ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ · 1 Îðëîãûí àíãèëàë íü Äýëõèéí áàíêíààñ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-ä ¿íäýñëýñýí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

ÌßÍÃÀÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄÛÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ

¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÒÀÂ ÄÀÕÜ ÈËÒÃÝË2013

ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

2

Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí Õýðýãæèëòèéí ¯íäýñíèé Òàâ äàõü Èëòãýë 2013

Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÿàìÓëààíáààòàð, Ìîíãîë Óëñ2013 îíû 9 ñàð

Èëòãýëèéã Ìîíãîë äàõü Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä áýëòãýâ.

3

ÀÃÓÓËÃÀ

ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëò: Ìîíãîë Óëñ õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà? 4

Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä: Òîéì 6

Çîðèëãî 1: ßäóóðàë, ºëñãºëºíã áóóðóóëàõ 9

Çîðèëãî 2: Á¿õ íèéòýýðýý àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõ 14

Çîðèëãî 3: Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèí õºãæ¿¿ëæ, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ 15

Çîðèëãî 4: Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ 18

Çîðèëãî 5: Ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ 19

Çîðèëãî 6: Áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷èí, Õ¿íèé äàðõëàë õîìñäëûí âèðóñ, Äàðõëàëûí îëäìîë õîìñäîë, ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ, áóñàä ºâ÷íèéã áóóðóóëàõ 20

Çîðèëãî 7: Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ 23

Çîðèëãî 8: Õºãæëèéí òºëºº äýëõèéí íèéòèéí ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ 28

Çîðèëãî 9: Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ 32

¯ðãýæëýõ ÌÕÇ-óóä: 2015 îíîîñ õîéø õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëòóóä 36

Ìîíãîë Óëñûí ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòèéí òîîí ìýäýýëýë 39

4

Ìÿí

ãàíû

õºãæ

ëèéí ç

îðèëò

Õýð

ýãæ

èõý

ä

õ¿íäðýë

òýé

Íýì

ýëò

àðãà

õý

ìæ

ýý

àâñí

ààð

õýðýã

æèõ

áîëî

ìæ

òîé

Áèåë

ýõ

áîëî

ìæ

òîé

Á¿ð

ýí

áèåë

ñýí

ÌÕÇ

1: ß

ÄÓÓÐÀ

Ë, ª

ËÑÃª

Ëª

ÍÃ

ÁÓÓÐÓ

ÓËÀ

ÕÇî

ðèëò

1: Àì

üæèðã

ààíû

äîî

ä ò

¿âø

íýýñ

äîî

ãóóð

îðë

îãîò

îé è

ðãýä

èéí

ýçëý

õ õó

âü

õýì

æýý

ã 19

90 î

íòîé

õàð

üöóó

ëàõà

ä 2

015

îí

ãýõý

ä 2

äàõ

èí

áóó

ðóóë

àõÇî

ðèëò

2: Õîî

ë, ò

ýæýý

ëèéí

äóò

àëòà

é õ

¿í à

ìûí

òîîã

1990 î

íòîé

õàð

üöóó

ëàõà

ä

2015

îí

ãýõý

ä 6

äàõ

èí

áóó

ðóóë

àõÇî

ðèëò

3: Õ¿í

àì

ûí

õºäºë

ìºð

ýðõ

ëýëò

èéí

ò¿âø

èíã

äýý

øë¿

¿ëæ

, õº

äºë

ìºð

èéí

çàõ

çýýë

ä ø

èëæ

èæ

áóé

çàë

óó÷ó

óäûí

àæèëã

¿éäëè

éí

ò¿âø

èíã

áóó

ðóóë

àõÇî

ðèëò

4: Õ¿í

àì

ûí

òºâë

ºðºë

, ø

èëæ

èõ

õºäºë

ãººí

òýé õ

îëáîã

äîí

ãàð

÷ áóé

ñº

ðºã

¿çýã

äëè

éã

áàã

àñãà

õ, ø

èëæ

èí

ñóóð

üøèã÷

äûã

íèéãì

èéí

ñóóð

ü ¿é

ë÷èëã

ýýíä

õà

ìðó

óëàõ

õ

ÌÕÇ

2: Á

¯Õ Í

ÈÉ

ÒÝÝÐÝ

Ý À

ÍÕÀ

Í Ø

ÀÒÍ

Û Á

ÎËÎ

ÂÑÐÎ

Ë Ý

ÇÝÌ

ØÈ

ÕÇî

ðèëò

5: 20

15 î

í ãý

õýä á

¿õ õ

¿¿õä

ýä á

àãà

áîë

îâñð

îë î

ëãîõ

ÌÕÇ

3: Æ

ÅÍÄ

ÝÐÈ

ÉÍ

ÒÝÃØ

ÁÀ

ÉÄ

ËÛ

Ã Ä

ÝÌ

ÆÈ

Í Õ

ªÃÆ

¯¯ËÆ

, Ø

ÈÉ

ÄÂÝÐ

ÃÀÐÃ

ÀÕ Ò

¯ÂØ

ÈÍ

Ä Ý

ÌÝÃÒ

ÝÉ

×¯¯Ä

ÈÉ

Í Î

ÐÎËÖ

ÎÎ

Ã Í

ÝÌ

ÝÃÄ

¯¯ËÝÕ

Çîðè

ëò 6

: 20

09 î

í ãý

õýä á

àãà

áîë

îí ä

óíä á

îëîâ

ñðîë

ýçý

ìø

èã÷

äèéí

äóí

ä, 20

15

îí ã

ýõýä

á¿õ

øàò

íû á

îëîâ

ñðîë

ûí

áàé

ãóóë

ëàãà

ä ñ

óðàë

öàã

÷äûí

õ¿éñè

éí

çîõè

ñòîé

õà

ðüöàà

ã õà

íãàõ

Çîðè

ëò 7

: Ö

àëèíò

àé à

æèë

ýðõý

ëæ á

àéãà

à õ¿

í àì

ûí

æåí

äýð

èéí

òýãø

áàé

äëû

ã õà

íãàõ

Çîðè

ëò 8

: Óëñ

òºð

, ø

èéäâý

ð ãà

ðãàõ

ò¿â

øèíä

ýì

ýãòý

é÷¿

¿äèéí

îðîë

öîî

ã íý

ìýã

ä¿¿

ëýõ

ÌÕÇ

4: Õ¯¯ÕÄ

ÈÉ

Í Ý

ÍÄ

ÝÃÄ

ËÈ

ÉÃ

ÁÓÓÐÓ

ÓËÀ

ÕÇî

ðèëò

9: Òà

â õ¿

ðòýë

õ íà

ñíû õ

¿¿õä

èéí

ýíäýã

äëè

éã

1990 î

íòîé

õàð

üöóó

ëàõà

ä 2

015

îí

ãýõ

ýä 4

äàõ

èí

áóó

ðóóë

àõÌ

ÕÇ

5: Ý

Õ×¯¯Ä

ÈÉ

Í Ý

Ð¯¯Ë Ì

ÝÍ

ÄÈ

ÉÃ

ÑÀ

ÉÆ

ÐÓÓËÀ

ÕÇî

ðèëò

10: Íºõ

ºí ¿

ðæèõ¿

éí

ýð¿¿

ë ì

ýíäèéí

øàà

ðäëà

ãàòà

é ò

óñëà

ìæ

¿éë÷

èëã

ýýã

õ¿í

á¿ð

ò õ¿

ðãýæ

, ýõ

èéí

ýíäýã

äëè

éã

1990 î

íòîé

õàð

üöóó

ëàõà

ä 2

015

îí

ãýõý

ä 4

äàõ

èí

áóó

ðóóë

àõÌ

ÕÇ

6: Á

ÝËÃÈ

ÉÍ

ÇÀ

ÌÛ

Í Õ

ÀËÄ

ÂÀ

ÐÒ ª

Â×È

Í, Õ¯Í

ÈÉ

ÄÀ

ÐÕËÀ

Ë Õ

ÎÌ

ÑÄ

ËÛ

Í Â

ÈÐÓ

Ñ (

ÕÄ

ÕÂ), Ä

ÀÐÕ

ËÀ

ËÛ

Í Î

ËÄ

ÌÎ

Ë Õ

ÎÌ

ÑÄ

ÎË

(ÄÎ

Õ), Ñ

¯ÐÜ

ÅÝÒÝ

É Ò

ÝÌ

ÖÝÕ, ÁÓÑÀ

Ä ª

Â×Í

ÈÉ

Ã ÁÓÓÐÓ

ÓËÀ

ÕÇî

ðèëò

11: 2

015

îí

ãýõý

ä Õ

ÄÕÂ, ÄÎ

Õ º

â÷íè

é õ

àëäâà

ðûã

õÿçã

ààðë

àõ, óð

üä÷è

ëàí

ñýðã

èéëý

õ Çî

ðèëò

12:

2015

îí

ãýõý

ä ñ

¿ðüå

ý ºâ

÷íèé ò

àðõà

ëòûã

áóó

ðóóë

àõ

ÌÕÇ

-ÓÓÄ

ÛÍ

ÕÝÐ

ÝÃÆ

ÈËÒ

: ÌÎ

ÍÃÎ

Ë ÓË

Ñ Õ

ÝÐÕÝ

Í Õ

ÝÐÝÃ

Æ¯¯

ËÆ Á

ÀÉ

ÍÀ

?

Òàé

ëá

àð x

– Ì

ýäýý

ëýë

äóò

ìàã

xx

– Ç

îðè

ëòî

ò ò¿

âøè

íã ò

îä

îðõî

éë

îîã¿

é

5

Ìÿí

ãàíû

õºãæ

ëèéí ç

îðèëò

Õýð

ýãæ

èõý

ä

õ¿íäðýë

òýé

Íýì

ýëò

àðãà

õý

ìæ

ýý

àâñí

ààð

õýðýã

æèõ

áîëî

ìæ

òîé

Áèåë

ýõ

áîëî

ìæ

òîé

Á¿ð

ýí

áèåë

ñýí

Çîðè

ëò 1

3: Õ

¿¿õä

èéí

ø¿ä

öîî

ðîõ

ºâ÷í

èé ò

àðõà

ëòûã

áóó

ðóóë

àõõ

ÌÕÇ

7: Á

ÀÉ

ÃÀËÜ Î

Ð×Í

Û Ò

ÎÃÒ

ÂÎ

ÐÒÎ

É Á

ÀÉ

ÄËÛ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

ÕÇî

ðèëò

14: Òî

ãòâî

ðòîé

õºã

æëè

éí

çàð÷

ìûã

óëñû

í õº

ãæëè

éí

áîä

ëîãî

, õº

òºëá

ºðò

òóñã

àí õ

ýðýã

æ¿¿

ëæ, õî

ò, ñ

óóðè

í, ÿ

ëàíã

óÿà

Óëà

àíáàà

òàð

õîòû

í àã

ààðû

ã öýâ

ýðø

¿¿ëý

õÇî

ðèëò

15:

Ãîë

, ãî

ðõèíû

óñí

û ý

õèéã

õàì

ãààë

æ, íº

õºí

ñýðã

ýýõ

çàì

ààð

øèðã

ýëòè

éã

áàã

àñãà

õÇî

ðèëò

16: 20

15 î

í ãý

õýä á

àòàë

ãààò

óíä

íû ó

ñíû õ

àíãà

ìæ

ã¿é, ñà

éæ

ðóóë

ñàí

àðèóí

öýâ

ðèéí

áàé

ãóóë

àìæ

èä õà

ìðà

ãäàà

ã¿é õ¿

í àì

ûí

ýçëý

õ õó

âèéã

áóó

ðóóë

àõÇî

ðèëò

17:

2015

îí

ãýõý

ä õ

¿í à

ìûí

îðîí

ñóó

öíû

íºõ

öºë

èéã

ñàéæ

ðóóë

àõÌ

ÕÇ

8: Õª

ÃÆËÈ

ÉÍ

Òª

Ëª

ª Ä

ÝËÕÈ

É Í

ÈÉ

ÒÈÉ

Í Ò

¯Í

ØËÝËÈ

ÉÃ

Õª

ÃÆ¯¯ËÝÕ

Çîðè

ëò 1

8: Õóä

àëäàà

íû á

îëîí

ñàí

õ¿¿ã

èéí

òîãò

îëöîî

ã õº

ãæ¿¿

ëýõ

çàì

ààð

Ìÿí

ãàíû

õº

ãæëè

éí

çîðè

ëòóó

äûã

õàíã

àõ ò

ààòà

é í

ºõöºë

á¿ð

ä¿¿

ëýõ

Çîðè

ëò 1

9: Äàë

àéä ã

àðöã¿

é Ì

îíãî

ë Óëñ

ûí

îíöãî

é õ

ýðýã

öýý

, ø

ààðä

ëàãû

ã õà

ðãàë

çàí

èë¿

¿ òà

àëàì

æòà

é í

ºõöºë

ººð

äàë

àéä ã

àðöòà

é á

îëîõ

, ãà

äàà

äàä

äàì

æèí

ºíãº

ðºõ

òýýâ

ðèéí

¿ð à

øãè

éã

äýý

øë¿

¿ëýõ

, Ì

îíãî

ë Óëñ

ûí

íóòà

ã äýâ

ñãýð

ýýð

äàì

æèí

ºíãº

ðºõ

òýýâ

ðèéã

ºðãº

æ¿¿

ëýõ

Çîðè

ëò 2

0: Óðò

õóã

àöàà

íä ã

àäàà

ä, äîò

îîä º

ðèéí

òîãò

âîðò

îé á

àéäëû

ã õà

íãàõ

¿¿

äíý

ýñ º

ðèéí

ñòðà

òåãè

éã

áèé á

îëãî

õ, ¿

íäýñ

íèé á

îëîí

îëî

í óë

ñàä õ

ýðýã

ëýæ

áàé

ãàà

àðãà

õýð

ýãñë

èéã

ñóäàë

æ, Ì

îíãî

ë Óëñ

ûí

òºñº

â, ý

äèéí

çàñà

ãò õ

¿íäðý

ë ó÷

ðóóë

àõã¿

éãý

ýð

ºðèéã

çîõè

öóó

ëàí

øèéäâý

ðëýæ

áàé

õÇî

ðèëò

21: Ì

ýäýý

ëýë

õîëá

îîíû

øèíý

òåõ

íîëî

ãèéã

õºãæ

¿¿ëý

õ, “

Ìýä

ýýëý

ëæñý

í íè

éãý

ì”

áàé

ãóóë

àõÌ

ÕÇ

9: Õ

¯Í

ÈÉ

ÝÐÕ

ÈÉ

Ã ÁÀ

ÒÀËÃÀ

ÀÆ

ÓÓËÀ

Õ, À

ÐÄ×È

ËÑÀ

Í Ç

ÀÑÀ

ÃËÀ

ËÛ

Ã Õª

ÃÆ¯¯ËÝÕ

Çîðè

ëò 2

2: Õ

¿íèé ý

ðõèéí

ò¿ãý

ýìýë

òóí

õàãë

àëûã

õ¿íä

ýòãý

í ñà

õèæ

, õý

âëýë

ì

ýäýý

ëëèéí

ýðõ

÷ºëº

ºã õ

àíãà

æ, îë

îí í

èéòý

ä ì

ýäýý

ëëèéã

÷ºëº

ºòýé

îëæ

àâà

õ áîë

îìæ

îëã

îõõõ

Çîðè

ëò 2

3: À

ðä÷è

ëëûí

¿íäñý

í çà

ð÷èì

, õý

â ì

àÿãè

éã

àìüä

ðàëä

õýâ

ø¿¿

ëýõ

õõÇî

ðèëò

24: Àâë

èãû

ã ¿ë

òýâ

÷èõ

óóð

àìüñ

ãàëû

ã íè

éãì

èéí

á¿õ

õ¿ð

ýýíä

áèé á

îëãî

í õý

âø¿¿

ëýõ

õõ

Òàé

ëá

àð x

– Ì

ýäýý

ëýë

äóò

ìàã

xx

– Ç

îðè

ëòî

ò ò¿

âøè

íã ò

îä

îðõî

éë

îîã¿

é

6

2000 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà (Í¯Á)-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéä îðîëöñîí 189 îðíû Çàñãèéí ãàçðààñ Ìÿíãàíû òóíõàãëàëûã áàòàëñàí áºãººä äýëõèéí óëñ îðíû òýðã¿¿í¿¿ä äàÿí äýëõèéä ýíõ òàéâàí, õºãæèë öýöýãëýë áîëîí øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõîîð õàìòðàí àæèëëàõ àìëàëò àâñàí íü ºìíº íü òîõèîëäîæ áàéãààã¿é ç¿éë áîëñîí þì. Õ¿íèé àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ áîëîí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ áîëîí àðä÷èëëûã õàíãàõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë ÿâöûã õºõè¿ëýí äýìæèõýä ÷èãëýñýí äàÿí äýëõèéí ýðõýì çîðèëãûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõûí òóëä ýäãýýð àìëàëòûã Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò (ÌÕÇ)-óóä áîëãîí 2001 îíä áàòàëñàí.

ÌÕÇ-óóä íü Ìîíãîë Óëñûí áîäëîãûí ò¿âøèíä òóñãàëàà îëñîí. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë (ÓÈÕ)-ààñ ÌÕÇ-óóäûã õºãæëèéí õàðüöóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí 2005 îíä áàòàëñàí áºãººä 2008-2021 îíû ÌÕÇ-ä ñóóðèëñàí ̄ íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî (¯ÕÖÁ)-ûí ñóóðü áîëãîí àøèãëàñàí. “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ” åñä¿ãýýð çîðèëãûã øèíýýð íýìæ òîäîðõîéëñîí öººí îðíû íýã íü Ìîíãîë Óëñ áºãººä àðä÷èëñàí çàñàãëàë, õ¿íèé ýðõýä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëñíààð áóñàä ÌÕÇ-óóäûã õàíãàõàä øààðäëàãàòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ þì. Ìîíãîë Óëñûí ÌÕÇ-óóäàä 2008 îíä äàõèí òîäîòãîë õèéæ 9 çîðèëãûí õ¿ðýýíä 24 çîðèëò, 67 øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòòýé áàòàëñàí.

Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìýäýãäýõ¿éö õóðäàöòàé ºñ÷, äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ çýñèéí ¿íèéí ºñºëò, àëòíû îëáîðëîëò íýìýãäñýíòýé õîëáîãäîí 2004-2008 îíû æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 9 îð÷èì õóâüä õ¿ðñýí þì. 2008-2009 îíû äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí íºëººã áîãèíî õóãàöààíä äàâàí òóóëñíû äàðàà ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 2011 áîëîí 2012 îíä 2 îðîíòîé òîîíä õ¿ðñýí. Íýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (¯ÍO) 2006 îíä 1,300 àì.äîëëàð áàéñíàà 2012 îíû ýöýñò 3,035 àì.äîëëàð áîëîí ºñ÷, Ìîíãîë Óëñ íü äóíäæààñ äîîãóóð îðëîãîòîé îðíóóäûí àíãèëàëä áàãòàõ áîëæýý.1

Ãýâ÷ óëñûí ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íü õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðò íèéò ýêñïîðòûí 80 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà áºãººä íèéò àæèëëàõ õ¿÷íèé 3 õóâü íü àæèëëàæ áàéãàà óóë óóðõàéí ñàëáàð íü òºñâèéí îðëîãûí 40 îð÷èì õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Áîëîâñðóóëàõ ñàëáàð ÄÍÁ-èé 11 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ ÄÍÁ-ä îðóóëæ áóé õóâü íýìðèéí òýí õàãàñ îð÷èìòîé òýíöýæ áàéíà.Óóë óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ îëîõ îðëîãîîñ èõýýõýí õàìààðàëòàé ýäèéí çàñàã íü ãàäààä íºõöºë áàéäëûí ººð÷ëºëò, õýëáýëçëèéí íºëººëºëä ºðòºõºä õ¿ðãýæ áàéíà.

ÌßÍÃÀÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄ: ÒÎÉÌ

1 Îðëîãûí àíãèëàë íü Äýëõèéí áàíêíààñ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-ä ¿íäýñëýñýí òîîöîî áºãººä áàãà îðëîãîòîé (1,005 àì.äîëëàðààñ áàãà), äóíäæààñ äîîãóóð îðëîãîòîé (1,006-3,875 àì.äîëëàð), äóíäæààñ äýýã¿¿ð îðëîãîòîé (3,976-12,275 àì.äîëëàð), ºíäºð îðëîãîòîé (12,276 àì.äîëëàðààñ äýýø) ãýæ àíãèëäàã.

7

Ìîíãîë Óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (ÕÕÈ) 0.675 áîëñîí íü äýëõèéí 187 îðíîîñ 108 äóãààð áàéðàíä îðæ, õ¿íèé õºãæèë äóíäàæ ò¿âøèíòýé îðíû àíãèëàëä õàðúÿàëàãäàæ áàéíà.2 Àçè, Íîìõîí Äàëàéí îðíóóäûí õ¿íèé õºãæëèéí äóíäàæ èíäåêñ 0.683 áàéãàà íü Ìîíãîë Óëñûíõààñ áàãà çýðýã äýýã¿¿ð áàéíà. Ãýõäýý ýäèéí çàñãèéí õºãæëººðºº îéðîëöîî ò¿âøíèé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë Óëñûí ÕÕÈ ºíäºð áàéíà.

ßäóóðëûí ò¿âøèí 2010 îíä 38.7 õóâü áàéñàí áîë 2012 îíä 27.4 õóâü áîëæ 11 íýãæýýð áóóð÷ýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÿäóóðëûã èõýýõýí áóóðóóëæ ÷àäñàí íü Çàñãèéí ãàçðààñ íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýë, õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ, ýõ, íÿëõñûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áîäëîãûã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëñàíòàé ç¿é ¸ñîîð õîëáîîòîé ãýæ áîëíî.

Ãýâ÷ ýäèéí çàñàã õóðäàöòàé ºñ÷ áóé îðíû õóâüä ÿäóóðëûí ò¿âøèí íü õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîìæã¿é ºíäºð ò¿âøèíä áàéñààð áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí áóñàä ñóóðü ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ õàíãàëòã¿é, áàéãàëèéí ãàìøèãò ºðòºìòãèé, àæèë ýðõëýõ áîëîìæ õîìñ, á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí ò¿âøèí ÿëãààòàé, îëãîæ áóé áîëîâñðîë íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëòòýé íèéöýõã¿é áàéãàà áàéäàë íü Ìîíãîë Óëñûí ÿäóóðëûí ãîë øàëòãààíû íýã þì.

ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòèéí 5 äàõü Èëòãýë (2013) íü ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòèéã ýäãýýðèéí çîðèëò áîëîí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ãàðñàí ¿ð ä¿í, ÌÕÇ-óóäûí õ¿ðýýí äýõ òºðèéí áîäëîãûí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîí ¿íýëæ, 2015 îí ãýõýä ÌÕÇ-óóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí. Ò¿¿í÷ëýí ÌÕÇ-óóäûã õàíãàí àðä èðãýäèéí àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ òàëààðõ àìëàëòàà Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãààã ¿íýëñýí ¿íýëãýýã ýíý òàéëàíä õàðóóëñàí.

Ýíýõ¿¿ Èëòãýë íü ÷èã õàíäëàãûí áîëîí òýãø áóñ áàéäëûí øèíæèëãýý, òýäãýýðèéí ººð÷ëºëò áà ãàçàð ç¿éí ÿëãààòàé áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, óäààøðàëòàé áîëîí õýðýãæèõýä õ¿íäðýëòýé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëæ áóé õÿçãààðëàõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîãòîîæ òýäãýýð íü ñàëáàð õîîðîíä áîëîí çîðèëãóóäûí õ¿ðýýíä õýðõýí òàðõñàíûã àâ÷ ¿çñýí. Ò¿¿í÷ëýí ýíý Èëòãýëä óäààøðàëòàé áîëîí õýðýãæèõýä õ¿íäðýëòýé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Çàñãèéí ãàçðààñ àâàõ àðãà õýìæýýíèé çºâëºìæ¿¿ä òóñãàãäñàí.

Èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö Ýíýõ¿¿ Èëòãýëèéã Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÿàì (ÝÇÕß)-íû ìàíëàéëàë äîð îðîëöîîã õàíãàñàí, çºâëºëäºõ àðãà çàìààð áýëòãýâ. Èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿å øàòàíä îëîí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñ õóâü íýìðýý îðóóëñàí. Òîîí ìýäýýëëèéí ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ÝÇÕß-ààñ 2013 îíû 2-3 äóãààð ñàðä òåõíèêèéí öóâðàë õýëýëö¿¿ëã¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàí Èëòãýëèéã áýëòãýõ ¿éë ÿâöûã ýõë¿¿ëñýí.

“Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí 2015 îí õ¿ðòýëõ õýðýãæèëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ” ñýäýâò ¯íäýñíèé Çºâøèëöºõ óóëçàëòûã 2013 îíû 3 äóãààð ñàðä çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä õýëýëö¿¿ëýãò çîðèóëæ Ñóóðü Èëòãýëèéí óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýã õèéëãýñýí.

2 Í¯ÁÕÕ Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2013.

8

Ò¿¿í÷ëýí 2013 îíû 8 äóãààð ñàðä Èëòãýëèéí òºñëèéã õýëýëö¿¿ëýõ ¿íäýñíèé ò¿âøíèé óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýöýñëýí áîëîâñðóóëàõûí ºìíº Èëòãýëèéí òºñëèéã õîëáîãäîõ á¿õ ÿàìä, àãåíòëàãóóä áîëîí Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä õ¿ðã¿¿ëæ, òýäíèé ñàíàëûã àâñàí áîëíî.

Èëòãýëèéí ¿íäñýí îíöëîãóóä ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòèéí 5 äàõü Èëòãýë íü õýä õýäýí îíöëîãòîé. Íýãä¿ãýýðò, ÌÕÇ-óóäûã õàíãàõ ¿éë ÿâöûí ¿íýëãýýã äºðâºí ò¿âøíýýð õèéñýí. Íèéò çîðèëòûí ãóðàâíû íýã (24-ººñ 8) íü áèåëýõ áîëîìæòîé ýñâýë á¿ðýí áèåëñýí áàéíà. Äîëîîí çîðèëòûí õóâüä íýìýëò àðãà õýìæýý àâ÷, òîäîðõîé õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàâàë 2015 îí ãýõýä õýðýãæèõ áîëîìæòîé. Ãóðâàí çîðèëãûí õ¿ðýýíä äºðâºí çîðèëò íü ¿ëäñýí õóãàöààíä õýðýãæèõ ìàãàäëàë áàãà, ìýäýýëýë áîëîí àðãà ç¿éí àñóóäëààñ øàëòãààëàí òàâàí çîðèëòûí õýðýãæèëòèéã ä¿ãíýõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà.

Èëòãýëèéí ººð íýãýí îíöëîã íü èëòãýëèéã áîëîâñðóóëñàí áàãèéíõàí ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòýíä òóëãàð÷ áóé õ¿íäðýë, øàëòãààíûã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð ÿäóóðàë èõ áîëîí áàãàòàé ñóìäàä î÷èæ ñóäàëãàà õèéñýíä îðøèíî. ×àíàðûí ñóäàëãààã ÿäóóðëûí ò¿âøèí ºíäºðòýé Õàíãàéí á¿ñèéí 4 àéìãèéí 12 ñóìàíä õèéëýý. Îðîí íóòàãò õèéñýí ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü íýãäñýí òîîí ìýäýýëëèéí øèíæèëãýý áîëîí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýíä òóëãàð÷ áóé ñààä áýðõøýýëèéí òàëààðõ îéëãîëòûã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ áîëñîí.

ÌÕÇ-óóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéãàà õýäèé ÷ òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöàä ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí ãýäýã íºõöºëòýéãýýð ýíý Èëòãýëèéã îéëãîõ íü ç¿éòýé.

Ìîíãîë Óëñûí äàâàí òóóëàõ õºãæëèéí ñîðèëòóóä õýâýýð áàéãàà áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áèé áîëñîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð ä¿íä õàíäèâëàã÷äûí ñàíõ¿¿æèëò áóóð÷, õàíäèâëàã÷äààñ áàðèìòëàõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä ººð÷ëºëò îðñîí. Ýíý áàéäàë íü õºãæëèéí òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí äàé÷ëàõ ýõ ¿¿ñâýð, óëìààð Ìîíãîë Óëñûí ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòýíä íºëººëæ ìàãàäã¿é þì.

ÌÕÇ-óóäûã çàëãàìæëàõ õ¿ðýýã áîëîâñðóóëàõ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ òàëààð äýëõèé äàÿàð õýëýëöýæ áàéíà. 2015 îí ãýõýä çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ¿ëäýæ áóé õóãàöààíä èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

9

ÇÎÐÈËÃÎ 1 ßÄÓÓÐÀË, ªËÑÃªËªÍÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ

Çîðèëò 1 Àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýäèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 2 äàõèí áóóðóóëàõ

Õýðýãæèõýäõ¿íäðýëòýé

Íýìýëò àðãà õýìæýý àâñíààð

õýðýãæèõ áîëîìæòîé

Áèåëýõ áîëîìæòîé

Á¿ðýí áèåëñýí

Ìîíãîë Óëñ ÿäóóðëûí ò¿âøèíã 1995 îíîîñ ýõëýí òîîöîæ áàéíà. Àðàâ ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä (1995-2007/08 îíóóäàä) ÿäóóðëûí ò¿âøèí 35.0-36.0 îð÷èì õóâüòàé áàéâ. Ãýõäýý ñóäàëãààíû äèçàéí (ÿäóóðëûí ò¿âøèíã òîîöîõîä àøèãëàñàí àðãà÷ëàë, õýðýãëýýíèé èæ á¿ðäýë áàéãóóëñàí áîëîí õýðýãëýýíèé ñàãñ òîîöñîí àðãà÷ëàë íü ÿëãààòàé, ìºí îí òóñ á¿ðò øèíýýð ÿäóóðëûí øóãàì òîîöñîí)-ààñ øàëòãààëàí 2007/2008 îíîîñ ºìíºõ ÿäóóðëûí ò¿âøíèé òîîíóóäûã õàðüöóóëàõ áîëîìæã¿é áàéíà. ßäóóðëûí òîîí ìýäýýëëèéí ìàðãààíûã 2012 îíä øèéäñýíýýð, îäîî á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóä ÿäóóðàë Ìîíãîë Óëñàä 2010 îíä 38 ãàðóé õóâü áàéñàí áîë ¿¿íýýñ õîéø òîãòâîðòîé áóóð÷, 2012 îíû áàéäëààð íèéò õ¿í àìûí 27.4 õóâü íü ÿäóó áàéíà ãýäýãòýé ñàíàë íýãääýã áîëñîí.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóðä ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëä íýëýýä íýìýãäýæ, Ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýíýýñ õîéøèõ õóãàöààíä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí äýýä ò¿âøèíä õ¿ðñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ íèéò õ¿í àìûí äºðºâíèé íýãýýñ èõ íü ÿäóó áàéíà. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õ¿í àìûí ÿäóóðëûã äîðâèòîé áóóðóóëàõàä ÷èãë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãààãèéí èëðýë þì.

Ìîíãîë Óëñàä ÿäóóðëûí ã¿íçãèéðýëò 1995-2010 îíû õîîðîíä õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé 10 îð÷èì õóâüòàé áàéñàí áºãººä, 2011 îíä 9.2 õóâü, 2012 îíä 7.1 õóâüä õ¿ð÷ áóóð÷ýý. ßäóóðëûí ã¿íçãèéðýëò áóóð÷ áàéãàà íü ÿäóó õ¿ì¿¿ñ ÿäóóðëûí øóãàìûí îéðîëöîî î÷èæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Á¿ñ íóòàã, àéìãóóäûí õîîðîíä ÿäóóðëûí ã¿íçãèéðýëò ÿëãàà èõòýé áàéíà.

¯íäýñíèé íèéò õýðýãëýýíä õàìãèéí áàãà õýðýãëýýòýé õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ýçëýõ õóâü 2002-2010 îíû õîîðîíä 7.5 õóâèàñ 7.9 õóâü õ¿ðòýë ºññºíººñ õîéø 2012 îíä áàãà çýðýã áóóð÷, 7.7 õóâü áîëñîí áàéíà. 2015 îíä 11 õóâüä õ¿ðýõ çîðèëò áèåëýõ ìàãàäëàë áàãà áàéíà. ¯íäýñíèé íèéò õýðýãëýýíä õàìãèéí áàãà õýðýãëýýòýé õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ýçëýõ õóâü ÿäóóðëûí ò¿âøèí ºíäºðòýé õºäºº îðîí íóòàãò áîëîí Õàíãàéí áà Áàðóóí á¿ñýä ºíäºð áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí ÿäóóðëûí òºðõ áàéäàë2012 îíû áàéäëààð ÿäóóðëûí ò¿âøèí õºäººä (35.5 õóâü) õîòûã (23.2 õóâü) áîäâîë ºíäºð áàéãàà íü ºìíºõ îíóóäûí ÿäóóðëûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íòýé àäèë áàéíà. Ãýõäýý õîòæèõ ¿éë ÿâö ýð÷èìæèæ áàéãààãààñ õîòîä àìüäàð÷ áóé ÿäóó

10

èðãýäèéí òîî õºäººíèéõººñ èë¿¿ áàéíà. Ñóìûí òºâ áîëîí õºäºº íóòàãò ÿäóóðëûí ò¿âøèí 2010-2012 îíû áàéäëààð îãöîì áóóðñàí. Çóäûí õ¿÷òýé ñºðºã íºëººòýé õîëáîîòîéãîîð õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë îãöîì áóóðñàí, õàìãèéí ñ¿¿ëèéí çóäûí äàðàà ýðãýæ ñýðãýõäýý õàðüöàíãóé áàãà ºñºëòòýé áàéñàí íü õºäººãèéí èðãýäèéí õîò ðóó îëíîîðîî í¿¿õ ¿íäñýí øàëòãààí áîëñîí. Èíãýæ í¿¿õ ãîë çîðèëãî íü òýäíèé õóâüä àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð õàéõ ÿâäàë áàéñàí. Ò¿¿í÷ëýí, õºäºº àæ àõóéí 2011 îíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ õàðàõàä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã õºäººãèéí ºðõèéí 61 ãàðóé õóâü íü òýäíèé ¿éëäâýðëýäýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëèéí ¿íý õýò áàãà, 47 õóâü íü á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ çàõ çýýëýýñ õýò àëñëàãäñàí ãýæýý.3

ßäóóðëûí ò¿âøèí íü 2011 îíû áàéäëààð 40 õóâèàñ äýýø ¿ç¿¿ëýëòòýé àéìãóóäûí èõýíõ íü Õàíãàéí áîëîí Áàðóóí á¿ñýä áàéíà. ªâºðõàíãàé àéìàãò ÿäóóðëûí ò¿âøèí õàìãèéí ºíäºð, óäààõ áàéðàíä Ãîâü-Àëòàé, Àðõàíãàé, Õºâñãºë, Õîâä çýðýã 40-ººñ äýýø õóâèéí ÿäóóðàëòàé àéìãóóä îðæýý. ßäóóðëûí ò¿âøèí ªìíºãîâü (11.8 õóâü), Äîðíîãîâü (16.9 õóâü), Óâñ (17.7 õóâü), Áàÿí-ªëãèé (19.7 õóâü) àéìàãò áîëîí Óëààíáààòàð õîòîä (23.4 õóâü) õàìãèéí áàãà áàéíà.

Àìèíäàà ìàëòàé áàéõ íü õºäººãèéí ºðõèéí ãîë áàÿëàã áóþó õºðºíãº íü áîëäîã. 2012 îíû áàéäëààð íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 30.8 õóâèéã 100-ààñ öººí òîëãîé ìàëòàé ìàë÷èí ºðõ ýçýëæ áàéãàà õýäèé ÷ ýäãýýð ºðõºä íèéò ìàëûí äºíãºæ 6.2 õóâü íü íîãäîæ áàéíà. Òàâàí çóóãààñ äýýø òîëãîé ìàëòàé ìàë÷èí ºðõèéã ÷èíýýëýã, õàðèí 100-ààñ öººí òîëãîé ìàëòàé ìàë÷èí ºðõèéã ÿäóó ãýæ àíãèëäàã.4 Ìàë àæ àõóé öàã àãààðûí áàéäëààñ õýò õàðààò, ãàí, çóä áîëîõîä îëîí ìàë÷èä ìàëã¿é áîëîõ íü õºäººä ÿäóóðëûã áèé áîëãîæ áàéãàà ¿íäñýí øàëòãààí áîëîõ òàëààð ÷àíàðûí ñóäàëãààíä îðîëöñîí õºäººãèéí èðãýä äóðüäàæ áàéëàà. ªºðèéí ãýñýí ìàëàà çóäàíä àëäñàí õºäººãèéí ÿäóó ºðõ¿¿ä àìüæèðãààíû ººð àìèí çóóëãà õàéõ çîðèëãîîð õîò, ñóóðèí ãàçàð ðóó í¿¿æ, õîòûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîëîí çàñàã çàõèðãààíû íýãæèä à÷ààëàë ¿¿ñãýæ áàéíà.

Íàéì áóþó ò¿¿íýýñ äýýø àì á¿ëòýé ºðõèéí 60 ãàðóé õóâü íü ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîãóóð õýðýãëýýòýé, ºðõèéí òýðã¿¿í íü áîëîâñðîëã¿é ºðõèéí 48 õóâü íü ÿäóó áàéíà. ªðõèéí òýðã¿¿í íü õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàäàã ºðõèéí 35 îð÷èì õóâü íü ÿäóó áàéíà.5 ªºðèéí ãýñýí îðëîãîã¿é õ¿¿õä¿¿ä ºðõèéí ÿäóóðàëä õàìãèéí ºðòºìòãèé ãèø¿¿äýä ç¿é ̧ ñîîð òîîöîãäîæ áàéíà. ßäóóðàë äóíä ºññºí õ¿¿õýä íàñàíä õ¿ðñýí õîéíîî ÷ ãýñýí ÿäóó áàéõ ìàãàäëàë èë¿¿ áîëîõûã õàðóóëñàí ñóäàëãààíóóä áàéäàã.

Ä¿ãíýëòÌîíãîë Óëñàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí õýëáýëçýë, õ¿íñíèé õîìñäîë, ìàãàäã¿é ãàçàð õºäëºëò çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèã òîõèîëäîõ ¿åä ýäãýýð ¿çýãäë¿¿ä íü àæ áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òàëòàé. Èéìýýñ ýðñäýëèéí ¿íýëãýý áîëîí õÿíàëòûã òàñðàëòã¿é õèéæ áàéõ øààðäëàãàòàé.

3 ¯ÑÕ, Òàéëàí “Õºäºº àæ àõóéí òîîëëîãî 2011”, 2013.4 Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë Óëñ: Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ñóäàëãàà, Áîòü I-Íýãäñýí òàéëàí, 2008.5 ¯ÑÕ, ªðõèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ä¿í, 2011.

11

2010 îíîîñ ºìíºõ îíóóäûí ÿäóóðëûí ò¿âøèíã ººð ººð àðãà÷ëàëààð òîîöñîí íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîäëîãûã òºëºâëºõºä íºëººëñºí õýäèé ÷ ¿ëäñýí õóãàöààíä áîäëîãûí íýìýëò àðãà õýìæýý àâñíû ¿ð ä¿íä 2015 îí ãýõýä ÿäóóðëûã 18 õóâüä õ¿ðòýë áóóðóóëàõ çîðèëòîä õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí îëîí òàëò õýëáýð, èðãýäèéí àìüæèðãààíû ººð ººð ýõ ¿¿ñâýðèéã äýìæèõ, æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õºäºº îðîí íóòàãò àæëûí áàéð áèé áîëãîñíîîð ÿäóóðëûã áóóðóóëæ, ýìçýã áîëîí ºðòºìòãèé ýäèéí çàñãèéã ñàéæðóóëàõ òàëòàé.

ªíãºðñºí õóãàöààíä Çàñãèéí ãàçàð íèéãìèéí õàëàìæèéí ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ íü ÿäóóðëûã áóóðóóëíà ãýæ ¿çýæ áàéñàí. Ãýâ÷, ìºíãºí òóñëàìæ íü äàíãààðàà ÿäóóðëààñ ãàðàõ òîãòâîðòîé àðãà çàì áèø ãýäãèéã îëîí óëñûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà.

ßäóóðëûã áóóðóóëàõ íü óäààí áºãººä èõ õ¿÷ õºäºëìºð øààðäñàí àæèë áèëýý. Ýíý àæèë íü á¿õ òàëóóäûí ñîíèðõîëä íèéöñýí áàéæ òýäíèé õàìòûí îðîëöîîíû ¿íäñýí äýýð õèéãäýõ ̧ ñòîé áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëæ, àæëûí áàéðûã îëíîîð áèé áîëãîõ àñóóäëûã îíöîëñíîîð ÿäóóðàë, òýãø áóñ áàéäëûã áóóðóóëàõ øèíý áîëîìæ á¿ðäýõ áîëíî.

Çîðèëò 2 Õîîë òýæýýëèéí äóòàëòàé õ¿í àìûí òîîã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 6 äàõèí áóóðóóëàõ



Á¿ðýí áèåëñýíÍýìýëò àðãà õýìæýý àâñíààð


Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðààëòàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü 2000 îíä 11.6 õóâü áàéñàí áîë 2005 îíä 5.3, 2010 îíä 3.3 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðààëòàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâèéã áóóðóóëàõ òàë äýýð õºäºº îðîí íóòàãò òîìîîõîí àõèö äýâøèë ãàðñàí. 2010 îíä 6-ààñ äîîø ñàðòàé õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 2005 îíòîé õàðüöóóëàõàä ºññºí áàéíà. Ìàíàé óëñ 2015 îí ãýõýä òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðààëòàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâèéã 2.0 õóâüä õ¿ðãýõ çîðèëòûã õàíãàõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéíà.

Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû ºñºëòèéí õîöðîëòòîé (òóõàéí íàñàíäàà íàìõàí) õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü 2000 îíä 29.9 õóâü áàéñàí áîë 2005 îíä 27.5 õóâü, 2010 îíä 15.3 õóâü áîëæ áóóðñàí. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ºñºëòèéí õîöðîëòûã õîò, õºäºº, õ¿¿õäèéí õ¿éñ, áàÿí, ÿäóóãèéí áîëîí ýõèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýð ¿íýëýõýä òóóøòàé áóóðñíû çýðýãöýý ÿëãàà íü áàãàññàí áàéíà. 2015 îíä ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã 13 õóâüä õ¿ðãýõ çîðèëò á¿ðýí áèåëýõ áîëîìæòîé.

Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðàíõàé (ºíäºðòºº çîõèöîõã¿é áàãà æèíòýé) õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü 2000 îíä 7.1 õóâü áàéñàí áîë 2005 îíä 2.7 õóâü, 2010 îíä 1.6 õóâü áîëæ áóóð÷ýý. Ãýõäýý á¿ñ íóòãèéí õóâüä íýëýýä ÿëãààòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, Áàðóóí

12

Çîðèëò 3 Õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä øèëæèæ áóé çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã áóóðóóëàõ






2015 îíä àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèíã 70 õóâüä, 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã 2.5 õóâüä õ¿ðãýõ çîðèëò òàâüñàí. Àðãà÷ëàëûí ººð÷ëºëòººñ øàëòãààëæ òîî ìýäýýã õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ áîëîìæã¿é òóë 1998-2008 áîëîí 2009-2012 îíû òîî ìýäýýëëèéã òóñ òóñàä íü àâ÷ ¿çýæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áîëíî.

Õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëòèéí ò¿âøèí 2009 îíä 88.4 õóâü áàéñàí áîë 2011 îíä 92.3 õóâü, 2012 îíä 91.8 õóâü áîëæ ºñ÷ýý. ¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëä óóë óóðõàé áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí îðîëöîî íýìýãäñýí íü 2010-2012 îíóóäàä õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëòèéí ò¿âøèí ºñºõºä íºëººëñºí áàéíà.

Àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèí õºäººä ºíäºð, Óëààíáààòàð õîòîä áàãà áàéãàà íü õºäºº îðîí íóòãààñ õîòûã ÷èãëýñýí õ¿í àìûí äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººí íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîîòîé.

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 2009 îíä 11.6 õóâü áàéñàí áîë 2010 îíä 9.9, 2011 îíä 7.7 õóâü áîëæ òóñ òóñ áóóð÷ýý. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéã 2011 îíä áàòàëæ, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ àðãà õýìæýýã òºðºë á¿ðèéí õºòºëáºð¿¿äýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëñýí, ìºí àæèë îëîõîä áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ íýìýëò ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã áèé áîëãîñíîîð 2011 îíä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ºìíºõ îíóóäààñàà áóóðñàí áàéíà. Ãýâ÷ àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 2012 îíä 8.2 õóâü áîëæ ºññºí. 2009-2012 îíóóäàä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ÿìàãò ºíäºð áàéæýý.

Àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààãààð 2009 îíä 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 22.0 õóâü ãàðñíààñ õîéø æèë á¿ð ààæèì áóóð÷, 2012 îíä 14 õóâüä õ¿ð÷ýý. Çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí èéíõ¿¿ áóóðñàí íü Çàëóó÷óóäûã àæèë ýðõëýëòýä áýëòãýõ õºòºëáºð, Çàëóó÷óóä, îþóòíóóäûí àæèë ýðõëýëòèéã äýìæèõ äýä õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëñýíòýé õîëáîîòîé þì.

2012 îíû áàéäëààð çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí Ç¿¿í á¿ñ áîëîí Óëààíáààòàð õîò, ìºí 11 àéìàãò óëñûí äóíäæààñ ºíäºð áàéíà. Çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäýë íü Äàðõàí-Óóë (30.9 õóâü), Îðõîí (26.2 õóâü), Õýíòèé (21.6 õóâü), Ãîâüñ¿ìáýð (19.8 õóâü), Áóëãàí (19.3 õóâü), Õºâñãºë (18.8 õóâü) àéìàã áîëîí Óëààíáààòàð (17.1 õóâü) õîòîä íýëýýä òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.

áîëîí Ç¿¿í á¿ñýä ýíý ¿ç¿¿ëýëò óëñûí äóíäæààñ ºíäºð áàéíà. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðàíõàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü õºäºº îðîí íóòàãò ìýäýãäýõ¿éö áóóðñàí. 2015 îíä çîðèëòäîî õ¿ðýõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

13

Àðãà÷ëàëûí çºð¿¿òýé àñóóäàë áàéãàà ÷ àæèë ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëòûã 2015 îí ãýõýä õàíãàõûí òóëä òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

Çîðèëò 4 Õ¿í àìûí òºâëºðºë, øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîãäîí ãàð÷ áóé ñºðºã ¿çýãäëèéã áàãàñãàõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷äûã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ






Ìîíãîë Óëñàä õîòæèëò õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéíà. 2012 îíû áàéäëààð Ìîíãîë Óëñûí íèéò õ¿í àìûí 67.2 õóâü íü áóþó ãóðâàí õ¿íèé õî¸ð íü õîòîä àìüäàð÷ áàéíà. 2000 îíîîñ õîéø õºäºº àæ àõóéä òîõèîëäñîí ãàí, çóä çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë ìàë÷äàä õ¿íäýýð òóñ÷, àæëûí áàéð õàéõ, àìüäðàë àõóéãàà äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð òîìîîõîí õîò, ñóóðèí ãàçàð, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîò ðóó øèëæèæ, õîòæèõ ¿éë ÿâöûã óëàì á¿ð íýìýãä¿¿ëæýý.

Õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áîëîí á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàõàä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ãýâ÷ Ìîíãîë Óëñûí õóâüä ýíý íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Óëààíáààòàð õîòîä õ¿í àì îëíîîð òºâëºð÷ õºäººãèéí õ¿í àì îãöîì áóóðñíààð õºäººä íèéãýì, ñî¸ëûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõýä õ¿íäðýëòýé áîëæ áàéíà. Ìºí õºäººãèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè áóóð÷ õîò, õºäººãèéí ÿëãààã óëàì íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí õîòûí õ¿í àìûí õóðäàí ºñºëò íü øèíýýð øèëæèí èðýãñäèéã ñóóðüøóóëàõ àñóóäëûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ àæèëä íýëýýä õ¿íäðýë áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà. ßëàíãóÿà ýìíýëýã, ñóðãóóëü, çàì, óíäíû óñíû õàíãàìæ, èíæåíåðèéí áàéãóóëàìæ á¿õèé îðîí ñóóö, íèéãýì, ñî¸ëûí áóñàä áàéãóóëàìæààð õàíãàõ òàë äýýð õîòûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîëîí çàñàã çàõèðãààíû íýãæèä à÷ààëàë ¿¿ñãýæ áàéíà. Õ¿í àìûí õýò òºâëºðºë, íèéãìèéí áîëîí íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýò à÷ààëëààñ ¿¿äýëòýé àãààð, õºðñíèé áîõèðäîë, õîã õàÿãäàë çýðýã íü õ¿í àìûí àìüäðàëûí òàâ òóõòàé àìüäðàõ îð÷èíä ìóóãààð íºëººëæ, óëìààð õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.

Õîò, ñóóðèí ãàçàðò õàÿãèéí á¿ðòãýëã¿é îðøèí ñóóæ áóé èðãýäèéí òàëààð óëñûí õýìæýýíä íýãäñýí ñòàòèñòèê òîî ìýäýý áàéõã¿é òóë õîò, ñóóðèíãèéí íèéò õ¿í àìä õàÿãèéí á¿ðòãýëã¿é îðøèí ñóóæ áóé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü 2015 îíû çîðèëòäîî õ¿ðñýí ýñýõ òàëààð ä¿ãíýëò õèéõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà.

x

14

Ýíý çîðèëòûí õýðýãæèëòèéã õýìæèõ ãóðâàí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí ÷èã õàíäëàãà îéðîëöîî ò¿âøèíä áàéíà. Áàãà áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëòûí öýâýð æèí, íýãä¿ãýýð àíãèä ýëñýí îðîîä òàâäóãààð àíãè õ¿ðòýë ñóðàëöàã÷äûí ýçëýõ õóâü, 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí õóâü øèëæèëòèéí äàðààõ 1990-ýýä îíû ¿åä áóóð÷ áàéñàí áîëîâ÷ 2000 îíîîñ ºññºí áàéíà.

Áàãà áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëòûí öýâýð æèí 1997-2012 îíû õóãàöààíä Óëààíáààòàðààñ áóñàä á¿õ àéìàãò íýìýãäñýí áàéíà. Áóñàä á¿ñ¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä Áàðóóí á¿ñýä õàìãèéí èõ àõèö ãàð÷ýý. Îðõîí àéìãààñ áóñàä á¿õ àéìàãò ýìýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéí áàãà ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéíõýýñ èë¿¿ áàéíà. Ýðýãòýé õ¿¿õäèéã áàãà áîëîâñðîëä õàìðàí ñóðãàõ òàëààð èë¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûí ò¿âøèí ºíäºð áàéãààãààñ øàëòãààëæ Óëààíáààòàðò áàãà áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëòûí öýâýð æèí áóñàä àéìãààñ äîîãóóð áàéíà. Ìóó ñóðëàãàòàé ñóðàëöàã÷èä äàðààãèéí àíãèäàà äýâøèí ñóðàëöàæ ÷àääàãã¿é. Ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äèéí äèéëýíõ íü áàãà áîëîâñðîëûí ýõíèé àíãèóäààñ çàâñàðäàõ õàíäëàãàòàé ÿâæ èðæýý.

Ìîíãîë Óëñûí 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí õóâü õàìãèéí áàãàòàé Ç¿¿í á¿ñýä àíõààðëàà èë¿¿ õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàéã Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû ñ¿¿ëèéí 3 óäààãèéí òîîëëîãûí ä¿í õàðóóëæ áàéíà. Ãýâ÷ 10 æèëä íýã óäàà õèéäýã Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãîîð óã ìýäýýëëèéã öóãëóóëäàã òóë ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã òîãòìîë õÿíàõàä õ¿íäðýëòýé þì.

Àéìãóóäààñ èð¿¿ëñýí òàéëàíãààñ ¿çýõýä õºäººíººñ ñóóðèí ãàçàðò ñóóðüøèõ èðãýäèéí øèëæèõ õºäºëãººí íýìýãäñýíèé óëìààñ ñóìäûí ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéí òîî öººð÷, ñóìäûí ñóðãóóëü õ¿÷èí ÷àäëààðàà á¿ðýí àæèëëàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà. Ìºí õ¿¿õäèéã áàéíãûí îðøèí ñóóãàà ãàçðààñ íü ººð ãàçàðò ñóðãóóëüä ñóðãàõ ÿâäàë ýëáýã áàéãàà íü á¿õ õ¿¿õäèéã õàìðóóëàõ, õàìðàí ñóðãàëòûí ¿ç¿¿ëýëòèéã çºâ òîîöîõîä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéíà.

1990 îíû øèëæèëò ýõëýõ ¿åä Ìîíãîë Óëñûí áàãà áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò, çàëóó÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí (97.5 áîëîí 99 õóâü) ìàø ºíäºð áàéñàí áºãººä èéì ºíäºð ñóóðü ò¿âøíýýñ á¿õ íèéòýýð ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèëòýä øèëæèõýä óäààí õóãàöàà øààðäàãäàæ áîëîõ þì. Ãýâ÷ áîäëîãûí íýìýëò àðãà õýìæýý àâñíû ¿ð ä¿íä 2015 îí ãýõýä á¿õ õ¿¿õäýä áàãà áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëòûã õàíãàõ áîëîìæòîé þì.

ÇÎÐÈËÃÎ 2 Á¯Õ ÍÈÉÒÝÝÐÝÝ ÀÍÕÀÍ ØÀÒÍÛ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÝÇÝÌØÈÕ

Çîðèëò 5 2015 îí ãýõýä á¿õ õ¿¿õäýä áàãà áîëîâñðîë îëãîõ





15

1995 îíîîñ õîéø Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí á¿õ ò¿âøèíä ñóðãóóëüä õàìðàãäñàí îõèäûí òîî õºâã¿¿äýýñ ¿ðãýëæ èë¿¿ áàéæýý. Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí õóãàöààíä íýëýýä ººð÷ëºëò ãàð÷ýý.

2000 îíä áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä îõèä, õºâã¿¿äèéí òîîíû õàðüöàà áàðàã òýíö¿¿ áàéñàí áîëîâ÷ öààøèä ñóðãóóëüä õàìðàãäñàí îõèäûí òîî ààæìààð áóóð÷ýý. 2012 îíä áàãà áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéñàí îõèä, õºâã¿¿äèéí õàðüöàà 0.95 áàéâ. Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä îõèä, õºâã¿¿äèéí õàðüöààíû çºð¿¿ á¿ñýýð áîëîí õºäºº, õîòîä ÿëãààòàé áàéíà. Ç¿¿í á¿ñèéí õóâüä 100 õºâã¿¿íä 94 îõèí íîãäîæ áàéãàà áîë Áàðóóí áîëîí Õàíãàéí á¿ñèéí ñóóðèí ãàçàðò îõèä, õºâã¿¿äèéí õàðüöàà îéðîëöîî áàéíà.

Åðºíõèé áîëîí äýýä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà õºâã¿¿äèéí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãäýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Åðºíõèé áîëîí äýýä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí îõèäûí òîî õºâã¿¿äèéíõýýñ äàâàìãàéëñàí õýâýýð áàéãàà áîëîâ÷ ýíý õàðüöàà ààæìààð áóóð÷ áàéíà. Åðºíõèé áîëîâñðîë á¿ðýí ýçýìøèëã¿éãýýð õºäºëìºð ýðõëýõýýð òýì¿¿ëæ áàéãàà õºâã¿¿äèéí òîî íýìýãäñýí íü ýíýõ¿¿ òýíöâýð àëäàãäàõ øàëòãààí áîëñîí áàéæ áîëçîøã¿é þì. Ýíý çîðèëòûã 2015 îí ãýõýä õàíãàõûí òóëä áîäëîãûí íýìýëò àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

ÇÎÐÈËÃÎ 3 ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ÒÝÃØ ÁÀÉÄËÛÃ ÄÝÌÆÈÍ ÕªÃÆ¯¯ËÆ, ØÈÉÄÂÝÐ ÃÀÐÃÀÕ Ò¯ÂØÈÍÄ ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎÃ ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕ

Çîðèëò 6 2009 îí ãýõýä áàãà áîëîí äóíä áîëîâñðîë ýçýìøèã÷äèéí äóíä, 2015 îí ãýõýä á¿õ øàòíû áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàã÷äûí õ¿éñèéí çîõèñòîé õàðüöààã õàíãàõ





16

Çîðèëò 7 Öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ




2012 îíä ýðýãòýé÷¿¿äèéí àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèí 69.0 õóâü áàéõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ 58.4 õóâüòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ 11 íýãæèéí ÿëãààã äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõýýð ñóðàëöàæ áàéãàà ýìýãòýé îþóòíû òîî õàðüöàíãóé èõ, õ¿¿õýä àñðàõ áîëîí ãýðèéí àæèë ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî èõ, ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðò ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðäàã çýðãýýð òàéëáàðëàæ áîëíî. Õºäºº àæ àõóéãààñ áóñàä ñàëáàðò öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü åðºíõèéäºº áóóðñàí áàéíà. Ýíý áóóðàëòàíä 2008 îíû ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë õ¿÷òýé íºëººëñºí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë Óëñàä ýðýãòýé÷¿¿ä îëíîîðîî àæèëëàäàã óóë óóðõàéí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà íü óã ¿ç¿¿ëýëòýä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà.

Õºäºº àæ àõóéãààñ áóñàä ñàëáàðò öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéã àéìàã, íèéñëýëýýð àâ÷ ¿çýõýä íýëýýä ÿëãààòàé áàéíà. Àðõàíãàé, Óâñ, Áàÿíõîíãîð àéìãóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä íèéò àæèëëàã÷äûí òýí õàãàñààñ èë¿¿ õóâèéã ýçýëæ áàéõàä ªìíºãîâü àéìàãò äºíãºæ 30.0 õóâü, Äîðíîãîâü, Ãîâüñ¿ìáýð, Äàðõàí-Óóë, Ñ¿õáààòàð, Îðõîí àéìãóóäàä ýðýãòýé÷¿¿ä àðàé èë¿¿ áàéíà.

Õºäºº àæ àõóéí áóñ ñàëáàðûí öàëèíòàé àæèë ýðõëýëòýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëò 50 õóâüä èõ äºõñºí áºãººä 2015 îí ãýõýä áèåëýõ áîëîìæòîé áàéíà. Ãýâ÷ 2015 îí ãýõýä öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä íýìýëò àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãàòàé.



Çîðèëò 8 Óëñ òºð, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ





Äýýä áîëîâñðîëòîé ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èõ áàéäàã áîëîâ÷ óëñ òºðèéí, óäèðäëàãûí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. ¯¿íèé øàëòãààí íü óëàìæëàë, ñî¸ë, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë çýðãýýñ õàìààð÷ýý.

17

Óëñ òºðèéí íàìààñ ýñâýë õàðààò áóñààð ÓÈÕ-ä ñîíãîãäîõîîð ºðñºëäñºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàðüöàà 1992 îíîîñ õîéø íýìýãäýæ áàéíà. ÓÈÕ-ä ñîíãîãäîõîîð ñàíàë áîëãîñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîîã 2015 îí ãýõýä 30 õóâüä õ¿ðãýõ çîðèëòûã 2012 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèàð õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Ãýõäýý ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàðüöàà 2000 îíîîñ õîéø áóóð÷ýý. 2012 îíä øèíýýð ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí 76 ãèø¿¿íèé 11 íü ýìýãòýé áàéñàí íü íèéò ãèø¿¿äèéí 14.7 õóâü áîëæýý. Ýíý íü èõýíõ Àçèéí îðíóóäûí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿äýýñ óëñ òºðä îðîëöîõûã õÿçãààðëàæ áóé õ¿÷èí ç¿éë íü ñîíãóóëèéí êîìïàíèò àæëûí çàðäàë èõ, õ¿éñèéí òàëààðõ õýâøìýë îéëãîëò, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë çýðýã áîëíî.

Øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî íü 1990 îíîîñ õîéø áóóðñàí. Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàíû õàìãèéí ºíäºð çýðýãëýë áîëîõ òýðã¿¿í ò¿øìýë¿¿äèéí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 2003 îíîîñ õîéø áóóð÷ýý.

2011 îíû 2 äóãààð ñàðä áàòàëñàí Æåíäýðèéí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõ òóõàé õóóëèàð òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé óäèðäëàãûí ò¿âøèí äýõ æåíäýðèéí õÿçãààðûã òîãòîîñîí. 2011 îíû 12 äóãààð ñàðä áàòàëñàí ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèàð ÓÈÕ-ûí 76 ãèø¿¿íèéã ñîíãîõ õîëèìîã òîãòîëöîîã ñàíàë áîëãîñîí áºãººä 48 ãèø¿¿íèéã îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéí òîéðãîîñ, 28 ãèø¿¿íèéã óëñ òºðèéí íàìûí æàãñààëòààñ ñîíãîõ, ¿¿íèé 20 íü ýìýãòýé áàéõààð çààæýý.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí 30 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä òºëººëºõ ãýñýí çîðèëòûã 2015 îí ãýõýä õàíãàõ ìàãàäëàë áàãà áàéíà.

18

ÇÎÐÈËÃÎ 4 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÍÄÝÃÄËÈÉÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ

Çîðèëò 9 Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 4 äàõèí áóóðóóëàõ




Ìîíãîë Óëñàä 1,000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõ òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë 1990 îíä 97.2 áàéñàí áîë 2012 îíä 18.9 áîëæýý. Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí õóâüä èõýýõýí àõèö äýâøèë ãàð÷, 1990 îíä 4,789 íÿëõàñ ýíäýæ áàéñàí áîë 2012 îíä 1,143 áîëæ 76.1 õóâèàð áóóð÷ýý. Ìîíãîë Óëñ 2012 îíû áàéäëààð òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 4 äàõèí áóóðóóëàõ çîðèëãûã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí 22 æèëèéí õóãàöààíä ìýäýãäýõ¿éö àõèö ãàðñàí õýäèé ÷ 2012 îíû áàéäëààð òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë 11 àéìàãò, õàðèí íÿëõñûí ýíäýãäýë 9 àéìàãò óëñûí äóíäæààñ ºíäºð áàéíà. Ýíý íü îðîí äàÿàð ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Íýã õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí íàñ áàðàëòûí øàëòãààíä ýðò íÿðàéí ýíäýãäýë, àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí ýõíèé áàéðóóäûã ýçýëæ áàéíà. Õ¿¿õäèéí ãýìòýë, îðîí íóòàã äàõü ýì÷ ìýðãýæèëòíèé õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é, óð ÷àäâàðûí ò¿âøèí ìóó, ýöýã, ýõèéí õ¿¿õýä àñðàõ äàäàë, çóðøèë õàíãàëòã¿é, äýä á¿òýö áîëîí òºâººñ àëñëàãäñàí áàéðëàë çýðýã íü õºäººä õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë èõñýõýä íºëººëºõ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.

Íýã õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí óëààíáóðõàíû ýñðýã äàðõëààæóóëàëòûí õàìðàëò òîãòìîë 90 õóâèàñ äýýø áàéãàà íü Ìîíãîë Óëñûí õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàëò ñàéí áàéãààãèéí èëðýë þì.

Ìîíãîë Óëñ 2012 îíû áàéäëààð 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 4 äàõèí áóóðóóëàõ çîðèëãûã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.



19

ÇÎÐÈËÃÎ 5 ÝÕ×¯¯ÄÈÉÍ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ

Çîðèëò 10 Í¯ÝÌ-èéí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã õ¿í á¿ðò õ¿ðãýæ, ýõèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 4 äàõèí áóóðóóëàõ




1990-1997 îíû õóãàöààíä ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí 1993 îíä õàìãèéí äýýä ò¿âøèí áóþó 100,000 àìüä òºðºëòºä 259-ä õ¿ð÷, 1997 îíä 143.5 áîëòëîî áóóðñàí áàéíà. 1997-2000 îíû õîîðîíä ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí òîãòâîðòîé áóóðàõã¿é íýëýýä õýëáýëçýëòýé áàéñàí áîë 2001-2006 îíä ýð÷èìòýé áóóð÷, 2007-2010 îíä õýëáýëçýëòýé áàéñàí õýäèé ÷ åðºíõèéäºº áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéæýý.

Ìîíãîë Óëñàä ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí 1990-ýýä îíä íýëýýä ºíäºð áàéñàí áºãººä ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ õî¸ð óäààãèéí ñòðàòåãèéã 2001-2010 îíóóäàä õýðýãæ¿¿ëñíýýð 2001-2006 îíä ýõèéí ýíäýãäýë ýð÷èìòýé áóóðñàí. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí õàìðàõ õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëæ, “Ýõ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñòðàòåãè (2011-2015)”-èéã áàòëàí, õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Óã ñòðàòåãè íü ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ çîðèëòûã 2015 îí ãýõýä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéíà.

Áàðóóí áîëîí Ç¿¿í á¿ñýä ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí 2012 îíä óëñûí äóíäæààñ èõ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2012 îíä íàéìàí àéìàãò ýõèéí ýíäýãäýë ãàðààã¿é áîë Áàÿí-ªëãèé, Áàÿíõîíãîð, Çàâõàí, Ñ¿õáààòàð, Òºâ, Õýíòèé àéìàãò ýíý ¿ç¿¿ëýëò óëñûí äóíäæààñ ºíäºð áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ 2015 îíîîñ ºìíº ýõèéí ýíäýãäëèéã 100,000 àìüä òºðºëòºä 50 òîõèîëäîë õ¿ðòýë áóóðóóëàõ çîðèëòîò ò¿âøèíä õ¿ðýõ áîëîìæòîé, õàðèí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ýõ áàðüñàí òºðºëòèéí õóâèéã 2015 îíû çîðèëòîò ò¿âøèíä õ¿ðãýæ ÷àäñàí áàéíà.



20

ÇÎÐÈËÃÎ 6 ÁÝËÃÈÉÍ ÇÀÌÛÍ ÕÀËÄÂÀÐÒ ªÂ×ÈÍ, Õ¯ÍÈÉ ÄÀÐÕËÀË ÕÎÌÑÄÎËÛÍ ÂÈÐÓÑ (ÕÄÕÂ), ÄÀÐÕËÀËÛÍ ÎËÄÌÎË ÕÎÌÑÄÎË (ÄÎÕ), Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ, ÁÓÑÀÄ ªÂ×ÍÈÉÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ

Çîðèëò 11 2015 îí ãýõýä ÕÄÕÂ, ÄÎÕ ºâ÷íèé õàëäâàðûã õÿçãààðëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ




Ìîíãîë Óëñ ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëò áàãàòàé îðîí þì. 2012 îíû ýöñèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí äóíä 0.1 õóâèàñ áàãà òàðõñàí áºãººä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé 127 õ¿í áàéíà. ÕÄÕÂ-èéí íèéò òîõèîëäëûí 98 îð÷èì õóâü íü áýëãèéí çàìààð äàìæèí õàëäâàð (ÁÇÄÕ) àâñàí áºãººä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé íèéò òîõèîëäëûí 81 õóâèéã ýðýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ, òýäãýýðèéí äèéëýíõ íü ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä (ÝÁÝ) áàéíà. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé íèéò ýìýãòýé÷¿¿äèéí òàë îð÷èì õóâèéã áèåý ¿íýëýã÷èä ýçýëæ áàéíà.

Ãýâ÷ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé òîõèîëäëûí òîî, ÿëàíãóÿà ýðñäýëòýé á¿ëýã áîëîõ ÝÁÝ-èéí äóíä ºññººð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä áîëîí íèéò õ¿í àìûí äóíä ºíäºð áàéíà. ÕÄÕÂ, ÄÎÕ-òîé õîëáîîòîé ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîë ò¿ãýýìýë õýâýýð áàéíà.

2012 îíû áàéäëààð ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéí äºðºâíèé ãóðàâ (75 õóâü) íü 25-44 íàñíûõàí, òàâíû íýã íü 15-24 íàñíûõàí áàéíà. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé õ¿íèé òîî àéìãóóäàä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. 2012 îíû áàéäëààð ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé íèéò õ¿ì¿¿ñèéí 74 õóâü íü Óëààíáààòàðò, 26 õóâü íü îðîí íóòàãò á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Îðîí íóòàãò á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëûí èõýíõ íü Äàðõàí-Óóë, Äîðíîä, Õºâñãºë, Ñýëýíãý, Óâñ àéìãóóäàä ãàðñàí áàéíà.

Óóë óóðõàé, äýä á¿òöèéí ñàëáàðò àæèëëàã÷èä áîëîí á¿òýýí áàéãóóëàëò ÿâàãäàæ áóé á¿ñ íóòãèéí õ¿í àì ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºõ, äàìæóóëàõ ýðñäýëòýéä òîîöîãääîã áîëîâ÷ òýäãýýðò çîðèóëñàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãàà, çºâëºãºº, øèíæèëãýý, ýì÷èëãýý òýð á¿ð õ¿ðòýýìæòýé áèø áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí äóíäàõ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëòûã 0.1 õóâèàñ áàãà ò¿âøèíä áàðèõ çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäñàí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð íü “Ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷ìûã ìºðäëºã áîëãîí ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ, ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õÿíàõ àðãà õýìæýýã íýãäñýí



21

Çîðèëò 12 2015 îí ãýõýä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ




óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòààð õàíãàõ, îëîí ñàëáàðûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð îíöãîé àíõààðàí àæèëëàñàí áàéíà.

Ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò áîëîí ºâ÷ëºëèéã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð òîìîîõîí àõèö äýâøèë ãàðñàí. Ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò 1990 îíä 100,000 õ¿í àìä 435 áàéñàí áîë 1997 îí ãýõýä 68 áîëæ ýð÷èìòýé áóóðñàí. 1997 îíîîñ õîéø ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëòûã çîðèëòîò ò¿âøèí áóþó 100,000 õ¿í àìä 82-îîñ áàãà ò¿âøèíä áàðüæ ÷àäñàí. Ãýâ÷ 2004-2006 îíóóäàä ýíýõ¿¿ ò¿âøíýýñ ÿëèìã¿é èõ ãàð÷ áàéæýý. 2012 îíûã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò á¿õ àéìàãò áóóðñàí áàéíà.

Ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíã¿¿äèéí 69 õóâèéã 16-44 íàñíû õ¿ì¿¿ñ, ¿¿íýýñ 56 õóâèéã íü ýðýãòýé÷¿¿ä, 44 õóâèéã íü ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéíà. Ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíã¿¿äèéí òýí õàãàñ íü àæèëã¿é, 70 õóâü íü ÿäóó, íýí ÿäóó èðãýä áàéíà.

Ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéí õàìãèéí ºíäºð ò¿âøèí áóþó 100,000 õ¿í àìä 186 òîõèîëäîë 2006 îíä á¿ðòãýãäýæ, ¿¿íýýñ õîéø ºâ÷ëºë áóóðñààð 2012 îíä 100,000 õ¿í àìä 139-ä õ¿ðñýí áàéíà. Ãýâ÷ 1990 îíîîñ õîéøèõ ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéí ÷èã õàíäëàãûã õàðàõàä ºâ÷ëºë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò áóóð÷, íààøòàé õàíäëàãóóä áàéãàà áîëîâ÷ ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí àéìãóóäàä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, 2012 îíû áàéäëààð 19 àéìàãò ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä íýìýãäýæ, çºâõºí õî¸ð àéìàãò áóóðñàí áàéíà. Ìºí îíû áàéäëààð Äàðõàí-Óóë, ªìíºãîâü, Õýíòèé, Äîðíîä, Ãîâüñ¿ìáýð, Ñ¿õáààòàð àéìàã áîëîí Óëààíáààòàð õîòîä ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë óëñûí äóíäæààñ ºíäºð áàéíà.

Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæ¿¿ëñýí Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ýìýíä ìýäðýã áîëîí îëîí ýìýíä òýñâýðòýé ñ¿ðüåý (ÎÝÒÑ)-ã îíîøëîõ, ýì÷ëýõ òàë äýýð òîìîîõîí àõèö äýâøèë ãàð÷ áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë ºñ÷ áàéãàà íü ñ¿ðüåýã ýðò èëð¿¿ëýõ, ýì÷ëýõ, õÿíàõ àðãà õýìæýýã ýð÷èìæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë äîðâèòîé áóóðàõã¿é áàéãààä ñ¿ðüåýãýýð ºâäºãñäèéí ºâ÷èí íü äàõèí ñýäðýõ, ºâ÷èëñºí òîõèîëäîëä ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéñààð õîæóó îíîøëîãäîõ, îíîøëîãäîõ õ¿ðòëýý õàëäâàðàà áóñäàä òàðààõ, ýì÷ëýãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýì÷èëãýýãýý îðõèõ, òàñëàõ, ýìýíä òýñâýðòýé ñ¿ðüåýòýé áîëîõ çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéíà.

2015 îí ãýõýä ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëòûã 100,000 õ¿í àìä 82-ò õ¿ðãýõ çîðèëòûã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëñýí, õàðèí íýìýëò àðãà õýìæýý àâñíààð ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéã 100,000 õ¿í àìä 100-ä õ¿ðãýõ çîðèëò õýðýãæèõ áîëîìæòîé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíèé îëîí óëñûí ñòàíäàðò (ÄÎÒÑ)-ûí õ¿ðýýíä èëð¿¿ëæ, ýì÷èëñýí ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäëûí õóâèéã 2015 îí ãýõýä 100-ä õ¿ðãýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.



22

ÎÝÒÑ-òýé ºâ÷òºíèé ýì÷èëãýýãýý òàñëàõ, ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ òîõèîëäîë íýìýãäýæ áàéãàà íü àéìàã, ñóìûí ò¿âøíèé ÎÝÒÑ-èéí ýì÷èëãýýíèé õÿíàëò ñóë, ñ¿ðüåýãèéí áàéãóóëëàãûí áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàìæ, òîãòâîð ñóóðüøèë ìóó áàéãààãààñ ãîëëîí øàëòãààëæ áàéíà. Èéìýýñ ºðõèéí ýì÷ íàðûã ÷àäàâõèæóóëàõ ÷èãëýëýýð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

1 áà 2 äóãààð ýãíýýíèé ýì áîëîí ãàæ íºëººíèé ýìèéí õàíãàëò áóóð÷ áàéíà. Ñ¿ðüåýãèéí 1 ä¿ãýýð ýãíýýíèé ýì¿¿ä áîëîí 5 äóãààð á¿ëãèéí ýì¿¿äèéí õàíãàìæèéã óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ̄ ¿íýýñ ãàäíà øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààðõ ìýäýýëýë áàãà õ¿ðäýã ó÷èð óã ºâ÷èíòýé òýìöýõýä òýäíèé òóñëàìæ äýìæëýãèéã àâ÷ ÷àääàãã¿é áàéíà.

Çîðèëò 13 Õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ


x



5-6 íàñíû õ¿¿õäèéí äóíä ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëòûí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõ òîîí ìýäýýëýë õîìñ áàéãààãààñ 2015 îíä çîðèëòîò ò¿âøèí áóþó 75 õóâüä õ¿ðñýí ýñýõèéã ¿íýëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà.



23

ÇÎÐÈËÃÎ 7 ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÁÀÉÄËÛÃ ÕÀÍÃÀÕ

Çîðèëò 14 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûã óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî, õºòºëáºðò òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ, õîò, ñóóðèí, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûã öýâýðø¿¿ëýõ




Ìîíãîë Óëñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õýäèéíý í¿¿ð òóëààä áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 100 æèëä àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð äýëõèéí õýìæýýãýýð 0.7 õýì äóëààðñàí áîë Ìîíãîë îðíû àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 1940 îíîîñ 2007 îíû õîîðîíä 2.1 õýìýýð äóëààðñàí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóäûí àäèëààð óóð àìüñãàëûí äóëààðàëä íýðâýãäýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, õ¿í àìûí àìüæèðãàà, óëàìæëàëò í¿¿äëèéí ñî¸ëä óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí ººð÷ëºëò èõýýõýí íºëººëºõººð áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ íü Í¯Á-ûí Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñóóðü êîíâåíöè áîëîí ò¿¿íèé Êèîòîãèéí ïðîòîêîë, ò¿¿íèé íýìýëòýä 1993, 1999 îíóóäàä òóñ òóñ íýãäýí îðñîí áºãººä êîíâåíöè áîëîí ïðîòîêîëûí õ¿ðýýíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýñðýã õàðèó àðãà õýìæýý àâàõ, õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí. Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûí Öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçìûã 2004 îíîîñ õîéø õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷, ýð÷èì õ¿÷íèé ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí íèéò òàâàí òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæèæ, óã ìåõàíèçìûí õ¿ðýýíä îäîîãîîð íèéò 76,950 òîíí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé òýíö¿¿ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëñíàà áàòàëãààæóóëààä áàéíà.

Öºëæèëò íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 70 õóâèéã õàìàð÷, îëîí ãîë ãîðõè, íóóð öººðºì, áóëàã øàíä øèðãýæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ºâñ óðãàìàë äîðîéòîæ, ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàð áîëñîí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðõëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ, õºäººãèéí ìàë÷äûí àìüæèðãààíä ñºðãººð íºëººëºõ áîëñîí. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë Óëñàä óóë óóðõàéí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àñóóäëûã óëàì õóðöààð òàâèõ øààðäëàãûã áèé áîëãîæ áàéíà.

Îéò íóòãèéí ýçëýõ õóâü Áàéãàëü îð÷èí, íîãîîí õºãæëèéí ÿàì (ÁÎÍÕß)-íû ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð Ìîíãîë Óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 12.5 ñàÿ ãà áóþó 8 õóâü íü îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé áàéíà.



24

2015 îí ãýõýä îéò íóòãèéí ýçëýõ õýìæýýã 9 õóâüä õ¿ðãýõ ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä îäîî áàéãàà îéí ñàíãèéí îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàéí õýìæýýã 1.6 ñàÿ.ãà-ãààð íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Èéì õýìæýýíèé òàëáàéã îéæóóëàõàä ìàíàé îðíû áàéãàëü öàã àãààðûí îíöëîã, îéí ñàíãèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë, óëñûí ñàíõ¿¿æèëòèéí áýðõøýýë, öàã õóãàöààíààñ øàëòãààëàí ¿ëäñýí õóãàöààíä çîðèëòîò õýìæýýíä õ¿ðãýõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà.

Òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí ãàçàð íóòàãÌîíãîë Óëñûí òºðººñ óëñ îðíûõîî ýêîëîãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäëûã áóóðóóëàõ, áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áàéãàëü, ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò áîëîí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûí õýâ øèíæèéã õàäãàëàõ, õóâüñàí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòëûã ñóäëàõ, òàíèí ìýäýõ çîðèëãîîð òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã òàñðàëòã¿é àâñààð èðëýý.

Òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéí ýçëýõ õóâü 1990 îíä 3.6 õóâü áàéñíàà 2000 îí õ¿ðòýë 13.1 õóâüä õ¿ð÷ íýìýãäýæ èðñýí áîëîâ÷ ò¿¿íýýñ õîéøèõ 10 ãàðóé æèëä òºäèéëºí èõýýð ºñººã¿é áàéíà. ÁÎÍÕß-íû ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð 2012 îíä 1.3 ñàÿ.ãà òàëáàé á¿õèé 15 ãàçðûã ÓÈÕ-ûí øèéäâýðýýð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä øèíýýð õàìðóóëñíààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õýìæýý íèéò íóòãèéí 17.4 õóâèéã ýçëýõ áîëñîí áàéíà. Íèéò ãàçàð íóòãèéí 10.3 õóâèéã îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâààä áàéíà. Õýðýâ Çàñãèéí ãàçàð óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä àâàõ ãàçàð íóòãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ ÷àäâàë 2015 îí ãýõýä òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí ãàçàð íóòãèéí ýçëýõ õóâèéã 30-ä õ¿ðãýõ çîðèëò áèåëýãäýõ áîëîìæòîé áàéíà.

1994 îíä ÓÈÕ-ààñ Ìîíãîë Óëñûí Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëü, 1997 îíä Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñèéí òóõàé õóóëü, 1998 îíä Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã òóñ òóñ áàòàëñàí íü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã áàéãóóëàõ, ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.

Àãààðûí áîõèðäîë Ñ¿¿ëèéí 3 æèëä Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü àçîòûí äàâõàð èñëèéí áîëîí õ¿õýðëýã õèéí àãóóëàìæ õóðäàöòàé íýìýãäñýí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çºâõºí Óëààíáààòàð õîò òºäèéã¿é àéìãèéí òºâ¿¿ä, çàðèì òîìîîõîí ñóóðèí ãàçðûí àãààðûí áîõèðäîë íýìýãäýæ àíõààðàë òàòàõ ò¿âøèíä õ¿ðýýä áàéíà.

ªíãºðñºí õóãàöààíä íèéñëýëèéí àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð îëîí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæýý. Ãýð õîðîîëëûã áàðèëãàæóóëàõàä øààðäëàãàòàé òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, îðîí íóòãèéí àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, “Íèéñëýëèéí àãààðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ á¿ñ”-ä îðøäîã àéë ºðõèéã ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàõ, èðãýäèéí èäýâõè îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð óðàìøóóëàë îëãîõ, õîëáîãäîõ æóðàì, ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàí áàòëàí ìºðä¿¿ëæ, àãààðûí ÷àíàðûí ìýäýýã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëàñàí áàéíà.

25

Äýýð äóðüäñàí á¿ñèéí àéë ºðõ¿¿äýä Ìîíãîëûí Ìÿíãàíû ñîðèëòûí ñàí áîëîí Öýâýð àãààð ñàíãààñ 120.0 ìÿíãàí ñàéæðóóëñàí çóóõ, 21.0 ìÿíãàí ãýðèéí äóëààëãà, 5.1 ìÿíãàí ãîíõ, 15.0 ìÿíãàí òîíí áîëîâñðóóëñàí ò¿ëø, 1.5 ìÿíãàí äóëààí áàðèã÷, íýã ìÿíãàí ÿíäàíãèéí ø¿¿ëò¿¿ð áîëîí áóñàä ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õºíãºëºëòòýé ¿íýýð áîëîí ¿íý òºëáºðã¿é îëãîæýý. Òóõàéëáàë, ñàéæðóóëñàí çóóõ õóäàëäàí àâñàí ºðõ¿¿äýä 80-90 õóâü, áîëîâñðóóëñàí ò¿ëø õóäàëäàí àâñàí 7.5 ìÿíãàí ºðõºä ¿íèéí ä¿íãèéí 40 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé õºíãºëºëòèéã ¿ç¿¿ëæýý.

2012 îíû áàéäëààð Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü àçîòûí äàâõàð èñëèéí áîëîí õ¿õýðëýã õèéí ºâëèéí õîíîãèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 2015 îíä õ¿ðñýí áàéõ ò¿âøíýýñ äàðóé 2.6 äàõèí ºíäºð áàéãàà íü õîò, ñóóðèí ãàçàðò, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûã öýâýðø¿¿ëýõýýð äýâø¿¿ëñýí çîðèëò õýðýãæèõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà.

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðàëòûã 2015 îí õ¿ðòýë 4 òîíí/õ¿í-ä õ¿ðãýõ çîðèëò òàâüñàí áàéäàã ÷ ýíý çîðèëò áèåëýõýä õ¿íäðýëòýé þì. Ó÷èð íü Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã òýëæ, õ¿í àì ºñ÷, ¿éëäâýðëýë õºãæèõèéí õýðýýð õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé ººðººð õýëáýë, ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ¿¿ñýõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò äàãàí ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ, øèíãýýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé ä¿íä íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä íîãäîõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã ñààðóóëàõ áîëîìæòîé þì.

Çîðèëò 15 Ãîë, ãîðõèíû óñíû ýõèéã õàìãààëæ, íºõºí ñýðãýýõ çàìààð øèðãýëòèéã áàãàñãàõ





Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, äóëààðëûí íºëººãººð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìºíõ öýâäýã õóðäàöòàé õàéëàõ, ãîë, ìºðíèé ýõ øèðãýõ, óðñàö áàãàñàõ, òàñðàõ, ðàøààíû óíäàðãà áàãàñàõ, øèðãýõ çýðãýýð ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä óëàì á¿ð íýìýãäýõ áîëëîî.

ÁÎÍÕß-íû ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð õàìãààëàëòàíä àâñàí ãîë ìºðíèé óñíû óðñàö á¿ðýëäýõ óíäàðãûí ýõèéí ýçëýõ õóâèéã 2015 îí ãýõýä 80.0-ä õ¿ðãýõ çîðèëò õàðààõàí áèåëýãäýýã¿é, õàðèí õàìãààëàëò áàðüæ òîõèæóóëñàí óñíû ýõ ¿¿ñâýð, áóëàã øàíäûí ýõèéí òîîã (ºñºí íýìýãäýõ ä¿íãýýð) 2015 îí ãýõýä 1,000-ä õ¿ðãýõ çîðèëò 2012 îíû áàéäëààð á¿ðýí õýðýãæñýí áàéíà.

26

Çîðèëò 17 2015 îí ãýõýä õ¿í àìûí îðîí ñóóöíû íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ

Çîðèëò 16 2015 îí ãýõýä áàòàëãààò óíäíû óñíû õàíãàìæã¿é, ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèä õàìðàãäààã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã áóóðóóëàõ







Áàòàëãààò óíäíû óñíû õàíãàìæã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã 2015 îí ãýõýä 40.0 õóâü õ¿ðòýë áóóðóóëàõààð äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîä 2012 îíä õ¿ðñýí òºäèéã¿é äàâæ áèåëýãäæýý. Ýíý õàðüöàà 1990 îíä 45 õóâü áàéñíàà 2010 îíä 27.4 õóâüä õ¿ð÷ áóóð÷ýý.

Ãýõäýý àéìãóóäûí õýìæýýíä èõýýõýí ÿëãààòàé áàéíà. Áàÿí-ªëãèé àéìàãò õ¿í àìûí 86.5 õóâü íü áàòàëãààò óíäíû óñààð õàíãàãäààã¿é íºõöºëä àìüäàð÷ áàéõàä ýíý ¿ç¿¿ëýëò Óëààíáààòàðò 3.4 õóâü áàéíà.

Ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèä õàìðàãäààã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã óëñûí õýìæýýíä 2015 îíä 60-ä õ¿ðãýæ áóóðóóëàõ çîðèëòûí õýðýãæèëò óäààøðàëòàé, õàðèí Õàíãàéí á¿ñ, Óëààíáààòàð õîòîä èéì õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü íýëýýä õýìæýýãýýð íýìýãäæýý.

Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íýìýãäñýí íü õºäººíººñ øèíýýð øèëæèí èðýãñýä íýìýãäýæ, òýä ãýð õîðîîëîëä ãîëëîí àìüäàð÷, áîãèíî õóãàöààíä ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæòàé áîëîîã¿éòýé õîëáîîòîé áàéíà. ¯ëäñýí õóãàöààíä Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà îðîí ñóóöíû õºòºëáºðèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çýðýã øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã àâñàí òîõèîëäîëä ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèä õàìðàãäààã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã áóóðóóëæ, òàâüñàí çîðèëòîä õ¿ðýõ áîëîìæ áàéíà.

2010 îíû Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ õàðàõàä èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýýòýé îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã 2015 îí ãýõýä 30-ä õ¿ðãýõýýð äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéãàà áîëîâ÷ îéðûí æèë¿¿äýä ýð÷èìòýé õýðýãæ¿¿ëýõ îðîí ñóóöíû õºòºëáºð¿¿äèéí ¿ð ä¿íä ýíý çîðèëò áèåëýãäýõ áîëîìæòîé.

Èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü õîòîä 30.5 õóâüä õ¿ðñýí áîë õºäººä 14.0 õóâü áàéíà. Áàðóóí áîëîí Õàíãàéí á¿ñèéí Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé, Õºâñãºë, Àðõàíãàé, Áóëãàí, ªâºðõàíãàé, Áàÿí-ªëãèé àéìàãò èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýýòýé îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü áóñàä àéìàãòàé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéíà. Áàðóóí á¿ñèéí õ¿í àìûí 2.4 õóâü íü èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷ áàéíà.





27

“Øèíý á¿òýýí áàéãóóëàëò” äóíä õóãàöààíû çîðèëòîò õºòºëáºð, Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð “Èðãýäèéã îðîí ñóóöæóóëàõ òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 135 äóãààð òîãòîîëûã áàòàëñàí. Çàñãèéí ãàçðààñ Òºðèéí îðîí ñóóöíû êîðïîðàöè ãýñýí òºðèéí ºì÷èò õóóëèéí ýòãýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí. Åðºíõèé ñàéäûí øóóä õàðúÿàíä àæèëëàõ ýíý áàéãóóëëàãà íü òºðèéí àëáàí õààã÷, çàëóó ãýð á¿ë, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä, àõìàä íàñòàí çýðýã çîðèëòîò á¿ëãèéã îðîí ñóóöààð õàíãàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿ðýýñèéí áàéð îëíîîð áàðüæ, èðãýäýä õÿìä ¿íý, áîëîìæèéí íºõöºë ñàíàë áîëãîõ àæëûã õàðèóöàí àæèëëàõ þì.

28

ÇÎÐÈËÃÎ 8 ÕªÃÆËÈÉÍ ÒªËªª ÄÝËÕÈÉ ÍÈÉÒÈÉÍ Ò¯ÍØËÝËÈÉÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ

Çîðèëò 18 Õóäàëäààíû áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûã õàíãàõ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ




Ìîíãîë Óëñ 2010 îíä 126 îðîíòîé õóäàëäàà õèéæ áàéñàí áîë 2012 îíä íýìýãäýæ 146 îðîíòîé õóäàëäàà õèéõ áîëæýý. Ýêñïîðòûí õýìæýý 4.4 òýðáóì àì.äîëëàðò õ¿ðñýí íü ÄÍÁ-èé 51 õóâüòàé òýíöýæ, 2015 îíä õ¿ðýõýýð äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîä õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë Óëñûí ýêñïîðòûí õýìæýý èõýýõýí ºññººð èðñýí. 2012 îíû ýêñïîðòûí õýìæýý 2005 îíûõîîñ 4.1 äàõèí íýìýãäñýí íü í¿¿ðñ, çýñ, òºìðèéí õ¿äýð, ãàçðûí ò¿¿õèé òîñíû ýêñïîðò ýðñ íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé. Õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñûí ýêñïîðòûí õýìæýý ºññººð áàéãàà áîëîâ÷ ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë öººí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ 2012 îíû áàéäëààð 139 îðíîîñ ãàðàë ¿¿ñýëòýé 6.7 òýðáóì àì.äîëëàðûí áàðàà, ¿éë÷èëãýý èìïîðòîëñîí áàéíà. Ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí 88 õóâèéã íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí õóäàëäààíû õ¿÷èí ÷àäëûã áèé áîëãîõîä òóñëàõààð ¿ç¿¿ëñýí õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàìæ (ÕÀ¨Ò)-èéí ýçëýõ õóâü 2012 îíä ºìíºõ îíóóäòàé õàðüöóóëáàë õàìãèéí ºíäºð õýìæýýíä áóþó ÄÍÁ-èé 0.13 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

ÕÀ¨Ò-èéí ýçëýõ õóâèéã 2015 îíä 10.0 õóâüä õ¿ðãýõ çîðèëò áèåëýõýýðã¿é áàéíà. Õàðèí íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä ¿ç¿¿ëñýí ÕÀ¨Ò-èéí ýçëýõ õóâü 2012 îíä 26.3 õóâü áîëæ, äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîîñ äàâæ áèåëæýý.

Ìîíãîë Óëñàä 13 áàíê ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð åðºíõèéäºº àðèëæààíû áàíêóóäààñ á¿ðäýæ áàéãàà íü èõýíõ õºãæèæ áóé îðíóóäàä áàéäàã ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæýä á¿ðòãýëòýé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òîî íýìýãäýæ, çàõ çýýëèéí íèéò ¿íýëãýý íýìýãäñýí. Ãýâ÷ õî¸ðäîã÷ çàõ çýýëèéí õýìæýý áàãà òóë íºëºº áàãà áàéíà.



29

Çîðèëò 19 Äàëàéä ãàðöã¿é Ìîíãîë Óëñûí îíöãîé õýðýãöýý, øààðäëàãûã õàðãàëçàí èë¿¿ òààëàìæòàé íºõöºëººð äàëàéä ãàðöòàé áîëîõ, ãàäààäàä äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðýýð äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéã ºðãºæ¿¿ëýõ




Ìîíãîë Óëñûí íèéò à÷àà òýýâðèéí 90 îð÷èì õóâèéã òºìºð çàìûí òýýâýð ýçýëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òºìºð çàìûí òýýâðýýð ãàäààäàä äàìæèí ºíãºðñºí à÷ààíû õýìæýý òàñðàëòã¿é áóóð÷ 2010 îíä 14 õóâü áîëæýý.

Í¯Á-ûí Õóäàëäàà, òýýâðèéã õºíãºâ÷ëºõ õîðîîíû äýìæëýãòýéãýýð Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ (ÎÕÓ), Ìîíãîë Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ (ÁÍÕÀÓ)-ûí íóòãààð äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéí õýëýëöýýðèéã áàéãóóëàõ àæëûã 10 ãàðóé æèëèéí ºìíººñ ýõýëñýí áîëîâ÷ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. Ýíý õýëýëöýýðèéã áàéãóóëæ ÷àäâàë äàëàéä ãàðöã¿é Ìîíãîë Óëñ òýýâðèéí òàðèôûí õºíãºëºëò ýäëýõ áîëîìæòîé áîëíî.

Áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í ýêñïîðòëîõûí òóëä Ìîíãîë Óëñ òýýâðèéí ºíäºð çàðäàë, òàðèô òºëäºã. Ç¿¿í Àçè, Åâðîïûí îðíóóä ðóó áàðàà òýýâýðëýõèéí òóëä ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýðýýð 4,000 êì äàìæèí ºíãºð÷, Ç¿¿í ªìíºä Àçè áîëîí áóñàä îðíóóä ðóó òýýâýðëýõ áàðàà ÁÍÕÀÓ-ûí Òÿíüæèíû áîîìòîîð äàìæèõàä 1,700 êì çàì òóóëäàã áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò óëñûí õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýãèéã îð÷èí ¿åèéí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ, õèëèéí áîîìòûí óäèðäëàãûí àñóóäëûã òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë ãýæ ¿çñýí. Õèëèéí áîîìò äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãóóä (õèëèéí öýðýã, öàãäàà, ãààëü, ìýðãýæëèéí õÿíàëò)-ûí á¿òöýä øèíý÷ëýëò õèéí, õèëèéí äàìæèí ºíãºðºõ ãîë öýã¿¿äèéí äýä á¿òöýä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ íü ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûã òºðºëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ òºäèéã¿é õèë äàãóó áàéðëàõ îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ áîëíî. ¯¿íèé ãîë çîðèëãî íü õóäàëäàà, òýýâðèéã äýìæèõ çàìààð Ìîíãîë Óëñûã “äàëàéä ãàðöã¿é” áèø “ãàçðààð ãàðöòàé” îðîí áîëãîõîä ÷èãëýõ þì.

Çàñãèéí ãàçàð õèëèéí áîîìòûí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ, ãàäààä õóäàëäààã äýìæèõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëààä áàéíà. Ýíý õóóëèéí íýã çîðèëãî íü íýã öîíõíû ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ øèíý á¿òöèéã áàéãóóëæ øàò äàìæëàãûã áàãàñãàõàä ÷èãëýæ áàéíà. Õóóëèéí òºñëèéã îäîî ÓÈÕ-ààð õýëýëö¿¿ëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ íü Òºâ Àçèéí Á¿ñèéí Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû õºòºëáºð, Èõ Ò¿ìýí Ñàíàà÷èëãà çýðýã á¿ñèéí ñàíàà÷èëãóóäûí ãèø¿¿í þì. Ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ ç¿éë íü õóäàëäààã õÿëáàð÷ëàõ, õèëýýð äàìæèí ºíãºðºõ õóäàëäààíû óðñãàëûã øóóðõàé, ¿ð àøèãòàé áàéëãàõûí òóëä õèëèéí áîîìòûí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõàä îðøèíî.



30

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýãèéí áîäëîãûã õºãæ¿¿ëæ, Ìîíãîë Óëñûí äàëàéä ãàðöã¿é ñòàòóñààñ õàìààðàí õóäàëäààíä ¿¿ñäýã õÿçãààðëàëòûã áàãàñãàõàä òóñëàõ õèëèéí íýãäñýí óäèðäëàãûí ¿íäýñíèé ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõûã çîðüæ áàéíà.

2012 îíû áàéäëààð ÄÍÁ-ä Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä ºðèéí ýçëýõ õóâü 32.0 (1.5 òýðáóì àì.äîëëàðûí áîíä îðñîí) áîëæ, 2015 îíä 30.0 õóâü áàéõ çîðèëòîîñ äàâñàí áàéíà. Ãýâ÷ ñýðýìæë¿¿ëýõ ò¿âøíýýñ (40.0 õóâü) áàãà áàéãàà áºãººä Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí, Äýëõèéí áàíêíààñ òîãòîîäîã ºðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õ¿ðýýíä “ãàäààä ºðèéí ýðñäýë áàãàòàé îðîí” ãýñýí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðûí ¿íýò öààñíû àðèëæàà ÿâóóëàõ öàõèì àðèëæààíû ñèñòåìèéã íýâð¿¿ëñýí íü õºðºíãº îðóóëàã÷äàä àðèëæààíû òàëààðõ ìýäýýëëèéã øóóðõàé àâàõ áîëîìæ áèé áîëãîñîí.

Çîðèëò 20 Óðò õóãàöààíä ãàäààä, äîòîîä ºðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ºðèéí ñòðàòåãèéã áèé áîëãîõ, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñàä õýðýãëýæ áàéãàà àðãà õýðýãñëèéã ñóäàëæ, Ìîíãîë Óëñûí òºñºâ, ýäèéí çàñàãò õ¿íäðýë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð ºðèéã çîõèöóóëàí øèéäâýðëýæ áàéõ





Ìîíãîë Óëñàä ìýäýýëýë, õîëáîîíû òåõíîëîãèéí ñàëáàð ìàø ò¿ðãýí õºãæèæ, øèíý òåõíîëîãè õóðäàöòàé íýâòýð÷ áàéãààãèéí òîäîðõîé æèøýý áîë èíòåðíåò áîëîí ¿¿ðýí òåëåôîí õýðýãëýã÷äèéí òîî ºíäºð õóðäòàé ºñ÷ èðñýí ÿâäàë þì. 1,000 õ¿íä íîãäîõ èíòåðíåò õýðýãëýã÷äèéí òîî 2009 îíä çîðüñîí ò¿âøèíäýý õ¿ðñýí áºãººä èíòåðíåò õýðýãëýã÷äèéí òîî 2012 îíä 700 ìÿíãàä õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý òîî óëàì íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. ¯¿ðýí õîëáîîíû õýðýãëýã÷èä æèë á¿ð ºñºí íýìýãäñýýð íèéò 2.8 ñàÿ õ¿í àìòàé õàðüöóóëàõàä äàâõàðäñàí òîîãîîð 3.4 ñàÿ õýðýãëýã÷òýé áîëñîí áàéíà. Ñ¿ëæýý, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý íü íóòàã äýâñãýðèéí 90.0 õóâèéã õàìàðäàã áîëëîî.

Çîðèëò 21 Ìýäýýëýë õîëáîîíû øèíý òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ, “Ìýäýýëýëæñýí íèéãýì” áàéãóóëàõ





31

Îëîí óëñàä “ãóðâàëñàí ¿éë÷èëãýý” äýëãýð÷, Ìîíãîëä 2011 îíä èíòåðíåò ïðîòîêîëä ñóóðèëñàí áàãö ¿éë÷èëãýý íýâòýð÷ ýõýëñýí. Ýíý áàãö ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýíä èíòåðíåò ïðîòîêîëòîé ñóóðèí óòàñíû õýðýãëýã÷èä øèíýýð áèé áîëæ 14.0 ìÿíãàí õýðýãëýã÷ á¿ðòãýãäýæ áàéñàí áîë 2012 îíä 27.7 ìÿíãà áîëæ áàðàã 2 äàõèí ºññºí áàéíà.

Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèéí àñàð õóðäòàé íýâòðýëòýýñ õàìààð÷ Ìîíãîë Óëñûí èíòåðíåò áîëîí ¿¿ðýí òåëåôîí õýðýãëýã÷äèéí òîîã ºñãºõ òàëààð äýâø¿¿ëñýí çîðèëò òºëºâëºñºí õóãàöààíààñ ýðò áèåëñýí áºãººä ìýäýýëýëæñýí íèéãýì áàéãóóëàõàä èõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.

32

ÇÎÐÈËÃÎ 9 Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÃ ÁÀÒÀËÃÀÀÆÓÓËÀÕ, ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ

Çîðèëò 22 Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûã õ¿íäýòãýí ñàõèæ, õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàæ, îëîí íèéòýä ìýäýýëëèéã ÷ºëººòýé îëæ àâàõ áîëîìæ îëãîõ


xx



Ìîíãîë Óëñ 1992 îíä ¯íäñýí õóóëèà øèíý÷ëýí áàòàëñíààñ õîéø Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ, Òºðèéí àëáàíû çºâëºë, Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàð çýðýã øèíý, áèå äààñàí áàéãóóëëàãóóäûã áàéãóóëñàí. Ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëèéã õèéõýä èõýýõýí àíõààð÷ áàéíà.

Í¯Á-ûí Õ¿íèé õºãæëèéí Èëòãýë (2013)-ä äóðäñàíààð Ìîíãîë Óëñ õ¿íèé õºãæëèéí 0.675 èíäåêñýýð äýëõèéí 175 îðíîîñ 108 äóãààð áàéðàíä îðæýý. Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäûí õ¿íèé õºãæëèéí äóíäàæ èíäåêñ 2012 îíû áàéäëààð ìàíàé îðíûõîîñ àðàé äýýã¿¿ð 0.683 áàéíà. 2015 îí ãýõýä Ìîíãîë Óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñèéã 0.830-ä õ¿ðãýõ çîðèëòîò ò¿âøèíä õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéíà. Ãýâ÷, åðºíõèé èíäåêñèéã õîéø òàòàæ áóé õî¸ð ¿ç¿¿ëýëò íü íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî áîëîí äóíäàæ íàñëàëò þì.

Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, êîíâåíöèä íèéöýæ áóé òàëààðõ øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýýÌîíãîë Óëñ Í¯Á-ûí õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ îëîí óëñûí 9 ñóóðü êîíâåíöèéí äîëîîã ñî¸ðõîí áàòàëæ, íýãä íü ãàðûí ¿ñýã çóðààä áàéíà. 2008 îíä Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà òàëààðõ ¿íýëãýý 3.4 õóâü áàéñàí áîë 2011 îíä 3.9 áîëæ àõèö ãàðñàí. Ýíý ¿íýëãýýíä îäîîãîîð ººð÷ëºëò îðîîã¿é áàéíà.

Ìîíãîë Óëñàä õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäñºí îëîí òîõèîëäîë áàéíà. Õ¿¿õä¿¿äèéí 43 õóâü íü ãýð á¿ëäýý, 52 õóâü íü ñóðãóóëü äýýðýý, 5 õóâü íü îëîí íèéòèéí ãàçàðò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºæ áàéãààã ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà. Ñ¿ì õèéäýä øàâèëàí ñóóæ áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ ¿çýæ áàéíà. Õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí ýðõ, àþóëã¿é áàéäàë õºíäºãäñººð áàéíà. Áýëãèéí öººíõ áóþó ëåñáè, ãåé, áèñåêñóàë, òðàíñæåíäýð õ¿ì¿¿ñèéí òºðºëõèéí áàéäëûã íü õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿éãýýñ íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðò ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõäàã. Õàðèóöëàãàã¿é óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áàéãàëü îð÷èí äîðîéòîõ, õ¿íèé ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ, ãàçàð ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ, àæ àõóé ýðõëýõ ýðõ íîöòîé çºð÷èãäºõ áîëñîí.6



6 ÕÝ¯Ê, “Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí òàëààðõ 12 äàõü Èëòãýë”, 2013.

33

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí áîäèò áèåëýëòØ¿¿õèéí øèéäâýðèéã ò¿ðãýí øóóðõàé, á¿ðýí ã¿éöýä áèåë¿¿ëæ, õîõèðëûã áóðóóòàé ýòãýýäýýñ ãàðãóóëæ, òºëáºð àâàã÷èä îëãîõ íü çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ ÷óõàë áàòàëãàà þì. Ãýòýë ýíý àñóóäàë õîõèðîã÷èéí õóâüä óäààí õóãàöààíä õ¿ëýýëãýõ, òýð á¿ð á¿ðýí ã¿éöýä õýðýãæèõã¿é áàéõ ÿâäàë ãàðñààð áàéíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí áîäèò áèåëýëòèéí õóâü 2010 îíä 52 õóâü áàéñàíòàé õàðüöóóëáàë ñ¿¿ëèéí 2 æèëä èõýýõýí äýýøèëæ, àõèö ãàð÷ýý. Ãýâ÷ ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí äºðâºí øèéäâýð òóòìààñ íýã íü õýðýãæèõã¿é áàéãààãààñ èðãýäèéí ýðõ õîõèðñîîð áàéíà.

Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé ºìãººëºã÷äèéí òîîÌîíãîë Óëñàä ýð¿¿ãèéí õýðýãò õîëáîãäîí ÿë ýäýëæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí 80 îð÷èì õóâü íü ÿäóó, àæèëã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéíà. Òèéìýýñ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ýð¿¿ãèéí õýðãèéí á¿õ øàòàíä õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ íü õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõ ÿâäëûã àðèëãàõ, ýðõ ç¿éò òºðèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé ºìãººëºã÷äèéí òîî 2007-2009 îíû õîîðîíä áóóð÷, õàðèí ñ¿¿ëèéí 3 æèëä õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéãàà áîëîâ÷ 2004 îíû ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿é áàéíà.

Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòàëæ, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, õàðúÿà íóòàã äýâñãýðèéíõýý èðãýäýä õóóëü ç¿éí àíõàí øàòíû çºâëºãºº, ìýäýýëýë ºãºõ, ýðõ ç¿éí àëáàí áóñ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿äèéã á¿õ àéìàã, ä¿¿ðýãò àæèëëóóëàõ á¿òöèéã áèé áîëãîñîí. Òºâ¿¿äèéã Í¯Á-ûí äýìæëýãòýé õýðýãæèæ áóé Ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ áà õ¿íèé ýðõ òºñëèéí õ¿ðýýíä 21 àéìàã, íèéñëýë, 9 ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí äýðãýä áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãààíä çîðèóëæ óëñûí òºñâººñ 2012 îíä íèéò 240.0 ñàÿ òºãðºãèéã çàðöóóëæýý. 2013 îíä ÓÈÕ-ààñ Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ÿëëàãäàã÷èä ¿ç¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí òóñëàëöààíû òóõàé õóóëèéã áàòàëñàí áàéíà.

Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãýýñ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õàðààò áóñ áàéäëûí òàëààðõ èðãýäèéí òºñººëºë2012 îíû ñóäàëãààíû ä¿íãýýð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü óëñ òºðººñ õàðààò áóñ áàéäàã ãýäýãòýé ñóäàëãààíû äýä ò¿¿âýðëýëòýíä õàìðàãäñàí, íàñàíä õ¿ðñýí íèéò 3,744 èðãýíèé 12.6 õóâü íü ñàíàë íèéëäýã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ íü õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãýýñ íýëýýä õàðààò áàéíà ãýæ ¿çæýý. Èðãýä ýíý àñóóäàëä óëàì ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ áîëñíûã õàðóóëëàà.

Òºñºâ, ò¿¿íèé çàðöóóëàëòûí òàéëàíã âýá õóóäñàíäàà òîãòìîë áàéðøóóëäàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òîîÑ¿¿ëèéí 3 æèëä òºñºâ, ò¿¿íèé çàðöóóëàëòûí òàéëàíã âýá õóóäñàíäàà òîãòìîë áàéðøóóëäàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òîî òàñðàëòã¿é íýìýãäæýý. 2011 îíû ýöñèéí áàéäëààð òºðèéí ºì÷èò êîìïàíèóäûã îðîëöóóëàõã¿éãýýð òºñâººñ ñàíõ¿¿æäýã 4 ìÿíãà îð÷èì áàéãóóëëàãà áàéñíààñ äºíãºæ 8.7 õóâü íü òºñºâ, ò¿¿íèé çàðöóóëàëòûí òàéëàíã âýá õóóäñàíäàà òîãòìîë áàéðøóóëæ áàéâ. Ñàíãèéí ÿàì “Òºñâèéí èë òîä áàéäàë” ãýñýí âýá õóóäàñ àæèëëóóëæ, óëñûí íýãäñýí òºñâèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã èðãýäýä õ¿ðãýæ áàéíà. Âýá õóóäñàí äàõü òºñâèéí òàëààðõ ìýäýýëýë èðãýäýä õýð îéëãîìæòîé õýëáýðýýð òàâèãäñàí, àøèãëàõàä õÿëáàð ýñýõ òàëààð ìýäýýëýë áàéõã¿é áàéíà.

34

Ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä àðä÷èëëûí ¿íäñýí çàð÷ìûã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé äîòîð ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýðõ ìýäëèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, òºðèéí àëáàíû øóäàðãà áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé àõèö ãàð÷ýý.

Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëü øèíý÷ëýãäýí 2011 îíä áàòëàãäàæ,

ñîíãóóëèéí îëîíõèéí (øóóä) òîãòîëöîîíîîñ õîëèìîã òîãòîëöîîíä7 øèëæèí, óëñ òºðèéí íàìóóäààñ íýð äýâøèã÷äèéí 20 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéõ äîîä õÿçãààðûã õóóëü÷èëñàí áàéíà. 2012 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëü, 2013 îíû Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëëàãààíä èðãýä ÷ºëººòýé îðîëöîõ áîëîëöîîã îëãîõ õýä õýäýí øèíý÷ëýë õèéãäýâ. Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü ñîíãîã÷äûí íýðñèéí æàãñààëòòàé õîëáîîòîé çºð÷ëèéã àðèëãàõ, ñîíãóóëü øóäàðãà, øóóðõàé ÿâàãäàõ, ñîíãîã÷èéí ýðõèéã õàíãàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí. Ãýâ÷ ÓÈÕ-ûí áîëîí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéí àëü àëèíä èðö áóóðñàí áàéíà.

Îðîí íóòãèéí õºãæëèéã äýìæèõèéí òóëä Òºñâèéí òóõàé øèíý õóóëèàð õºãæëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèé äàðàà õóâààðèëñàí îðîí íóòãèéí òºñºâò îðîëöîõ èðãýäèéí îðîëöîîã äýìæèõ “Îðîí íóòãèéí õºãæëèéí ñàí” áèé áîëñîí. 2013 îíîîñ ýõëýí õºðºíãº îðóóëàëòûí ñàíàëûã îðîí íóòãèéí èðãýäýýð õýëýëö¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõèéã îðîí íóòãèéí óäèðäëàãàä ºãñºí áàéíà. Îðîí íóòãèéí èðãýä õºðºíãº îðóóëàëòûí ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâèõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà.

Èðãýäýä ¿éë÷èëãýýã õ¿íä ñóðòàëã¿é, õóðäàí øóóðõàé, õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýõ çîðèëãîîð “Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé öàõèì ìàøèí” áóþó “Ò¯Ö Ìàøèí”-ûã 2013 îíîîñ ñóóðèëóóëæ ýõëýâ. Òºðèéí áîäëîãî, øèéäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð èðãýäèéí ñàíàë ãîìäëûã àâàõ 11-11 äóãààðòàé óòñûã àæèëëóóëæ áàéíà. Åðºíõèéëºã÷ Èðãýäèéí Òàíõèìûã ñàíàà÷ëàí áàéãóóëñàí áàéíà.

Çîðèëò 23 Àðä÷èëëûí ¿íäñýí çàð÷èì, õýâ ìàÿãèéã àìüäðàëä õýâø¿¿ëýõ


xx




7 ÓÈÕ-ûí 76 ñóóäëûí 48-ûã ìàæîðèòîð òîãòîëöîîãîîð, 28 ñóóäëûã õóâü òýíö¿¿ëñýí òîãòîëöîîãîîð ñîíãîíî.

35

xx

Çîðèëò 24 Àâëèãûã ¿ë òýâ÷èõ óóð àìüñãàëûã íèéãìèéí á¿õ õ¿ðýýíä áèé áîëãîí õýâø¿¿ëýõ





Ìîíãîë Óëñûí Àâëèãûí èíäåêñ 2011 îíä 0.63 áîëæ, 2009 îíûõîîñ 0.01 ïóíêòýýð áóóðñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, 2011 îíû áàéäëààð àâëèãûí íºõöºë áàéäàë äîðäñîí ãýñýí ¿ã þì. Àâëèãûí èíäåêñèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ “àâëèãûí õýëáýð”-èéí ¿ç¿¿ëýëò 0.02 ïóíêòýýð áóóðñàí íü àâëèãûí èíäåêñ èéíõ¿¿ áóóðàõàä íºëººëæ, àâëèãà õýëáýð òàëààñàà èë¿¿ íîöòîé áàéäëààð èëðýí ãàðàõ áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. Óëñ òºðèéí òîìèëãîî, óëñ òºðèéí õ¿ðýýí äýõ áèçíåñ á¿ëýãëýëèéí àøèã ñîíèðõîë, íàìûí áîëîí ñîíãóóëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí ìåõàíèçì çýðýã íü ýíý áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõýä íºëººëñºí ãîë õ¿÷èí ç¿éëñ þì.

Ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä àâëèãàòàé òýìöýõ, òºðèéí àëáàí äàõü õ¿íä ñóðòàë, øóäàðãà áóñ áàéäëûã áóóðóóëàõ, ýðõ ìýäëèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã àðèëãàõ ÷èãëýëýýð òîìîîõîí øèíý÷ëýëèéã õèéâ. Àâëèãûí ýñðýã õóóëü, Íèéòèéí àëáàíä íèéòèéí áîëîí õóâèéí àøèã ñîíèðõëûã çîõèöóóëàõ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí äàãóó Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàðò ìýä¿¿ëãýý á¿ðòã¿¿ëäýã àëáàí òóøààëòíóóäûí õºðºíãº, îðëîãûí ìýä¿¿ëãèéã õóóëüä çààñàí õóãàöààíä õ¿ëýýí àâ÷ á¿ðòãýõ òîãòîëöîîíä á¿ðýí øèëæýýä áàéíà. 2012 îíîîñ ýõëýí íèéòèéí àëáàíä òîìèëîãäîõîîð íýð äýâøñýí ýòãýýäèéí àøèã ñîíèðõëûã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà õÿíàäàã áîëñîí.

Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë áà ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé õóóëü (2011), Ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü (2013)-èéã øèíýýð, Ýð¿¿ãèéí õóóëü (2011, 2012)-èéã øèíý÷ëýí áàòàëñàí áàéíà. Ýäãýýð øèíý÷ëýë¿¿ä íü àâëèãàòàé øèéäâýðòýé òýìöýë ºðí¿¿ëýõýä òîì õóâü íýìýð îðóóëñàí áàéíà.

Óëñ òºðººñ àíãèä, òºâèéã ñàõèñàí, ÷àäâàðëàã òºðèéí àëáûã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëò îëîí øàëòãààíû óëìààñ áèåëýõã¿é áàéíà. Ñîíãóóëü á¿ðèéí äàðàà òºðèéí àëáàí õààã÷äûí òîìîîõîí õàëàà ñîëèî õèéãäýæ, ÿëàëò áàéãóóëñàí íàìûã äýìæèã÷èä, ººðèéí òàëûí õ¿ì¿¿ñèéã çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä òîìèëæ áàéãàà íü Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðä¿¿ëýõýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü ýíý áàéäàë ÓÈÕ-ûí 2012 îíû ñîíãóóëèéí äàðàà ÷ äàâòàãäñàí þì.

Àðä÷èëëûí òàëààðõ îéëãîëòûã áýõæ¿¿ëýõ, àâëèãûã ¿ë òýâ÷èõ ¿çýë, ýðõ ç¿éã òºëºâø¿¿ëýõ, îëîí íèéòèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, àâëèãûí õîð õºíººëèéã îéëãóóëàõ õè÷ýýëèéã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò îðóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëæýý.

36

Ìÿíãàíû Òóíõàãëàëûã 13 æèëèéí ºìíº áàòàëñíààñ õîéø Ìîíãîë Óëñ àíõààðàë òàòàõóéö îëîí ¿ð ä¿íä õ¿ðñíèéã òýìäýãë¿¿øòýé. Òóõàéëáàë, (1) ¿íäýñíèé ò¿âøèíä ÌÕÇ-óóäûí òàëààðõ ººðèéí ãýñýí îéëãîëòûã áèé áîëãîæ ÷àäñàí, (2) ÌÕÇ-óóäûí çîðèëò, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ººðèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëñýí, (3) Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ åñä¿ãýýð çîðèëãûã íýìæ òîäîðõîéëñîí, (4) ÌÕÇ-ä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé Õºãæëèéí Öîãö Áîäëîãûã áîëîâñðóóëñàí, (5) ÌÕÇ-óóäûã õàíãàõàä çîðèóëñàí òºñâèéí ýõ ¿¿ñâýð, õºãæëèéí òóñëàìæèéã ÷èãë¿¿ëñýí, (6) ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ ñòàòèñòèêèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí. Èéìýýñ Ìîíãîë Óëñûí ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëòèéã ýäãýýð àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé.

ÌÕÇ-óóäûí 24 çîðèëòîîñ 8 çîðèëò á¿ðýí áèåëñýí áóþó áèåëýõ áîëîìæòîé, 7 çîðèëòûí õóâüä íýìýëò àðãà õýìæýý àâ÷, òîäîðõîé õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàâàë 2015 îí ãýõýä õýðýãæèõ áîëîìæòîé, 3 çîðèëãûí õ¿ðýýíä 4 çîðèëò ¿ëäñýí õóãàöààíä õýðýãæèõ ìàãàäëàë áàãàòàé, õàðèí ìýäýýëýë, àðãà ç¿éí àñóóäëààñ øàëòãààëàí 5 çîðèëòûí õýðýãæèëòèéã ä¿ãíýõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà.

ÌÕÇ-óóäûã 2015 îí ãýõýä õàíãàõ ¿éë ÿâö íü çàðèì òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä àõèö ãàðñíûã îíöëîí õàðóóëàõ áîëîâ÷ á¿õ ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëñàí ãýñýí ¿ã áèø þì. Òóõàéëáàë, èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàñíû ¿ð ä¿íä ÿäóóðëûã 2 äàõèí áóóðóóëàõ çîðèëòûã 2015 îí ãýõýä áèåë¿¿ëëýý ÷ ãýñýí, õ¿í àìûí 18 õóâü íü ÿäóóðëûí ¿íäýñíèé øóãàìààñ äîîãóóð ò¿âøèíä àìüäàðñààð áàéõ áîëíî.

ßäóóðëûã áóóðóóëàõ, àæèë ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, á¿õ íèéòýä ñóóðü áîëîâñðîë îëãîõ, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, àãààðûí áîõèðäëûã àðèëãàõ, çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëòûã 2015 îí ãýõýä á¿ðýí õàíãàõ áîëîìæ áàãà ó÷èð ýäãýýð ÌÕÇ-óóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð 2015 îíîîñ õîéø õ¿÷ òàâèí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ñààä áýðõøýýë

Ìîíãîë Óëñ íü õºãæëèéí îëîí ñààäûã äàâàí òóóëàõ øààðäëàãàòàé òóëãàð÷ áàéíà. 2012 îíû 12 äóãààð ñàðààñ 2013 îíû 5 äóãààð ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ÝÇÕß-ààñ Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðòýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí “Áèäíèé õ¿ñ÷ áóé èðýýä¿é” ñýäýâò, 2015 îíîîñ õîéøèõ õºãæëèéí àñóóäëààðõ ¯íäýñíèé õýìæýýíèé öóâðàë õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð äýýðõ áýðõøýýëèéí èõýíõèéã àâ÷ õýëýëöñýí þì.

Óóë óóðõàéä òóëãóóðëàí Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã àñàð õóðäòàé ºñ÷, äóíäæààñ äîîãóóð îðëîãîòîé îðíóóäûí àíãèëàëä áàãòàõ áîëæýý. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü èðýýä¿éí õºãæèëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ Ìîíãîë Óëñûí áîäëîãûí ¿íäñýí ñîðèëò íü àøèãò ìàëòìàëààñ îëæ áóé îðëîãûã õ¿í àðääàà õýðõýí çºâ õ¿ðòýýí õóâààðèëàõ, Ìîíãîë õ¿í á¿ðò õ¿ðñýí, õ¿ðòýýìæòýé ºíäºð ºñºëòèéã õàíãàõ âý ãýäýãò îðøèæ áàéíà.

ßäóóðàë áîëîí àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõ íü ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë áàéñààð èðñýí. Íèéòèéã õàìðóóëñàí, õ¿ðòýýìæòýé ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéã

ÕÝÐÝÃÆÝÝÃ¯É ÌÕÇ-ÓÓÄ: 2015 ÎÍÎÎÑ ÕÎÉØ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÇÎÐÈËÒÓÓÄ

37

Çàñãèéí ãàçðààñ áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ßäóó áîëîí ÿäóóðàëä ºðòºæ áîëçîøã¿é õ¿í àìûí ýìçýã áàéäëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí íèéãìèéí õàìãààëëûí áîëîí äàâàí òóóëàõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîä àíõààðëàà îíöãîéëîí õàíäóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Õàâòãàéðóóëñàí õàëàìæ ¿ç¿¿ëæ, áýëýí ìºíãº òàðààñíààð ÿäóóðàë áóóðäàãã¿éã ìàíàé îðíû ºíãºðñºí æèë¿¿äèéí òóðøëàãà õàðóóëëàà.

Ýäèéí çàñãèéã òºðºëæ¿¿ëýõ, õóâèéí õýâøèë, îðîí íóòãèéí áèçíåñèéã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. Ìîíãîë Óëñ ýäèéí çàñãàà öààøèä óëàì òýëæ, á¿òýýìæòýé àæèë ýðõëýëòèéã á¿õ òàëààð äýìæèæ, ÿëàíãóÿà çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã îðëîõ õóâèëáàðûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäëûã õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ÷àäàâõèòàé àæèëòíû ýðýëò áîëîí íèéë¿¿ëýëò íèéöýõã¿é áàéãààãààð èëýðõèéëæ áîëíî. Îëîí óëñàä ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ºíäºð ÷àäàâõèòàé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ íü Ìîíãîë Óëñûí ãîë ñîðèëòûí íýã áîëæýý.

Õ¿¿õäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë áàéõ, óñ, àðèóí öýâðèéí áîëîí õîîë òýæýýëèéí õàíãàìæ àâàõ áîëîìæèéã ñàéæðóóëàõ íü Ìîíãîë Óëñûí íýã ÷óõàë àñóóäàë þì. ¯¿íòýé íýãýí àäèë, õ¿¿õäèéí ÿäóóðàë, õ¿¿õýä õàìãààëàë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëºº, òýäíèé ãàìøèãò ºðòºìòãèé áàéäàë íü ÷óõàë àñóóäàë áàéñààð èðñýí áºãººä õ¿¿õäèéí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõ çàìààð íýìýëò àíõààðàë òàâèõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëñîí óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí äàðàìò ó÷ðóóëæ áàéãàà òóë áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòòýé òýíöâýðæ¿¿ëýõ àñóóäàë Ìîíãîë Óëñàä òóëãàð÷ áóé áàñ íýãýí ñîðèëò áîëæ áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèæ, ãàçðûí õýâëèéí áàÿëãèéã áîãèíî õóãàöààíä îëáîðëîæ, óóë óóðõàéí çàðèì êîìïàíèóä áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã îðõèãäóóëñíààñ áàéãàëü îð÷èíä íºõºæ áàðøã¿é õîõèðîë ó÷èðñààð èðñýí.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áàéãàëèéí ãàìøèã, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðàë, óñíû õîìñäîë, õºðñíèé äîðîéòîë, öºëæèëò, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäîë çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ Ìîíãîëä õ¿÷òýé íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ, áàéãàëü îð÷èíòîéãîî çîõèöîí àæ òºðäºã èðãýä, ÿëàíãóÿà õºäººãèéí ìàë÷èä, òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí áàéãàëèàñ õàìààðàõ áàéäëûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çýðýãöýý õàðèóöëàãàòàé óóë óóðõàéä øèëæèõ, íîãîîí ýäèéí çàñàã, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä îíöãîé à÷ õîëáîãäîë ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí 67 õóâü íü íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä àìüäàðäàã. Õîòûí õ¿í àìûí 65 õóâèàñ èë¿¿ íü íèéãìèéí õàìãààëàë, óíäíû óñíû áàòàëãààò õàíãàìæ, ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õàíãàìæ çýðýã äýä á¿òýö õÿçãààðëàãäìàë ãýð õîðîîëîëä àìüäàð÷, íàéäâàðòàé áóñ àæèë ýðõýëæ áàéíà. Òîãòâîðòîé õîòæèëò, õîòûí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäëóóä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààðõ Í¯Á-ûí Ðèî+20 ×óóëãàí áîëîí 2015 îíîîñ õîéøèõ õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýëýëö¿¿ëýã äýýð õºíäºãäñºí þì. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áîëîí õîòûí òîãòâîðòîé õºãæèëä õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ, òóëãàð÷ áóé ñààä òîòãîðûã ä¿ãíýí øèíæèëæ, îíîâ÷òîé áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ çýðýã íü Ìîíãîë Óëñàä òóëãàð÷ áóé ÷óõàë àñóóäëóóäûí íýã þì.

38

Äàëàéä ãàðöã¿é îðíû õóâüä Ìîíãîë Óëñ íü á¿ñ íóòãèéí õóäàëäààíû ñ¿ëæýý, ºìíºä-ºìíºäèéí áîëîí ãóðâàí òàëò õàìòûí àæèëëàãààíä èäýâõèòýé îðîëöîõ íü ýäèéí çàñãèéí àëèâàà õÿìðàëûã äàâàí òóóëàõ ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí ìýäëýãèéí ñóóðèéã ºðãºæ¿¿ëýõýä òóñëàõ áîëíî.

Çàñàãëàë, ýðõ ç¿éí îð÷èí, èíñòèòóöèéí ÷àäàâõè áîëîí õ¿íèé ýðõ çýðýã íü ÌÕÇ-óóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë Óëñàä çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý íü ø¿¿õ çàñàãëàëûí øèíý÷ëýë, àâëèãûí ýñðýã ÷èãëýñýí, õàðàãäàõóéö øóäàðãà òýìöýë õèéõ çàìààð òºðèéí ¿éë÷èëãýýíä èòãýõ èðãýäèéí èòãýë áîëîí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷ìûã áàòàëãààæóóëàõ ÿâäàë þì.

Ä¿ãíýëò

2001 îíîîñ õîéø ÌÕÇ-óóä íü õºãæëèéí õýëýëö¿¿ëãèéã ¿íäýñíèé ò¿âøèíä á¿ðä¿¿ëýõ, äýëõèéí íèéòëýã çîðèëãóóäûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâàõàä ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí. ÌÕÇ-óóäûã õàíãàñàí áàéõ öàã õóãàöàà îéðòîõ òóñàì õýðýãæèëòèéí ÿâöûã ä¿ãíýõýä ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷, 2015 îíîîñ õîéøèõ õºãæëèéí àñóóäëóóäàä àíõààðàë õàíäóóëàõ áîëñîí.

Çàðèì òîäîðõîé íýìýëò àðãà õýìæýýã àâ÷ ÷àäâàë äýëõèéí ÌÕÇ-óóäûí 71 õóâèéã íü Ìîíãîë Óëñ 2015 îí ãýõýä õýðýãæ¿¿ëýõýýð áàéíà.8 ÌÕÇ-óóäûã á¿ðýí õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéõ íü õýðýãæèëò ìóó áàéíà ãýñýí ¿ã áèø. Ýíýõ¿¿ Èëòãýëä äóðäñàí÷ëàí Ìîíãîë Óëñ 2001 îíîîñ õîéø îëîí ÌÕÇ-óóäûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäñàí. Ãýâ÷ èë¿¿ èõèéã õèéõ õýðýãòýé áàéíà.

ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëò íü ò¿íøëýë, îðîëöîîíîîñ õàìààðàõ ó÷èð áîäëîãûí ò¿âøèíä òîäîðõîé øèéäâýð áîëîí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ, ñàëáàð õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàõ, ÌÕÇ-óóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí 2015 îíîîñ õîéøèõ õóãàöààíû õºãæëèéí ñîðèëòûã äàâàí òóóëàõàä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, èðãýä, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéã ºðãºíººð òàòàí îðîëöóóëàõ, òýäãýýðèéí õàìòûí àæèëëàãààã óÿëäóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

ÌÕÇ-óóäûí õýðýãæèëò íü òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. 2015 îíä çîðèëòîò ò¿âøèíä õ¿ðñýí ÷ ãýñýí ýäãýýð íü õºãæëèéí çîðèëòóóä áàéñààð áàéõ áîëíî. Òèéìýýñ ÌÕÇ-óóä íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ºãººæèéã Ìîíãîë õ¿í á¿ðò ¿ðãýëæë¿¿ëýí õ¿ðòýýõ ¿éë àæèëëàãàà áàéõ áîëíî.

8 Ìîíãîë Óëñûí îíöãîé çîðèëãî òóë ÌÕÇ 9-èéí õýðýãæèëòèéí ÿâöûã ¿íýëãýýíä îðóóëààã¿é áîëíî.

39

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÌÕÇ-ÓÓÄÛÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÍ ÒÎÎÍ ÌÝÄÝÝËÝË

Çîðèëãî/Çîðèëò/Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòÕýðýãæèëò Çîðèëò

1990 2000 2010 2011 2012 2015

ÌÕÇ 1: ßÄÓÓÐÀË, ªËÑÃªËªÍÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ

Çîðèëò 1: Àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýäèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 2 äàõèí áóóðóóëàõ

1. ßäóóðëûí ò¿âøèí (õóâü)36.3

(1995)35.6

(1998)38.7 33.7 27.4 18.0

2. ßäóóðëûí ã¿íçãèéðýëò (õóâü)10.9

(1995)11.7

(1998)11.5 9.2 7.1 6.0

3. Yíäýñíèé íèéò õýðýãëýýíä õàìãèéí áàãà õýðýãëýýòýé õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ýçëýõ õóâèéí æèí

– 7.5

(2002) 7.9 7.8 7.7 11.0

4. Íýã õ¿íä íîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í /îíû ¿íýýð, ìÿíãàí òºãðºã/

6.0 490.6 3072.5 3979.3 4883.3 6800.0

Çîðèëò 2: Õîîë, òýæýýëèéí äóòàëòàé õ¿í àìûí òîîã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 6 äàõèí áóóðóóëàõ5. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðààëòàé õ¿¿õäèéí

ýçëýõ õóâü12.0

(1992)11.6 3.3 – – 2.0

6. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû ºñºëòèéí õîöðîëòòîé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü

12.0 (1992)

29.9 15.3 – – 13.0

7. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû òóðàíõàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü

– 7.1 1.6 – – 1.0

Çîðèëò 3: Õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä øèëæèæ áóé çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã áóóðóóëàõ8. Àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèí

(õóâü)– 62.9 61.6 62.5 63.5 70.0

9. 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí (õóâü)

6.5 (1998)

4.4 19.5 15.6 14.0 2.5

Çîðèëò 4: Õ¿í àìûí òºâëºðºë, øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîãäîí ãàð÷ áóé ñºðºã ¿çýãäëèéã áàãàñãàõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷äûã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ10. Õîò, ñóóðèíãèéí íèéò õ¿í àìä õàÿãèéí

á¿ðòãýëã¿é îðøèí ñóóæ áóé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü

– – – – – 0.0

ÌÕÇ 2: Á¯Õ ÍÈÉÒÝÝÐÝÝ ÀÍÕÀÍ ØÀÒÍÛ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÝÇÝÌØÈÕ

Çîðèëò 5: 2015 îí ãýõýä á¿õ õ¿¿õäýä áàãà áîëîâñðîë îëãîõ11. Áàãà áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëòûí

öýâýð æèí95.9

(1997)95.0 94.7 94.8 95.2 100.0

12. Íýãä¿ãýýð àíãèä ýëñýí îðîîä 5 äóãààð àíãè õ¿ðòýë ñóðàëöàã÷äûí õóâü

91.0 83.6 92.9 93.2 94.5 100.0

13. 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí õóâü

99.0(1989)

97.7 98.5 – – 100.0

ÌÕÇ 3: ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ÒÝÃØ ÁÀÉÄËÛÃ ÄÝÌÆÈÍ ÕªÃÆ¯¯ËÆ, ØÈÉÄÂÝÐ ÃÀÐÃÀÕ Ò¯ÂØÈÍÄ ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎÃ ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕÇîðèëò 6: 2009 îí ãýõýä áàãà áîëîí äóíä áîëîâñðîë ýçýìøèã÷äèéí äóíä, 2015 îí ãýõýä á¿õ øàòíû áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàã÷äûí õ¿éñèéí çîõèñòîé õàðüöààã õàíãàõ14. Áàãà áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà îõèä,

õºâã¿¿äèéí õàðüöàà1.03

(1995)1.01 0.96 0.95 0.95 1.00

15. Åðºíõèé áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà îõèä, õºâã¿¿äèéí õàðüöàà

1.33 (1997)

1.20 1.07 1.06 1.07 1.00

16. Äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà ýìýãòýé, ýðýãòýé÷¿¿äèéí òîîíû õàðüöàà

– 1.72 1.48 1.43 1.40 1.00

40


1990 2000 2010 2011 2012 2015

Çîðèëò 7: Öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ17. Õºäºº àæ àõóéãààñ áóñàä ñàëáàðò

öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü

51.1 50.4 47.5 46.5 47.8 50.0

Çîðèëò 8: Óëñ òºð, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ18. Óëñûí Èõ Õóðàëä ñîíãîãäñîí

ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü24.9 11.8 3.9 3.9 14.7 30.0

19. Óëñûí Èõ Õóðàëä íýð äýâøñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü

7.7 (1992)

10.918.5

(2008)18.5 32.0 30.0

ÌÕÇ 4: Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÍÄÝÃÄËÈÉÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕÇîðèëò 9: Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 4 äàõèí áóóðóóëàõ20. Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí

ýíäýãäëèéí ò¿âøèí /1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä/

97.2 44.5 25.6 20.2 18.9 21.0

21. Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí /1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä/

65.4 32.8 20.2 16.5 15.5 15.0

22. Óëààí áóðõíû ýñðýã âàêöèíæóóëàëòàä õàìðàãäñàí õ¿¿õäèéí õóâü

82.3 (1991)

92.4 96.9 98.1 98.8 99.0

ÌÕÇ 5: ÝÕ×¯¯ÄÈÉÍ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕÇîðèëò 10: Í¯ÝÌ-èéí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã õ¿í á¿ðò õ¿ðãýæ, ýõèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 4 äàõèí áóóðóóëàõ23. Ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí (100,000

àìüä òºðºëò òóòàìä)121.6 166.3 47.4 48.7 51.5 50.0

24. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí àæèëòàí ýõ áàðüñàí òºðºëòèéí õóâü

100.0 99.6 99.8 99.8 99.7 99.0

ÌÕÇ 6: ÁÝËÃÈÉÍ ÇÀÌÛÍ ÕÀËÄÂÀÐÒ ªÂ×ÈÍ, Õ¯ÍÈÉ ÄÀÐÕËÀË ÕÎÌÑÄÎËÛÍ ÂÈÐÓÑ, ÄÀÐÕËÀËÛÍ ÎËÄÌÎË ÕÎÌÑÄÎË, Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ, ÁÓÑÀÄ ªÂ×ÍÈÉÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕÇîðèëò 11: 2015 îí ãýõýä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûã õÿçãààðëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ25. Æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàõ

ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðûí òàðõàëò (õóâü)–

0.005 (2005)

0.003 0.004 0.002 <0.1

26. 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí äóíäàõ ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðûí òàðõàëò (õóâü)

–0.0007(2007)

0.0012 0.0005 0.0012 <0.1

Çîðèëò 12: 2015 îí ãýõýä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ27. Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëò (100,000 õ¿í

òóòàìä)435 60 65 60 59 82

28. Ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí (100,000 õ¿í òóòàìä)

79 125 154 143 139 100

29. Ñ¿ðüåýãýýñ øàëòãààëñàí íàñ áàðàëò (100,000 õ¿í òóòàìä)

5 3 3 2 2 2

30. Îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíèé îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí õ¿ðýýíä ñ¿ðüåýã èëð¿¿ëæ, ýì÷èëñýí òîõèîëäëûí õóâü

31.0 (1994)

81.0 85.0 83.0 83.0 100.0

Çîðèëò 13: Õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ31. 5-6 íàñòàé õ¿¿õäèéí ø¿ä öîîðîõ

ºâ÷íèé òàðõàëò (õóâü)–

80.1 (2004)

– – – 75.0

ÌÕÇ 7: ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÁÀÉÄËÛÃ ÕÀÍÃÀÕÇîðèëò 14: Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûã óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî, õºòºëáºðò òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ, õîò, ñóóðèí, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûã öýâýðø¿¿ëýõ32. Îéò íóòãèéí ýçëýõ õóâü – – 8.26 8.03 8.03 9.033. Òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð

íóòãèéí ýçëýõ õóâü– 13.1 14.56 16.41 27.69 30.0

41


1990 2000 2010 2011 2012 2015

34. Íýã õ¿íä íîãäîõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí äàâõàð èñëèéí ÿëãàðàëò (òîíí/õ¿í)

5.3 3.5 4.4 5.7 6.6 4.0

35. Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü àçîòûí äàâõàð èñëèéí ºâëèéí õîíîãèéí äóíäàæ àãóóëàìæ (ìêã/ì3)

– – 47.0 78.0 80.0 30.0

36. Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü õ¿õýðëýã õèéí ºâëèéí äóíäàæ àãóóëàìæ (ìêã/ì3)

– – 41.1 50.0 52.0 20.0

Çîðèëò 15: Ãîë, ãîðõèíû óñíû ýõèéã õàìãààëæ, íºõºí ñýðãýýõ çàìààð øèðãýëòèéã áàãàñãàõ37. Õàìãààëàëòàä àâñàí ãîë, ìºðíèé óñíû

óðñàö á¿ðýëäýõ óíäàðãûí ýõèéí ýçëýõ õóâü

– – 38.7 45.3 – 80.0

38. Õàìãààëàëò áàðüæ òîõèæóóëñàí óñíû ýõ ¿¿ñâýð, áóëàã øàíäíû ýõèéí òîî, ºññºí ä¿íãýýð

– – 1,049 1,230 1,518 1,000.0

Çîðèëò 16: 2015 îí ãýõýä áàòàëãààò óíäíû óñíû õàíãàìæã¿é, ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèä õàìðàãäààã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã áóóðóóëàõ39. Áàòàëãààò óíäíû óñíû õàíãàìæã¿é õ¿í

àìûí ýçëýõ õóâü45.0 33.8 27.4 – – 40.0

40. Ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèä õàìðàãäààã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü

77.4 77.0 76.8 – – 60.0

Çîðèëò 17: 2015 îí ãýõýä õ¿í àìûí îðîí ñóóöíû íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ41. Èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýýòýé îðîí

ñóóöàíä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü

–

22.7 21.2 – – 30.0

ÌÕÇ 8: ÕªÃÆËÈÉÍ ÒªËªª ÄÝËÕÈÉ ÍÈÉÒÈÉÍ Ò¯ÍØËÝËÈÉÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕÇîðèëò 18: Õóäàëäààíû áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûã õàíãàõ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ42. Õóäàëäààíû õ¿÷èí ÷àäëûã áèé

áîëãîõîä òóñëàõààð ¿ç¿¿ëñýí õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàìæèéí ýçëýõ õóâü

0.05 0.03 0.03 0.01 0.13 10.0

43. Íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä ¿ç¿¿ëñýí õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàìæèéí ýçëýõ õóâü

4.4 (1991)

11.9 19.5 25.9 26.3 5.0

44. Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ýêñïîðòûí ýçëýõ õóâü

33.4 (1991)

54.0 54.7 62.3 50.9 70.0

45. Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿íçãèéðýë: Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, íèéò ìºíãºíèé õàðüöàà

44.0 21.1 55.6 57.8 54.6 65.0

Çîðèëò 19: Äàëàéä ãàðöã¿é Ìîíãîë Óëñûí îíöãîé õýðýãöýý, øààðäëàãûã õàðãàëçàí èë¿¿ òààëàìæòàé íºõöºëººð äàëàéä ãàðöòàé áîëîõ, ãàäààäàä äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðýýð äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéã ºðãºæ¿¿ëýõ46. Yíäýñíèé íèéò îðëîãîä õºãæëèéí

àëáàí ¸ñíû òóñëàìæèéí ýçëýõ õóâü23.2

(1991)15.9 2.7 1.4 2.0 20.0

47. Òºìºð çàìûí à÷àà òýýâýðëýëòýä äàìæèí ºíãºðºõ à÷ààíû ýçëýõ õóâü

6.7 16.5 13.8 10.2 7.5 40.0

Çîðèëò 20: Óðò õóãàöààíä ãàäààä, äîòîîä ºðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ºðèéí ñòðàòåãèéã áèé áîëãîõ, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñàä õýðýãëýæ áàéãàà àðãà õýðýãñëèéã ñóäëàæ, Ìîíãîë Óëñûí òºñºâ, ýäèéí çàñàãò õ¿íäðýë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð ºðèéã çîõèöóóëàí øèéäâýðëýæ áàéõ48. Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä Çàñãèéí

ãàçðûí ãàäààä ºðèéí ýçëýõ õóâü37.3

(1991)75.1 27.5 23.9 32.0 30.0

49. Ýêñïîðòîä Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä ºðèéí ýçëýõ õóâü

24.3 (1991)

139.1 50.2 38.4 74.8 40.0

42


1990 2000 2010 2011 2012 2015

50. Çàñãèéí ãàçðûí îðëîãîä ãàäààä ºðèéí ýçëýõ õóâü

138.0(1991)

265.6 76.3 86.5 90.1 60.0

51. Ýêñïîðòîä Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä ºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýçëýõ õóâü

– 3.9 4.0 1.5 2.0 3.9

52. Çàñãèéí ãàçðûí îðëîãîä ãàäààä ºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýçëýõ õóâü

1.6 (1991)

7.4 6.1 3.4 2.4 7.5

Çîðèëò 21: Ìýäýýëýë õîëáîîíû øèíý òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ, “Ìýäýýëýëæñýí íèéãýì” áàéãóóëàõ53. Ñóóðèí óòàñíû öýãèéí òîî (1,000 õ¿í

òóòàìä)31 47 52 47 53 100

54. Èíòåðíåò áàéíãûí õýðýãëýã÷äèéí òîî (1,000 õ¿í òóòàìä)

– 2 73 164 245 30

55. ¯¿ðýí òåëåôîí õýðýãëýã÷äèéí òîî (1,000 õ¿í òóòàìä)

– 31 925 1,056 1,207 350

ÌÕÇ 9: Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÃ ÁÀÒÀËÃÀÀÆÓÓËÀÕ, ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕÇîðèëò 22: Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûã õ¿íäýòãýí ñàõèæ, õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàæ, îëîí íèéòýä ìýäýýëëèéã ÷ºëººòýé îëæ àâàõ áîëîìæ îëãîõ56. Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ – 0.667 0.756 0.768 0.778 0.83057. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí

óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, êîíâåíöýä íèéöýæ áóé òàëààðõ øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý (õóâü)

– –3.4

(2008) –

3.9 (2011)

–

58. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí áîäèò áèåëýëò (õóâü)

–56.8

(2004)51.9 72.3 75.1 –

59. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé ºìãººëºã÷äèéí òîî

–507

(2004)471 405 445 –

60. Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãýýñ õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õàðààò áóñ áàéäëûí òàëààðõè èðãýäèéí òºñººëºë

– –28.5

– – –

61. Òºñºâ, ò¿¿íèé çàðöóóëàëòûí òàéëàíã âýá õóóäñàíäàà òîãòìîë áàéðëóóëäàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òîî

–70

(2008)88 165 345 –

Çîðèëò 23: Àðä÷èëëûí ¿íäñýí çàð÷èì, õýâ ìàÿãèéã àìüäðàëä õýâø¿¿ëýõ62. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë

àæèëëàãààíû òàëààðõè èðãýäèéí òºñººëºë

– – – – – –

63. Óëñûí òºñâèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ ¿åä ñàíàëàà àëáàí ¸ñîîð èð¿¿ëñýí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òîî

– – 1 1 1 –

64. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãàä íýð äýâø¿¿ëýõýä îðîëöîõ èðãýäèéí èðöèéí õóâü

– – – – – –

Çîðèëò 24: Àâëèãûã ¿ë òýâ÷èõ óóð àìüñãàëûã íèéãìèéí á¿õ õ¿ðýýíä áèé áîëãîí õýâø¿¿ëýõ

65. Àâëèãûí èíäåêñ – 0.00.64

(2009)0.63 0.0 –

66. Óëñ òºð, õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýí äýõ àâëèãûí òàëààðõè òºñººëºë

– 0.0 4.1 4.1 3.9 –

67. Òºðèéí çàõèðãàà áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýí äýõ àâëèãûí òàëààðõè èðãýäèéí òºñººëºë

– – – – – –

43

ÀÆËÛÍ ÁÀÃ

Ýõ áè÷èã÷èäÁ.Áàòìºíõ, Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, Ïðîôåññîð, Çºâëºõ, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí çàñãèéí ñóðãóóëèéí Ñòàòèñòèêèéí òýíõèìèéí ýðõëýã÷À.Ãýðýëòóÿà, Ñòàòèñòèêèéí äîêòîð, ÇºâëºõÎ.Èäøèíðýíæèí, ÝÇÕß-íû Íýãäñýí òºëºâëºëòèéí õýëòñèéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí

Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÿàìÃ.Áàòõ¿ðýë, ÝÇÕß-íû ÕÁÑÒÇÃ-ûí îðëîã÷ äàðãàÕ.Îþóíöýöýã, ÝÇÕß-íû Íýãäñýí òºëºâëºëòèéí õýëòñèéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàíÆ.Æàðãàëñàéõàí, Ñóäëàà÷Ñàóðàá Ñèíõà, Í¯ÁÕÕ-èéí àõëàõ ýäèéí çàñàã÷

Ñóóðü èëòãýëèéí óðüä÷èëñàí ¿íýëãýý áýëòãýã÷èä×.Õàø÷óëóóí, Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, ÌÓÈÑ-èéí ÏðîôåññîðØ.Ìºíõöýðýí, Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð, Õ¿íèé õºãæèë ñóðãàëò, ñóäàëãààíû òºâèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

Òºñëèéí çîõèöóóëàõ áàãÁ.Äàðèí÷óëóóí, ÌåíåæåðÑ.Ñàðàí, Ò¿ð çîõèöóóëàã÷Ã.Ï¿ðýâñ¿ðýí, ¯éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàã÷Ã.Äýëãýðìàà, Çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòàí

Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðÆ.Äîëæèíñ¿ðýí, Õ¿íèé õºãæèë, ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õºòºëáºðèéí ìåíåæåðÏ.Öýöãýý, Õºòºëáºðèéí àæèëòàí

Îð÷óóëàã÷èäÑ.ÒºãñäýëãýðÄ.ÀðèóíààÕ.Õèøèãæàðãàë

44

ÒÝÌÄÝÃËÝË

Documents

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ · 1 Îðëîãûí àíãèëàë íü Äýëõèéí áàíêíààñ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-ä ¿íäýñëýñýí