha thei tawh lo, transplantation tih lohva nunna chhan hleih theih tawh loh hi tam tak kan awm ta a ni. Natna hrang hrangin kal a belh/khawih hian enkawl a \ul a, chuti a nih loh chuan kal a tichhiaa, hnathawk thei lovin a siam a, tichuan renal failure a

lo awm mai \hin. Kal a chhiat tawh chuan enkawlna dang a awm thei tawh lova, dialysis pek a nih loh chuan kidney transplantation a ngai tihna a ni. Chuvangin zun kawng buai emaw, zun lama insawiselna emaw nei chuan a rang thei ang bera doctor te rawn thuai a \ul a ni. Mizote hi natna chungchangah kan inngaihsak har hle \hin a, kan tlai fo \hin. Engpawhnise, insawiselna kan neih chuan damdawi lam thiamte rawn nghal zel hi a him ber a ni.

AYUSH HOSPITAL THAr

North East a awm chhun Integrated AYUSH Hospital Thenzawl chu hawn la ni chiah lo mahse August ni 1 khan inentirna, Out Patirnt Department (OPD) kalpui \an a ni a, hemi ni hian mi 128 an inentir za ni. Dr. C. Lallunghnema Dy. Director AYUSH chuan he Hospital-ah hian ward hrang hrang Male Medicine, Male Medical, Male Surgical, Female Surgical, Paediatric ward leh Maternity ward te a awm thu sawiin hengah hian khum 55 a awm niin a sawi. He AYUSH hospital hi kum 2013 khan vaibelchhe 4 senga sak \an a ni a, engkim peihfel a ni tawh a, ni 27.10.2016 hian official-a hawn a ni dawn.

Page 15: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

15October 2016

PEPTIC ULCER(Pumpui Pán/Pumpui Láwng/Pumpui Pilh)

- H.Zothankhuma,BEE, DHS

Peptic Ulcer (Pumpui Pân, Pumpui Lâwng) kan tih hi tun laia natna tam ber te zinga mi a ni awm e. Pumpui Ulcer kan tih hian, ril leh pumpuia hnâng awm te chu ei chhiatin a awm tihna a ni ber ang chu. Ulcer (lâwng) kan tih hi, chaw pai \awihna khawi laiah pawh a awm thei a, pumpuiah thûr (acid) a tam lutuk tihna a ni. Amaherawhchu, pumpuiah leh rilfangah hian a awm duh bik a ni. Duodenal Ulcer (rilfang lâwng) hi pumpui ulcer ai hian a let sawm velin a hluar zawk a. He natna hi \huthmun leh awmhmuna hna thawk chi hovin an vei duh bik a. Hmeichhia aiin mipain a let 4 velin an vei tam zawk bawk. Mipain rilfang Ulcer an vei tam a, hmeichhiain Pumpui Ulcer an vei tam thung a ni. Peptic Ulcer hi kum naupang leh \halai lamin an vei tam ber a, kum 35 - 40 inkarin an vei tlangpui.

A lanchhuah dan hrang hrang te.1) Thîp tak leh thuk takin pum chhung lampangah a rawn na \hin

2) Kàng ang mai leh kher ngat ngat ang maiin pum nâ chu a awm \hin.

3) Pumpui Ulcer-ah chuan chaw ei kham hnu lawkah pum a rawn na \hin a, zanah erawh a na khat deuh \hin.

4) rilfang Ulcer kan tihah hi chuan ril\am laiin pum a na a, thil eiin a ziaawm deuh a, bawnghnute phei chuan a ti

ziaawm lehzual a ni. A nat dan hi ril\am pum nâ ang pawhin a sawi theih bawk.

5) Pumah gas a lo tam avangin kaw puar leh pum nuam lo te a awm \hin a, rilru nguai leh mutthilh \hat theih loh te a awm a. Zawi zawiin taksa a chau tial tial \hin. Ek a khalin ek te a harsa em em a, a changin ek te a thi bawk \hin. Pumpui lâwng chu zawi zawia a thi reng chuan thisen tlakchhamna a lo awm a, chu chuan nikhaw hre lova tluk thut te a awmtir thei

Page 16: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

16 Hriselna

a. Enkawl \hat loh chuan thihna hial pawh a thlen thei a ni.

N a t n a l o a w m c h h a n tlangpuite:

1) Pumpuiah thûr (acid) a tam lutuk hian Pumpui Ulcer hi a lo awm \hin a ni. Puma thûr tam lutuk chuan zawi zawiin pum Cell (timûr) karah a kal tlanga, rilfang leh pumpui hnun te chu a ei a, a tirah chuan a thîp deuh \hek \hek a, a hnuah Ulcer-ah a lo chang ta \hin a ni.

2) Ei leh inah fimkhur tawk loh vang pawhin a awm thei. Ei tam lutuk (over eating) te, thil rimna chi (Spiced food) te, Coffee leh Zu te hian ulcer a thlen duh em em a ni. Meizuk hi ulcer awmtirtu lian leh langsar ber pakhat a ni bawk a ni. Coffee pawh hi bawnghnute pawlh lova in hian a \ha lo lehzual a ni.

3) Damdawi \henkha t , nachhawkna lam chi te, ei sual damdawi lam te, hritlang damdawi te, Septeceamia damdawi te leh ruhseh damdawi lam chi te hi ei nasat leh ei tam lutuk hian Ulcer a thlen ve thei

bawk a ni.

4) rilru leh taksa hah lutuk vang te, lungngaih lutuk vang te, thinrim reng vang te, rilru chhia leh itsikna ngah tak te, leh hmanhmawh reng renga hun hmang \hinte hian an vei duh bik em em tih hriat a ni. Chuvangin Pumpui Ulcer laka kan fihlim zawk nan, rilru hahdam tak leh thlamuang taka awm turn hram tur a ni, ei leh in pawh mumal zawkin hun bi dik takah tih hram tum bawk tur a ni.

A enkawl dan tlangpui:

1. Antibiotic (natna hrik that thei damdawi eg. Penicillin, kan tih ang chi te) leh Antacids (Pumpuia thûr awm pawlh dal thei damdawi) te ei tur a ni.

2. Ei leh in mumal leh hun bi nei thlapin, ni khatah vawi 5 a\anga vawi 6 lai tlem te tein thil ei \hin tur a ni.

3. Zu leh meizial hi a huat em avangin sim hmak a him ber a ni.

4. Mutnaah khumlu tihsan deuh tur a ni a, tin, vei lam zawngin saisir \hin tur a ni.

Page 17: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

17October 2016

5. Thau leh mawm lam ei tlem tur a ni.

6. Chaw kan ei \ha tur a ni.

Pumpui leh rilfang Ulcer neite tana ei leh in chungchanga hriat tur pawimawh \henkhat te:

1. Hah lai leh rilru buai lai te, thinrim lai tein thil ei loh tur a ni. Ka chhung ro lutukin thil ei loh bawk tur a ni. Kan thil ei reng reng chu chip \ha takin kan \hial tur a ni a, vawi khatah ei \awk lovin, tlem te tein zing deuh zawkin kan ei zawk tur a ni. Kan ei leh in tur reng rengte chu a sa lutuk emaw, a vawt lutuk emaw tur a ni lova, ni khatah tui no 8 a\anga no 10 tal in \hin tur a ni. Tui in tam tur kan tih rualin chaw ei lai leh chaw ei hma darkar chanve leh chaw ei kham darkar chanve chhung chuan tui in loh tur a ni thung. rilru hahdam leh hlim taka awm tum hram hram tur a ni a, taksa sawizawi lam ngaipawimawhin regular taka insawizawi \hin tur a ni.

2. Ei leh in inbuk tawk hi a pawimawh hle bawk a ni. Pumpuia thûr awm leh thûr insiam te chu taksa mamawh

tawk chauha a awm reng theih nan kan thil eia chakna chi hrang hrang awmte kha a inbuk tawk a ngai a ni.

3. Bawnghnute, Butter, thei, thlai hel ei chi, thlai chhum hân leh chakna pai tam chi thlai chi hrang hrang ei tam a \ha ber a, Bawnghnute erawh chu tam lutuk a \ha lova, chintawk neiin in \hin tur a ni.

4. Balhla, Theihai, Hmazil leh Dawnfawh te hian pumpui thûr a tiziaawm thei a, Alu, Iskut, Bal leh Balhla te pawh hi paitawih awlsam an nih avangin ei tel a \ha a ni.

5. Chi al ei tlem hian nasa takin pumpui Ulcer leh puma thûr tam a ti ziaawm thei bawk a ni.

6. India rama Ayurvedic Doctor tam tak chuan Pumpui leh rilfang Ulcer enkawl nan hian Balhla rawt dip an hmang \hin a. Balhla rawt dip hian Pumpui tlang chu thûr (acid) lakah a venghim a. A \angkai em em a ni. Buhtun (Millet) emaw Buh (rice) emaw hi Bawnghnute nen chhumin Balhla rawt dip nen chuan

Page 18: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

18 Hriselna

pawlhin ei mai tur a ni a, thil ei nuam tak pawh a ni ngei ang.

7. Kel hnute fir hi a \ha em em bawk a, Ulcer-in a ngeih hle a ni.

8. Thil sak lam chi leh pai \awih harsa tur chi reng reng chu ei loh a \ha a, chhang ro leh sak lutuk pawh ei loh tur a ni.

9. Thei thûr lam chi, a bikin ser thûr lam chi te hi a ngeih lova, ei tur mawm pai tam chi te, sa thau te, thingpui leh Coffee te, vaihlo lam chi reng reng te, zu lam chi reng reng te, ei tur rim na chi te, thil rêp te leh chini thlum lam chi te hi ei loh a \ha bawk a ni.

10. Ni tin zikhlum tui no 4 tal in ziah hian Ulcer vanga pum nâ a chhawk thei a, ei ti nuam turin Carrot tui pawh pawlh a pawi lo bawk a ni.

11. Changel hian pân leh

lâwng a ti nepin a nâ te a chhawk ve theih avangin, \henkhat chuan pumpui nâ chhawkna atan an ei ve bawk \hin.

12. Taksa leh rilru tih hahdam hram hram a, rilru leh vei zawng te thlamuang taka sawichhuah \hin hian Pumpui Ulcer nasa takin a ti ziaawm ve thei bawk a ni.

Heng kan sawi tak te hi Pumpui Ulcer nei chuan zawm ngei kan tum dawn nia.

Source: My Doctor, April 2009. ‘Health Positive’ Peptic Ulcer-Dr. M.K. Kale, Principal & Professor, Kamla Nehru College of Pharmacy, Borkhedi (Railway Gate), Butibori, Nagpur-441108E-mail: [email protected]

Mawitea huang!!

P An \henawmpa zurui nen an inhauva, zuruipa chuan ‘I hmelchhiat tehreng nen, i zak chai nange?’ a ti a, a \henawmnu lah chuan. ‘I va han zak thei lo em em ve, nang zurui mai mai’ a lo ti a. Chupa chuan ‘E..ka ruih te chu naktukah a reh leh mai dawn alawm,nanga hmelchhiatna ve kha chu e, damchhungin a reh tawh dawn hlei nem’ zuk ti nek a!

Page 19: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

19October 2016

FOOT CArE (KE ENKAWLNA)Dr. Lalawmpuia Chhangte (Diabetologist)

Zunthlum (Diabetes) hian ke-a hriatna thazam (nerve) leh thisen zam (blood vessels) te a khawih chhiat \hin avangin, ke (foot) hi ven fimkhur a ngai hle a. Khawvela ke tan (amputation) tam ber hi accident vang a ni a, a dawttu chu zunthlum avanga ke pan enkawl dam theih loh, ke tan ngaite hi an ni. Zunthlum vei ten ke tan pumpelh nan ke hi ven fimkhur em em tur a ni.

I THEIH CHUAN :

1. Ni tinin i ke enfiah ziah \hin ang che. I hmuh fiah theih loh chuan i chhungte hmu fiah thei zawk enfiah tir thin ang che.

En chian tur bik :-

a) Pem/P^n (wound/cut)

b) Vun rawng danglam (Discolouration)

c) Vun leh ke hnuai chhah bik (callious)

d) Ke ro/Ke sir khi (crack)

e) Tin lut/hnai la

f) Vung

g) A lum leh vawh dan (temperature)

h) Na/khawiha hriat leh hriat loh (sensation)

Heng a chunga mite hi mi pangngai aia a danglamna a awm chuan zunthlum Doctor hriattir thuai ni se.

2. Ke a ro lutuk loh nan leh ke karte thianghlim taka enkawl a nih theih nan, sahbawn leh tuilum pip pepa sil \hin tur a ni. A lum dan zawng hi kuk ngeia fiah phawt tur, ke a hriat tum tur a ni lo.

3. Ke kar leh ke sirte fai taka sil \hin tur a ni.

4. Zunthlum vei chu ke lawnga kal loh tur a ni.

5. Pheikhawk-chappal, a chhuat dup emaw a theih chuan sneaker chhung dup bun hram tur a ni. Tin, pheikhawk chu tawt lutuk lo, thawl lutuk lo bun tur a ni. Pheikhawk i bun dawnin a chhung a faiin, lungte

Page 20: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

20 Hriselna

emaw thil them leh hriam emaw a awm lo tih hriat fiah hnuah chauh bun thin tur a ni.

6. Ke tin (nails) rualrem lo leh ke tin lutte enkawl thuai tur a ni. Zunthlum veiin a chunga

mite hi tha taka a zawm chuan, ke pan leh ke tan tur lakah nasa takin a veng theiin a pumpelh theih a ni.

HRISEL NAN TOMATO Tomato hi hrisel nana chaw \ha tak a ni a, a tui bawk a, ei hmiah hmiah mai rawh le. Mahse, tomato chu i kan emaw, i rawh emaw a nih chuan a \hatna tam tak a bo dawn a, hel ei a tha ber tih hre reng ang che.

Tomato hian vitamin A leh C a pai hnem a, beta-carotene a pai hnem bawk, hei vang hian anti-oxidant tha tak a ni a, thisena free radicals te tibotu a ni (free radical chu atom electron in-pair lo pakhat emaw a aia tam emaw pai a ni. Free radical chu lung natna thlen thei a ni a, cancer thenkhat pawh a siam thei. Mi tilang upa hmatu a ni bawk). Tomato tisentu Lycopene pawh anti-oxidant tha tak a ni. Vitamin A a pai hnem vangin mit tan pawh tha hle a, night blindness nei tan pawh ei chi tak a ni.

Tomato tisentu an tih mai Lycopene hi cancer thenkhat tan damdawi a ni a, a bikin mipa serh cancer (prostrate cancer), pum cancer (stomach) leh colorectal cancer risk te a tihniam thei. Lycopene hian cancer cell thang lian tur leh tai darh tur pawh a veng thei. Mak ang reng takin tomato chu han chhum hmin hian Lycopene chu a hma aiin a lo tam sawt zawk dawn a ni. Chuvangin tomato soup te pawh a tha hle dawn a nih chu.

Tomato hian potassium leh vitamin B pawh a pai hnem a, BP leh cholesterol level te pawh a tihniam thei. Chuvangin stroke (thluaka thisenzam chat/block) risk a tihniam a, heart attack leh lunglam natna dang risk te pawh a tihniam thei.

Lycopene chu vun tan pawh a tha hle a, tomato kawr i velna khan i vun chu han hru la, minute 10 vel i chiah hnuah phihfai leh la,

Page 21: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

21October 2016

MIZO DAMDAWIKhuai zuk, rul chuk, rannung tur nei seh leh zuk :-

Khuai zuk: Meihawl hi khuai zuk damdawi mawl tea hman theih a ni. Khuai zuk haw takte phei chuan khuai awmna ram leh hmuna an kalin meihawl tlem te keng zel sela a \ha. Meihawl dip no chanve hi tui gallon 2-5 velah chawk kawiin a na lai chu meihawl tuivawta chiah tur, darkar 1 lai pawh chiah tur. Chumi hnu chuan meihawl diak hnawiha deh emaw tuam tur.

rul chuk: Tuikuk zirtirtu Moses-a chuan, “Meihawl hi rul chuk damdawi,” an tih ka hre reng a. rultuha hian min chuk a, a na ka ti khawp mai a. Meihawl ka chhu sawm vat a, tui tlemin ka hmet diak a, a chukna laiah tak chuan ka hnawih a, rei vak lovah a na chu a reh deuh a, a vung pawh a reh thuai a, a dam ta thuai mai a ni," a ti.

Maimawm seh: Maimawm seh pawh hi meihawl dip diaka deh leh meihawl tui a chiah hian deh \hin a \ha. Hei bakah hian rannung seh reng rengah chuan meihawl dip diak bel hi mi tam takin an fak hle.

|hek: Pard i hnah hr ing

nuaisawm hnawih tur. Mau laiking rawt chhunga tui thek-a hnawih a \ha. Mau laiking rawt chu, mau hmunah kal ila, mau hi thingzainaa tan bial ang maia rual \ha fahrana intan bial a awm a. Chu chu a ni. Chumi chhunga tui awm chu \hek damdawi a ni.

Serthlum leh chingal tlem chawhpawlh a, a \hek lai chu hnawih tur. Tin, Battery hlui chhunga a var hnang hnawih, hneh deuh hlekin mut dawn apiangin.

Saphihrik seh: Thingdawl pil chhut sawp tui hnawih a tha. Beng kawrawng chhunga a seh chuan sawhthing tui thlawr a \ha.

Pum puar : Hnamt<r: Nu pakhat chuan a pum puar a manganpui hle mai a, hnam t<ra inhraihlum tumin a thingphurhnaah hnamt<r zung a la a, a kawngchilhah a pang depin a zep (paipawn) a. In a han thleng chu hnamt<r a ei hma chuan a zung ta huau huau

Page 22: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

22 Hriselna

mai a, a pum puar chu a thep ta huai mai a, hnamt<r pawh chu a ei ta lo a ni. Sakuh hian hnamt<r a ei \hin a, sakuh pumpui hi pum \ha lo lam tan damdawi \ha taka ngaih a ni a, a chhan chu a hnamt<r ei a puma awm kha a nih a rinawm. Hnamt<r chu t<r ni mah se, sakuh pumpuia a inchiah tawh chuan, a t<r kha eng emaw chenah a dal tawh a,

a pumpui ei pawhin thih phah a ni tawh lo va, damdawi a lo ni ta zawk a ni.

Sources: Tual chhuak Damdawi C. Chawngkunga

MITKALH

Nausen emaw naupangin emaw an mit pakhat a chunglam emaw, sir lam emaw, a ni lo zawng an melh chuan, an mit \ha lam zawk kha han khuh sak la, a mitkalh lam chuan a \hat phah thei a ni. A theih chuan naute chu thlaruk a nih veleh tuam \an ang che. Mit \halam chu tuam tlat la, a chhelam in a en ngil hma chu. Naute thlaruk mi tan chuan karkhat vel lai pawh tuam a ngai mai thei. Naupang upa tawh deuh tan chuan a duh rei deuh \hin. Kum 7 tan kumkhat vel tuam a ngai a, chuvangin naupang upa tawh deuhah chuan Health Worker te nen sawi ho hmasak a \ha ang.

Mit \ha lam hma taka tuam hian mitkalh tur a veng thei a, mahse hun eng emaw ti chhung tuam pawh a mit chhe lam chu a la kalh fo chuan a sawt dawn lo a ni mai thei. Chuvangin tarmit a bik a siam buntir a \ha zawk mai thei bawk. A chang chuan mitkalh hi an zai ve bawk \hin a ni.

Page 23: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

23October 2016

LIMBU DAMDAWIA HMAN DAN

Mi tin hian thei ei tam hi hriselna a ni tih chu kan hre tlangpui awm e. Mahse, thei ei ai chuan kuhva, meizial, sahdah ilovah pawisa kan hmang tam zawk daih mai. Thil \ha kan hriat reng pawh kan zawm peih lo \hin a, chuvangin a sawi lam hi han tam phawt mai ila, lo zawm tawk zawng an awm ve teh chek ang chu.

Theite hian \hatna bik riaute leh hmanna bik riaute a lo nei ve leh thlih thliah a. A hmasain limbu thar vanglai a ni bawk a limbu \hatna in sawi phawt mai teh ang. Sawi zawng pawhin chil a put zawih zawih thei mai le. Limbu hi thei hrisel tak mai a ni tih chu kan hre \heuh awm e.

Hawaii leh New Zealand thliarkar hmuchhuaktu James Cook-a khan kum 1700 vel daih tawh khan a lawng mite hnenah limbu a eitir \hin a, chu chuan an natna vei thin a um bo thei tih an lo hre daih tawh mai. Hetih lai hian vitamin C an la hmuchhuak lo a ni. Chutiang bawkin British lawng mite pawhin limbu an lo pai thin avangin ram hla tak takah an zin theih phahin ram dang lawng mite lakah chakna an lo chan theih phah a ni.

Limbu \hatna hi hmuh

chhuah belh zel a la ni a, mahse a pawimawh zual chauh i lo tarlang teh ang.

A hnah: Limbu hnah hian tel rimtui deuh mai Limonene an tih mai chu a pai a ni. He limbu hnah hi damdawia an hmannate chu :-

1) Muttui nan.

2) Pumna damdawi atan a hman theih bawk a.

3) rulhut damdawiah a hman theih bawk a ni.

Tin, mi nervous thei takte leh luna benvawn neite tan leh khawsik tan a tha bawk a ni.

A siam dan: A hnah gram 20 tui litre khatah chhuang la a tui chu ni tin no 3 in \hin ang che.

A kawr: Limbu kawr pawh hi a hnah ang bawkin khawsik leh rulhut atan a \ha a, tin chaw ei tui lo leh pum nuam lo atan a \

Page 24: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

24 Hriselna

ha bawk.

A siam dan: Limbu pakhat kawr kha tui no 1-ah chhuang la, ni tin no 3 in ang che.

Limbu tui: Limbu tui hian Vitamin B, C, leh acid te leh flavonoid an tihte a pai a, thatna tam tak neia sawi ni mah se, chiang taka hriatte chauh han tarlang ila.

1. Scurvy: He natna hi vitamin C tlakchham vanga lo awm a ni a, a lan dan chu, hahni a lo vung a, a thi \hin a, tin, pem tharte an dam thei lo va, lung leh thisen zamten a chhiatphah thei a ni. Thei dangte hian vitamin C ngah zawk mahse limbu-a vitamin C hi he natna atan hian a tha bik a ni. A chhan chu vitamin dang leh acid te leh mineral dang a pai tel vang a ni.

2. Pumpui chak lo: Pum-pui chak lo tan limbu tui chaw ei khama in a tha. Tin, limbu tui hi thur mah se, pumpui ulcer tan zuk tha teh tlat a. Pumpui ulcer in neih chuan limbu tuiah soda fiante khat thlak la ni tin vawi 2 in \hin ang che.

3. Taksa al tam lutuk ven nan a \ha: Sa lam ei tam mite chu an thisen leh zunah al a tam duh hle a. Chu chuan ruhseh te, kala lungte awm te a siam thei a ni. Hetiang mite tan hian limbu tui in tam a tha a. Chu chuan an thisen chu a tithianghlimin kal natna lakah leh ruhseh lakah a veng thei a ni. Tin, limbu tuia citrates (Citric acid salt) te chuan kala lungte awm an chiah ral thei tih chiang taka proof a ni tawh bawk.

4. Limbu tui hian vitamin P leh hesperidin te an pai a, chu chu thisen zam tan an tha hle a ni. Ke vung te, thahrui chat te, piles leh BP sang tan limbu tui a tha a ni.

5. Antiseptic: Limbu tui hian hrik a that thei a ni. Dr. Ernst-a experiment-ah chuan khuhhip hrik tonsil-a awmte chu limbu tuia chiah an nih hnuah an thi vek tih an hmu chiang a ni. Chuvangin kawthalo hrik pawh limbu tui hian a that thei tih hriat chian a ni. In chhungkuaah kawthalo in awm chuan limbu tui in tir ang che. Tin, tawnsil

Page 25: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

25October 2016

naah limbu tui chu hrawkah tat kual ang che.

6. Vun, tin leh sam tan limbu tui a tha bawk. Vun leh tinte a ti chak a, sam a ti mawi bawk, i vunah limbu tui hnawih la, sam suk nan pawh a hman theih. Mahse, pawlhdal a ngai a ni.

Awle Limbu Zoramah kan ngah bawk a, tuna kan han tarlante kha a tangkai thei ang berin hman i tum tlang ang u.

HMUI LEH HNAr TUAM- Dr. Thangchungnunga, M.S.Ortho

Tunlai hian hmun hrang hrangah leh two wheeler khalh te hian hmui leh hnar tuamna hi an hmang nasa ve ta hle mai a, thil lawmawm tak a ni. A bikin two wheeler khalh te, kawngsira dawr nghak a ni tin a \hu te hian hnar tuamna hi vuah vek thei se a duhawm hle. Lapua leh thil khu nawi tamnaah phei chuan hman ngei ngei tur. Motor meikhu chhuak (exaust) hi kan sawi fo tawh angin a zatve aia tam hi carbon dioxide (meihawl dip taka rawt a, theh darh ang deuh hi) a ni a. Chubakah carbon monoxide, thihna t<r (poision) leh, meikhu ala tel leh a, hetiang ina a ur reng, nileng, ni tin mai ho tan phei chuan hman ngei ngei a \ha.

A chhan maw? A tam lutuk, tunlaia upa lam deuh natna - COPD (Chuap tha lo vang a lung natna vei) hi a siam chhuak ngei ngei a. Tun a tleirawl la tha tak te pawh hi hetiang khu hip reng a an damchhung a dawr an nghak a nih chuan, chuap tha lo an vei ngei ngei dawn a ni. Carbon monoxide leh thil dang tam tak hian cancer a awm tir bawk a, cancer thin chhungkua phei chuan fimkhur lehzual tur. Cancer, ruhseh, Diabetes (zunthlum), Pumpuina, BP sang, Asthma etc. ang ho hi genetic chain a inthlahchhawn chiah chu ni lo mahse, a eng ber emaw i neih chuan i chhung te, pa, nu, pi, pu chhui la, a nei deuh bik chhungkua chu kan awm deuh zel a ni. Chuvangin inven hi a tha ber, Sap hoin ‘Prevention is better than Cure’ an lo tih reng ni. Intithianghlim rawh u, Zoram thar

Page 26: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

26 Hriselna

DAMDAWI HMAN DAN |HA

Kum upate tan :

1. Kum a lo upat chuan natna chi hrang hrang neite kan ni a, damdawi chi khat aia tam eite a lo ngai \hin, chungah chuan damdawi nghawng \ha lo emaw inhal a awm thei a, damdawi ei mai hmain mi thiamte r^wn nachang hriat a \ha.

2. Damdawi dose sang hun rei tak ei chuan taksa tan a hlauhawm ve thei a ni. Entir nan, ruh chuktuah natna nei tan nachhawkna an ei reng chuan pumpui l^wng (ulcer) a thlen thei.

3. Hritlang damdawi te, khuh damdawi te, thak damdawi (anti-histamine) ang hote hi hun rei tak kan ei chuan taksain a zo lo va, lu a hai a, khaw hmuh a fiah lo va, kachhung a ro duh a, zun leh ek thlengin harsatna an nei thei a ni.

Naupai leh naute hnute pe laite tan :

Nuin nau a pai laia damdawi \henkhat a eiin naute in a lo dawng ve \hin a, chuti ang bawkin nausen hnute hne

laite hian hnute a\angin nu damdawi ei an dawng a, chumi a nih avang chuan eng damdawi pawh ei hmain Doctor emaw Pharmacist emaw r^wn hmasak a \ha. Nau hrin hma thla thuma aspirin ei chuan nauteah leh nauvei laiin harsatna a thlen thei a ni. Naupai tirh thla thum chhunga nachhawkna \henkhat aspirin, diclotenac leh brufen te ei hian naute in lungnatna an vei hma bik a ni.

Natna benvawn neite tan:

Natna benvawn nei te tan hian OTC damdawi kan tih hote hi fimkhur taka an ei loh chuan an natna ti zual tuah an \ang thei a ni. Entirna tlem lo pe ta ila-

i) Zunthlum neite tan: Hnar ping damdawia kan hman \hin te hian an natna a tizual thei a, chu vangin kan hmang dawn a nih chuan doctor r^wn hmasak a \ha. Tin, khuh damdawi tui chi an ei dawn in chini (sugar free) telh lohna kan zawng hram hram tur a ni.

ii) Lung natna neite tan:

Page 27: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

27October 2016

Antacid (digene leh ulgel) damdawi leh hritlang damdawi an ei dawnin, damdawi an lo ei \hin nena inhal leh hal loh te doctor emaw pharmacist emaw zawh tur a ni.

iii) Kal natna neite tan: Antacid an ei dawnin doctor emaw pharmacist emaw an r^wn t<r a ni.

iv) BP sang neite tan: Antacid leh hnar ping damdawi an ei dawnin doctor leh pharmacist an r^wn t<r a ni a, a chhan chu side effect a awm tam avang a ni.

Naupang tan:

Naupang te hi an taksa a la insiam puitlin loh avangin damdawi tam tak hi an taksaah a thawh dan hi puitlinga a thawh dan nen chuan a in ang vek lo va. OTC damdawi tam tak te hi naupanga an thawhdan zirchian loh a tam em em niin mi thiamte chuan an sawi a ni. Naupang damdawi eiturah hian an kum zatin emaw an rih zawngin an dose hi an bithliah \hin a. Entir nan kum 2-6, kum 6-12 tih ang chi hian. Amaherawhchu naupang hi an pumrua a inthlau thei em em, chu vang chuan an dose tur dik tak hriat duh chuan

an rihzawng a\anga chhut thiam mi thiam r^wn tur a ni.

DAMDAWI VAWN |HAT DAN

Chaw te, chawhmeh te ang tho hian damdawi hian hman tlak loh hun, chhiat hun a nei a, damdawite chu a vawn \hat dan tur ang taka kan vawn \hat chuan hun rei tak a hman theih a, kan vawn \hat loh erawh chuan a chhiat hun tur aia hmain a chhe thei a, t<rah (poison) a chang thei a. A tlangpuiin damdawi hi a siam a\anga kum 2-3 chhung chu hman tlak leh him tura ngaih a ni a. Amaherawhchu, kan dahna hmunin a zir loh chuan chu aia hmain a chhe thei a ni. Damdawi tui hi vawikhat hman a nih tawh chuan a dahna hmunin azir loha boruak lum tak, sa tak emaw hmun hnawng a dah a nih chuan hman chhunzawm loh hi a him ber a ni. Damdawi tui chite hi a mum leh powder aiin a chhe hma bik a ni. Entirna \henkhat, dam-dawi him lo hman a hlauh-awmna lo tarlang ila:

1. Tetracycline hi a thih tawh hnu chuan t<r hlauh^wm takah a chang thei a, kal \ha lo a thlen thei a ni.

Page 28: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

28 Hriselna

2. Indanna contraceptive kan tih te hi a thih tawh hnua ei chuan naupai theih lohna a thlen thei.

3. Aspirin hi hun rei tak hnawnga a awm chuan acid-ah a lo chang thei a, vinegar rim a nam thei a ni.

4. Mitthlawr chi hote hi kan hawn hnuah a thlawrna hmawr hi kutin emaw thil dang engpoh kan siktir tur a ni lo.

Kan damdawi kawlte him taka kan dah theih nan hengte hi kan zawm tur a ni;

1. Damdawi chu hmun khatah dah khawm tur a ni a, a dahna hmun chu ro, vawt, ni-in an em lohna hmun a ni tur a ni.

2. Naupang khawih phak lohna hmunah dah tur a ni.

3. Damdawite chu ama burah ngei vawn\hat tur a ni, ruah a, hmun danga dah tur a ni lo.

4. Damdawi kan neihte chu a hming chiang taka lang thei turin kan dah ang a, a hmanna tur kan hre lo a nih chuan damdawi lam thiamte r^wna a hmanna tur dik taka hman a nih theih nan kan hriat thiam ang a

ziah lan tur a ni.

5. Damdawi reng reng a hming ziah lanna company a\anga an bel hi pawhthlak loh tur a ni. Eng emaw palh avanga a hming ziah lanna a awm lo a nih chuan hman loh a him ber a ni.

6. A k h a t t a w k i n k a n damdawi kawl te chu a him leh him loh kan endik fo tur a ni a, engtika thi tur nge an nih hriat a \ha.

7. Damdawi hman tlak lohte kan paihna hmun fimkhur tur a ni a, naupang leh ran tena an hmuh phak lohvah kan paih tur a ni.

Damdawi chungchang reng rengah hriatthiam loh emaw, damdawi hriatchian kan duh emaw a nih chuan Mizoram State Pharmacy Council in a Drug Information Centre, K. Lalhluna Building, Zarkawtah office hun chhungin eng lai pawha zawh fiah theih a ni a, mahni kal lo pawhin phone number 2306497-ah zawh chian reng theih a ni.

Page 29: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

29October 2016

EI LEH IN Ei leh in hi a tel lova mihringte kan nun theih loh zinga mi pakhat a ni a. Kan taksain chakna kan dawnna hnar ber a nih laiin, kan fimkhur loh erawh chuan natna tam tak min thlentu a ni thei bawk. Tin, damlo inenkawl mekte tan pawh an chak avanga an ngeih loh zawng an ei luih tlat chuan damna tak tak an nei thei \hin lo. Mihringte suala kan tlukna chhan pawh kha ‘Ka chakna’ vang bawk a ni a. Kan ei leh in hian kan hriselna leh thlarau nun nasa takin a nghawng a ni.

1) Chaw \ha ber: Kan tunlai khawvelah hian natna a pung tial tial a, kan awmna leh a velte pawh tunhma zawng aia a lo bawlhhlawh tawh zawk avangin tun hma zawng aiin kan ei leh inah pawh kan fimkhur a \ul tawh zawk a ni.

Kan taksa tana chaw \ha ber hre tur chuan Pathianin mihringte a tira a siam dan kha kan zir nawn leh a ngai a ni. Siamtu khan Adama leh Evi te hnenah khan an ni tin chaw ei tur a lo duansak sa vek a, chungte chu thlai te, theirah te, thei kawrsak (Nuts) te a ni.

Amaherawhchu, tuiletin khawvela thil zawng zawng a tihchhiat avang khan sa ei phalna pek an ni ta chauh a. Sa

hi mihring te tana chaw \ha ber erawh a ni hauh lo va. Hei hi a chianna em em chu mihringin sa an ei a\ang khan an dam rei hun chhung nasa takin a tawi phah a ni.

2) Chaw \hial ngun: Kan chaw ei, kan taksa in a chhawr \angkaina hi kan ei zatah ai mahin kan \hial ngun leh ngun lovah a innghat thui hle a. Ngun taka chaw kan \hial hian chilin \ha takin a lo pawlh a, chu chu \ha taka chaw pai\awihna atana rahbi pakhatna a ni. Hun chep tak kara ei tur i nih chuan, hmanhmawh taka ei \euh lovin, tlem te ei la, ngun takin \hial zawk rawh. rilru a chi-ai lai emaw, hman-hmawh laia ei ai chuan hahchawlh phawt a, rilru leh taksa a hahdam deuh

Page 30: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

30 Hriselna

huna ei hi a \ha zawk a ni. Hei hi a chhan chu, rilru leh taksa a hmanhmawh lai hian chaw pai \awihna atana min puitu (Digestive fluids) te hi a tam tawk \hin lo a ni.

3) Zing chaw ei \hat: Nilenga chakna kan hmuhna tam zawk hi kan zing chaw ei a\angin a nih avangin kan ngai pawi-mawh hle tur a ni a. Zing lamah hian kan pumpui hi chhun lam leh tlai lam aiin tha taka chaw lo pai \awih turin a lo inring zawk a ni.

4) Mut dawna chaw ei loh: Zan lama chetla chi (Nocturnal animals) kan nih loh avangin zana kan mut hian kan taksa khawl hrang hrangte hi alo thawk muang ve a. Chutiangin kan chaw pai \awihna khawl pawhin chawlh a lo duh ve \hin a. Amah-erawhchu, mut dawna thil kan ei chuan kan

pum hian zankhua deuh thawa a thawh a lo ngai a, tichuan mut a titui lova, mumang duhawm loh pui puite kan lo neih phah \hin a ni. Tin, tlai lam emaw, zan lama chaw ei \euh hi zing lam emaw, chhun lam emaw tea kan ei ang lo takin taksain alo hmang \angkai em em lo va; zan lamah chuan kan taksa a lo hahchawlh tawh \hin avangin chaw-a chakna tam tak (calorie)-te kha hman (burn up) a nih loh takah chuan thisen dawt bang (walls og great vessels) velah te a lo chambang tam ta telh telh \hin a. Hei hian hun alo rei deuh hnuah phei chuan thisen dawt chu hnawhphui hialin thisen kal tur a lo dang a, natna hrang hrang, a bikin heng- thih thut theihna, lungphuchawl kan tihte hi a thlen phah hial \hin a ni.

Mawitea huang!

u Nula zakzum deuh mai kha Biak inah a \an a, a \an zo lo let lam kha khuangpu bulah a inchhuih palh a, “Awi ka nu chhu!” zuk ti tuarh pek a!

P Naupang school kal tur khan, ‘Ka nu, pai tur ka duh’ a ti vei rawk a, a nu chuan ‘Engmah pai belh a ngai lo, rulhlut i pai \euh kha’ zuk ti pek a!

Page 31: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

31October 2016

RAMHMUL DAMDAwI:

Sam\awkt>Damdawi atan:

1. A rah hel rawt sawm chu hengte atan hian a \ha a, a na laiah chuan hnawih/bel mai tur a ni.

(1) Awm vel.(2) K^ng (burns) - Ser pawh nei lovin a dam thei.(3) Ha na-A rawt sawm chu rei tawk tak hmuamin a tui chuan a na lai chu chiah tur a ni.(4) rannung t<r nei seh - (Tit, khuai, khawmualkaikung. T<r thah nan an hmang bawk \hin. A rah a awm loh leh a par rawt sawm chu tur nei seh atan chuan a \ha tho.)(5) ran p^nah.

2. Hmeichhethat lohna (thil var chhuak): A zung, a kung, a hnah leh rahte chanpawlha chhumin, a chhumna tui chu a zatve thlenga a so kang hnuah chhirhri sinah emaw puan pan takah emaw thlitfim tur a ni. Chu chu khawizu nena chawhpawlhin chawei fian khat zelin zingah leh tlaiah in tur a ni.

3. Hn^r thi: A zung den sawm tui leh buhfai tui pawlh in a \ha.

4. P^n lung: A rah phoro meia hal khuin urtir ila pan lung chu a chhuak vek mai.

5. Sant>n/khaw\halo: A rah hel ei emaw, chhuma a tui leh tak ei \euh mai a \ha.

6. M$tliam: A hela ei mai emaw, chhuma a tui leh a tak chu eia chawhmeh atana hman a \ha.

7. Thisen sang: No. 6-a sawi ang bawk hian tih mai tur.

8. Naupang kaih: A zung chu chhutsawm sawlh a, buh nena chhum pawlhin (a hmin em em pawh a \ul lem lo) naupang kaih chu fiantea tlem tlema barh/tulh mai tur.

Page 32: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

32 Hriselna

THINgPUI SEN HANg |HATNATEDr. Vanlalhuma Royte

(Radiologist, NEIGRIMS), Shillong

1. Hriselna belhchhah nan2. Cancer vei theihn tihniam3. Thisen thau sang lutuk tur a veng4. BP sang tur a veng5. Zunthlum a veng6. Tar har nan7. rilru a ti veng8. Chaw eisual a veng9. Vun natna a vengin a tidam thei10. Ha nget a vengin a tidam thei hlauh11. Virus thenkhat a tihlum thei12. Kan pum a kan pai tawih tawh tisa a alo hman tangkaina

hmun turah a kal mumal tir. Thingpui sen hang a hlo (chemical) pawimawh tak tak te leh an hnathawh te :

1. Tanninst Ka chhung durh leh lei pan a ti dam thei, raso (waterbrash) leh pumpui ulcer thlengin, cancer pumpuia chawr tur a veng bawk.

t Ka chhung hmuar natna (fungal infection) a ti dam thei (naute ka chhung na kan tih fo hi puitlingah pawh a awm thei thova).

t Damlo mu rei tawh lutuk hnungzang pan (bed sore) ah te pawh pan sil nan hmang ilangin

a dam duh hle.

2. Catechin (polyphenol)

t Pumpui cancer tur leh chaw dawt cancer tur 50% in a veng, tin natna hrik tam tak a that thei, chung zingah chuan - tui hri (cholera), influenza virus (awmnapui), hmuar natna (fungal infection), inkhel mi ah hian a awm duh bik - pheikhawk hnawng bun nasa lutuk ah hian (a thakin vun te a khawk thin).

t Natna hrik a thah theih avang hian chaw eisual te a

Page 33: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

33October 2016

veng a, tin natna hrik in tur a lo siam hi a tichawlawl thei a, thisen pawh a tifai thei hle tihna a ni.

t Tin, ha tinget tu natna hrik in ha tih ngetna atana thur (acid) a siamtheihna laimu (glucosyltransferase) a tichhe bawk, chutichuan ha nget a veng a ni.

t FrEE rADICALS a thianfai (free radicals hi oxygen - kan thawkna atana boruak pawimawh tak) a\anga rawn insiamchhuak a ni a, thil kan hmuihmer/meizial/sahdah etc. ah te hian a sang hle a, kan timur laimu a ti chhiain cancer awm theihna atana sulsutu pawimawh tak pakhat a ni, timur (cell) ah thau thalo a fuan khawm tir a, chuvangin a lo vuai hma a min ti tar hma thei hle a ni. Tin, pumpui bawh (pancreas - insulin insiam chhuahna hmun) a tih chhiat theih avang leh timur ah thau thalo tawmkhawm tir avangin insulin hnathawh tur a dova chuvangin zunthlum a awmtir thei.

t Tin, thisen thau (serum lipids) thalo a ti hniam, (VLDL

leh LDL te hi thau thalo an ni - thisen zam an hnawhping a taksa hmun hrang hrangah thluak, lung, kal leh taksa hmun dang thisenzam. Tichuan, luhai, thisen sang, lungphu-chawl emaw lung natna (myocardial infarction) leh thisen zam hnawhpin avanga natna thahnem tak a thlen a ni).

t Zunthlum a thisen thlum lutuk tur a tihniam thei bawk.

3. EGCG (Epigallocate-chin gallate)

Thingpui hring, a fe ro nilo (green tea leaves)-ah chauh a awm. Hei hi vitamin C aiin a let 100 in leh vitamin E aiin a let 25 in kan timur laimu (cellular nucleus - DNA) vawn that naah a chak zawk, chuvang chuan cancer vennaah a chak hle in vun chuar tur te thui takina veng. Thling atanga pawn lam thleng a vawng tha rei a nih ber mai chu.

4. Caffeine

Hemi avang hian rilru a tiharh vang tha a, chau deuh riau a han inhriat te hian han in mai ilangin, tihrawl te pawh a

Page 34: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

34 Hriselna

ti fan mar tha. Lunaah te pawh hian han in ilangin no thumna velah hi chuan a chhawk tha hle. Mahse a lutuk a in fo chuan pumpui a ti lawng thei hlauh. Tak deuh i in duh fo a nih chuan chaw ei khamah aw. No khat phak deuh chap ah hian caffeine hi 9mg vel a awm, a fe ro ah erawh hi chuan hi chuan a tam teh chiam lo.

5. Theophylline

Zun a siam hnem, kan zun hnem nge nge chuan mi pangngaiah chuan kan taksa bawlhhlawh kan zung chhuak hnem a kan hrisel a lo ni duh chawk. Kal a lungte pai tawh te tan pawh hian a in chi viau a ni.

6. Polysaccharide

Kan chaw eikham a thlum kan ril atanga thisen a lut chho chak lutuk avanga thisen thlum ta lutuk tur a veng, hei hi zunthlum ho tan a tangkai

hle a ni. Tin, Beta - lipoprotein (thau chikhat kan taksaa a awm) insulin hna tithuanawptu, hi thui takin a veng bawk (insulin chu kan thisena thlum lo lut chho tisaa an luh theihna atana kawng lo hawnsaktu ber a ni, thlum hi tisa hian chakna atan a lo hmang ta thin a ni)

7. Vitamin C leh E

Thingpui fe hringah hian a awm tel.

8. Flouride

Hei hian ha a ti chang tha a, ha a ti tlo. Japan rama school naupang ha nget tlemna chhan te pawh khi a ni e, tiin an mithiam te chuan an sawi a ni. Thingpui fe ro tawh ah hi chuan vitamin C leh E te hi a awm mang lova mahse a bak zawng khi an awm avangin a tha em em tho a ni.

Mawitea huang!

l “|hianpa, Vanram nge nuam ang Hremhmun?” a ti a, a thianpa chuan, “Vanram chu a nuam zawk ang a, mahse, hremhmunah chuan hmelhriat chu an tam zawk chu ka ring,” a lo ti a.

Page 35: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

35October 2016

Tum \hat chu, hmar lama \ang zinga an left-wing-hian ball tlafal hi a chang fuh pek alawm mawle, vei lam sirah chuan chak mangkheng hian a khalh phei buan buan mai a, a \hiante'n ‘He lamah… rawn pet chho rawh… p..a..s..s..’ an lo ti tuar tuar mai a, ani tlanchak laklawh tawh bawk si, ball sawt kang leh a kezungpui chhip a insut palh tak a leh! a tum loh deuh mai hian a hma zawnah ding kawh luah hian a thlawh chhoh tak a leh!!… chutah… Field bula bawhtah bang chu le.. ball chanve hnung lam thla lang kulh khawp hian an pet per dup mai a, in chhung lamah bungbel chu a tla darh ri rum rum mai a, chutah tukverhah hian nu uaithla lam tawh tih hriat reng reng leh beauty contest-na a telve tum lo tih hriat tak mai hi sam thur hreu be bu nen a rawn dak chhuak heu mai a, ban vai meuhvin a rawn au \eng-\ial-rang nasa mai a! a sawi chiah

Football Tournament Ropui

PI DArI CUP - C. LaLthanChhunga, B.e.e

(Chhunzawmna)

chu tu’n hre pha vek mah suh sela, chungho inkhelhthiamzia leh an pet natzia chu rawn fak a, lawma hlima lam chu a nih duh hmel vak loh hle a ni.

Tin, khang hun lai khan diar khim kha an la ching hle mai bawk a, an ball head apiang mai khan an diar kha a tla ziah mai lehnghal a, anni lahin ball kalna lam ai mahin an diar tlakna lam kha an ngai pawimawh zawk zel lehnghal a. A thu hrimah khang hun lai kha chuan ball pet kang sang thei deuh leh head kang sang thei thei kha mipui thiam tih an ni mai si a, Tin, a tlan chak chak kha goal vengtu an nih loh chuan forward an ni deuh mai bawk a. Chaltlang khelhthiam Pu Thanhlira phei kha chu a tlanchak thawkhat a ni ta ve ang, Durtlang pa pawhin ‘Thanhlira chuan, left-out a\anga right-out a ball a pet phei hi amah vek in ava dawng leh

Page 36: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

36 Hriselna

hman’ zuk ti mauh pek a! Tin, thil manganthlak tak mai pakhat chu,a tu lam emaw zawk khan goal an thun hlauh chuan thun belh tum lam aiin hun khawhral nana ball pet liam kha an tum ber a ni tawh mai thin si a, tunlai ang hian hun pek belh (injury, extra time etc.) awm ve hek lo, a lehlam pawl tan manganthlak thei ve tak a ni.

Tin, inkhelh hun chhung rei zawng vawn nan khan sana kha a la vang em em mai bawk a, dan naran in sipai chhuti deuh chauh khan sana an la bun hunlai leh a enthiam pawh an la tam loh lai kha a la ni a, keini a mimirte kha chuan ‘a sei zawkin chumi, khami a kawk a, a tawi zawkin chumi chu a kawk’ tih mai mai kha kan la thiam tawk hun lai ngang kha a la ni rih si a… rifiri chauh khan a bun \hin bawk si a.. a \an zawng khuate an chak loh deuh \um kha chuan a duh chen chen a khelhtir ta reuh mai \hin a….inkhel kha an thunun hneh hle a ni.

Field chhungah khan refiri kha an thu em em kan tih tawh kha, \umkhat pawh Sehlawh pa kha a kawk a ‘Khalaia diar\

ial khim kha, i fawl zing tawh lutuk, i fawl leh vaih chuan keiman ka khawih tawh tak tak ang che’ an ti chhek chhek mai chuh.... tunlaia Yelow Card an hmuh mai mai te ai hi chuan a hlauhawm dan dang tak a ni. Tin, khang sipai chhuti te khan dan thar niawm tak tak phuahchawp hmang hian an duh hun hunah penalty te hi an han pektir ngawt chang lah a tam, anni phai a\anga rawn chhuak ta chu, chin-chang hre tura ngaih kha an ni \hin si a, ‘dan thar a ni’ an tih tawh kha chu hnial a hnekin kan ngaihsan phah em em zawk a ni. ‘Kawner vawithum a zawna hmuh chuan penalty’ tih te kha a lar hle a ni.

|umkhat ka la hriatreng chu, Chaltlang leh Sairum inkhelh \umin Chaltlang lam khan hneh viau e tilo chuan goal erawh an thun thei bik der lo mai a, Sairum lamah chuan ball chu a cheng reng mai bawk si a, Chaltlang goal veng kha a awlthawng hle reng a, a khat tawk hian ‘Kan goal a hmuar dawn’ tiin a au lauh lauh \hin a, a chang leh intithei tak hian

Page 37: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

37October 2016

goal ban chung khampheiah te hian a lo in-uisalehlin vel thul, \um khat chu chutianga a lo in-uisalehlin lai tak hian Sairum lam hian na fe hian ball hi an rawn pet chhuak zawk mai a goal zawnah kher a ni bawk si… Chaltlang goalie tan lo insiamrem lehna hman ni tawh hek lo.. a goal ta der mai a, chumi \uma Chaltlang team captain leh Chaltlang lal ni bawk si Pu Sailala han thinrim zia mai chu..... kutzungchal rawn vilik phei pah hian, “Haw nghal rawh, haw nghal rawh, tuemaw ber khan goal hi veng rawh u,” a rawn ti phei phiar phiar mai chu hlauhawm tak a ni…..

Khang hun lai kha chuan, an lama goal a luh chang te hian a duh duh hian goal veng hnenah ‘va chuh chhuak ve teh, ka lo veng ve tawh ang e’ te hi an ti mai mai thin a, an goal ven thiam vang pawh ni hran lovin an chauh deuh tawh vang lek hian goal hi an inven chhawk mai mai \hin a ni reng a ni.

rOKHAWLHNA: Awle , tournament kha hmuhnawm \hin hle e ti lo chuan, rokhawlhna

eng eng emaw hian a tlakbuak ve duh khawp mai bawk a. A chang leh, ‘Kan vengah mitthi an awm’ emaw ‘INNEI TUr AN AWM’ tih vang mai maite hian an khelh hun tur kha sawn an han dil ngawt a, a nih loh leh, ‘chumi khami vengin refiri an ham chuan, kan khel duh lo, chumi veng chuan ham zawk rawh se’ te hi an han ti thla zen a, a hamtu tura an duh vengte zingah khan hamrik ham thiam an lo awm loh chang a lo awm bawk \hin nen, a buaithlak thei ang reng \hin ngawt mai.

A chang leh an inkhelh laklawh lai takte hian, bawng chal leh bawng chal insi hi field laiah an rawn innawr kat lut ta reuh mai \hin a.... anni ransa zawk na na na leh hawihhawmna nei lo zawk ta chu, a zahngaihna nei lian zawk mihringte chuan inkhel laklawh viau e tilo chuan, hmun an lo ken a ngai ta \hin a, an inkhelh lai theihnghilh \hak khawpa an han thlir leh rih chang lah a tam.

A chang leh, tlai ni a lo nem deuh \an ta maw tihah

Page 38: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

38 Hriselna

hian, pa upa lam feh hawng hian thiam hnang tur emaw hi a rawn pu ngauh ngauh mai a, engmah ngaihtuah mang hlei lo hian tlak lam a\ang hian field lai hi a rawn vang tan ta chhet chhet mai \hin a, a hnungah nuho hian ‘Hei. hah..’ tiin an rawn zui diah diah mai bawk nen, chutiang hunah pawh chuan a inkhela-te chu lo laklawh viau pawh nise, han chawlh lailawk loh theih ni \hin hek lo leh… Upa zawk te zah kha an la tina em em a ni.

|umkhat chu, Zokhaw-sang leh Sehlawh inkhelh laklawh lai hian “Sa a tla e… a thei apiang ram lamah tlan tur” tiin an rawn au ta mai a, chu veleh mipui chu inkhelh lam ngaihsak hman lek lo chuan an phek buai ta…….. tournament lai chu ti tawp in sa tla chu an han buaipui leh rih a………

|umkhat chu le….an ball pet lai kha a thep ta tlat mai bawk a, an khuaah lah chuan ball pump na nei pakhat chiah a awm si a, a neitupa Pu rumvunga lah chu Aiawt chiah in luiah a lo kal daih mai bawk si, a chhung ten a dahna an hriat mai loh bakah ama thu lo chuan han phawrh mai mai ngam chi lah ni hek lo, tlangval tlawmngaiin ram hnuaiah an zuk zawng leh rih thul……… in khel a khaihlak duh teh a sin!! Awmzel tur……..

Lo ngawi lawk teh

@ Luphut i buaipui viau maw? Phuihnamchhia i hria em? rawtsawm/dengsawm la, a tui kha i lu-ah tat la, darkar khat vel han chiah vang vang teh. Sum sen a ngai si lova, luphut hrik a thi duh teh mai a nia…. Mahse i ngei zawngte chu hrilh ve miah suh….

Page 39: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

39October 2016

HA HrIAM- Dr. Thangchungnunga, M.S.Ortho

North East-ah hian lei cancer kan tam em em a, hei hi a chhan pui ber chu ha hriam leh zum, ther, pir emaw tifai lova kum 20 lai a lo awm a nih chuan cancer a siam thin a. Kei ngei pawh hi ka ha hriam tih bil tur ti rengin kum 20 dawn ka lo pai a, a bul lei kha a cancer ta a, ka lei tlem an paih phah ta a ni. Chuvangin ha hriam leh thap, zum reng reng hi chu, tunlaiah khawl a tha tawh a, tih mam vat vat tur. Thingtlangah pawh surai hmawr kar bung la, nawt mam mai rawh. Survey hnuhnung ber a a lan dan chuan, ka chhung leh hrawk, chaw dawt cancer hi a tam ber an ni.

Lei cancer chu ha hriam vang a ni tam ber a. Ha hni cancer hi sahdah leh khaini, rajnigandha etc hmuam vanga tam a ang ber a, chaw dawt cancer hi tuibur hmuamah hian a tam zual in a lang bawk. Chuap leh pumpui cancer hi chu vaihlo leh a dang a tam mai. Tih tak takah chuan bai, sarep, tih vel hi chu cancer siam tham em chuan kan ei in ka ring lo.

Ha hrim hrim hi a hrisel pangai a nih chuan a tha a. Tunhma deuh khawnvartui pawl hma kha chuan kuhva ro kan ei a, ha in a chakloh phah nge a chak phah tih pawh a hriat loh. A pawi ber chu Mizo te hi kan vir nge, englai pawh a thil \hial, hmuam, ei leh zuk hi kan tih dan a ni a. Biak in chhung thlengin sahdah hnuhma leh sweet kawr te hmuh tur awm hi chu ‘Pathian bia in kan kal khawm nge, kan inkhawm satliah’ tih hi ngaihtuah ve \hin ang u.

I AWIH ZAWNG A NI VE EMAW?

Kawi chungah hian meihawl dah la, chumi chungah chuan chem dah leh la, chu chu pawnchhe telin vawm la, kawi chu a phel phawk phawk thei.

Page 40: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

40 Hriselna

VAIHLO LAKAH FIHLIM rAWHC. LaLmuanKima

SMEM

Mizo zingah hian meizial zu kan tam hle mai. Meizial zu lo pawh sahdah hmuam te, khaini hmuam te, tuibur hmuam te an tam hle bawk. Zuk leh hmuam a fihlim hi kan vang hle mai.

Nu \henkhat chuan khuh bawrh bawrh chungin, ‘Meizial ka zuk loh chuan ka awm thei lovang’ te an han ti ta tlat pek a, an awm theih zawk turzia an hriat loh vang mai a ni. Hetih lai hian mi thenkhat te lah chuan ‘Damlohna te chu a awm ve reng tur a lawm’ te anti liam mai mai a, \henkhat ‘Kan la thi tho tho dawn alawm’ ti tawk lah bo lo.

Engpawh nise heng a hnuaia kan han tarlan te nei emaw vei emaw tan phei chuan chhuanlam siam a hun tawh lo hle a, a rang thei ang ber a nghei a tul ani.

1. Aw chhang leh aw fiah lo.

2. Thla ruk laia rei khak nei reng.

3. Khuh benvawn.

4. Dang, hmui, hahni, lei leh ka chhung khawi laiah

pawh a nih tur aia lian a awmin.

5. Thuilo te a ke a kal hlek pawha ke aikhirh leh ke zawi thin te.

6. Thisen sang nei.

7. Mit lam \hat lohna chi reng reng.

8. Thin lian, mit liam.

9. Lung leh chuap leh thawkna dawt natna chi hrang hrang.

10. rai lai leh nau pawm lai.

11. Pumpui \ha lo, pumna nei thin.

Meizia zu tan chuan heng kan sawi te hi i nei lo a nih pawhin lungmuang chuang suh. Meizial tur lakah i him chuang ta tihna a ni chuang lo lanchhuah hun ala nei dawn tho tho a ni. Meizial zu mi tan chuan, mu chunga zuk te, riltam laia zuk te hi a pawi bik a ni

Page 41: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

41October 2016

tih hriat reng tur. Meizial kan fawh zawng hian t<r tam tak a fawhna lamah hian a tling khawm a. Meizial khu pawh a tir lam aiin a sa tawh zawk a, taksa tan pawh a hlauhawm tawh zawk bawk a ni. Tin, meizial na tak a fawp thin te, a khu lema rei tak hmuam thin te'n vaihlo t<r an dawng hnem bik bawk a ni. Meizial fawh loh laia amah a mut khu hian tur a pai hnem bik a, chuvangin meizial zu ve lo, meizial zu bula khawsa thinte tan a hlauhawm hle a ni.

Meizial zuk hi vawi khata zuk loh nghal hmiah mai hi simna kawng \ha ber a ni. I meizial zuk \hin kha a bawm te nen paih la, i chhungte leh i thiante hnenah meizial i zu tawh dawn lo tih hrilh la, an \anpuina i dil nghal bawk dawn nia. Meizial sim hlim hian a hreawm thei hle a, tumruhna nena beih a ngai a ni.

Ni tin tuisik tam tawk in ziah la, thei tharlam ei tam a tha hle. Zing thawh hlimah thingpui in lovin tuisik in zawk la, meizial laka inthiar fihlim turin tan la thar ziah bawk ang che. Tin, taksa sawizawi hi tih ngei \hin bawk tur a ni.

Mi t henkha t chuan Mosola leh hmarcha te, sa te hian meizial chakna a tizual in an hria a, chuvangin chutiang meizial chakna tizual thei chu pumpelh zel a him ber. Tin, meizial nghei hlim a ka awl lutuk tur ven nan bubble gum thial te hi a tha hle a ni.

Engpawh nise, tihdam aiin inven a tha zawk tih hi meizialah hian a dik hle. A bawih a luh tawh chuan chhuah leh har tak mai a ni. Chuvangin a tir atangin tih loh hi a him ber fo a ni. Meizial lak a kan fihlim theih nan chhungkua hi a bul \anna tur tha ber a ni awm e. Nu leh pa leh rual u zawk te tih dan entawnin mi tam tak chuan meizial an zuk phah fo nia hriat a ni a, chuvangin fate tana entawn tlaka awm a tul hle a ni.

Mi thiamte ngaihdan pakhatah chuan nausen/naupan laia nu hnute leh nu hmangaihna dawng tlem te hian an puitlin hnuah meizial zuk leh sahdah leh ruihtheih thil dang pawh an ching hma bik a. Naupan laia nun hlim lohna te, nu leh pa kar a seilian lo te, nu leh pa inngeih lo tak kara seilian te, chhungkaw

Page 42: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

42 Hriselna

boruak inhmangaihtawn na awm lo te avang hian tleirawl ten zuk leh hmuam leh ruihtheih thil an chin phah fo thin an ti bawk. Engpawh nise, chhungkuaa meizial that lohzia inzirtir ngun hi a tul hle. Tunah chuan sorkar office leh vantlang hmun te, school leh college a meizial zuk khap chhoh mek a ni a, hengte hi mitinin kan zawm ngei a pawimawh hle a ni.

Awle , kan h r i se lna

eichhetu, \ul lova sum leh pai tam tak min sen ral tirtu a ni tih hria a, he meizial tur hlauhawm tak lak atanga chhungkaw tinte kan fihlim theihna turin \an la tlang ila. Meizial man leh damdawi mana kan sum sen thin tam tak te hi thil dang tangkaiah kan hmang thei ang a, kan nun pawh a hlim sawt ngei ang.

ArNGENG LEH A HAWL PHUM

Tleirawl lai hian arngeng hi hmaiah te, awmah te, hnungzangah te a awm duh hle a ni. A chhan chu hetih lai hi vun in hriak a ngah lai a nih vang a ni. Arngeng hi, bawl te tak te te, a hmura hnai khal var awm, a rei deuh hnua dum insiam \hin hi a ni a. A chang chuan a lianin a na viau thei a ni.A enkawl dan: Tuilum leh sahbawnin ni tin hmai fai taka phih \hin tur a ni.s Ni eng hian a tihreh ve theih a vangin a theih angin ni eng

hmuh tam tir tur a ni.s Theih ang tawka ei tih \hat tur a ni, tin, tui tam tawk in \hin a,

muthilh tam bawk tur.s Thil mawm lam chi chu pumpelh hram hram tur.s Mut hmain Alcohol leh kat (sulphur hnawih \hin tur. Kat

thirfian khat leh Alcohol thirfian 10 pawlh tur.s Arngeng, pawng lian leh hnai awm a chunga mite anga enkawl

pawh a ngeih lo chu, Tetracycline (laihren) ei tur a ni, ei ni hmasaberah vawi 4 ei a, a tukah vawi 2 ei leh a chutah ni tin pakhat thlakhat chhung ei tur a ni.

Page 43: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

43October 2016

LAMMUAL PArADE-A NAUPANG TLU

- Dr. Thangchungnunga, M.S.Ortho

Independence Day leh republic Day-ah hian sikul hrang hrang a\angin parade turin an tel tir ziah a. Din rei vang a tlu hi an awm leh \hin a, a hma pawhin a chhan leh a vang leh, a enkawl dan Vanglainiah pawh ka ziak tawh a. Tun thleng a parade a thusawi lai a naupang tlu an la awm reng leh, tun \um 2016 Independence Day a naupang 50 vel lai mai an han tlu kha chu parade zirtirtu te thiam loh liau liau a nih rual in, school health lam an che tha lo tih a tilang chiang hle. Ni sat vang a tlu an ni lo a, shikhar, kuhva, sahdah leh thil dang hmuam vang pawh a ni lo. An tluk chhan ber chu, kan lung hnuai lam a thisen chhuk thla pump chho leh tur hian tihrawl zawng zawng hi an chet reng a ngai a, chuvanga exercise la ho an chak bik na, hah harna pawh hi a nia. Che lo leh chawn leh taksa ti che lova din reng chuan lung in thisen pump chhuah tur a nei lova, thluak in oxygen a hmu ta lo a, zawiin an lo mang riai riai a, an tlu ta thin a ni. Darkar chanve aia tam din dawn chuan, hrisel dan azirin minute 15 lek pawh ni se, an ke zungpui an ti che reng ang a, ke chawn ti hrawl tih sek a, thlah leh a, a zing nuam tawk a tih tur. Chumi rual chuan a chang a che chuang lova taksa leh ban tihrawl zawng zawng insang phek vak tur, deep breathing (thuk tak a boruak hip) zauh zauh reng bawk tur a ni. Thusawitu in a sawi rei phei chuan tluk loh a har viau ang. Heng kan sawi te hi an tih thin vangin sipai ho an tlu ngai lo, zirtir an ni tlat a.

Naupangten parade an zir laiin an practice tir \hin tur a ni. Tun chinah chuan tluk awih tawh loh, a enkawl dan hi mawl te a ni. Kaihthawh loh tur, a nih loh pawhin a khamphei a zawn tur, tun din loh tur, an tluk rual khan rang takin thluakah thisen a luang lut leh a, an lo harh a, an tho leh mai ang. A theih chuan OrS in tir tur, a awm loh chuan frooti te, chu pawh ala awm loh chuan tui thianghlim intir \euh tur.

Page 44: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

44 Hriselna

ZUNTHLUM NEITE HRIAT TURZunthLum vawikhat vei tawh chuan a dam thei tak tak tawh lo va, dam a inhriat pawhin chhuah hun a nei leh \hin a. Chuvangin zunthlum vei tawh emaw vei mek tan chuan inenkawl ngun tluk a awm lo.

Damdawi hnathawh dan a \ha tawk nge tawk lo enna hun a nih avangin Blood Sugar test dawn reng rengin damdawi ei lai thlah loh tur. I damdawi ei kha a pangngai rengin ei la, i thisen test a nih hunah a thawh dan a hriat theih ang a, chuta \ang chuan damdawi a inenkawl zel dan tur Doctor in a hre thei chauh dawn a ni.

Damdawia inenkawl tih vangin ei leh in a insum kha thlahdah tur a ni chuang lo.

Zunthlum vei tan chuan a hunbi ang chi a zu in hi a \ha lo hle a. Amaherawhchu a chang zeuh a han in chu a pawi lem lo. Mahse, a chang zeuh a zu in pawhin tam lova in a thil hmeh tel loh tur.

Insum tur thil te:

1. Thil thlum ‘chini’ sweets, Ice cream, chocolates angte hi ei loh tur a ni.

2. Lei hnuai thlai, entir nan-alu te, pangbal te, leh bal te.

3. Suji, Maida, chow.

4. Bawnghnute leh bawng-hnute a\anga siam chhuah dhai, cheese.

5. Giu (ghee), butter, puri kan te, paratha, singara leh pakora.

6. Thei chi hrang, thil thlum ngah chi entir nan balhla te, grapes, lichu, theihai te.

7. Artui chhungmu, vawk-sa, sathin, kal leh sa thluak reng reng.

(a) Ei theih te:

1. Siamchawp tih thlum na entir nan sachharrin sweetex-te, chini aia hman tur.

2. Thlai hring um ei te, lettuce te, beans te, bawk-bawn te, chang-kha te,

Page 45: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

45October 2016

bawrhsaiabe te, motor chana te, lam-khuang te, purun te, heng ang ho hi tlem te tea ei \hin tur

3. Atta ei \hin tur, buh (chaw) ei a pawi lo va, mahse a tuihn^ng paiha ei \hin a \ha.

4. refined Oil entir nan saffola-te, sunflower te chawhmeh kan nan hman \hin tur.

5. T h e i l a m a h c h u a n serthlum te, dawnfawh te, apple-te tam lo va ei \hin a \ha.

6. Sa lamah chuan sangha leh arsa te hi ei a \ha.

7. Zu in chungchangah hian fimkhur a ngai hle a, a chhan chu fimkhur taka in a nih chuan a pawi hran lo va, amaherawh-chu a \ha ber a ni lo a ni. Zu-in hi pum ruaka in a nih chuan thisena thlum (glucose) a tihniam thei a, chuvangin fimkhur a ngai hle a, a hniam lutuk chuan nikhaw hre lova tluk tawp te pawh a awm thei. Zu

in loh in he natna vei tan a him ber a ni. Zunthlum natna vei reng reng chuan ei leh inah a tam lamah insum a pawimawh hle tih hriat a \ha, engpawh eiin in sela a ei tam emaw in tam tur a ni lo va, amah-erawhchu eia in zin thung tur a ni.

b) Exercise (Insawi-zawina): Exercise hi zunthlum natna vei tan hian a \ha hle a ni. Taksa buk rihna mi thauah a tihniam a, mi tizangkhai a. Hei vang hian thisen zam hnathawh a ti\ha a, exercise hi a \hat rual rualin hriat tur chu a theih hram chuan pum ruaka tih loh tur a ni.

EXE r C I S E L A K | H I N TLANGPUITE CHU:

i) Muang tea tlan \hin.ii) Ke-a chak vak lo va kal \

hin.

Exercise regular taka lak \angkainate chu-

1. Tihrawl chakna a pe.

2. Buk rih lam a veng \ha \hin.

3. Mi a ti phur a.

4. A tlangpuiin mi a thihlim \hin.

Page 46: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

46 Hriselna

5. Thisen thlum a tiral a, chu chuan Insulin hman \ulna a titlem a. Tichuan thisena thlum (Blood Sugar) sang tur a veng \ha \hin.

c) Damdawi Inenkawlna: Zunthlum natna hi tihdam theih a ni lo va, amaherawhchu damdawiin eng emaw chen chu a veng thei a ni. Damdawi hi Doctor-te r^wn chung zela ei \hin tur a ni. Zunthlum natna damdawite chu a mum leh a tuite a ni a. A mum chu Daonil a ni a, kum 1956 a\anga hmuh-

chhuah a ni. A tui chi chu Insulin a ni a, inchiu-a lak \hin a ni. Mizopa damdawi Buarze hnah tui sawi in leh changkha pil tui sawrte leh Neem hnah chhum tui inte hi mi \henkhatin an \hatpui ve bawk. Kum-tluang parvar hnah leh a par eite hi mi \henkhat chuan an \hatpui bawk.

Lehkhathawn

Ka pu,

In chanchinbu hi chhiar a manhla in kan hlawkpui takzet zet a ni. Hetianga mi tin mamawh em em in rawn tichhuak \hin hi a ropui takzet a ni. Heng in thu rawn chhuah \hin te hi chhiar in zawm ta \heuh ni ila, chhungtinte hian kan buaina tam zawk hi chu kan pumpelh ngeiin a rinawm. He chanchinbu in rawn tihchhuah chhan ber mitin tana ‘HrISELNA’ hi nei thei \heuh ni ila chuan damdawi in lun em em \hinte pawh hi a ziaawm ngeiin a rinawm. In thil tum hi a ropui em mai a, theihtawpin \ang sauh sauh teh u.

Health department damreng rawh se.

Laltinkhuma, Kolasib.

Page 47: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

47October 2016

KEIMAHNIu Sept ni 6 khan H&FW Department Principal Director hovin Aizawl veng \henkhata Dengue natna leng nia hriat chungchang sawi hov in Health Department hotute an \hukhawm. Aizawl veng \henkhatah Dengue (Dengee) natna a leng tih thawm hriat a ni a. Hemi chungchangah hian Health Deptt. chuan thu-chhuah siamin mipuite chu chi-ai lo tur leh department-in a tir a\angin hma a la reng a ni tiin an thu chhuah chuan a tarlang a ni.

u Ni 1/9/2016 Thursday khan Salem veng YMA Hall ah, Salem Veng Local Council Sanitation Committee buatsaih in bawlhhlawh bawm tlang-zarhna leh faina inzirtirna hun neih a ni a, he hun hi Pi M. Zohmingthangi, AMC councillor in khuallian niin a hmanpui a, Dr. rohmingthanga ralte, Director of Health Services leh Dr. K. Lal-biakzuala, Director, Hospital & Medical Education ten an telpui bawk.

u August ni 18/8/2016

(Ningani) khan IGHC leh Health Department hotuten Hotel Floria Conference Hall-ah Pu Lalrinliana Fanai, Health Commissioner hovin Mizoram Institute of Medical Education & research (MIMEr) din dan tur an sawi ho. He meeting pawimawh takah hian Mizorama Medical College tha tak, International Standard ni chho thei tur din a nih theih nana International Partnership din dan bakah Mizoram chhunga mipuite hriselna \ha taka record theih dan tur te, Nursing Graduate-ten International-a hna an thawh theih dan tur te bakah damdawi lama thawktu Technical mi chi hrang hrangte chherchhuah dan tur pawh urhsun taka sawiho a ni.

u August ni 18 (Ningani) khan National Health Mission hnuai a Aizawl East District h n u a i a A S H A , V i l l a g e Health Sanitation & Nutrition Committe member te pualin Chanmari Hall-ah Training on VHSNC neih a ni a. Mipui vantlang ten tun aia hriselna

Page 48: October 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

48 Hriselna

zawk an lo neih theih dan tur leh hriselna hi mipuite ta a nih ang leh a mawhphurtu pawh mipuite bawk an nih dan te zir ho a ni a. Hmalak zel dan tur te sawiho a ni bawk.

u Dt.9th Sept.2016 khan Dr. F. Lianhlira, Jt. Director (P) chuan Darlawn, ratu, Sakawrdai leh Vaitin khua te a tlawh a. PHC/CHC leh Health Sub Centre mamawh hrang hrangte a hmunah kalin a enfiah a. Khawtlang hruaitute leh staff-te nen inkawmhona hun tha tak an hmang nghal bawk.

u Ni 30th Aug. khan regional review Meeting on National Programme for Control of Blindness (NPCB) leh National Programme for Prevention and Control Of Deafness (NPPCD) ni 2awh tur chu State Guest House Chaltlangah neih a ni a, meeting hi Dr. Promila Gupta Deputy Director General (Ophthalmology), Govern-ment of India ho a neih a ni a, North East State hrang hrang atangin Programme Officer te an lo tel \ha hle a, NHM Mizoram Mission Director Dr.

K. Lalbiakzuala pawhin he hun hi a telpui a ni.

TUArPUI NA

Ni 25.8. 2016 khan Pu Lalawmpuia Varte (40) Lab. Asst. (CHA) chu pum lam \hatlohna avangin a boral a. Pu Lalawmpuia hian a mamawhte tan thisen vawi 52 lai a lo pe tawhin hemi avang hian chawimawina hrang hrang pawh a lo dawng tawh a ni.

Ni 27.8.2016 khan Pu Lalrammuana (UDC) DHS chuan cancer natna avangin chatuan ram min pan san a, fapa 3 fani 1 a kalsan.

N i 6 S e p t k h a n P u Lalremliana JD (Acct.) fapa Lalhmachhuana (Amtea) kum 31 chu a boral a, an chenna Venghluiah vui liam a ni.

Heng lusun chhungte hi kan tuarpui tak zet zet a, Pathian engkim tithei chuan awmpui a thlamuan turin duhsakna kan hlan a ni.