ORGANSKA PROIZVODNJA U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU …bizz.rs/wp-content/uploads/2014/07/Organska-Poljoprivreda-web-Srbija-yyy.pdf · ORGANSKA PROIZVODNJA U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU

ORGANSKA PROIZVODNJA U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU REPUBLIKE SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE

AUTORSKI TIM:Srbija

prof. emeritus dr Branka LazićAleksandar MentovAleksandra VladisavljevićBosna i Hercegovina

prof. dr Nezir Tanović Ahmedin Salčinović

ENVIRONMENT FRIENDLY, NEW AND ORGANIC APPROACH TO AGRICULTURE IN CROSS BORDER REGION OF SERBIA AND BOSNIA AND HERZEGOVINA - ENO AGRI

OKOLIŠNO PRIHVATLJIV, NOVI ORGANSKI PRISTUP POLJOPRIVREDI U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE - ENO AGRI

OKOЛИШНO ПРИХВAТЉИВ, НOВИ OРГAНСKИ ПРИСТУП ПOЉOПРИВРEДИ У ПРEKOГРAНИЧНOМ ПOДРУЧJУ СРБИJE И БOСНE И ХEРЦEГOВИНE - EНO AГРИ

This project is funded by the European UnionOvaj projekat �nansira Evropska unijaОвај пројекат финансира европска унија

VALJEVO, KOLUBARSKI OKRUG, SJENICA I SARAJEVSKA MAKROREGIJA

ORGANSKA PROIZVODNJA u prekograničnom području Republike Srbije i Bosne i Hercegovine

SUMMARY / SAŽETAK1

AUTORSKI TIM:

Srbijaprof. emeritus dr Branka LazićAleksandar MentovAleksandra Vladisavljević

Bosna i Hercegovinaprof. dr Nezir Tanović Ahmedin Salčinović

Produkcija publikacijeNova Iskrawww.novaiskra.com

Dizajn i prelom Ivan Benussi

LekturaSlavica Miletić

Beograd, 2014.

This project is funded by the European UnionOvaj projekat finansira Evropska unija

BIZZ doo - preduzeće za razvoj preduzetništva Beograd

ENVIRONMENT FRIENDLY, NEW AND ORGANIC APPROACH TO AGRICULTURE IN CROSS BORDER REGION OF SERBIA AND BOSNIA AND HERZEGOVINA - ENO AGRI

OKOLIŠNO PRIHVATLJIV, NOVI ORGANSKI PRISTUP POLJOPRIVREDI U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE - ENO AGRI

OKOЛИШНO ПРИХВAТЉИВ, НOВИ OРГAНСKИ ПРИСТУП ПOЉOПРИВРEДИ У ПРEKOГРAНИЧНOМ ПOДРУЧJУ СРБИJE И БOСНE И ХEРЦEГOВИНE - EНO AГРИ

ORGANSKA PROIZVODNJA U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU REPUBLIKE SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE

VALJEVO, KOLUBARSKI OKRUG, SJENICA I SARAJEVSKA MAKROREGIJA

English Summary 9

Sažetak 19

O studiji 33Ciljevi studije 33Metodologija izrade studije 34Struktura i sadržaj studije 34

Šta je organska proizvodnja 35

I DEO Organska proizvodnja Republika Srbija, Kolubarski okrug i opština Sjenica 39

1. Organska proizvodnja u Srbiji 401.1. Institucionalni okvir i podrška 401.2. Podaci o organskoj proizvodnji u Srbiji 42

1.2.1. Biljna proizvodnja 431.2.2. Stočarstvo 441.2.3. Proizvođači organskih proizvoda u Srbiji 44

1.3. Organska sertifikovana proizvodnja u Kolubarskom okrugu i Sjenici 461.3.1. Kolubarski okrug 461.3.2. Opština Sjenica 47

2. Karakteristike odabranih geografskih područja i potencijali za organsku proizvodnju 48

2.1. Kolubarski okrug, Srbija 482.1.1. Osnovni pokazatelji na nivou okruga 482.1.2.Agroekološke karakteristike opština Kolubarskog okruga 49

3. Opština Sjenica 543.1. Agroekološke karakteristike opštine Sjenica 54

4. Struktura konvencionalne poljoprivrede u Kolubarskom okrugu i opštini Sjenica, Republika Srbija 56

4.1. Poljoprivredna gazdinstva 564.2. ZemlJište 574.3. Poljoprivredna biljna proizvodnja 574.4. Stočarstvo 60

Sadržaj

II DEO Organska proizvodnja Bosna i Hercegovina – Sarajevska makroregija 65

5. Organska proizvodnja u Bosni i Hercegovini 665.1. Institucionalni okvir i podrška 665.2. Podaci o organskoj proizvodnji u Bosni i Hercegovini 675.3. Organska sertifikovana proizvodnja u Sarajevskoj makroregiji 67

6. Karakteristike odabranih područja i potencijali za organsku proizvodnju 706.1. Opšte karakteristike Sarajevske makroregije 70

6.1.1. Opšte socioekonomske karakteristike 706.1.2. Administrativna struktura i granice SMR 706.1.3. Socioekonomski i demografski pokazatelji 71

6.2. Zemljište 726.3. Vodni potencijal 746.4. Šumski potencijali 766.5. Demografija u SMR 786.6. Poljoprivreda 786.7. Karakteristike proizvodnih područja u SMR 80

III DEO Tržište organskih proizvoda 85

7. Tržište 867.1. Evropska unija 867.2. Potrošnja i veličina tržišta 867.3. Tržište Srbije 87

7.3.1. Ponuda 877.3.2. Kanali distribucije 88

7.4. Tržište BiH 907.4.1. Ponuda 907.4.2. Kanali distribucije 90

7.5. Cene organskih proizvoda 917.5.1. Cena kao motiv ulaska u organsku proizvodnju 91

7.6. Potrošači organskih proizvoda 927.7. Dostupnost organskih proizvoda 937.8. Kratki lanci nabavke 937.9. Tržišne strategije proizvođača 94

IV DEO Zaključci i preporuke 99

8. Zaključak studije 100

9. Preporuke 101

Sadržaj

English Summary


SUMMARY / SAŽETAK10

Study on potentials for certified organic production was made for the needs of “Eno-Agri”1 project, supported by the EU Delegation to Serbia and Bosnia and Herzegovina within cross-border cooperation. The aim of the project was development of organic production in selected areas of Serbia (Kolubara district and Sjenica) and Bosnia and Herzegovina (Sarajevo macro-region) and the purpose of this study was to provide insight into the existing situation in selected municipalities from the point of view of certified organic production, and to indicate possibilities and preconditions for further development. The study considers market aspects and gives insight into the existing situation on the organic products market in Serbia and Bosnia and Herze-govina, and provides guidelines how to help producers to better understand organic products market.

1 ….jointly implemented by the Direction for Development of Agriculture of the City of Valjevo and Union of organic producers associations of the Federation of Bosnia and Herzegovina (SOFBiH), as leading partners, in cooperation with the Sarajevo regional development agency SERDA, Regi-onal Chamber of Commerce of Valjevo and municipality of Sjenica.



The study was made from January to the end of April 2014, and the methodology inc-luded an overview of relevant studies and development documents for selected area, review of available statistical data on organic production and agriculture while the most significant aspect for the authors was going to the field in selected area, visits to organic farms and conversation with existing and potential organic producers, re-presentatives of local self-administration and agriculture development centres, and visits to sales places where organic products are being sold and bought. Statistical data on organic production is somewhat more available in Serbia since there is a system of data gathering and processing at the competent ministry, while for Bosnia we mostly used data of associations and authorized firms for organic certification. In field visits authors could get the insight into knowledge degree and awareness on organic production, and on attitude of local stakeholders toward this type of agricul-tural production. Decision making bearers on local level expressed large interest in organic production, and emphasized the need to know more, before all on methods which could support the organic production development in their areas. This study, thus, apart from bearers of “ENO-Agri“ project provides guidelines to local communi-ties on how to get involved and support organic production.



Republic of Serbia (City of Valjevo, Kolubara

district and Sjenica)Organic production in the Republic of Serbia is regulated by the Law on Organic Pro-duction2 adopted in 2010, which came into effect in 2011. This Law and adopted by-laws3 regulate into details all issues regarding organic production methods, control and certification, processing, warehousing, transport, turnover and marking of organic products. Adherence to standards and legally regulated conditions of production, pro-cessing, warehousing, turnover and marking of organic products is under the supervi-sion of state administration bodies. The organic products control system in Serbia was established based on the model of the control system prescribed by EU regulations.4 What is missing is the by-law that would simplify the existing expensive and time-con-suming procedures for the import of organic fertiliser, and the biological plant prote-ction, sowing and planting material allowed for use in organic production in EU; these procedures are making the access to raw materials in organic production difficult. Also, during 2014 amendments to by-laws on incentive exercise is expected, since the exist-ing by-laws puts organic cattlemen in unfavourable position. Support to organic pro-duction mostly takes place through associations that deal with organic production de-velopment and through the Ministry of agriculture in charge, which gives incentives. At the municipal level, organic production in selected areas of Serbia could not count on the support of local governments, i.e. on funds from municipal budgets.

Organic production in SerbiaAccording to last available data there are 1.061 organic producers in Serbia5. Out of that number 864 are certified organic producers and 266 are in conversion status. Organic plant production in Serbia (crop, vegetable and fruit)6 takes place on 7.455 ha, or on 0.22% of utilized agricultural land, and out of that 4.010 ha has organic production status and 3.455 ha production in conversion status7. When it comes to organic cattle production (large livestock, small livestock, poultry, bees), there are 2.907 heads of large livestock, 708 of small, 183 pieces of poultry and 1.273 hives in organic status. There are 481 heads of large livestock, 3.473 of small livestock, 1.432

2 (”Official Gazette of RS”, no. 30/10 dated 7.5.2010), which came into effect as of 1.01.20113 (Rulebook on control and certification in organic production and methods of organic production)

and rulebook on amendments to the Rulebook on control and certification in organic production and methods of organic production )

4 Council Regulation (EC) no. 834/2007 and Commision Regulation (EC) no. 889/2008.5 According to data of the Ministry of Agriculture from 2013.6 Ibid.7 Conversion is the period of transfer from conventional to organic production. This period is

controlled by certification firms and the producer applies organic production principles prior to obtaining the right to be certified organic producer.



of poultry and 764 hives in conversion status. There is an obvious growth trend, espe-cially in small livestock and poultry growing.

The trend of increased surface (ha) under organic production can also be identified, as well as increases in livestock head count, and in the number of processed organic products. The biggest change in the sector took place in mid-2013, when organic milk and dairy products appeared on the Serbian market from a domestic certified organ-ic farm Velvet in Čurug. Also, domestic retail business system Univerexport, where since March 2014 the biggest selection of organic products can be found, has its own certified organic crops on 55 ha in Vojvodina.

Organic production in Kolubara district and Sjenica

Even though organic production in Serbia is increasing, it is far from the EU average, where 5.8% surfaces are under organic production. Organic production is very little developed in selected areas that are the subject of this study, e.g. there are eight certified organic producers in Kolubara district. They plant the total of 111 ha, out of which 16% (17,92 ha) was certified as organic, and 84% (93,19 ha) has the production in conversion status. Out of total surface 3,63 ha are grasslands. Six are individual producers and two are companies.8 Their products are certified organic fruit (plum and strawberry), vegetables (potato, string bean, peas, pepper, cabbage, melon, bee-troot, lettuce, zucchini, chard, radish, onion, carrot), crops (wheat, corn, forage and industrial crops) and honey.

Sjenica has excellent preconditions for organic production development, but it still has no organic producers, neither certified nor in conversion status.

Bosnia and Herzegovina (Sarajevo macro-region)

When it comes to Bosnia and Herzegovina, at the level of BiH Federation (FBiH) the Law on Organic Agriculture has not yet been adopted (draft Law is currently in parliamentary procedure), while Republika Srpska has adopted a Law on Organic Food Production.9 Although there is a Law on Organic Production, necessary by-laws have not been adopted on the RS level; thus, although the first step has been made, it is important to work further on rounding the institutional framework, since organic certified production is strictly controlled, making the role of state institu-tions necessary.

8 Data as of 31 December 2012.9 (“Official Gazette of the Republic of Serbia” no. 75/04)



According to data of the Union of Organic Producers of FBiH, organic plant produc-tion takes place on a total of 760 ha, out of which 340 ha is certified and 420 ha is in conversion. The total number of certified organic producers in BiH is 184.

In the Sarajevo macro-region organic plant production takes place on a total of 20,54 ha: 9,93 ha are in organic status, and remaining 10,61 are in conversion. Production of crops, vegetables, fruit and medicinal herbs is the most represented. Beekeeping is also developed, and 60 bee societies are in organic status, and 961 in conversion.

MarketBoth on supply and on demand side the organic product market is continuously grow-ing. In 2002 there were 5,6 million hectares under organic production in the Europe-an Union10 and already in 2011 this number amounted to 9,6 million hectares, with average growth of 500.000 ha annually. In 2011 almost 2,6 million heads of cattle were certified as organic. In 2011 there were 225.000 registered organic producers in the EU.

When it comes to organic products consumption in the EU, in 2011, their market value amounted to EUR 19,7 billion11 and in 2012 their value in retail was EUR 20,8 billion. The biggest consumption of organic products was in Sweden, with EUR 95,3 per ca-pita, and Germany follows with EUR 86 and France with EUR 61 per capita. There are not enough organic products in the EU to satisfy demand so the EU market gets supplies from import also.

Products sold the most in the EU are dairy products (33%), fruit and vegetable (25%), processed fruit and vegetable (21.2%), coffee/tea and dried products 20%, milk 17.8%, eggs (18.4%), potato (17.2%).

For markets of Serbia and Bosnia and Herzegovina we do not have such precise data on consumption per capita available, but import of organic products was recorded, while domestic organic producers were not able to meet domestic demand and are able to achieve high prices for their products (Serbia), which indicates that domestic domand is significantly higher than supply. The growing numbers of new producers tells us that domestic supply is also growing. Part of the producers is export-orien-ted, but a vast majority produces for the domestic market.

Organic products in Serbia and Bosnia and Herzegovina are distributed through large retail business systems (Merkator, Univerexport, Delhaize, DM-drugstores), through health food stores and direct sale (delivery, on farms of producers and specialized organic green markets in larger cities).

When it comes to market potential, based on the example of EU consumption, where between 0.14% and 0.28% of GDP amount per capita is spent on organic products,

10 http://ec.europa.eu/agriculture/organic/downloads/brochures/index_en.htm 11 Ibid.



we estimate that the potential consumption of organic products on the domestic market,12 with current amount of GDP per capita, amounts to between EUR 41-82 mi-llion in Serbia and between EUR 21-42 million in Bosnia and Herzegovina.

The growing trend of consumption increase of organic products will spill over to our areas as well. Although we cannot match EU in consumption (in absolute amounts), the trend is unstoppable and, although on a smaller scale (EUR), the organic products market will grow both on the side of supply and the side of demand.

Potentials for organic production development in

Kolubara district and SjenicaPotentials for organic production development in Kolubara district were deter-mined by agro-ecological conditions, climate characteristics and land quality. So, for example, on the territory of the city of Valjevo organic sheep breeding (au-tochthonous varieties) and fruit growing (plum, raspberry, blackberry, etc.) could be developed, as well as fruit, vegetable and crops processing, vegetable growing and vegetable greenhouse production, bio-gardens and potato production near Rajac. Beekeeping is also possible with previous organic certification of fields to which bees go for pasture. Municipality of Ljig has potential for organic cattle breeding and crops growing, fodder and fruit growing. Municipality of Osečina has poten-tial for organic fruit growing, sheep breeding and collection of medicinal and spice varieties and forest fruits. Municipality of Ub has potential for organic vegetable growing, cattle breeding, fruit and vine production, crops farming and organic seeds production. Remaining two municipalities of the district Lajkovac and Mionica have no appropriate agro-ecological conditions; Lajkovac has an endangered living envi-ronment due to coal extraction, and Mionica has the problem with acidic soil and soil erosion so ecological conditions and soil need to be analyzed for every individual lot and appropriate measures for land recovery taken.

Sjenica has excellent possibilities for organic production development, namely for organic production of cattle food/fodder; organic cattle breeding/sheep and beef, meat, dairy products, beekeeping (precondition is organic certification of fields where bees are going to pasture), seed potato, millet, buckwheat, oat, autochthonous varieties of grain, organic seed, organic cereal processing, medicinal and spice plants (yellow amber), forest strawberries in greenhouses and bio gardens. Products from Pešter are recognized among consumers, especially meat and cheese, for which Sjen-ica already has certificate on geographic origin, whose implementation should start when all business around product control are finished; therefore according to this study’s findings Sjenica is precisely the place from which those products from Pešter

12 We assume that with adequate informing and education the growth trend of organic food con-sumption will spill over to our area as well.



could be promoted the quickest to consumers. Management of communal waste is one of the tasks facing the local community in order to preserve valuable resources and create conditions for ecologic and organic production.

Potentials for organic production development in

Sarajevo macro-regionOne number of municipalities of Sarajevo macro-region according to its characteri-stic belongs to hill and mountain area: Vareš, Olovo, Pale, Pale/Prača, Foča, Foča/Ustikolina, Trnovo, Trnovo RS, Kalinovik, Rogatica, Sokolac. On the territory of speci-fied municipalities there are 48 bigger and smaller mountains, with height from 1.142 m to 2.386 m. This area has potential for organic sheep breeding, organic potato and organic seed potato, cereal, fodder and collection of medicinal herbs, mushro-oms and forest fruits. Other part of municipalities belongs to plain and hill area, and those are Visoko, Breza, Goražde, Goražde RS, Kiseljak, Kreševo, Centar Sara-jevo, Novi Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Hadžići, Ilijaš, Ilidža, Vogošća, Ilidža RS, Novo Sarajevo, Višegrad and Rudo , it has before all, very favoura-ble geo-traffic position and represents economic centre of geographic region SMR. This area has the potential for organic fruit growing, vegetable growing and crops growing, cereals and fodder for cattle breeding.

Conclusion and preconditions for utilization of potential

Based on available data and insights from the field, we come to the conclusion that sele-cted geographic areas have good possibilities for certified organic production develop-ment (primary and processing), namely crop production, cattle breeding, fruit growing, vegetable growing and collection of medicinal and herbal varieties and forest fruits, i.e. production characteristic for geographic and ecologic properties of the given area. On the other side, demand for organic products is higher than supply, both on domestic and regional markets, and on foreign markets. However, a strategic approach is still missing that would mobilise and harness those potentials into the development of this cross-border area. One of the causes is a lack of information and knowledge on organic production, among all stakeholders (decision makers, agricultural experts, producers and consumers). Lack of information and knowledge can be the reason for the absence of such strategic approach to organic production development, as well as for inadequ-ate support measures (in cases when support exists at all), an incomplete institutional and legal framework, and finally, the failure to develop the production of higher value for which there is demand on domestic, regional and foreign markets. Thus, the first and key recommendation of this study reads: invest into resources to increase awareness,



level of consciousness and knowledge on organic production among producers, con-sumers, development partners and state/regional and local decision makers; that is like a precondition for all subsequent activities. In addition to knowledge on organic production it is necessary to increase market and business knowledge in general.

EVERY RECOMMENDATION IS EXPLAINED IN DETAIL IN THE STUDY, AND HERE WE SUMMARIZE THEM BRIEFLY; SO, IT IS NECESSARY:

To strengthen the institutional and legal framework through alignment with EU directives on the state level (Serbia); to establish and finalize the legal fra-mework (Bosnia and Herzegovina);

To strategically promote, in local communities and at the regional level, the signi-ficance of certified organic agricultural production for sustainable rural economic and ecological development;

To increase awareness level in general population and potential consumers about organic products;

To increase level of knowledge about certified organic production among decision makers, agricultural experts and stakeholders involved in economic and rural de-velopment in local self-administrations/regions;

To increase knowledge level on principles and methods of production among po-tential organic producers;

To increase knowledge level on organic production among existing producers;

To increase knowledge level on market aspect of organic production and consumers characteristics, on sale and distribution and on product presentation methods;

To increase awareness level and knowledge on ecology and living environment pro-tection among population, agricultural produces and public authority function be-arers in selected areas and among other development partners and stakeholders;

to induce initiation of bio-gardens through education of local population, women and youth;

to support research and informing on autochthonous plant and animal species from selected areas;

to provide support in conversion process, i.e. transfer from conventional to orga-nic agriculture and

to support start-up initiatives in organic production;

to support associating of potential and existing certified organic producers, pro-cessors and distributors of organic products to formal or non-formal groups;

to provide exchange of good practices, knowledge and experience among organic producers.

Sažetak



Studija o potencijalima za sertifikovanu organsku proizvodnju sačinjenja je za potre-be projekta “Eno-Agri”13 podržanog od strane Delegacije EU u Srbiji i Bosni i Herce-govini u okviru prekogranične saradnje. Cilj projekta je razvoj organske proizvodnje u odabranim područjima Srbije (Kolubarski okrug i Sjenica) i Bosne i Hercegovine (Sara-jevske makroregije) a svrha ove studije da pruži uvid u postojeće stanje u odabranim opštinama iz ugla sertifikovane organske proizvodnje, kao i mogućnosti i preduslove za dalji razvoj. Studija sagledava i tržišne aspekte i daje uvid u postojeću situaciju na tržištu organskih proizvoda u Srbiji, i Bosni i Hercegovini te daje smernice kako da se pomogne proizvođačima da bolje razumeju tržište organskih proizvoda.

13 ….koji zajednički sprovode Direkcija za razvoj poljoprivrede grada Valjeva i Savez udruženja or-ganskih proizvođača Federacije Bosne i Hercegovine (SOFBiH), kao vodeći partneri, u saradnji sa Sarajevskom regionalnom razvojnom agencijom SERDA, Regionalnom privrednom komorom Valjevo i opštinom Sjenica.



Studija je rađena u periodu od januara do kraja aprila 2014.g., a metodologija izrade je uključivala pregled relevantnih studija i razvojnih dokumenata za odabrana područja, pregled dostupnih statističkih podataka o organskoj proizvodnji i poljoprivredi dok je najznačajniji deo za autore/ke bio odlazak na teren u odabrana područja, obilazak organskih farmi i razgovor sa postojećim ali i potencijalnim organskim proizvođačima, predstavnicima lokalne samouprave i centara za razvoj poljoprivrede te obilazak pro-dajnih mesta gde se prodaju i kupuju organski proizvodi. Statistički podaci o organskoj proizvodnji nešto su dostupniji u Srbiji jer postoji sistem prikupljanja i obrade podata-ka pri nadležnom ministarstvu dok su za Bosnu pretežno korišćeni podaci udruženja, i ovlašćenih kuća za organsku sertifikaciju. U obilascima terena autori/ke su mogli da dobiju u uvid u stepen znanja i informisanosti o organskoj proizvodnji, stavu i odnosu koji lokalni akteri imaju prema organskoj proizvodnji. Nosioci odlučivanja na lokalnom nivou izrazili su veliku zainteresovanost za organsku proizvodnju ali naglasili potre-bu da saznaju više o organskoj proizvodnji,a naročito na koje načine mogu da podrže razvoj organske proizvodnje u svojim sredinama. Ova studija, stoga, osim nosiocima projekta „ENO-Agri“ daje smernice i lokalnim zajednicama kako da se uključe i podrže organsku proizvodnju.



Republika Srbija (Grad Valjevo, Kolubarski

okrug i Sjenica)Organska proizvodnja u Republici Srbiji regulisana je Zakonom o organskoj proizvod-nji14 koji je usvojen 2010.godine, a primenjuje se od 2011. Ovaj zakon i doneti pravilnici15 detaljno regulišu sva pitanja koja se odnose na metode organske proizvodnje, kontrolu i sertifikaciju, preradu, skladištenje, transport, promet i obeležavanje organskih proi-zvoda. Poštovanje standarda i zakonski propisanih uslova proizvodnje, prerade, skladi-štenja, prometa, obeležavanja organskih proizvoda je pod stručnim nadzorom organa državne uprave. Sistem kontrole organskih proizvoda u Srbiji je uspostavljen po ugle-du na sistem kontrole koji je propisan regulativama EU16. Ono što nedostaje je pravilnik kojim bi se pojednostavile sada dugotrajne i skupe procedure za uvoz organskih đubri-va, bioloških sredstava za zaštitu, setvenog i sadnog materijala čije je korišćenje do-zvoljeno u organskoj proizvodnji, koje sada otežavaju pristup sirovinama u organskoj proizvodnji. Takođe, tokom 2014.godine očekuje se izmena Pravilnika o ostvarivanju podsticaja, a kojim su trenutno organski stočari stavljeni u nepovoljan položaj. Podrš-ka organskoj proizvodnji najčešće je preko udruženja koja se bave razvojem organske proizvodnje kroz razvojne projekte, i preko resornog ministarstva poljoprivrede kroz podsticaje. Na nivou lokalnih zajednica od strane lokalnih samouprava iz budžeta op-ština u odabranim područjima Srbije podrška organskoj proizvodnji izostaje.

Organska proizvodnja u SrbijiPrema poslednjim dostupnim podacima u Srbiji ima 1.061 organskih proizvođača17. Od tog broja 864 su sertifikovani organski proizvođači a 266 su u statusu konverzije. U Srbiji se organska biljna proizvodnja18 (ratarska, povrtarska i voćarska) odvija na 7.455 ha ili 0,22% korišćenog poljoprivrednog zemljišta, a od toga 4.010 ha ima sta-tus organske proizvodnje, a 3.455 ha status proizvodnje u konverziji.19 Kada je reč o or-ganskoj stočarskoj proizvodnji (krupna stoka, sitna stoka, živina, pčele), u organskom statusu ima 2.907 grla krupne stoke, 708 sitne, 183 komada živine i 1.273 košnica. U konverziji ima 481 krupne stoke, 3.473 sitne stoke, 1,432 živine i 764 košnice. Tenden-cije rasta su vidljive, naročito u gajenju sitne stoke i živine.

14 (”Službeni glasnik RS”, broj 30/10 od 7.5.2010. god.), koji je stupio na snagu 1.01.2011. godine15 (Pravilnik o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i metodama organske proizvodnje) i

Pravilnik o izmenama i dopunama pravilnika o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i me-todama organske proizvodnje)

16 Uredbom Saveta (EZ) br. 834/2007 i Uredbom Komisije (EZ) br. 889/200817 Prema podacima Ministarstva poljoprivrede iz 2013. godine18 Ibid19 Konverzija je period prelaska s konvencionalne na organsku proizvodnju. Ovaj period je kontroli-

san od strane sertifikacionih kuća i u njemu proizvođač primenjuje principe organske proizvodnje pre nego što stekne pravo da bude sertifikovani organski proizvođač.



Vidljiv je trend povećavanja površina (ha) pod organskom proizvodnjom, broj grla stoke, i sve je više prerađenih organskih proizvoda. Najveća promena u sektoru je na-stupila sredinom 2013.g. kada se na tržištu Srbije pojavilo organsko mleko i mlečni proizvodi sa domaće sertifikovane organske farme Velvet u Čurugu. Takođe, domaći maloprodajni poslovni sistem Univerexport gde je inače moguće naći najveći izbor or-ganskih proizvoda od marta 2014.g ima i sopstvene sertifikovane organske ratarske zasade na 55ha u Vojvodini.

Organska proizvodnja u Kolubarskom okrugu i Sjenici

Iako je u Srbiji organska poizvodnja u porastu ona je daleko od proseka u EU gde je 5,4%20 površina pod organskom proizvodnjom. Organska proizvodnja je vrlo malo razvijena u odabranom području koji je predmet ove studije pa je tako u Kolubarskom okrugu bilo osam organskih sertifikovanih proizvođača. Oni ukupno obrađuju oko 111 ha, od čega je 16% (17,92ha) sertifikovano kao organsko, a 84% (93,19ha) ima status proizvodnje u konverziji. Od ukupne površine 3,63 ha su pašnjaci. Šest su individualni proizvođači, a dva su preduzeća21. Njihovi proizvodi su sertifikovano organsko voće (šljiva i jagoda), povrće (krompir, boranija, grašak, paprika, kupus, lubenica, cvekla, salata, tikvice, blitva, rotkvice, crni luk, šargarepa), žitarice (pšenica, kukuruz,krmno i industrijsko bilje), i med.

Sjenica ima odlične preduslove za razvoj organske proizvodnje, ali još uvek nema or-ganske proizvođače ni sertifikovane ni u statusu konverzije.

Bosna i Hercegovina (Sarajevska makroregija)

Kada je u pitanju Bosna i Hercegovina na nivou Federacije BiH još uvek nije donesen Zakon o organskoj poljoprivredi (nacrt Zakona je u parlamentarnoj proceduri), dok entitet Republike Srpske ima usvojen Zakon o organskoj proizvodnji hrane.22 Iako postoji Zakon o organskoj proizvodnji, na nivou RS nisu usvojena neophodna podza-konska akta i pravilnici pa, iako je prvi korak napravljen, važno je dalje raditi na za-okruživanju institucionalnog okvira jer je organska sertifikovana proizvodnja strogo kontrolisana pa je neophodna uloga državnih institucija.

Prema podacima Saveza organskih proizvođača FBiH, organska biljna proizvodnja odvija se na ukupno 760 ha, od čega je sertifikovano 340 ha a 420 ha je u konverziji. Ukupan broj sertifikovanih organskih proizvođača u BiH je 184.

20 Izvor: http://www.fibl.org/en/themen/themen-statistiken.html21 Podatak zaključno sa 31. decembrom 2012.22 (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj; 75/04)



U Sarajevskoj makroregiji organska biljna proizvodnja odvija se na ukupno 20,54 ha od čega je 9,93 ha u organskom statusu, a preostalih 10,61 u konverziji. Najviše je zastupljena proizvodnja žitarica, povrća, voća i lekovitog bilja. Pčelarstvo je takođe razvijeno i u organskom statusu nalazi se 60 pčelinjih društava, a u konverziji 961.

TržišteI na strani ponude i na strani potražnje tržište organskih proizvoda kontinuirano raste. U Evropskoj uniji 2002. godine,23 bilo je 5,6 miliona hektara pod organskom proizvod-njom a već 2011. ovaj broj je iznosio 9,6 miliona hektara, s prosečnim rastom od 500.000 ha godišnje. U 2011. godini čak 2,6 miliona grla stoke je sertifikovano kao organsko. Godine 2011. u EU je bilo 225.000 registrovanih organskih proizvođača.

Kad je reč o potrošnji organskih proizvoda u EU, u 2011. godini, njihova tržišna vred-nost iznosila je 19,7 milijardi EUR24, a u 2012. njihova vrednost u maloprodaji bila je 20,8 milijardi EUR. Najveća potrošnja organskih proizvoda je u Švedskoj, sa 95,3 EUR po glavi stanovnika, a slede Nemačka sa 86 EUR i Francuska sa 61 EUR po glavi stanovnika. U EU nema dovoljno organskih proizvoda da zadovolje potražnju pa se tržište EU snabdeva i iz uvoza.

Proizvodi koji se najviše prodaju u EU su mlečni proizvodi (33%), voće i povrće (25%), prerađeno voće i povrće (21,2%), kafa/čaj i sušeni proizvodi 20%, mleko 17,8%, jaja (18,4%), krompir (17,2%).

Za tržište Srbije i Bosne i Hercegovine ne raspolažemo tako preciznim podacima o potrošnji po glavi stanovnika, ali je zabeležen uvoz organskih proizvoda, dok doma-ći organski proizvođači ne mogu da zadovolje domaću potražnju i ostvaraju visoke cene svojih proizvoda (Srbija) što nam ukazuje da je domaća potražnja značajno veća od ponude. Povećavanje broja novih proizvođača nam govori o tome da ponu-da takođe raste. Deo proizvođača je okrenut ka izvozu a velika većina ka domaćem tržištu.

Organski proizvodi u Srbiji i Bosni i Hercegovini distribuiraju se kroz velike malopro-dajne poslovne sisteme (Merkator, Univerexport, Delhaize, DM-drogerije), kroz pro-davnice zdrave hrane, i direktnom prodajom dostavom, na farmama proizvođača, i na specijalizovanim organskim zelenim pijacama u većim gradovima (Srbija) i povreme-nim sajmovima (BiH).

Kada je reč o potencijalu tržišta, na primeru potrošnje iz EU gde se na organske proi-zvode troši od 0,14% do 0,28% iznosa BDP-a po glavi stanovnika procenjujemo da je potencijalno domaće tržište25 potrošnje organskih proizvoda u Srbiji i BIH uz trenutni

23 http://ec.europa.eu/agriculture/organic/downloads/brochures/index_en.htm 24 Ibid.25 Pretpostavljamo uz adekvatno informisanje i edukaciju da će se trend porasta potrošnje organ-

ske hrane preliti i na naše područje



iznos BDP-a po glavi stanovnika između 41-82 miliona EUR u Srbiji, i između 21-42 mi-liona EUR u Bosni i Hercegovini.

Narastajući trend porasta potrošnje organskih proizvoda preliće se i na naše područ-je. Iako ne možemo da pratimo EU po potrošnji (u apsolutnim iznosima) trend je neza-ustavljiv i iako u manjem obimu (EUR) tržište organskih proizvoda će rasti i na strani ponude i na strani potražnje.

Potencijali za razvoj organske proizvodnje u Kolubarskom

okrugu i SjeniciPotencijali za razvoj organske proizvodnje u Kolubarskom okrugu određeni su agro-ekološkim uslovima, klimatskim karakteristikama i kvalitetom zemljišta. Tako bi na primer na teritoriji grada Valjeva moglo da se razvija organsko ovčarstvo (au-tohtone sorte) i voćarstvo (šljive i maline,kupine i dr.), zatim prerada voća, povrća i žitarica, povrtarstvo i povrtarska plastenička proizvodnja, bio-bašte i proizvodnja krompira kod Rajca. Pčelarstvo je takođe moguće uz prethodnu organsku sertifi-kaciju polja na kojima pčele idu na ispašu. Opština Ljig ima potencijal za organsko stočarstvo i ratarstvo, krmna bilja, kao i voćarstvo. Opština Osečina ima potencijal za organsko voćarstvo, ovčarstvo kao i prikupljanje lekovito začinskih vrsta i šum-skih plodova. Opština Ub ima potencijal za organsko povrtarstvo, stočarstvo, vo-ćarsko-vinogradasku proizvodnju, ratarstvo i proizvodnju organskog semena. Pre-ostale dve opštine okruga; Lajkovac i Mionica nemaju odgovarajuće agro-ekološke uslove; Lajkovac zbog eksploatacije uglja ima ugroženu životnu sredinu, a Mionica problem sa kiselim zemljištima i erozijom tla pa je je neophodna analiza ekoloških uslova i zemljišta za svaku pojedinačnu parcelu te odgovarajuće mere za oporavak zemljišta.

Sjenica ima odlične mogućnosti za razvoj organske proizvodnje i to za organsku proizvodnju stočne hrane/krmne kulture; organsko stočarstvo/ovce i goveda, meso, mlečni proizvodi, pčelarstvo (preduslov je organska sertifikacija polja na kojima se napasaju pčele) semenski krompir, proso, heljda, ovas, autohtone sorte žita, organsko seme, prerada organskih žitarica, lekovite i začinske biljke (kantarion), šumske jago-de da počnu da se gaje u plastenicima i razvijati bio bašte. Proizvodi sa Peštera su prepoznati među potrošačima, posebno meso i sir za koje Sjenica već ima sertifikat o geografskom poreklu čija bi implementacija trebalo da započne kada se završe svi poslovi oko kontrole proizvoda pa je po nalazima ove studije upravo Sjenica mesto odakle bi potrošačima najbrže mogli da se ispromovišu upravo proizvodi sa Pešte-ra. Upravljanje komunalnim otpadom jedan je od zadataka koji stoji pred lokalnom zajednicom kako bi se očuvali vredni resursi i stvorili uslovi za ekološku i organsku proizvodnju.



Potencijali za razvoj organske proizvodnje u Sarajevskoj

makroregijiJedan broj opština/općina Sarajevske makroregije po svojim karakteristikama pri-pada brdsko-planinskom području i tu pripadaju opštine Vareš, Olovo, Pale, Pale/Prača, Foča, Foča/Ustikolina, Trnovo, Trnovo RS, Kalinovik, Rogatica, Sokolac. Na te-ritoriji navedenih općina/opština nalazi se 48 većih i manjih planina, visine od 1.142 m do 2.386 m. Ovo područje ima potencijal za organsko ovčarstvo, organski krompir i organski semenski krompir, žitarice, krmno bilje i prikupljanje lekovitog bilja, gljiva i šumskih plodova i njihova prerada. Drugi deo opština/općina pripada rav-ničarsko-brdskom području i tu su Visoko, Breza, Goražde, Goražde RS, Kiseljak, Kreševo, Centar Sarajevo, Novi Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Hadžići, Ilijaš, Ilidža, Vogošća, Ilidža RS, Novo Sarajevo, Višegrad i Rudo ima, pre sve-ga, vrlo povoljan geoprometni položaj i predstavlja ekonomsko središte geografske regije SMR. Ovo područuje ima potencijal za organsko voćarstvo, povrtarstvo i ra-tarstvo, žitarice i krmno bilje.

Zaključak i preduslovi za iskorišćenje potencijala

Na osnovu dostupnih podataka i uvida sa terena ovom studijom zaključujemo da oda-brana geografska područja imaju dobre mogućnosti za razvoj sertifikovane organske proizvodnje (primarna i prerada), i to ratarstva, stočarstva, voćarstva, povrtarstva i prikupljanja lekovito-začinskih vrsta i šumskih plodova,kao i odgovarajuću preradu odnosno proizvodnju koja je karakteristična za geografska i ekološka svojstva datog područja. Sa druge strane potražnja za organskim proizvodima je veća od ponude, i na domaćem, i na regionalnom i na inostranim tržištima. Ono što nedostaje je stra-teški pristup razvoju kojim bi se ovi potencijali pokrenuli u korist razvoja ovog pre-kograničnog područja. Jedan od uzroka nedovoljne razvijenosti organske proizvodnje je nedovoljno informacija i znanja o organskoj proizvodnji i to među svim akterima (donosiocima odluka, stručnjacima za poljoprivedu, proizvođačima i potrošačima), a što za posledicu ima upravo odsustvo tog strateškog pristupa razvoju organske proizvodnje, nedogovarajuće mere podrške i onda kada postoje, nezaokružen insti-tucionalno pravni okvir i na kraju propust da se razvija proizvodnja veće vrednosti za kojom postoji potražnja na domaćem, regionalnom i inostranom tržištu. Stoga je prva i ključna preporuka od mnogih koje ova studija daje, da se ulože resursi u poveća-nje informisanosti, nivoa svesti i znanja o organskoj proizvodnji među proizvo-đašima, potrošačima, razvojnima partnerima i državnim/regionalnim i lokalnim donosiocima odluka, i to kao preduslov za sve naredne aktivnosti. Pored znanja o organskoj proizvodnji neophodno je povećati znanje o tržištu i poslovanju uopšte.



SVAKA OD PREPORUKA DETALJNIJE SE OBJAŠNJAVA U STUDIJI A OVDE IH UKRAT-KO REZIMIRAMO:

Potrebno je da se ojača institucionalno-pravni okvir putem usaglašavanja sa di-rektivama EU na državnom nivou (Srbija), izgradnja i zaokruženje zakonskog okvira (Bosna i Hercegovina)

Potrebno je strateški afirmisati na nivou lokalnih zajednica i regiona, značaj serti-fikovane organske poljoprivredne proizvodnje za održiv ruralni ekonomski i eko-loški razvoj

Potrebno je da se poveća nivo svesti opšte populacije i potencijalnih potrošača o organskim proizvodima

Potrebno je da se poveća nivo znanja o sertifikovanoj organskoj proizvodnji među donosiocima odluka, poljoprivrednim stručnjacima i akterima uključenim u ekonomski i ruralni razvoj u lokalnim samoupravama/regionima

Potrebno je da se poveća nivo znanja o principima i načinima proizvodnje među potencijalnim organskim proizvođačima

Potrebno je da se poveća nivo znanja o organskoj proizvodnji među postojećim proizvođačima

Potrebno je da se poveća nivo znanja o tržišnom aspektu organske proizvodnje i karakteristikama potrošača, o prodaji i distribuciji i o načinima prezentacije pro-izvoda

Potrebno je da se podiže nivo svesti i znanja o ekologiji i zaštiti životne sredine među stanovništvom, poljoprivrednim proizvođačima i nosiocima funkcija javne vlasti u odabranim područjima i među drugim razvojnim partnerima i akterima

Podstaći pokretanje bio-bašti kroz edukaciju lokalnog stanovništva, žena i mladih

Podržati istraživanje i informisanje o autohtonim biljnim i životinjskim vrstama sa odabranih područja

Pružiti podršku u procesu konverzije, tj. prelaska s konvencionalne na organsku poljoprivredu kroz dugoročne i strateške subvencije

Podržati start-up inicijative u organskoj proizvodnji

Podržavati udruživanje potencijalnih i postojećih sertifikovanih organskih proi-zvođača, prerađivača i distributera organskih proizvoda u formalne ili neformalne grupe

Omogućiti razmenu dobrih praksi, znanja i iskustava među organskim proizvođa-čima

0

Organska proizvodnja u prekograničnom području Republike Srbije i Bosne i Hercegovine

0

3333 ORGANSKA PROIZVODNJA u prekograničnom području Republike Srbije i Bosne i Hercegovine

UVOD

O studijiStudija o organskoj proizvodnji nastala je u okviru projekta prekogranične saradnje ENO Agri26, podržanog od Delegacije Evropske unije u Srbiji i Delegacije Evropske unije u Bosni i Hercegovini27, koji zajednički sprovode Direkcija za razvoj poljoprivrede grada Valjeva i Savez udruženja organskih proizvođača Federacije Bosne i Hercegovi-ne (SOFBiH), kao vodeći partneri, u saradnji sa Sarajevskom regionalnom razvojnom agencijom SERDA28, Regionalnom privrednom komorom Valjevo i opštinom Sjenica.

Osnovna svrha ove studije je podrška sprovođenju projekta koji se fokusira na razvoj sertifikovane organske proizvodnje (primarne i prerade) u projektom odabranim prekograničnim područjima. U Republici Srbiji to su grad Valjevo, opštine Sjenica, Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina i Ub, a u Bosni i Hercegovini (BiH) to je Sarajevski ma-kroregion (SMR), koji obuhvata 32 opštine29: devet opština Kantona Sarajevo, četiri opštine Zeničko-dobojskog kantona, tri opštine Srednjobosanskog kantona, šest op-ština grada Istočnog Sarajeva, te deset opština Gornjedrinske regije. Od 32 opštine SMR 19 je u Federaciji BiH (FBiH), a 13 u Republici Srpskoj (RS).

Ciljevi studijeU skladu sa preciznim zahtevom naručioca, ovom studijom sagledava se postojeće stanje u odabranim opštinama iz ugla sertifikovane organske proizvodnje, kao i mo-gućnosti i preduslovi za dalji razvoj. Studija sagledava i tržišne aspekte i daje uvid u postojeću situaciju na tržištu organskih proizvoda u Srbiji, i Bosni i Hercegovini te daje smernice kako da se pomogne proizvođačima da bolje razumeju tržište organ-skih proizvoda.

Na kraju, daju se jasne smernice sprovodiocima projekta kako da dalje usmere svoje projektom planirane aktivnosti.

Šire, ovom studijom daju se smernice i ostalim zainteresovanim akterima na koji na-čin da podrže razvoj sertifikovane organske proizvodnje, kao i informacije o organ-skim proizvodima koje je moguće proizvoditi u odabranom području.

26 Okolišno prihvatljiv, novi organski pristup poljoprivredi u prekograničnom području Srbije i Bo-sne i Hercegovine – ENO Agri.

27 U okviru IPA Cross-Border Cooperation, Component II, allocations for 2009,2010,2011.28 www.serda.ba Internet prezentacije Sarajevske regionalne razvojne agencije SERDA.29 Opštine/općine u okviru Sarajevske makroregije koju pokriva SERDA: 19 u Federaciji BiH, u Ze-

ničko-dobojskom kantonu (Breza,Olovo, Vareš, Visoko), Bosansko-podrinjskom kantonu (Foča/Ustikol, Goražde, Pale), Srednjo-bosanskom kantonu (Fojnica,Kiseljak, Kreševo), Kantonu Sara-jevo (Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad, Hadžići, Ilijaš, Trnovo, Vogošća, i 13 u Republici Srpskoj (Čajniče, Foča, Goražde RS, Ilidža RS, Kalinovik, Novo Sarajevo, Pale, Rogatica,Rudo, So-kolac, Stari Grad RS, Trnovo RS, Višegrad).


UVOD

Metodologija izrade studijeStudija je rađena od januara do aprila 2014., a metodologija izrade je uključivala pre-gled relevantnih studija i razvojnih dokumenata za odabrana područja, pregled in-stitucionalno pravnog okvira, pregled dostupnih statističkih podataka o organskoj proizvodnji i poljoprivredi, ekononomiji, agro-ekološkim uslovima i karakteristikama zemljišta u odabranim područjima dok je značajan deo za autore/ke bio odlazak na teren30 u odabrana područja, obilazak organskih farmi i razgovor sa postojećim ali i potencijalnim organskim proizvođačima, predstavnicima lokalne samouprave i cen-trima za razvoj poljoprivrede te obilazak prodajnih mesta gde se prodaju i kupuju organski proizvodi. Statistički podaci o organskoj proizvodnji nešto su dostupniji u Srbiji jer postoji sistem prikupljanja i obrade podataka pri nadležnom ministarstvu dok su za Bosnu pretežno korišćeni podaci udruženja, i ovlašćenih kuća za organsku sertifikaciju. Osnovni zaključci i nacrt studije su predstavljeni tokom dve posete gra-du Valjevu31, i opštini Sjenica32 a sugestije su uključene u finalnu verziju studije. Dogo-vorena je i prezentacija studije na konferenciji u Sarajevu koja će biti održana 16.maja 2014. godine.

Struktura i sadržaj studijeOva studija podeljena je u četiri velike celine.

Prva celina predstavlja pregled organske proizvodnje u Srbiji, a druga celina pregled organske proizvodnje u Bosni i Hercegovini. Treća celina pruža informacije o tržištu a u četvrtoj se daju zaključci i preporuke.

U studiji dajemo pregled organske proizvodnje u Srbiji/Bosni i Hercegovini, instituci-onalni okvir za razvoj organske proizvodnje u ovim zemljama, podatke o površinama pod biljnom organskom proizvodnjom i podatke o organskom stočarstvu, proizvođa-čima i organskim proizvodima, zatim pregled organske sertifikovane proizvodnje u odabranim geografskim područjima: Kolubarski okrug, opština Sjenica i Sarajevska makroregija. Za svako odabrano područje dajemo pregled agroekoloških, klimatskih osobina i karakteristika zemljišta sa smernicama koja bi organska proizvodnju mogla da se razvija, te strukturu konvencionalne proizvodnje. Zatim kratak osvrt na tržište organskih proizvoda u EU, Srbije i Bosne i Hercegovine, ponudu i potražnju, kanale distribucije i cene organskih proizvoda. U poslednjem delu iznosimo zaključke i pre-poruke.

30 Tokom februara i marta 2014.godine obilazak terena u Srbiji31 23. aprila 2014. na sajmu privrede u Valjevu gde je predstavljen i sam projekat „ENO Agri“32 24.aprila 2014. u Centru za razvoj poljoprivrede Sjenica


Šta je organska proizvodnjaOrganska proizvodnja je sistem ekološke, održive poljoprivrede koji se zasniva na visokom poštovanju ekoloških principa uz racionalno korišćenje prirodnih resursa, upotrebom obnovljivih izvora energije, očuvanjem prirodne raznolikosti i zaštitom životne sredine.

Organska poljoprivreda se zasniva na ekološkim principima, i na minimalnoj upotrebi sredstava koja nisu proizvod unutar sopstvene farme jer se tako pospešuje sistem upravljanja koji čuva prirodnu ravnotežu i u prvi plan stavlja zdravlje ljudi, biljaka, živo-tinja i mikroorganizama, zaštitu biodiverziteta i životne sredine.

Metode organske proizvodnje podrazumevaju primenu prirodnih postupaka i sup-stanci, a izostavljaju upotrebu sintetizovanih hemijskih sredstava.

Organska proizvodnja nije tradicionalna proizvodnja, sa kojom se često zamenjuje, nego je naprotiv savremena poljoprivreda zasnovana na znanju i ekološkoj svesti.

Organska proizvodnja se zasniva na principima datim u regulativama EU IFOAM33 (Međunarodna federacija pokreta organske poljoprivrede), zakonima i propisima koji definišu načine proizvodnje i prerade i kontrolu proizvodnje i sertifikaciju.

33 http://www.ifoam-eu.org/

UVOD

1

I DEOOrganska proizvodnja Republika Srbija, Kolubarski okrug i opština Sjenica

1


01 ORGANSKA PROIZVODNJA REPUBLIKA SRBIJA, KOLUBARSKI OKRUG I OPŠTINA SJENICA

40

1. Organska proizvodnja u SrbijiRazvoj organske proizvodnje u Srbiji započet je pre više od dvadeset godina i to zahvaljujući trudu stručnjaka i aktivista okupljenih oko nevladine organizacije Terra’s iz Subotice osnovane 1990. sa ciljem da širi ideje i znanje o organskoj proi-zvodnji. (www.terras.org.rs) Od tada do danas razvila su se i druga Udruženja i or-ganizacije koje rade u ovoj oblasti: Serbia Organica-krovna organizacija koja udru-žuje značajan deo sektora organske poljoprivrede na teritoriji Republike Srbije (www.serbiaorganica.info). Serbia Organica, Terra’s i Zelena mreža Vojvodine (www.zelenamreza.org) članice su međunarodnih organizacija IFOAM-a (International Fe-deration of Organic Agriculture Movements) i AVALON-a ( Fondacija za unapređenje održivog ruralnog razvoja Centralne I Istočne Evrope ) i partneri su državnim i inostra-nim institucijama u domenu usklađivanja i koordinacije organske poljoprivrede u Sr-biji. Tu su još, VitaS Ruma,Udruženje za biodinamičku proizvodnju (www.biodinamika.org) Biobalkan, Beograd,Topass,Eko-Telečka te Regonalni centri za razvoj organske poljoprivrede u Selenči ( www.organiccentar.rs) , u Valjevu ,Užicu ,Leskovcu, Svilajncu-,i Negotinu. Organizacije koje su prve pokrenule organsku proizvodnju u Srbiji dopri-nele su stvaranju institucionalnog okvira za dalji razvoj organske proizvodnje u Srbiji.

Iako je počeo da se razvija u Srbiji pre više od 20 godina, sektor je još uvek nedovolj-no razvijen i ne ispunjava svoj puni tržišni potencijal ni za domaće tržište. Na tržištu je stoga potražnja za organskim proizvodima mnogo veća nego ponuda. Nezadovo-ljena potražnja nadomešta se proizvodima iz uvoza.

1.1. INSTITUCIONALNI OKVIR I PODRŠKA

1.1.1. Zakonski okvir

Organska proizvodnja je u potpunosti kontrolisana proizvodnja. Proizvodnja organskih proizvoda u Republici Srbiji regulisana je Zakonom o organskoj proizvodnji34 koji je usvo-jen 2010.godine.a primenjuje se od 2011. Ovaj zakon i doneti pravilnici (Pravilnik o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i metodama organske proizvodnje)35 I Pravilnik o izmenama i dopunama pravilnika o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i meto-dama organske proizvodnje36) detaljno regulišu sva pitanja koja se odnose na metode organske proizvodnje, kontrolu i sertifikaciju, preradu, skladištenje, transport, promet i obeležavanje organskih proizvoda.Poštovanje standarda i zakonski propisanih uslova proizvodnje, prerade, skladištenja, prometa, obeležavanja organskih proizvoda je pod stručnim nadzorom organa državne uprave. Sistem kontrole organskih proizvoda u Sr-biji je uspostavljen po ugledu na sistem kontrole koji je propisan regulativama EU37.

34 (”Službeni glasnik RS”, broj 30/10 od 7.5.2010. god.), koji je stupio na snagu 1.01.2011. godine35 Objavljen u Službenom glasniku RS br. 48/1136 Objavljen u Službenom glasniku RS br. 40/1237 Uredbom Saveta (EZ) br. 834/2007 i Uredbom Komisije (EZ) br. 889/2008



41

U Srbiji svi sertifikovani organski proizvodi moraju da ima-ju nacionalni znak kojim se garantuje da je proizvod prošao kroz proces kontrole i da je sertifikovan u skladu sa stro-gim regulativama od strane nezavisnog sertifikacionog tela koje akredituje Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine.

Postoje i poljoprivredni proizvodi koji su još uvek u tzv. prelaznom periodu (period konverzije koji obično traje od 1 do 3 godine), ali se već proizvode metodama organske poljoprivredne proizvodnje. Oni još uvek ne mogu da budu označeni kao organski i da se obeleže nacionalnim znakom već se označavaju: proizvod iz perioda konverzije.

Ukoliko proizvod nema ovu oznaku već samo prefikse „Bio“, „Eko“ ili „Organsko“, to znači da nije sertifikovan or-ganski proizvod.

Oznaka za organske proizvode iz EU

1.1.2. Podrška za razvoj

Podrška za razvoj organske proizvodnje dolazi najviše od Udruženja i to u vidu edu-kacija, savetovanja, povezivanja, i razvoja lokalnog tržišta dok podsticaje u vidu sub-vencija daje država preko programa Ministarstva za poljoprivredu i zaštitu životne sredine. Ako izuzmemo Udruženja ili međunarodno finansirane projekte, na lokalnom nivou izostaje podrška od strane lokalne samouprave; naime, iako odvaja sredstva podrške poljoprivredi, time nije obuhvaćena organska proizvodnja. Kao što su potvr-dili sagovornici tokom terenskih poseta u okviru rada na ovoj studiji, jedan od razloga je nedovoljno znanje i informisanost o organskoj proizvodnji i načinima na koje bi tre-balo podržati njen razvoj.



42

Finansijska podrška sektoru organske proizvodnje:

Godina Ukupan iznos izdvojen iz budžeta Namena

2005/2006* prvi put podržano

19.000 EUR Troškovi sertifikacije

2007/2008 11.000 EUR Troškovi konverzije/prelaska na organsku

2009 46.000 EUR Subvencije

2010 200.000 EUR -

2011 400.000 EUR -

2012 Izostala podrška osim 50% troškova sertifikacije

2013 Prema usvojenom Zakonu o podsticajima u poljoprivredi cena koja se plaća po hektaru je uvećana za 40% u odnosu na konvencionalnu

NAPOMENA: Pravilnikom kojim se definiše ostvarivanje podsticaja organski stočari stavljeni su u nepovoljan položaj pa je mali broj ostvario subvencije. Tokom 2014 očekuje se promena ovog Pravilnika.

Po hektaru iznos

Izvor: “Organska poljoprivreda u Srbiji 2014”, Nacionalno udruženje za razvoj organske proizvodnje “Serbia Organica”

1.2. PODACI O ORGANSKOJ PROIZVODNJI U SRBIJI

Prema podacima Ministarstva poljoprivrede iz 2013. godine u Srbiji se organska bilj-na proizvodnja (ratarska, povrtarska i voćarska) odvija na 7.455 ha ili 0,22% korišće-nog poljoprivrednog zemljišta, a od toga je 4.010 ha ima status organske proizvodnje, a 3.455 ha status proizvodnje u konverziji.38

Kada je reč o organskoj stočarskoj proizvodnji (krupna stoka, sitna stoka, živina, pčele), u organskom statusu ima 2.972 grla krupne stoke, 708 sitne, 183 komada živi-ne i 1.273 košnica. U konverziji ima 481 krupne stoke, 3.473 sitne stoke, 1.432 živine i 764 košnice. Tendencije rasta su vidljive, naročito u gajenju sitne stoke i živine.

38 Konverzija je period prelaska s konvencionalne na organsku proizvodnju. Ovaj period je kontroli-san od strane sertifikacionih kuća i u njemu proizvođač primenjuje principe organske proizvodnje pre nego što stekne pravo da bude sertifikovani organski proizvođač.



43

1.2.1. Biljna proizvodnja

Tabela 1.0. Pregled površina organske biljne proizvodnje po kategorijama do septembra 2013.

Republika Srbija

ORGANSKA BILJNA PROIZVODNJA

Period konverzije (ha)

Organski status (ha) Ukupno (ha)

Ratarska proizvodnja (žitarice, lekovito i začinsko bilje, industrijsko i krmno bilje, livade i pašnjaci)

2973 2360 5333

Voćarska proizvodnja 357 1527 1884

Povrtarska proizvodnja 115 123 238

UKUPNO 3445 4010 7455


Ratarska organska proizvodnja je najzastupljenija sa čak 72%, a u taj procenat ulaze i livade i pašnjaci, dok voćarska proizvodnja zauzima 25% površina, a povrće se proi-zvodi na svega 3% površina od ukupne površine pod organskom proizvodnjom.

Kada se uporede površine u konverziji i u organskom statusu, vidi se tendencija rasta organske ratarske proizvodnje, dok se poljoprivredni proizvođači zasad nešto manje odlučuju na prelazak u organsku voćarsku proizvodnju.

Organska proizvodnja povrća je uglavnom namenjena domaćem tržištu a površinu sa organskim statusom prati gotovo ista tolika površina u periodu konverzije. Kada se površine povećaju i poraste ponuda povrća realno je očekivati dalje investiranje u pre-radu povrća kojom se dobijaju proizvodi veće vrednosti (sušeno, konzervirano povrće).



44

1.2.2. Stočarstvo

Tabela 1.2. Pregled organske stočarske proizvodnje (do septembara 2013)

Republika Srbija

ORGANSKA STOČARSKA PROIZVODNJA.

Period konverzijeBroj

Organski statusBroj

UkupnoBroj

Krupna stoka (goveda, bivoli, konji, magarci) 481 2.972 3.453

Sitna stoka (ovce, koze, svinje) 3.473 708 4.181

Živina (kokoši, guske, patke, ćurke, morke) 1.432 183 1.615

Košnice 764 1.273 2.073


Što se tiče organske stočarske proizvodnje, sitna i krupna stoka su najzastupljenije sa ukupno 68% učešća u broju grla/jedinki/košnica, košnice su zastupljene sa 18% a jedinke živine sa 14% u ukupnoj stočarskoj organskoj proizvodnji.

1.2.3. Proizvođači organskih proizvoda u Srbiji

Prema podacima Ministarstva za 2013. godinu u Srbiji ima 1.061 organskih proizvođača. Od tog broja 864 su sertifikovani organski proizvođači a 266 su u statusu konverzije.

Postoji nekoliko tipova organskih proizvođača: individualni-samostalni koji imaju di-rektno sklopljen ugovor sa nekom od kontrolnih organizacija i imaju individualni ser-tifikat za svoju organsku proizvodnju, i kooperanti čija proizvodnja podleže grupnoj sertifikaciji, dozvoljenoj po važećem Zakonu o organskoj proizvodnji Republike Srbi-je, gde su proizvođači u ugovornom odnosu s nekom od kompanija koja im otkupljuju celu proizvodnju namenjenu izvoznim tržištima i istovremeno im obezbeđuje podrš-ku: inpute, edukaciju, pokrivanje troškova sertifikacije, pri čemu je nosilac sertifikata kompanija, a ne sam proizvođač.

Takođe, veliki domaći maloprodajni poslovni sistem Univerexport, koji ima najveću ponudu organskih proizvoda domaćih proizvođača-dobavljača39 ima 55 ha sertifiko-vane organske ratarske proizvodnje u Vojvodini.

39 http://www.univerexport.rs/sr/organic/organska-hrana.html



45

U Srbiji ima 18 kompanija40 prerađivača organskih proizvoda: heljda (brašno,dušeci, jastuci), sušeno i pasterizovano voće i povrće, smrznuto voće, čajevi, začinsko i leko-vito bilje, biljni namazi, džemovi, sokovi, vino, rakija, pečurke.

Najveći izazovi organskih proizvođača u Srbiji su nedovoljna količina nekih sirovina potrebnih za realizaciju procesa proizvodnje; neredovna i nepotpuna snabdevenost tržišta semenskim i sadnim materijalom, naročito u potrebnim količinama; nedovolj-ne količine organskog stajnjaka i komposta (zato je za razvoj organske poljoprivrede značajan razvoj organskog stočarstva); takođe, nedostaje pravilnik kojim bi se po-jednostavile sada dugotrajne i skupe procedure za uvoz organskih đubriva, bioloških sredstava za zaštitu, setvenog i sadnog materijala čije je korišćenje dozvoljeno u organskoj proizvodnji u EU, i to otežava pristup sirovinama u organskoj proizvodnji. U sektoru su prisutne i nove tendencije, naime veliki trgovinski lanci jačaju ponudu organskih proizvoda koji su cenovno i kvalitetom konkurentni domaćim proizvodima. Primetan je i trend uključivanja u primarnu biljnu i animalnu proizvodnju velikih kom-panija, koje organsku proizvodnju praktikuju na velikim površinama,kao što je Velvet farma u Čurugu. Proizvodnja stočne hrane, kao i kompletan sektor animalne organske proizvodnje, ima rastući trend, a sredinom 2013. god su se prvi put na tržištu Srbije pojavili organski mlečni proizvodi (sveže mleko, jogurt, pavlaka),mlekare Imlek iz Su-botice.

40 Izvor: Serbia Organica, Organska proizvodnja u Srbiji 2014.



46

1.3. ORGANSKA SERTIFIKOVANA PROIZVODNJA U KOLUBARSKOM OKRUGU I SJENICI

1.3.1. Kolubarski okrug

Prema evidenciji Ministarstva poljoprivrede do septembra 2013. u Kolubarskom okrugu bilo je osam organskih sertifikovanih proizvođača. Šest su individualni proi-zvođači, a dva su preduzeća.41

Oni ukupno obrađuju oko 111 ha, od čega je 16% (17,92ha) sertifikovano kao organsko, a 84% (93,19ha) ima status proizvodnje u konverziji. Od ukupne površine 3,63 ha su pašnjaci.

Tabela 1.3. Pregled površina pod organskom proizvodnjom, 2012.

Kolubarska oblast Obradiva površina (ha) Pašnjaci (ha) Ukupno (ha)

u konverziji 92,41 0,78 93,19

organski status 15,07 2,85 17,92

ukupno 107,48 3,63 111,11

Pored šest individualnih proizvođača, u Kolubarskom okrugu posluju i dve kompanije “Frikos” i “Vallis Organica” (prikupljanje i prerada samoniklog bilja), koje imaju i svoje kooperante.

Najveću površinu obrađuje “Frikos”: od njegovih 73 ha obradivih površina čak 67 ha je pod kupinom i u procesu konverzije. Pored proizvodnje, Frikos ima i veliku hladnjaču za skladištenje proizvoda. S obzirom na to da se radi o voću, većina tih proizvoda ide u izvoz.

Posle preduzeća Frikos, najveća su dva individualna proizvođača: jedan iz sela Pam-bukovica, u opštini Ub, koji se na približno 20 ha bavi kombinovanom proizvodnjom (povrće, voće, žitarice, krmno i industrijsko bilje) i drugi iz sela Mali Borak, u opštini Lajkovac, sa oko 10 ha uglavnom pod voćem.

41 Podatak zaključno sa 31. decembrom 2012.



47

ORGANSKI PROIZVODI, KOLUBARSKI OKRUG, 2014.

VOĆE šljiva, jagoda

POVRĆE krompir, boranija, grašak, paprika, paradajz, krastavac, kupus, lubenica, cvekla, salata, tikvice, blitva, rotkvice, crni luk

ŽITARICE pšenica, kukuruz,krmno i industrijsko bilje

MED

Individualni organski proizvođači svoje proizvode prodaju direktno „na pragu“, na or-ganskim farmama, ili na organskoj pijaci u sklopu zelenih pijaca u Beogradu. Od maja ove godine će sveže organsko povrće biti dostupno i na pijacama u Valjevu i Lazarevcu.

Ostali individualni proizvođači obrađuju male površine, ukupno oko 9 ha.

1.3.2. Opština Sjenica

I pored odličnih uslova za organsku proizvodnju, u opštini Sjenica nema organski ser-tifikovanih proizvođača kao ni onih u statusu konverzije. Ipak, postoji velika za-interesovanost nekoliko proizvođača42 za organsku proizvodnju i to za heljdu, med, aroniju, žitarice kao i jednog za organsko ovčarstvo i preradu u ovčiji organski sir.

42 Autori studije su imali priliku da razgovaraju sa ovim proizvođačima prilikom terenskih poseta.



48

2. Karakteristike odabranih geografskih područja i potencijali za organsku proizvodnju

Svrha ovog dela je predstavljanje geografskog područja koja su obuhvaćena ovom studijom, i to demografske karakteristike, klimu, zemljište i strukturu postojeće po-ljoprivredne proizvodnje te da ukažemo na potencijale za razvoj organske proizvod-nje i potencijalnih organskih proizvoda.

2.1. KOLUBARSKI OKRUG, SRBIJA

2.1.1. Osnovni pokazatelji na nivou okruga

Kolubarski okrug nalazi se u severozapadnoj Srbiji i zauzima površinu od 2.474 km2. Prema popisu iz 2011. godine u okrugu ima 174513 stanovnika koji žive u 218 naseljenih mesta i sela, a čine ga gradski i opštinski centri: Grad Valjevo, opštine Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina i Ub.

Slika 1. Slika 2. Opštine u Kolubarskom okrugu Mapa Srbije po okruzima



49

Odlikuje se umereno kontinentalnom klimom uz specifičnosti uslovljene geografskim odlikama od planinskog, brdskog do ravničarskog područja sa karakterističnim poljo-privrednim oblastima:

ravničarsko dolinski - stočarsko ratarski obuhvata pro-stor do 250 m nadmorske visine gde je i najkvalitetnije zemljište na oko 46000 ha oranica bez ograničenja za proizvodnju i navodnjavanje i pretežno je u privatnom vla-sništvu sa prosečnom površinom od 2,8 ha. Pored ratar-ske i povrtarske proizvodnje zastupljeno je govedarstvo (mlečno-mesni tip), ovčarstvo i svinjarstvo.

brežuljkasto – stočarsko ratarski prostor obuhvata po-vršine na nadmorskoj visini do 500 m gde je najzastuplje-nije zemljište IV klase (granično za ratarstvo).U privatnom posedu prosečna parcela obradivog zemljišta je 3 ha. Naj-zastupljenije je voćarstvo a veliki je udeo livada i pašnjaka

brdskoplaninski – stočarsko voćarski prostor je na se-veru Kolubarskog okruga (venac Valjevskih planina) sa šumsko travnom vegetacijom. Preovlađuje zemljište V i više bonitetne klase nepogodno za obradu. Dominantni su pašnjaci i voćnjaci i to posebno maline. U privatnom pose-du prosečna obradiva površina je 4,53 ha.

2.1.2.Agroekološke karakteristike opština Kolubarskog okruga

OPŠTINA VALJEVO

Opština Valjevo je administrativni centar kolubarskog okruga sa 9031243 stanov-nika. Nalazi se na prosečnoj nadmorskoj visini od 185m, na obalama reke Kolubare, u kotlini okruženoj vencem planina. Klima Valjeva je umereno kontinentalna sa sred-njom godišnjom temperaturom od 110, sa najhladnijim januarom i najtoplijim julom. Srednja godišnja količina padavina je 785,7 mm a sneg je prisutan u proseku 30,9 dana. Klima je pod uticajem Panonskog basena i brdsko planinskog reljefa. Ravničar-ski tereni (I do IV bonitetna klasa zemljišta su u području kotline Kolubare i na bre-žuljkastm terenima koji su bogati voćnjacima i malinjacima. Manje plodna zemljišta IV-VIII bonitetne klase obuhvataju 30% ukupnih površina i prostiru se u planinskim područjima. Brdsko planinski predeli pogodni su za voćarstvo (nadmorska visina 400-800 m), abogati travnjaci za govedarstvo i ovčarstvo. Među prvima započe-

43 Popis stanovništva 2011., Zavod za statistiku Republike Srbije



50

lo je gajenje sada već poznatih rasa simentalskog govečeta i ovaca44 rase sjenička oplemenjena, a danas i rase vitenberg. (Izvor: Strategija ruralnog razvoja Valjeva od 2012-2022,Valjevo2012).

Potencijali za organsko ovčarstvo (autohtone rase) i voćarstvo (šljive, jabuke i maline,kupine i dr.), prerada voća, povrća i žitarica,povrtarstvo i povrtarska plastenička proizvodnja, bio-bašte i proizvodnja krompira na planini Rajac. Pčelarstvo je takođe moguće uz prethodnu organsku sertifikaciju površina na kojima pčele idu na ispašu.

OPŠTINA LAJKOVAC

Opština Lajkovac nalazi se u srednjem delu kolubarske doline. Ima 15475 stanovnika u 19 naselja. Opština je dobro povezana drumskim i železničkim saobraćajem sa ostat-kom Srbije. Karakteristično je visoko učešće ravničarskog zemljišta (nadmorske visine od 90 do 365 m). Niži brežuljkasti i ravničarski tereni podložni su eroziji. Opština ima umerenu kontinentalnu klimu uslovljeno specifičnošću položajem i rečnim dolinama Kolubare i njenih pritoka Ljiga i Toplice. Na području Lajkovca (poljoprivredno zemljište čini 83% ukupne površine opština) zastupljena su četiri tipa zemljišta, a najkvalitetnija zemljišta su u dolini reke Kolubare (I i IIa klase boniteta) plodne površine kao i ukupna životna sredina ugroženi su eksploatacijom uglja (Basen Kolubara). To je ujedno i razlog male zastupljenosti čistih poljoprivrednih proizvođača. U poljoprivredi je za-stupljeno stočarstvo (govedarstvo, svinjarstvo, ovčarstvo), ratarsvo (kukuruz, pšeni-ca, lucerka, crvena detelina) i voćarstvo (šljiva, jabuka i dr). (Izvor:Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Lajkovac od 2010-2015. Opština Lajkovac 2010.)

Zbog eksploatacije uglja opština ima ugroženu životnu sredinu. Kulture koje bi mogle da se gaje organski su one koje se i sada konvencionalno uzgajaju s tim da je preduslov pažljiva analiza ekoloških uslova na konkretnom zemljištu svakog proizvođača.

OPŠTINA LJIG

Opština Ljig nalazi se u centralnoj Srbiji i ima 12754 stanovnika u 27 naselja. Okru-žena je obroncima planina Rajac i Rudnik koje daju pečat brdsko-planinskog naselja, a opština pripada makroregiji planinsko-kotlinske Srbije. Samo manji delovi koji čine aluvijalne ravni većih rečnih tokova (Ljig, Dragobilj, Kačer i dr.) imaju karakter ravni-čarskog terena. Opština se prostire na površini od 279 km2 (od čega na poljoprivrednu

44 U Valjevu je aktivno i Udruženje „Kolubarski ovčari“



51

površinu otpada 18.295 ha, a na šumsku 7.918 ha). Najviši vrh je visok 851m, a najniža tačka sa 121m nadmorske visine je na mestu gde reka Ljig preseca administrativnu granicu opštine. Visinska razlika između najviše i najniže tačke iznosi 730 m. Prosečna godišnja temperature je oko 11°C u nižim predelima, a oko 9°C u višim predelima. Ve-getacioni period traje od kraja marta do kraja oktobra. Temperaturna razlika izmedju najtoplijeg i najhladnijeg meseca iznosi od 21-20°C. Prosečna količina padavina u ni-zinskom delu je od 650-810 mm, u brdovito dolinskom od 200-500mm, a u planinskom delu 800mm (na Rajcu 891,6mm, a na Divčibarama 1002mm). Najpovoljniji agroeko-loški uslovi su u ravničarsko-dolinskom rejonu ( posebno za gajenje kukuruza) naročito uz vodotokove. Najveća je zastupljenost njiva, livada i voćnjaka, a u sto-čarstvu porodične manje farme sa razvijenim ovčarstvom, mlečnim tipom gove-darstva, svinja i živine. Poznata je proizvodnja krompira na Rajcu, a nekada i šljiva, a ostalo povrće i voće gaji se na manjem posedu za lokalno tržište. (Izvor: Branka Tošić: Regionalni aspekti razvoja opštine Ljig, Ana Milanović: Klimatske odlike opštine Ljig i šire okoline.Geografski institut “Jovan Cvijić”,SANU,Beograd 2008)

Potencijal za organsko stočarstvo i ratarstvo, krmna bilja, kao i voćarstvo i preradu.

OPŠTINA MIONICA

Opština Mionica ima 14335 stanovnika i obuhvata dve geografske celine: Podgorinu i Kolubaru koji predstavljaju ogranci Maljena i Suvobora, odnosno delovi slivova reke Lepenice, Ribnice i Toplice i čini 13% ukupne površine kolubarskog okruga. Odlikuje se povoljnim geografskim položajem i konfiguracijom terena sa mestom Mionica gradskog tipa i ostala seoskog, razbijenog tipa (ima 36 naseljenih mesta), a većina je na obroncima Maljena i Suvobora. Opština Mionica ima relativno stabilnu umere-no kontinentalnu klimu uz manifestacije subhulidne i mikrotermalne klime (hladne zime i suva topla leta). Srednja godišnja maksimalna temperatura vazduha je 17,7oC, najtopliji je juli i august a najhladniji decembar i januar. Amplituda između apsolutne maksimalne i apsolutne minimalne veoma niska 10,9oC. Prosečna suma padavina je 774 mm i to neravnomerno raspoređena (najviše u julu, a najmanje u februaru). Pod-ručje opštine je na nadmorskoj visini od 140 do 200 m (severni deo - ravničarsko do-linski); 200-400 m brežuljkasti središnji deo, a na jugu je brdsko-planinski rejon sa nadmorskom visinom od 400-1.015 m (najzastupljeniji). Opština Mionica ima povoljan geografski položaj i dobru saobraćajnu povezanost (Beograd, Ibarska magistrala) sa većim centrima. U opštini Mionica zastupljen je podzom (zemljište kiselog supstrata) smeđe podzolasto (tipično šumsko kiselo i jako kiselo) i smonice (teško za obradu) sa najmanjim procentom I bonitetne klase i najvećim iz V i VI bonitetne klase. Većina ze-mljišta je (70%) kiselo (pH 4-4,5) a raznolikost upućuje na neophodnu prethodnu analizu (pre ulaska u proizvodnju) zemljišta. Uz to zemljišta su značajno ugrožena erozijom i poplavama. Poljoprivredno zemljište čini 66% ukupne teritorije i najviše



52

je njiva (42%) a zatim voćnjaka (8%) i pašnjaka oko 7%. (Izvor: Strategija razvoja op-štine Mionica.Institut za ekonomiku poljoprivrede,Beograd,2008)

Potencijal za organsku proizvodnju je u onim kulturama koje se i sad gaje, s tim da je neophodna analiza ekoloških uslova i zemljišta za svaku pojedinačnu parcelu te mere za oporavak zemljišta.

OPŠTINA OSEČINA

Opština Osečina ima 12536 stanovnika, u 20 naseljenih mesta sa dominantnim ude-lom seoskog stanovništva (18 sela) kojima je u 70% poljoprivreda jedino zanimanje na levoj i desnoj obali gornjeg i srednjeg toka reke Jadra i pritoka, sa manjim plodnim dolinama, voćnjacima i šumama brdsko planinskih predela do planina Cer, Medvednik, Sokole. Klima je umereno kontinentalna, sa većim brojem mraznih dana i sa 44 dana u proseku sa snežnim pokrivačem. Teritorija opštine se nalazi na nadmorskoj visini od 189-971 m, sa ravničarsko-talasastim rejonom (20% površina), brdskim (60%) i brd-sko planinskim (20%). Opštinu Osečinu čini oko 32.000 ha od čega je oko 9.500 ha poljoprivrednog. U neposrednoj okolini saobraćajnica beleži se povećan sadržaj olova i saliniteta u zemljištu.. Zemljište na području Opštine ugroženo je zagađivanjem od vode i proceđivanjem deponija. Najveći deo površina je bonitetne klase I –IV a u obradivim površinama preovlađuju III i IV klasa umereno pogodne za poljoprivredu. Najzastupljenija je proizvodnja šljiva, malina i kupina, u stočarstvu to je ovčarstvo (velike površine pod livadama i pašnjacima). Opština Osečina bogata je lekovi-to-začinskim vrstama i šumskim plodovima. Od ratarskih useva vodeća vrsta je kukuruz a značajna je proizvodnja krompira i duvana. Planska dokumenta ističu po-trebu proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane. (Izvor: Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Osečina, 2011-2022,Opština Osečina,2011)

Potencijal za organsko voćarstvo, ovčarstvo kao i prikupljanje lekovito začinskih vrsta i šumskih plodova.

OPŠTINA UB

Opština Ub pripada ravničarsko-brežuljkastom rejonu gornjeg toka reke Tamnave, Uba i Kolubare Ima 29101 stanovnika u 38 naselja (37 sela i mesto Ub). Veoma dobra sao-braćajna povezanost sa Beogradom kao velikim tržišnim centrom omogućuje plasman različitih proizvoda, posebno povrće (plastenici i njivsko baštenska proizvodnja). Klima je umereno kontinentalna sa srednje godišnjom temperaturom 11oC i sa 722 mm padavi-na (133 prosečna dana sa padavinama). Opština je bogata razgranatom hidrografskom mrežom ali slivovi nisu uređeni. Poljoprivredno zemljišti čini oko 78% površine opštine a oko 92% je u privatnom vlasništvu. Zastupljeni su amfiglej , libadska crnica, mlado



53

aluvijalno zemljište pseudoglej (najzastupljeniji) i ritska crnica. Najveći procenat čine zemljišta II – IV boniteta što omogućuje ratarsko-povrtarsku, stočarsku i voćarsko vi-nogradarsku proizvodnju. Prvi organski proizvođači kao i agroekološki ali i ekonomski uslovi (blizina tržišta Beograda i tradicija) omogućuju brži razvoj organske poljoprivre-de. (Izvor: Strategija održivog razvoja opštine UB,2010 do 2020,Opština Ub,2010)

Potencijal za organsko povrtarstvo, stočarstvo, voćarsko-vinogradasku proizvodnju, ratarstvo i proizvodnju organskog semena.



54

3. Opština Sjenica

3.1. AGROEKOLOŠKE KARAKTERISTIKE OPŠTINE SJENICA

Opština Sjenica se nalazi u jugozapadnoj Srbiji u Zlatiborskom okrugu, na granici sa Crnom Gorom, i na prostranoj Pešterskoj visoravni, u području Sandžaka i ima 26392 stanovnika. Sjenica je jedna od najvećih opština po površini u Srbiji, smeštena u ko-tlini sa svih strana okruženoj planinama,a na obalama rečice Grabovice. Geografski je i ekonomski centar Pešterske visoravni koja je najveća visoravan na Balkanu i jedna od većih u Evropi. Pešterska visoravan predstavlja jedinstven geografski i klimatski prostor Srbije. Prostor Pešterske visoravni je pretežno planinskog karak-tera. Sama Sjenica se nalazi na nadmorskoj visini od 1.030 metara, po čemu je jedno od najviših naselja u Srbiji. Prosečna nadmorska visina celog područja kreće se od 1.100 do 1.200 metara. U okolini Sjenice nalazi se nekoliko visokih planina – Jadovnik (1.734 m), Zlatar (1.627 m), Giljeva (1.617 m), Javor (1.529 m) i Golija (1.833 m).

Kroz Sjenicu i neposrednu okolinu protiču četiri reke: Uvac, Vapa, Grabovica i Jablani-ca, koje nešto dalje od grada formiraju veštačko Sjeničko jezero. Sve ove geografske i reljefne karakteristike Pešteru i Sjenici daju posebnu vrstu kontinentalne mikro kli-me sa izrazito hladnim zimama.

Sjenica je ne samo u Srbiji, već i šire u Evropi poznata po veoma niskim zimskim tem-peraturama. Ovde temperature zime znaju da padnu i do minus 40oC. Zbog ovakvih mikroklimatskih karakteristika, ovo područje često nazivaju balkanskim Sibirom. Prosečna godišnja temperatura na Pešteru iznosi 6 stepeni. Ni leta ovde nisu previše topla. Jutra su hladna i maglovita, a dnevna temperatura od 30 stepeni noću se spu-šta za dvadesetak stepeni. (Izvor: Strategija održivog razvoja opštine Sjenica do 2020,revidirana verzija,Sjenica 2011)

SJENICA



55

Potencijal za: organsku proizvodnju stočne hrane/krmne kulture; organsko stočarstvo/ovce i goveda, meso, mlečni proizvodi, pčelarstvo (preduslov je organska sertifikacija polja na kojima se napasaju pčele) semenski krompir, proso, heljda, ovas, autohtone sorte žita, organsko seme, prerada organskih žitarica, lekovite i začinske biljke (žuti) kantarion, šumske jagode da počnu da se gaje i u plastenicima i bio bašte.



56

4. Struktura konvencionalne poljoprivrede u Kolubarskom okrugu i opštini Sjenica, Republika Srbija

4.1. POLJOPRIVREDNA GAZDINSTVA

Prema popisu poljoprivrede u Republici Srbiji u Srbiji ima ukupno 63155245 poljopri-vrednih gazdinstava, sa 3437423ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta, pa proseč-no korišćeno poljoprivredno zemljište iznosi 5,44 ha po domaćinstvu. Od ukupnog broja u Srbiji, u Kolubarskom okrugu je 4,37% odnosno 27604 gazdinstava na 125271 ha, u proseku 4,54ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta po gazdinstvu, dok u Sje-nici ima 0,87% odnosno 5550 gazdinstava sa u proseku 9,74ha po gazdinstvu. Sjenica ima čak 4,3ha više hektara korišćenog poljoprivrednog zemljišta po gazdinstvu od proseka u Srbiji. Poljoprivredna gazdinstva su mahom porodična.

Tabela 1.4. Poljoprivredna gazdinstva prema veličini korišćenog pojoprivrednog zemljišta (KZP)

RegionOblastGrad – opština

Ukupno Ukupno

Prosečno KPZ po gazdinstvu, haBroj polj. gazdinstava ha

REPUBLIKA SRBIJA 631 552 3 437

423 5.44

Sjenica 5 550 54 051 9.74

Kolubarska oblast 27 604 125 271 4.54

Valjevo 8 815 39 958 4.53

Lajkovac 2 578 10 291 3.99

Ljig 3 107 13 396 4.31

Mionica 3 457 16 313 4.72

Osečina 3 641 16 361 4.49

Ub 6 006 28 952 4.82

Izvor: Popis poljoprivrede u R. Srbiji, 2012.g.

45 Izvor:Popis poljoprivrede u Republici Srbiji 2012,Republički zavod za statistiku,2013



57

4.2. ZEMLJIŠTE

Klima, struktura zemljišta i poljoprivredna proizvodnja prilično se razlikuju u opštini Sjenica u poređenju sa opštinama Kolubarskog okruga. Najveća razlika je u vrlo viso-kom procentu nekorišćenog poljoprivrednog zemljišta, 25% u Sjenici nasuprot 5% u Kolubarskom okrugu i 8% na nivou cele Srbije.

Tabela 1.5. Raspoloživo zemljište poljoprivrednih gazdinstava

Region Oblast Grad – opština

Raspoloživo zemljište

PG ha

poljoprivredno zemljište drugo zemljište

korišćeno nekorišćeno šumsko ostalo zemljište

ha % ha % ha % ha %

REPUBLIKA SRBIJA 630742 5346597 3437423 64% 424054 8% 1023036 19% 462084 9%

Sjenica 5541 105160 54051 51% 26782 25% 23582 22% 745 1%

Kolubarska oblast 27589 183161 125271 68% 9012 5% 39731 22% 9146 5%

Valjevo 8814 64155 39958 62% 2547 4% 18452 29% 3197 5%

Lajkovac 2576 14979 10291 69% 623 4% 2163 14% 1901 13%

Ljig 3100 21865 13396 61% 2798 13% 4602 21% 1068 5%

Mionica 3454 22291 16313 73% 636 3% 4653 21% 690 3%

Osečina 3640 25261 16361 65% 1627 6% 6378 25% 896 4%

Ub 6005 34610 28952 84% 781 2% 3483 10% 1394 4%


4.3. POLJOPRIVREDNA BILJNA PROIZVODNJA

Kada je u pitanju poljoprivredna proizvodnja, u Kolubarskom okrugu su najzastupljenije oranice i bašte koje zauzimaju 56% poljoprivrednog zemlljišta, slede livade i pašnjaci sa 32% i voćnjaci sa 11%. U Sjenici je situacija prilično drugačija, pa imamo čak 69% kori-šćenog poljoprivrednog zemljišta pod livadama i pašnjacima, a 30% čine oranice i bašte.



58

Tabela 1.6. Korišćeno poljoprivredno zemljište gazdinstava po kategorijama


Okućnica Oranice i bašte Livade i pašnjaci voćnjaci

ha % ha % ha % ha %

REPUBLIKA SRBIJA

23 727 1% 2 513 154 73% 713 242 21% 163 310

5%

Sjenica 244 0% 16 208 30% 37 478 69% 120 0%

Kolubarska oblast

1 218 1% 70 042 56% 40 179 32% 13 685 11%

Valjevo 397 1% 17 714 44% 16 109 40% 5 657 14%

Lajkovac 125 1% 6 652 65% 3 027 29% 483 5%

Ljig 199 1% 6 464 48% 5 641 42% 1 072 8%

Mionica 149 1% 9 050 55% 5 661 35% 1 446 9%

Osečina 111 1% 6 597 40% 5 747 35% 3 900 24%

Ub 238 1% 23 565 81% 3 994 14% 1 129 4%


Kod oranica i bašti, u obe oblasti najveće su površine pod žitom i krmnim biljem; u Sjenici imamo žita na 80% površine, krmno bilje na 14% i krompir na 5%, dok u Kolu-barskom okrugu žito na 72%, krmno bilje 22%, industrijsko bilje pretežno soju na 4% i povrće na 1% površina..



59

Tabela 1.7. Oranice i bašte


žita krompirindustrijsko bilje

povrće,bostan i jagode krmno bilje

ha % ha % ha % ha % ha %

REPUBLIKA SRBIJA 1715562 68% 25 132 1% 383 881 15% 33

232 1% 256 008 10%

Sjenica 12 968 80% 735 5% 1 0% 19 0% 2 344 14%

Kolubarska oblast 50 431 72% 318 0% 2 583 4% 645 1% 15 470 22%

Valjevo 12 356 70% 93 1% 138 1% 85 0% 4 787 27%

Lajkovac 5 107 77% 6 0% 344 5% 10 0% 1 111 17%

Ljig 4 369 68% 64 1% 113 2% 17 0% 1 841 28%

Mionica 5 792 64% 63 1% 137 2% 50 1% 2 951 33%

Osečina 4 448 67% 84 1% 135 2% 27 0% 1 817 28%

Ub 18 358 78% 8 0% 1 716 7% 456 2% 2 963 13%


U proizvodnji povrća, u Sjenici imamo 19 ha pod povrćem a u Kolubarskom okrugu čak 645 ha, odnosno 1% korišćenog poljoprivrednog zemljišta, što je u proseku repu-bličkog nivoa. Zanimljivo je da je čak 45% površina pod povrćem, odnosno 290 ha, u Kolubarskom okrugu u zaštićenom prostoru (od čega čak 270ha u Ubu), što je mnogo iznad proseka od 6% na nivou Srbije. Ovo govori da se čak 14% ukupne površine za proizvodnju povrća u zatvorenom prostoru u Srbiji nalazi u Kolubarskoj oblasti.

Korišćenje mineralnog đubriva i pesticida u okruženju može negativno uticati na razvoj organske poljoprivrede. Za Sjenicu je međutim karakteristična slaba upo-treba mineralnog đubriva i đubriva uopšte. Mineralno đubrivo se koristi na svega 28% korišćenog poljoprivrednog zemljišta u Sjenici, dok se u Kolubari mineralno đubrivo koristi znatno više, na oko 60% korišćenog poljoprivrednog zemljišta (procenat u Srbiji oko 67%). Takođe, pesticidi se u Sjenici koriste na svega oko 1% korišćenog poljoprivrednog zemljišta, u Kolubari na 37%, dok je prosek za Srbiju 61%. (Izvor: Popis poljoprivrede u R. Srbiji, 2012.g.)



60

4.4. STOČARSTVO

Sjenica je poznata po stočarstvu, od ukupnog broja goveda u Srbiji 11% je u Sjenici. Još važnije, naročito za potencijalnu organsku proizvodnju je i veliki procenat goveda i ovaca na slobodnoj ispaši. Od ukupnog broja goveda u Sjenici čak 35% je na slobodnoj ispaši (prosek u Srbiji 10%, a u Kolubari svega 2%). Sto se ovaca tiče, u Sjenici ih ima-mo čak 49% na slobodnoj ispaši (Srbija 24%, Kolubarski okrug 5%).

Tabela 1.8. Broj goveda, svinja, ovaca, koza i stoke na ispaši

Region Oblast Grad – opština

Stoka na ispaši

goveda ovce koze

broj % broj % broj %

REPUBLIKA SRBIJA 86 590 10% 421 688 24% 57 536 25%

Sjenica 9 487 35% 14 923 49% 306 16%

Kolubarska oblast 919 2% 8 557 5% 813 9%

Valjevo 230 1% 2 867 4% 330 13%

Lajkovac 77 2% 1 478 13% 130 16%

Ljig 255 5% 1 991 11% 169 12%

Mionica 26 0% 82 0% 5 0%

Osečina 41 1% 355 1% 36 4%

Ub 290 2% 1 784 8% 143 7%




61

2

II DEO Organska proizvodnja Bosna i Hercegovina – Sarajevska makroregija

2


02 ORGANSKA PROIZVODNJA BOSNA I HERCEGOVINA – SARAJEVSKA MAKROREGIJA

66

5. Organska proizvodnja u Bosni i Hercegovini

Organska proizvodnja u Bosni i Hercegovini započela je pre 14 godina, tačnije 2000. godine povezivanjem strukovnih udruženja iz različitih područja, institucija i nevladi-nih organizacija s namerom da se udruže znanje i htenje za razvoj organske poljopri-vrede.

Danas je uspostavljen sistem organizacije i rukovođenja ovim procesima povezanim u Asocijaciju proizvođača organskih proizvoda “Savez organskih proizvođača u BiH”, BETA-Bosnian Environmental Technologies Associaton, Network ECON, Udruženje za lekovito bilje.

I dalje, ovo su vodeće organizacije i mreže u promovisanju vrednosti organske proi-zvodnje te njihovi napori danas dolaze do izražaja. Ciljevi koje su oni postavili i rezul-tati koje pokazuju u široj proizvodnoj praksi vrlo pozitivno određuju smer i budućnost organske proizvodnje hrane u Bosni i Hercegovini.

5.1. INSTITUCIONALNI OKVIR I PODRŠKA

U Federaciji BiH još uvek nije donesen Zakon o organskoj poljoprivredi (nacrt Zako-na je u parlamentarnoj proceduri), dok entitet Republike Srpske ima usvojen Zakon o organskoj proizvodnji hrane.46 Iako postoji Zakon o organskoj proizvodnji, na nivou RS nisu usvojena neophodna podzakonska akta i pravilnici pa, iako je prvi korak na-pravljen, važno je dalje raditi na zaokruživanju institucionalnog okvira jer je organska sertifikovana proizvodnja strogo kontrolisana pa je značajna i uloga državnih insti-tucija. Neka rešenja, međutim, postoje; registar proizvođača organske proizvodnje hrane u FBiH je predviđen zakonom o poljoprivredi i Zakonom o novčanoj podršci u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji; ti zakoni definišu finansijski input, između ostalog, za organsku proizvodnju u vidu pokrivanja troškova sertifikacije ili finansi-ranje pod stavkom ruralni razvoj. U Republici Srpskoj podrška organskoj proizvodnji se ostvaruje u vidu pripreme i uvođenja sertifikacije i premija na sertifikovanu biljnu proizvodnju.

Da bi proizvod bio plasiran kao organski, on mora biti predmet sertifikacije i nadzora, a kvalitet mora biti garantovan od strane trećeg, nezavisnog lica, u skladu sa međuna-rodno prihvaćenim standardima.47

U BiH audit i sertifikovanje organske proizvodnje obavljaju: švedski KRAV (ARANEA), nemačko – švajcarski IMO, kao i bosanskohercegovačke sertifikacijske kuće: Organ-ska kontrola („OK“), koju je akreditovala IFOAM-ova agencija IOAS (International Or-

46 (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj; 75/04)47 (Komisija Codex Alimentarius i Svjetske zdravstvene organizacije UN (WHO), a koja se bavi sigur-

nošću hrane i pitanjima etiketiranja).



67

ganic Acreditation Service), u skladu sa IAC (IFOAM akreditacijskim kriterijima) i ISO 65, priznata za sertifikovanje organskih proizvoda u trećim zemljama, namenjenih za prodaju na tržištima zemalja članica EU u skladu sa regulativom EC No 834/2007 i EC 1235/2008 i BeHaBiocert. Navedene sertifikacijske kuće samostalno pružaju usluge sertifikacije za područje BiH.

U kontekstu Zakona o poljoprivredi u FBiH i Zakona o organskoj proizvodnji u RS obezbeđuju se na nivou Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva u oba entiteta finansijski inputi za sertifikaciju poljoprivrednih proizvoda, kapitalna ulaga-nja u prerađivačke kapacitete i za programe nevladinom sektoru za organizaciju i ak-tivnosti u aspektima organske proizvodnje. Činjenica je, takođe, da kantoni i opštine u FBiH finansijski učestvuju u organizaciji sajmova organske proizvodnje. U toku godine na nivou BiH organizuje se 20-25 sajmova organskih proizvoda, što je najzastupljeniji način prodaje među malim proizvođačima.

5.2. PODACI O ORGANSKOJ PROIZVODNJI U BOSNI I HERCEGOVINI

Prema podacima Saveza organskih proizvođača FBiH, organska biljna proizvodnja odbija se na ukupno 760 ha, od čega je sertifikovano 340 ha a 420 ha je u konverziji. Ukupan broj sertifikovanih proizvođača u BiH je 184.

Organska proizvodnja u BiH je prisutna u oblastima biljne proizvodnje, stočarstva, pčelarstva, sakupljanja i prerade samoniklog bilja i šumskih plodova.

Sertifikacija sakupljanja i prerade samoniklog bilja ima značajan udeo u organskom aspektu u BiH. Glavnina organske proizvodnje koja se izvozi iz BiH otpada upravo na samoniklo bilje i šumske plodove.

5.3. ORGANSKA SERTIFIKOVANA PROIZVODNJA U SARAJEVSKOJ MAKROREGIJI

U Sarajevskoj makroregiji organska biljna proizvodnja odvija se na ukupno 20,54 ha od čega je 9,93 ha u organskom statusu, a preostalih 10,61 u konverziji. Najviše je zastupljena proizvodnja žitarica, povrća, voća i lekovitog bilja. Pčelarstvo je takođe razvijeno i u organskom statusu nalazi se 60 pčelinjih društava, a u konverziji 961.



68

Tabela broj 1.9. Pregled površina u konverziji i organskom statusu u SMR

SMR

ORGANSKA BILJNA PROIZVODNJA

Periodkonverzije (ha)

Organski status (ha)

Ukupno (ha)

Federacija BiH – SMR

Žitarice, voće, povrće, lek. bilje 10,61 8,13 18,74

Pčelarstvo – pčelinja društva 901 60 961

Prerada i lekovito bilje (subjekti) 2 4 5

Republika Srpska – SMR

Lekovito bilje - gajenje - 1,8 1,8

UKUPNO ha 10,61 9,93 20,54

Izvor: Savez organskih proizvođača F BiH, 2014, Savjetodavne poljoprivredne stručne službe RS

Ukupan broj organskih proizvođača u Sarajevskoj makroregiji je 31, od čega je sertifi-kovanih osam, a ostali su u konverziji.

Organska proizvodnja u najvećoj meri odnosi se na sakupljanje lekovitog bilja. Proi-zvođači ili uzgajivači su sertifikovani kao samostalni ili su udruženi oko nekog pravnog lica u grupe. Proizvodnja se odvija na malim parcelama ili u zaštićenim prostorima s više različitih kultura a izbor zavisi od samog proizvođača.

U brdsko-planinskom području najaktuelniji su sakupljanje lekovitog bilja i pčelar-stvo, dok je u ravničarsko-brdskom području u najvećoj meri prisutna proizvodnja povrća i žitarica.

S obzirom na to da je u ovim područjima prisutna i intenzivna, konvencionalna proizvod-nja istih kultura, a posedi su većinom usitnjeni i rascepkani, uglavnom se biraju pogodne parcele koje su udaljene i zaštićene od moguće kontaminacije sa susednih parcela.

Organska biljna proizvodnja u SMR suočava se s problemom semena i sadnog materi-jala koji bi, prema zahtevima, morali poticati iz organske proizvodnje.

U stočarskoj proizvodnji i preradi se često govori o domaćim ekološkim ili organskim proizvodima, ali sertifikovane proizvodnje u SMR nema. Proizvođač bi morao da ima sertifikovanu biljnu proizvodnju ili da se udruži s nekim drugim proizvođačem koji će mu osigurati hranu za stoku. Pored toga, proizvođači animalnog proizvoda teško mogu ispoštovati standarde koji se odnose na odlaganje i rukovanje tekućim i čvrstim organskim đubrivom.



69



70

6. Karakteristike odabranih područja i potencijali za organsku proizvodnju

6.1. OPŠTE KARAKTERISTIKE SARAJEVSKE MAKROREGIJE

6.1.1. Opšte socioekonomske karakteristike

Makroregija Sarajevo (SMR), predstavlja područje sa specifičnim karakteristikama: prirodnim, geografskim, kulturološkim, istorijskim, komunikacijskim, kao i ekonom-skim. Prostire se na teritoriju oba BiH entiteta, i obuhvata ukupno 32 općine/opšti-ne, od čega je 13 opština u RS, a 19 u FBiH. Općine/opštine koje pripadaju makroregiji Sarajevo, a nalaze se u FBiH, administrativno pripadaju nekom od četiri kantona.48 Osnovni elementi koji motivišu ove 32 općine/opštine da učestvuju u formiranju sara-jevske ekonomske makroregije su povezivanje njihovih ekonomija i okretanje ka gra-du Sarajevu kao ekonomskom centru regije, mogućnosti za obrazovanje ljudi iz cele regije, kulturne i tradicionalne veze, infrastruktura, komunikacije itd.

6.1.2. Administrativna struktura i granice SMR

Prikaz br.1. Administrativne granice SMR

48 Zeničko-dobojski kanton, Bosansko-podrinjski kanton, Srednjobosanski kanton i Kanton Sarajevo.



71

Prikaz br. 2. Administrativna struktura SMR

Ukupna površina SMR je 8.699,9 km², to jest oko 17% površine BiH. Od toga se 41% nalazi u delu FBiH, a 59% u delu RS-e. Imajući u vidu površine koje pokrivaju ova dva administrativna dela u SMR i procenat broja stanovnika koji žive na tim prostorima (FBiH 71% a u RS 29%), sa sigurnošću možemo reći da ovde imamo dva vrlo različito razvijena dela, što može, u isto vreme, biti i smetnja i prednost za razvoj ovog regiona. Smetnju bi mogli činiti disparitet u gustini naseljenosti, slaba infrastruktura, unutraš-nja i spoljašnja povezanost i različitost s obzirom na razvojne mogućnosti.

6.1.3. Socioekonomski i demografski pokazatelji

Naseljenost SMR, u delu RS,izrazito je niska i iznosi 29,06 stanovnika po km². Uprkos navedenim preprekama, ovaj veliki prostor predstavlja šansu za planiranje različitih poljoprivrednih projekata, pre svega u organskoj proizvodnji. Deo SMR koji se nala-zi u FBiH znatno je gušće naseljen, sa 157,3 stanovnika po km². Razlog za to je velika koncentracija stanovništva u glavnom gradu BiH, najvećem i najnaseljenijem području regije. Naime, ovaj prostor predstavlja šansu za planiranje i razvoj raznih usluga i ko-rišćenje turističkih potencijala, i vidimo ga kao konzumenta prehrambenih proizvoda.

MAKROREGIJA SARAJEVO

FEDERACIJA BiH

Zeničko-dobojski kanton

BREZA

OLOVO

VAREŠ

VISOKO

FOČA/USTIKOL

GORAŽDE

PRAČA/PALE

FOJNICA

KISELJAK

KREŠEVO

CENTAR

NOVI GRAD

N. SARAJEVO

STARI GRAD

HADŽIĆE

ILIJAŠ

ILIDŽA

TRNOVO

VOGOŠĆA

Bosanko-podrinjski kanton

Srednjo-bosanskikanton

Kanton Sarajevo

REPUBLIKA SRPSKA

ČAJNIČE

FOČA/SR.

GORAŽDE RS

ILIDŽA RS

KALINOVIK

N. SARAJEVO

PALE

ROGATICA

RUDO

SOKOLAC

ST. GRAD RS

TRNOVO RS

VIŠEGRAD



72

Tabela 1.10.: Osnovni socioekonomski pokazatelji SMR

Dio u FBiH Dio u RS SMR BiH

1. Površina u km2 3.531,9 5.160 8.699,9 51.209

2. Broj stanovnika 550.823 128.068 678.891 3.791.622

3. Gustoća naseljenosti 157,3 29,06 80,61 85,5

4. BNP u mil. KM u BiH 7.846 3.401 5.623 25.734

5. BNP po gl. st. u KM, BiH 2.770 2.248 2.509 6.709

6. Radno sposobna populacija 379.317 87.311 466.628 276.969

7. Zaposlenih 121.430 28.630 150.060 625.224

8. Nezaposlenih 74.326 14.486 88.812 554.489

9. Registrovani subjekti 5.213 1.017 6.230 145.209

Izvor: Federacija u brojkama 2013, Savjetodavne stručne službe RS

6.2. ZEMLJIŠTE

Kad je reč o strukturi poljoprivrednog zemljišta, u SMR, ima 2.040,13 km2 zemljišta

koje bi se moglo kultivisati i koristiti u različite svrhe, što je približno 23,4% ukupne površine. Obradivog zemljišta je 582,86 km, što predstavlja oko 6,7% ukupne površi-ne makroregije Sarajevo

Poljoprivredne površine uključuju sva obradiva područja, pre svega oranice, livade, pašnjake, zasade, šumska i ruderalna staništa. Pod šumskim zemljištem se uglavnom podrazumevaju visoke šume planinskih područja, kao i skupina različitih stadija, faza i uzgojnih oblika šumskih fitocenoza.

Ovakva podela na poljoprivredna i šumska zemljišta je načinjena s obzirom na izra-ženu mozaičnost ove vegetacije i tehničku nemogućnost jasnog izdvajanja šumskih kategorija. U SMR zemljište je različitih tipova i bonitetnih kategorija, sa dominacijom brdsko-planinskog područja, gde su u velikoj meri zastupljeni prirodni pašnjaci i liva-de, ali su znatne površine obradivog zemljišta pogodne za većinu ratarskih, krmnih i povrtnih kultura, kao i za uzgoj crnogorične i belogorične šume. Određene površine zemljišta uopšte se ne koriste ili se ne koriste dovoljno za biljnu proizvodnju.



73

Izvor: Federalni zavod za agropedologiju



74

6.3. VODNI POTENCIJAL

Voda predstavlja obilan resurs u ovoj regiji zbog velike količine sezonskih kiša i znat-nih snežnih nanosa tokom zime. U regiji se nalaze brojna vrela, izvori prirodno gazira-ne vode, kao i geotermalni izvori (Olovo i Vareš, Ilidža).

Dominira geotermalni vodeni tok koji teče dijagonalno kroz makroregiju Sarajevo (i čitavu BiH, od jugoistoka ka severozapadu). Na velikom broju lokacija u regiji, odmah ispod površine (manje od metar ili dva) nalaze se geotermalne i pitke vode, čime se osigurava dovoljno vode za piće.

Potencijalni kapaciteti i mogućnosti za slatkovodno ribarstvo su ogromni. Vode i nji-hovi tokovi imaju i komercijalni kapacitet, koji bi u ovoj regiji tek trebalo u potpunosti istražiti.

Neki od rečnih tokova imaju i potencijal za proizvodnju električne energije i izgradnju hidroelektrana, neki imaju potencijala za turizam (privlačni pejzaži duž rečnih tokova, naročito duž malih planinskih reka). U pogledu kapaciteta reka u SMR, najveće reke su Drina, Bosna, Ćehotina, Lim, Prača, Željeznica, Fojnica, Miljacka i Misoča. Dugi tokovi i veliki kapacitet (m3/h) karakteristični su za Drinu, Bosnu, Fojnicu, Željeznicu i Praču. Na planinama se nalazi nekoliko glečerskih jezera. Svojom lepotom, kao i lepotom okolnog pejzaža ističu se jezera na planinama Vranici i Treskavici, tzv. „planinske oči”.

U regiji se nalazi nekoliko veštačkih jezera koja se koriste za proizvodnju električne energije (na reci Željeznici blizu Trnova, pored Višegrada na reci Drini i u Rudom na reci Limu). Sve reke u makroregiji Sarajevo su deo crnomorskog sliva, osim Neretve, čije se vrelo nalazi na teritoriji opštine Kalinovik, a koja pripada jadranskom slivu.



75




76

6.4. ŠUMSKI POTENCIJALI

Resursi šumskih površina i drugih površina s prirodnom vegetacijom, pre svega, ne-drvnim šumskim proizvodima (lekovitim biljem i gljivama), sa velikom raznovrsnošću i rasprostranjenošću, nisu u sistemu održivog upravljanja, niti eksploatacije. Oko 4.477,44 km2 prekriveno je šumom, što čini oko 55% teritorije regije. Drvna masa se polako uništava usled nepostojanja održive državne kontrole i plana pošumljavanja. Stalne nezakonite aktivnosti su prisutne pri seči i korišćenju šumskog rastinja terito-rije regije. Uglavnom je reč o visokokvalitetnim četinarima i lišćarima.



77




78

6.5. DEMOGRAFIJA U SMR

Na području SMR, na ukupnoj površini od 8.699,9 km2, prema procenama iz 2013. go-dine, živi ukupno 703.912 stanovnika, što je za 19.818 manje nego 1991. godine. Prema dostupnim podacima, na području SMR 66,2% stanovništva živi je u urbanim, a osta-lih 33,8% u ruralnim područjima. Prema kriteriju OECD, SMR se može okarakterisati kao pretežno urbana sredina (pre svega zahvaljujući urbanoj sredini Sarajeva).

SMR ima 17,9% stanovništva u dobi do 14 godina i 66,4% stanovništva u dobi od 15 do 65 godina, što je za 1,6% ispod državnog prosjeka za ovu starosnu grupu (u BiH 68%), te 15,7% stanovništva u dobi preko 65 godina, što je za 2,7% niže, odnosno po-voljnije stanje u odnosu na BiH (18,3%).

Ovakva starosna struktura upućuje na činjenicu da je SMR relativno (demografski) mlada. Znatan procent radno sposobnog stanovništva predstavlja veoma veliki po-tencijal ovog regiona koji stoji na raspolaganju njegovim budućim planovima razvoja. Ipak, s obzirom na nisku stopu prirodnog priraštaja stanovništva, u narednom perio-du može se očekivati „starenje“ stanovništva, što znači da bi starosna struktura mo-gla biti nešto nepovoljnija. Zabrinjava činjenica da je posljednjih godina, naročito od 2009. do 2012, stopa prirodnog priraštaja niska. Broj rođenih je naglo opao, stopa na-taliteta iznosi 10,36‰, a stopa mortaliteta 8,10‰, dok je prirodni priraštaj 2,26‰. U delu SMR koji čine opštine u RS samo je 16,26% zaposlenih, u dijelu opština iz FBiH zaposlenost je 21,43% u odnosu na ukupan broj zaposlenih u BiH.

Tabela 1.11.: Zaposleno stanovništvo u sarajev-skoj makroregiji

2000. 2001. 2013.

Deo u FBiH 112.835 113.353 121.430

Deo u RS 20.860 21.563 28.630

Ukupno u SMR 133.695 134.916 150.060

Izvor: Statistički zavod F BiH, FBiH u brojkama, 2013.; Zavod za zapošljavanje RS

6.6. POLJOPRIVREDA

Postojeći prirodni potencijali u vidu klime, zemljišta i vode čine značajne pretpostav-ke za organizovanje biljne i animalne primarne poljoprivredne proizvodnje. Dominira proizvodnja ratarskih kultura (različite vrste žitarica), povrtarskih kultura, voćarstva, zatim pčelarstvo i stočarstvo u vidu uzgoja sitne i krupne stoke za vlastite potrebe i potrebe mlekarske i mesne industrije, itd. Poljoprivredno zemljište se ne koristi u meri u kojoj je to objektivno moguće. U FBiH se ne koristi37%, a u RS 12,40%. Pod šumama je čak 55% regije.



79

Tabela 1.12.Raspoloživo zemljište poljoprivrednih gazdinstava

poljoprivredno zemljište drugo zemljište

korišćeno nekorišćeno šumsko ostalo zemljište

ha % ha % ha % ha %

F BiH 78.670 21 134.443 37 176.459 38,65 15.061 3,35

R.S. 103.825 30,40 43.917 12,40 188.157 55,0 7.522 2,20

SMR 182.495 22,02 238.268 28,48 364.616 48,0 22.583 1,5

Izvor: Federacija BiH u brojkama 2013, Savjetodavne stručne službe RS

U strukturi poljoprivrednog zemljišta na brdsko-planinskom prostoru najveći deo za-uzimaju prirodne livade sa 110.674 ha, pašnjaci sa 80.647 ha, dok oranice i bašte uče-stvuju sa 62.372 ha, a voćnjaci sa 18.227 ha. Dominantne travne površine, a pre svega prirodne livade i pašnjaci na području SMR čine osnovu razvoja stočarstva, posebno govedarstva, ovčarstva i kozarstva.

Tabela 1.13.: Korišćeno poljoprivredno zemljište gazdinstava po kategorijama

SMR

Oranice i bašte Livade Pašnjaci Voćnjaci

ha ha ha ha

Federacija BiH 33.088 44.181 36.730 10.194

Republika S. 29.292 66.493 43.917 8.033

SMR – UKUPNO 62.372 110.674 80.647 18.227

Izvor: Federacija BiH u brojkama; Savjetodavna poljoprivredna služba RS

Na području SMR postoji trend povećanja površina pod žitaricama u odnosu na 2012. godinu. Ovo je naročito evidentno za pšenicu i heljdu, kojima je u 2012. godini bilo zase-jano 19.263 ha, što je znatno više nego u prethodnim godinama a manje nego u 2013. U 2013. godini znatno su povećane i površine pod krompirom (u odnosu na 2012). Površi-ne pod voćnjacima su u svim opštinama u sastavu SMR povećane u 2013.



80

Tabela 1.14.: Setvene površine u SMR u 2013. godini

SMR

žita krompirindustrijsko bilje povrće i jagode krmno bilje

ha % ha % ha % ha % ha %

FBiH 9527 2,62 3.221 0,88 62 0,017 859 0,23 8.455 2,33

RS 13324 3,93 3.628 1,01 3 0,0 2423 0,71 894 0,26

SRM 22.851 3,17 6.849 0,95 65 0,001 3.282 0,46 9.349 1,33

Izvor: Federacija BiH u brojkama; Savjetodavna poljoprivredna služba RS

6.7. KARAKTERISTIKE PROIZVODNIH PODRUČJA U SMR

Po opštim karakteristikama, pre svega po geografskom položaju, klimi, geološ-kim i pedološkim karakteristikama, načinu korišćenja zemljišta, hidrologiji, šum-skim sastojbinama, rudnim i energetskim resursima, Sarajevska makroregija čini dva različita proizvodna područja.

U SMR dominira:

Brdsko-planinsko područje

Brdsko-planinsko područje dominantno je na obroncima Romanije, Nišićke viso-ravni i Bjelašnice sa opštinama Vareš, Olovo, Pale, Pale/Prača, Foča, Foča/Ustikolina, Trnovo, Trnovo RS, Kalinovik, Rogatica, Sokolac. Ova područja, kao što je slučaj i sa mnogim drugim područjima u BiH, imaju karakteristike koje se dobrim delom među sobom razlikuju. Različite promjene su tokom niza stoljeća rezultirale stvaranjem brda, planina, dolina, i veoma malih površina neprekidnog ravničarskog područja.

Ove općine/opštine se odlikuju velikim brojem brda i planina sa većim nagibima, stje-novite, često duže prekrivene snegom, ali i veličanstveno slikovite, sa vodopadima, bogatim šumama sa raznolikom vegetacijom, rastinjem i raznovrsnim drvećem (uglav-nom visokokvalitetni lišćari), te pojedinim područjima koja su donekle ujednačena i ravna, dakle prikladna za različite sisteme (koncepte) biljne proizvodnje. Na teritoriji navedenih općina/opština nalazi se 48 većih i manjih planina, visine od 1.142 m do 2.386 m. Neke od navedenih planina su, u stvari, deo većih planinskih lanaca koji preovladava-ju u regiji. Iako su pretežno ruralna sa otežanim uslovima življenja, ta područja pružaju mogućnosti za uzgoj stoke i ispašu ovaca, kao i za uzgoj pojedinih vrsta ratarskih kultu-ra – krompira, žitarica i nekih drugih biljnih vrsta. Nadmorska visina brdsko-planinskog područja je od 700 m.n.v. do 1.200 m.n.v. (60% ukupnih površina). Ova područja imaju



81

kratka sveža leta i duge oštre zime. Tokom leta temperatura raste i do 35oC. Tokom zime ta područja su pokrivena snegom, u većim delovima oko 100 dana u godini, na pla-ninskim obroncima i do 170 dana sa snegom visine jedan do dva metra.

Potencijal za organsko ovčarstvo, organski krompir i organski semenski krompir, žitarice, krmno bilje i prikupljanje lekovitog bilja, gljiva i šumskih plodova i prerada.

Ravničarsko-brdsko područje

Područje sa općinama/opštinama Visoko, Breza, Goražde, Goražde RS, Kiseljak, Kre-ševo, Centar Sarajevo, Novi Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Hadži-ći, Ilijaš, Ilidža, Vogošća, Ilidža RS, Novo Sarajevo, Višegrad i Rudo ima, pre svega, vrlo povoljan geoprometni položaj i predstavlja ekonomsko središte geografske regije SMR. Raznoliki pejzaž u regiji pruža niz prilika i mogućnosti za ekonomski razvoj rural-nog područja i SMR u celini. Na većim nadmorskim visinama (500-700 m.n.v.), mešaju se glinoviti produkti raspadanja koji potiču od čistih krečnjaka i silicijskog praškastog materijala, pa su se na ovim stenama obrazovala pretežno smeđa, kisela plitka, sred-njeduboka tla i smeđa degradirana tla. Uglavnom dominira distrični kambisol, koji čini više od polovine ukupne površine zemljišta u navedenim općinama/opštinama.

U ravničarskom delu, uz čitav tok Bosne, Drine, Fojnice, kao i nekih njenih pritoka, pri-sutno je aluvijalno tlo (fluvisoli). Ostali tipovi zemljišta su zastupljeni u manjoj meri. Što se tiče klime, postoji nekoliko tipičnih područja: dolinu reke Drine karakteriše nešto umerenija klima u zimskom periodu, to jest temperature su tokom zime više nego u ostalom delu SMR. Razlog tome su visina i dotok toplijeg vazduha s područja Mediterana ka dolini reke. Prolećna sezona počinje nešto ranije nego u drugim delo-vima ove regije.

Dolinu reke Bosne, reke Fojnice, sarajevsku kotlinu i druga područja koja su na nižoj nadmorskoj visini karakteriše uglavnom kontinentalna klima sa toplim letima i hlad-nim zimama.

Područja uz reku Drinu, koja su poznata po uzgoju jagodičastog, koštičavog i jezgri-čavog voća i po znatnim površinama pod povrćem i krmnim kulturama, predstavljaju najveće proizvodne mogućnosti u SMR. Zapadni i severozapadni deo sarajevske ko-tline, koji nije u potpunosti urbanizovan, pruža mogućnosti za uzgoj povrća i jago-dičastog voća. Deo zemljišnih površina uz reku Bosnu ( pored Visokog) nije u potpunosti urbanizovan i pruža mogućnosti za uzgoj većine voćnih, povrtnih, krmnih kultura i žitarica.

Potencijal za organsko voćarstvo, povrtarstvo i ratarstvo, žitarice i krmno bilje.

3

III DEOTržište organskih proizvoda

3


03 TRŽIŠTE ORGANSKIH PROIZVODA86

7. Tržište7.1. EVROPSKA UNIJA

I na strani ponude i na strani potražnje tržište organskih proizvoda kontinuirano raste. Prema podacima dostupnim na internet stranici Evropske komisije – Poljoprivreda i ruralni razvoj, deo o organskoj proizvodnji u Evropskoj uniji 2002. godine,49 bilo je 5,6 miliona hektara pod organskom proizvodnjom a već 2011. ovaj broj je iznosio 9,6 milio-na hektara, s prosečnim rastom od 500.000 ha godišnje. U 2011. godini čak 2,6 miliona grla stoke je sertifikovano kao organsko.

EU 2002 2011

Površine pod organskom proizvodnjom, ha

5,6 miliona ha 9,6 miliona ha

Broj grla stoke, organsko stočarstvo

2,6 miliona grla

Izvor: http://ec.europa.eu/agriculture/organic/downloads/brochures/index_en.htm

Godine 2011. u EU je bilo 225.000 registrovanih organskih proizvođača.

Zemlje s najvećom postotkom organske proizvodnje u odnosu na konvencionalnu su Austrija (19%), Švedska (15,7%), Estonija (14%), Češka (13%) i Letonija (10%) dok najveće površine pod organskom proizvodnjom imaju: Španija (1,8 miliona hektara), Italija (1,1 milion hektara), Nemačka (milion hektara), Francuska (970.000 ha), i Velika Britanija (630.000 ha).50

Višegodišnje biljne kulture koje su najzastupljenije pod zasadima su masline (31%), razno voće (21%), grožđe (17%), koštunjavo voće (13%), citrusi (2%) i žitarice i ostale biljne kulture (16%).

7.2. POTROŠNJA I VELIČINA TRŽIŠTA

Kad je reč o potrošnji organskih proizvoda u 2011. godini, njihova tržišna vrednost iznosila je 19,7 milijardi EUR51, a u 2012. njihova vrednost u maloprodaji bila je 20,8 milijardi EUR. Najveća potrošnja organskih proizvoda je u Švedskoj, sa 95,3 EUR po glavi stanovnika, a slede Nemačka sa 86 EUR i Francuska sa 61 EUR po glavi sta-novnik što iznosi od 0,14%-0,28% BDP po glavi stanovnika na organske proizvode.

49 http://ec.europa.eu/agriculture/organic/downloads/brochures/index_en.htm 50 Ibid.51 Ibid.



U Srbiji i Bosni i Hercegovini BDP je mnogo niži, ali ako od 0,14% do 0,28% BDP-a po glavi stanovnika uzmemo kao parametar koji može da nam pomogne da procenimo potencijal domaćeg tržišta u ove dve zemlje, dolazimo do zaključka da je buduće po-tencijalno tržište u Srbiji vredno od 41- 82 miliona EUR, a u BIH od 21-42 miliona EUR.

Država BDP po glavi EUR (EUR) 2012.

Potrošnja po stanovniku na organske proi-zvode (EUR)

% BDP po glavi koji se potroši na organske proizvode

Broj stanovnika Procenjena vrednost trži-šta u mil. EUR

Nemačka 30.665 86 0,28% 80.585.700 6.930

Srbija 4.112 9-12 0,14% - 0,28% 7.186.862 41-83

BIH 3.278 5-9 0,14% - 0,28% 4.613.414 21-42

http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?order=wbapi_data_value_2012+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc

Proizvodi koji se najviše prodaju u EU su mlečni proizvodi (33%), voće i povrće (25%), prerađeno voće i povrće (21,2%), kafa/čaj i sušeni proizvodi 20%, mleko 17,8%, jaja (18,4%), krompir (17,2%).

Prema podacima IFOAM-a vrednost potrošnje organskih proizvoda u maloprodaji u zemljama u neposrednom okruženju Srbije i BiH iznosila je u Sloveniji 44 milona EU-R52(2012.g); a u Hrvatskoj 144 miliona EUR53.

7.3. TRŽIŠTE SRBIJE

7.3.1. Ponuda

Na tržištu Srbije dostupni su sledeći sveži i prerađeni organski proizvodi domaće proizvodnje:54 sveže voće i različito povrće za zelene pijace, med, žitarice, lekovito i začinsko bilje, integralno speltino i heljdino brašno, proizvodi od žitarica, sušena jago-da, ajvar, pirinčani griz i dečja hrana, jabukovo sirće, sirće od maline, sirće od borov-nice, proizvodi od bundeve, suncokreta i konoplje, puter od susama, puter od jezgra-stog voća, sokovi, smrznuto i pasterizovano povrće i zimnice, sušeno voće, džemovi i sokovi, proizvodi od uljarica, stočna organska hrana, sušene pečurke, mleko i mlečni proizvodi (jogurt, pavlaka, sir, sirni namaz), čajevi; zatim sušene liofilizirane jagode,

52 http://www.ifoam-eu.org/en/country-reports/slovenia 53 http://www.ifoam-eu.org/en/country-reports/croatia 54



sušene maline, sušene divlje borovnice, sušene kupine, sušeni grašak, sušene brusni-ce, vrganj duboko zamrznuti i sušeni, zamrznuti šipurak, lekovito bilje, šumska kupina.

Organski proizvodi iz uvoza55 su: žitarice (kukuruz, ječam, pogača od soje, pogača od suncokreta), pirinač, heljda, i proizvodi od žitarica, proizvodi od industrijskog bilja,vo-će, šećer, dečja hrana, zamrznuta aronija i proizvodi od aronije, maslinovo ulje, namazi od maslina, sos od paradajza, testenina, sušeno voće, instant kafa, kakao namaz sa lešnikom, jabukovo sirće, med, suncokretovo ulje, čokolada, fitogeni aditivi, sokovi i mlečni proizvodi, kokosovo ulje, seme, krmno bilje.

Iz Srbije se najviše izvozi organska malina, borovnica, kupina i drugo voće.

7.3.2. Kanali distribucije

Postoji više kanala distribucije organskih proizvoda u Srbiji: povrće za zelene pijace distribuira se dostavom na vrata po porudžbini i direktnom prodajom na specija-lizovanim organskim pijacama. U Beogradu, na nekoliko zelenih pijaca postoji od-vojeni deo za organske proizvođače, gde oni direktno, bez posrednika, prodaju svoje proizvode (voće, povrće, jaja, brašno, prerađeno povrće, zimnicu i ajvare). Ova pijaca otvorena je svake subote i nedelje.

55 Ibid



U Novom Sadu od 2004. godine postoji Moj salaš56– pijaca koja je otvorena jednom nedeljno, gde proizvođači prodaju proizvode direktno, bez posrednika. Od početka je na istom mestu i organizovana je po principima organskih farmerskih pijaca u svetu. Tokom godine organski proizvodi lokalnih proizvođača mogu da se kupe i u prodavni-ci „Moj salaš“ u Novom Sadu.

Prisutan kanal distribucije je i direktna prodaja na organskim farmama, gde potro-šači dolaze kod proizvođača. Ovaj model je odličan i kao dodatna ponuda za razvoj seoskog turizma.

Razvijeni kanal distribucije je i plasman preko velikih maloprodajnih sistema. Najveći izbor ima domaći lanac Univerexport,57 koji u svojim objektima nudi proizvode doma-ćih organskih proizvođača, a tu su i Merkator i Delhaize (Maxi), koji i uvoze organske proizvode.

Razvijeni kanal distribucije je i internet prodavnica Bio špajz58. Bio špajz je i uvoznik organskih proizvoda, a ima veleprodaju i dva maloprodajna objekta u Beogradu.

Proizvođači organskih proizvoda iz Kolubarskog okruga svoje proizvode plasiraju na zelenoj organskoj pijaci u Beogradu, direktno dostavom kupcima, prodajom na farma-ma, ali ih i izvoze (kupine).

56 „Moj salaš“ je marketinški koncept Zelene mreže Vojvodine (www.zelenamreza.org), koji nudi veliki izbor svežih i prerađenih poljoprivrednih proizvoda potrošačima Novog Sada, ali i ostalim gradovima širom Srbije.

57 http://www.univerexport.rs/sr/organic-zagrizi-zdravo/organic-zdrava-hrana.html 58 (www.biospajz.rs)



7.4. TRŽIŠTE BIH

7.4.1. Ponuda

Na tržištu Bosne i Hercegovine dostupni su sledeći sveži i prerađeni organski proi-zvodi domaće proizvodnje: povrće, žitarice (pšenica, ječam, zob, heljda, spelta), med, proizvodi od heljde i drugih žitarica, pečurke/gljive, lekovito bilje (ekstrakti, destilati i različite vrste čajeva), divlje bobičasto voće, jagode, industrijsko bilje, gajene maline, kozmetički proizvodi na bazi nevena i meda. Med, ljekovito bilje i proizvodi od heljde su najzastupljeniji. U porastu je uzgoj malina.

Organski proizvodi iz uvoza su proizvodi od žitarica

Organski proizvodi koji se najviše izvoze su samoniklo lekovito bilje i gljive. Prema podacima spoljnotrgovinske komore BIH godišnje se izveze lekovitog bilja, meda i heljde u vrednosti od 4,5 miliona EUR. Drugi organski proizvodi se izvezu u vrednosti od 2,35 miliona EUR. Zemlje u koje se najviše izvozi su Nemačka i Francuska.

Najveći finansijski efekti izvoza (75% od ukupnog izvoza) ostvaruju se u sektoru or-ganske sakupljačke poljoprivrede (lekovito bilje, gljive). Kada je u reč o organskoj proizvodnji meda, iako je interes pčelara za organsku sertifikaciju povećan, nema do-voljno kapaciteta za stalni izvoz na evropsko tržište.

7.4.2. Kanali distribucije

Kanali distribucije u BIH: direktna prodaja na specijalizovanim sajmovima organskih proizvoda (slika iznad) koji se organizuju više puta godišnje, kroz maloprodajni, vele-prodajni lanac Makrovita koji ima i kućnu dostavu,59 u trgovinskim lancima Merkator, DM itd...

59 http://www.makrovita.ba/bs/



7.5. CENE ORGANSKIH PROIZVODA

Cene organskih proizvoda zavise od ponude i potražnje. Tamo gde je potražnja veća od ponude cene su daleko više od konvencionalnih. U Srbiji (Beograd) na zelenim pija-cama60 cene svežih organskih proizvoda više su i 100% u odnosu na konvencionalne dok su u Novom Sadu u proseku više 30%. Ono što je karakteristika tržišta organskih zelenih pijaca u Srbiji je to da su cene uvek veće od cena konvencionalnih proizvoda ali su uslovljene vremenom proizvodnje,ponudom i potražnjom.

Podaci iz marta 2013. iz veleprodaje voća i povrća u SAD ukazuju da su cene od 48 - 200% više u odnosu na konvencionalne. Kada je u pitanju situacija u EU, cene su ra-zličite od tržišta do tržišta i u zavisnosti od proizvoda. Cene su svakako nešto više od cena konvencionalnih poljoprivrednih proizvoda.

Cena je najčešći argument onih koji tvrde da u našem regionu zapadnog Balkana or-ganska proizvodnja nema kupce. Dokaz da ova tvrdnja ne stoji su iskustva postojećih proizvođača koji nemaju prepreke da prodaju svoje proizvode, koji u Srbiji, na primer, dostižu znatno više cene u odnosu na konvencionalnu proizvodnju61 i koji nemaju dovoljno robe da zadovolje potražnju. Sve veća ponuda po lokalnim supermarketi-ma organske hrane i sve veći uvoz organskih proizvoda svedoče da na tržištu Srbije potražnja raste. Broj raspoloživih kupaca je možda manji od postotka na razvijenim tržištima, ali s povećanjem nivoa svesti i sticanjem poverenja u proizvođače taj broj će rasti. Pošto su ograničeni i broj proizvođača i raznovrsnost proizvoda, potražnja na domaćem tržištu Srbije i Bosne danas se pokriva uvozom.

7.5.1. Cena kao motiv ulaska u organsku proizvodnju

Važno je napomenuti da je viša cena proizvoda značajan, ali ne i presudan motiv proizvo-đača da započnu organsku proizvodnju. Njihova odluka pre svega počiva na drugom, ma-nje vidljivom motivu, a to je postizanje ravnoteže biološke odnosno ekološke (prirodne)ravnoteže u kojoj se iz zemljišta i okruženja,samo ne uzima, već se preko ekoloških mera vraća a zemljište kao bitan faktor proizvodnje neguje. Tu je i ključna razlika između tradi-cionalnog gajenja („neprskanja“) i organske proizvodnje, gde se primenjuju sve agroteh-ničke mere ali na ekološkim principima i savremenim naučnim i tehnološkim znanjima. Dakle, pored dobiti koju proizvođači ostvaruju zahvaljujući višoj ceni i i najčešće manjim ulaganjima,posebno u porodičnom tipu proizvodnje,prednost organske proizvodnje može da se iskaže i kvalitetom hrane koja nije tretirana sintetičkim supstancama, za-tim u održavanju i povećanju plodnosti zemljišta, brigom o dobrobiti životinja koje imaju bolje uslove, u očuvanju biodiverziteta i ekološki očuvanoj sredini, od čega celo društvo ima koristi, kao i bavljenjem agro i ruralnim turizmom.

Motiv maloprodajnih lanaca da nabavljaju organske proizvode zapravo je direktan odgovor na potražnju na tržištu.

60 Istraživanje na zelenoj organskoj pijaci u Beogradu, u aprilu 2014.61 Ibid.



7.6. POTROŠAČI ORGANSKIH PROIZVODA

Tipični potrošači organskih proizvoda su najčešće žene od 35 do 50 godina starosti iz urbanih sredina,sportisti, a i trudnice i roditelji male dece bar povremeno kupuju organske proizvode. Primetan, je i sve veći broj mladih žena i muškaraca koji pokazuju zainteresovanost za organsku hranu. Pre svega to su potrošači sa povećanom eko-loškom svesti i znanjem o značaju ishrane sa kvalitetnom i zdravstveno bezbednom hranom i imaju prihode iznad proseka. Daju prednost kupovini lokalnih proizvoda iz neposrednog okruženja. Značajna ciljna grupa za marketinške aktivnosti su svakako roditelji sa decom, tzv. „generacija budućnosti“.

Zanimljivo je, posebno za marketinške stručnjake koji rade na marketingu i promociji organskih proizvoda, da potrošači organske hrane jednostavno kupuju drugačije nego potrošači konvencionalnih proizvoda. Oni ne obraćaju preteranu pažnju na konkretnu robnu marku;62 ali obraćaju na organski znak i najvažnije im je da su sigurni da je pro-izvod organski. Imaju poverenja u kvalitet organskog proizvoda i stoga se ne vezuju isključivo za jednog proizvođača (osim na pijacama i farmama ili kad proizvođač robu dostavlja direktno jer onda komunikacija s prodavcem ima presudnu ulogu). Stoga je najvažnije da se promotivnim aktivnostima i kampanjama pošalje jasna poruka da je proizvod organski kao i da se izgradi poverenje potrošača u proizvode koji nose taj znak, a manje je važna poruka da je reč o proizvodu određene firme.

Povezivanje organskog sa mestima koja već uživaju reputaciju “prirodnih” odličan je način promocije. Na primer „Organski proizvodi sa Peštera“, “krompir sa planine Rajac, „organski proizvodi sa Vlašića“. Ukoliko se napravi neko zajedničko ime, mora postojati stroga kontrola njegovog korišćenja. Važna je i percepcija potrošača. Isticanje imena i prezimena pojedinačnog proizvođača, kao i adrese farme mogu da budu vrlo efikasan način komunikacije s potrošačima, posebno kada se radi o malim proizvođačima.

Jasno je da je ključno steći poverenje ovih potrošača. Poverenje se stiče tako što se opravda u praksi. Sertifikat je dobar način postepenog sticanja poverenja, ali mora biti propraćen informisanjem o tome kako se proizvode organski proizvodi, kako da potrošači budu sigurni da kupuju organsko, kome mogu da se obrate ako su nezado-voljni itd...

Proizvođači moraju da razvijaju organsku poslovnu etiku i ne smeju dozvoliti da se neko lažno predstavlja kao organski proizvođač iako to nije. Udruženja takođe imaju važnu ulogu da edukuju svoje članove, da rade na uspostavljanju sistema kontrole i monitoringa. Država koja kontroliše rad sertifikacionih kuća i razvija jasne procedure za uvoz i izvoz organskih proizvoda takodje doprinosi stvaranju poverenja.

Pored toga, potrošači organskih proizvoda imaju visoke zahteve u pogledu higijene i uređenosti prodajnog mesta, pre svega zato što opravdano povezuju organsku proi-zvodnju sa ekološki čistom sredinom.

62 Jennifer Chait,“The Different Types of Organic Consumers”.



I u Srbiji i u Bosni i Hercegovini, a kao što je navedeno u prethodnim poglavljima Udru-ženja su uradila najveći deo posla oko edukacije proizvođača, promocije i informisanja potrošača.

7.7. DOSTUPNOST ORGANSKIH PROIZVODA

Još jedan značajan faktor koji utiče na povećanje tražnje jeste dostupnost. Ukoliko kupci nemaju stalno mesto gde će kupovati organske proizvode ne može da se stvo-ri navika kupovine. Stoga prodaja na povremenim sajmovima ne doprinosi kreiranju stalnog tržišta već, naprotiv, stvara percepciju da se ti proizvodi povremeno kupuju „kao suvenir“. Dostupnost je potrebno obezbediti stalnim prodajnim mestima a onda promovisati mesta prodaje. Pijaca Moj salaš u Novom Sadu ili organske pijace u Beogradu (kao poseban deo zelenih pijaca) dobri su primeri za to kako se kreiraju navike potrošača. Odličan primer je i dostava svežeg povrća iz domaće proizvodnje Zelenara63 iz Sarajeva (dostava na kućnu adresu koja bi mogla da bude odličan kanal prodaje za organske proizvode u BiH).

7.8. KRATKI LANCI NABAVKE

Jedna od ključnih karakteristika tržišta organskih proizvoda u EU64 su kraći lanci nabavke sa smanjenim brojem posrednika. Proizvodi ne putuju daleko i proizvođači i potrošači ostvaruju direktan kontakt. Ostvaraju se bolje cene i za proizvođača i za potrošača. Ovakvi lanci nabavke uključuju lokalne proizvođače koji se udružuju i rade zajedno kako bi promovisali lokalno tržište. Ovakva partnerstva pomažu razvoj rural-ne ekonomije, stvaraju nove načine prodaje i privlače nove tipove potrošača.Takođe podstiču saradnju između organskih farmi, sektora turizma i sektora hrane. Kupujući lokalno proizvedenu hranu doprinosi se održivom razvoju smanjenjem transportnih troškova, smanjenjem emisije CO2, smanjenjem saobraćajnih gužvi i broja saobraćaj-nih udesa. Razvijaju se lokalna tržište hrane pa se organska proizvodnja na prvom me-stu pokreće radi lokalnog tržišta i stanovništva.

Izvoz kao strategija preporučuje se proizvođačima velikih količina organskih proi-zvoda za kojima ne postoji potražnja na domaćem tržištu ili kad su posredi proizvodi veće vrednosti, gde cena pokriva visoke troškove pozicioniranja na visoko konkuren-tnim tržištima, posebno zapadne Evrope. Praksa da se proizvođači „guraju“ u izvoz kao jedinu strategiju, i to ka tržištu EU nije pokazala očekivane rezultate. Finansiranje izvoza traži dodatne finansijske resurse koje mali biznisi teže obezbeđuju.Dok doma-ći proizvođači sa ograničenim resursima, bez dovoljnog znanja o stranim potrošačima i s neadekvatnim pakovanjem pokušavaju da osvoje konkurentna strana tržišta, nji-

63 www.krompir.ba 64 http://ec.europa.eu/agriculture/organic/consumer-trust/certification-and-confidence/

short-supply-chain/index_en.htm



hovo primarno domaće tržište osvajaju isti ti proizvodi iz uvoza. Regionalna tržišta i zemlje neposrednog okruženja su izvesno interesantnija tržišta, pre svega sada kada govorimo o razvoju organske primarne proizvodnje i tek počecima organske prerađi-vačke proizvodnje.

7.9. TRŽIŠNE STRATEGIJE PROIZVOĐAČA

Ne postoji jedinstven recept za uspeh. Svaki proizvođač mora da nađe sopstveni put do tržišta u zavisnosti od toga šta proizvodi, gde se nalazi i koje količine proizvoda može da ponudi.

Za male proizvođače (sa manjim površinama ili količinama) rešenja mogu biti:

• udruživanje sa drugim malim proizvođačima radi zajedničke organizacije prodaje (na specijalizovanim pijacama),

• udruživanje radi zajedničkih (shared) objekata za preradu65 – nije racionalno da svaki mali proizvođač ulaže u kapacitete za preradu,

• davanje prednosti direktnoj prodaji kada je tržište blizu (cela zarade ostaje proi-zvođaču) – pijace, dostava na kućni prag, prodaja direktno na farmi,

• davanje prednosti preradi kad je tržište udaljenije,

• povezivanje s maloprodajnim lancima zdrave hrane,

• prerada proizvoda u proizvod veće vrednosti,

• povezivanje u lanac organskih proizvođača koji ujedno predstavljaju i kupce

65 Shared production facility – na primer sušara koju deli više proizvođača.

4

IV DEO Zaključci i preporuke

4


04 ZAKLJUČCI I PREPORUKE100

8. Zaključak studije

Na osnovu dostupnih podataka i uvida sa terena ovom studijom zaključujemo da odabrana geografska područja imaju dobre mogućnosti za razvoj sertifikovane organske proizvodnje (primarna i prerada), i to ratarstva, stočarstva, voćarstva, povrtarstva i prikupljanja lekovito-začinskih vrsta i šumskih plodova,i odgovarajuće prerade odnosno proizvodnje koja je karakteristična za geografska i ekološka svojstva datog područja.

Potražnja za organskim proizvodima je veća od ponude, i na domaćem, i na regionalnom i na inostranim tržištima. Ono što nedostaje je strateški pristup razvoju kojim bi se ovi potencijali pokrenuli u korist razvoja ovog prekograničnog područja. Jedan od uzroka je nedovoljno informacija i znanja o organskoj proizvodnji i to među svim akterima (donosiocima odluka, stručnjacima za poljoprivedu, proizvođačima i potrošačima), a što za posledicu ima upravo odsustvo tog strateškog pristupa razvoju organske proizvodnje, nedogovarajuće mere podrške i onda kada postoje, nezaokružen institucionalno pravni okvir i na kraju propust da se razvija proizvodnja veće vrednosti za kojom postoji potražnja na domaćem, regionalnom i inostranom tržištu.

Stoga je prva i ključna preporuka od mnogih koje ova studija daje, da se ulože resursi u povećanje informisanosti, nivoa svesti i znanja o organskoj proizvodnji među proizvođačima, potrošačima, razvojnima partnerima i državnim/regionalnim i lokalnim donosiocima odluka, i to kao preduslov za sve naredne aktivnosti. Pored znanja o organskoj proizvodnji neophodno je povećati znanje o tržištu i poslovanju uopšte. Detaljne preporuke nalaze se u sledećem poglavlju.


04 ZAKLJUČCI I PREPORUKE

9. Preporuke

Za razvoj organske proizvodnje neophodno je stvaranje povoljnog okruženja. Temelj okruženja čine pravni i institucionalni okvir za organsku proizvodnju, odgovarajuća sistemska i kontinuirana podrška za prelazak s konvencionalne na organsku poljo-privredu, kao i povećanje nivoa svesti u društvu, informisanosti i znanja o organskoj poljoprivredi i o karakteristikama tržišta za organske proizvode. Neophodno je i stva-ranje povoljnog poslovnog okruženja za razvoj preduzetništva. Veoma je važno da proizvođači, uz podršku na nacionalnom nivou koje najčešće ide preko ministarstava, dobiju i plansku podršku tamo gde se nalaze, dakle u lokalnim zajednicama. Imajući u vidu upravo tu potrebu, dajemo preporuke na koji način bi trebalo podržati razvoj ser-tifikovane organske proizvodnje u odabranim geografskim područjima obuhvaćenim ovom studijom.

Da bi se u odabranim područjima razvijala organska sertifikovana proizvodnja, neop-hodno je da se u kontinuitetu podržava njen razvoj i da se preduzmu sledeći koraci:

Strateški afirmisati, na nivou lokalnih zajednica i regiona, značaj sertifikovane organske poljoprivredne proizvodnje za ruralni ekonomski i ekološki razvoj

Organska proizvodnja ne može se razvijati ako donosioci odluka i drugi akteri ne preuzmu odgovornost za njen razvoj. To pre svega podrazumeva informisanost o or-ganskoj proizvodnji i opredeljivanje resursa za podršku razvoju. To ne znači da će na nekoj teritoriji sva poljoprivreda biti organska, ali bilo bi poželjno da u strukturi poljo-privrede bar 5% čini organska poljoprivreda, što bi povlačilo specifičan ekonomski i ekološki razvoj odabranih područja i približilo ova područja proseku razvijenih zema-lja. U Evropskoj uniji prosek je 5,2%.49 Do trenutka pristupanja EU Srbija bi trebalo da uveća procenat obradivih površina pod organskom poljoprivredom. U Hrvatskoj je na primer ovaj procenat iznosio minimum 2,5% ukupnih obradivih površina. U BiH do pristupanja EU bilo bi dobro da organska proizvodnja bude zastupljena bar na 1% obradivih površina.

Da bi se postigao taj rezultat, potrebno je, na prvom mestu, doneti odluku da je or-ganska poljoprivreda značajna za razvoj; usvojiti strateški i akcioni dokument na ni-vou lokalne samouprave/regiona koji bi sadržao plan za razvoj organske proizvodnje i stvaranje odgovarajućeg okruženja. Planovi treba da budu vrlo realni i konkretni, široki onoliko koliko to omogućavaju resursi lokalne zajednice. Pored toga, oni mo-raju biti usklađeni sa odgovarajućim državnim strategijama za razvoj poljoprivrede i ruralni razvoj. Preporuka je da se započne s podrškom manjem broju proizvođača i

49 Izvor: Istraživački institut za organsku poljoprivredu, Research Institute of Organic Agriculture FiBL Switzerland, FiBL Germany and FiBL Austria, http://www.fibl.org/en/themen/themen-sta-tistiken.html



da se zatim, prema mogućnostima, broj polako povećava. Minimalna podrška podra-zumeva: informisanje i povećanje nivoa svesti, povećanje nivoa znanja o organskoj poljoprivredi i ukupnoj proizvodnji, materijalnu podršku proizvođačima na prelasku s konvencionalne na organsku proizvodnju u periodu od jedne do tri godine, podrš-ku sertifikaciji organskih proizvoda, podršku formalnom i neformalnom udruživanju, omogućavanje stručne podrške i subvencionisanje primene organskih agrotehničkih mera (kao što se već radi u konvencionalnoj proizvodnji). Preporučujemo da se infor-mativne kampanje i podizanje nivoa svesti i znanja rade na nivou više opština ili na nivou regiona, a u kontekstu ove studije na nivou odabranih prekograničnih područja radi efikasnijeg korišćenja resursa i većeg obuhvata. Detaljnije smernice za svaki vid podrške date su u nastavku.

Ojačati institucionalno-pravni okvir putem usaglašavanja sa direktivama EU

Neophodno je kontinuirano pratiti direktive EU u ovoj oblasti i s njima usklađivati do-maće propise. U Republici Srbiji pravni okvir je gotovo zaokružen. Zakon o organskoj proizvodnji50 usvojen je 2010. godine, a postoje i pravilnici i podzakonska akta. Nedo-staje postupak oko uvoza i priznavanja sorti organskih đubriva i bioloških sredstava za zaštitu (koji je već više godina u razmatranju), te usvajanje Strategije razvoja poljo-privrede i ruralnog razvoja i Strategije razvoja organske proizvodnje. Tokom procesa pristupanja EU očekuje se usklađivanje sa direktivama EU u ovoj oblasti.

U Bosni i Hercegovini situacija je drugačija; na nivou Republike Srpske usvojen je Zakon o organskoj proizvodnji, ali ne i neophodna podzakonska akta dok je na nivou Federacije Bosne i Hercegovine taj zakon još u proceduri. To otežava razvoj organske proizvodnje, razvoj tržišta i kontrolu. To, takođe, otežava aktivnosti u okviru projekta jer unutar izabranog regiona ima 19 opština u FBiH, a 13 u Republici Srpskoj. Preporu-ka je da aktivnosti projekta, u meri u kojoj je to moguće, budu usmerene i na zalaganje za usvajanje Zakona na nivou FBiH. Izostanak definisanja dobrog pravnog i institucio-nalnog okvira usporiće razvoj organske proizvodnje, onemogućiti adekvatnu kontrolu i time ugroziti postojeće organske proizvođače, a odgovor na potražnju na tržištu po-puniće proizvodi iz uvoza.

Povećati nivo svesti opšte populacije i potencijalnih potrošača u odabranim područjima adekvatnim informisanjem o organskoj poljoprivredi

Nivo svesti i znanja o organskoj poljoprivrednoj proizvodnji je nizak. Postoje različi-ta shvatanja o organskoj poljoprivredi među potrošačima, proizvođačima, ali i onima koji su neposredno odgovorni za razvoj lokalne zajednice i stručnim licima koja pru-žaju stručne savete poljoprivrednicima. Istraživanja pokazuju da veliki broj potrošača

50 ”Službeni glasnik RS”, broj 30/10 od 7. 5. 2010. god.); Zakon je stupio na snagu 1. 01. 2011.



organsku poljoprivrednu proizvodnju shvata kao „neprskano voće i povrće“ proizve-deno na domaćim, uglavnom malim posedima na tradicionalan način; izostaju infor-macije o mnogim aspektima, na primer o očuvanju biodiverziteta i životne sredine; deo potrošača ne veruje da je sertifikat dokaz proverene organske proizvodnje a veli-ki broj smatra da je organska poljoprivreda pomodarstvo;51 među proizvođačima ima mišljenja da su prinosi u organskoj poljoprivredi daleko manji od konvencionalnih, da je prelazak na organsku proizvodnju skup i da nije dovoljno isplativ; proizvođači, uz to, ne veruju da postoji tržište za takve proizvode ili misle da im je ono „nedostupno i daleko“.52

Razlozi su višestruki: otpor promenama, koji je razumljiv, posebno kad je reč o poljo-privredi, gde se stare navike teško menjaju; organska proizvodnja nije uvedena u na-stavu na svim onim formalnim nivoima obrazovanja gde je to potrebno, pa je pristup informacijama i znanju ograničen i sveden na neformalne edukativne programe u or-ganizaciji civilnog društva i nezavisnih stručnjaka, a ti programi nisu dostupni u svim sredinama. Neke informacije dostupne su putem interneta, ali i to je ograničavajući faktor jer podrazumeva bar elementarnu informisanost na osnovu koje bi poljopri-vrednici dalje tragali za informacijama. Sa druge strane, u praksi potrošači imaju loša iskustva sa inspekcijama koje kontrolišu namirnice u prodaji, pa pokazuju nepovere-nje i prema organskim sertifikatima.

Neophodno je da se i ovaj aspekt uvrsti u informativno-edukativne kampanje kako bi se povećao nivo informisanja o procesu kontrole sertifikovane organske proizvodnje. Osnovne informativne radionice trebalo bi da organizuje svaka lokalna zajednica u okviru svojih programa za podršku poljoprivredi. Lokalna zajednica to može da radi u saradnji sa udruženjima koja već dugo rade na razvoju organske poljoprivrede i centri-ma kojima je to osnovni zadatak. U Srbiji su to:Nacionalna asocijacija „Serbia organi-ca“,NVO: Trerra’s Subotica,Zelena mreža Vojvodine Novi Sad,VitaS Ruma,Udruženje za biodinamičku proizvodnju Biobalkan, Beograd,Topass,Eko-Telečka i Regonalni centri za razvoj organske poljoprivrede u Selenči, , u Valjevu ,Užicu ,Leskovcu ,Svilajn-cu,Negotinu i Sjenici, a u Bosni i Hercegovini Savez udruženja organskih proizvođača.

Povećati nivo znanja o sertifikovanoj organskoj proizvodnji među donosiocima odluka, poljoprivrednim stručnjacima i akterima uključenim u ekonomski i ruralni razvoj u lokalnim samoupravama/regionima

Pored edukativno-informativnih kampanja za potrošače i radionica za proizvođače neophodno je da se poveća nivo znanja o sertifikovanoj organskoj poljoprivrednoj proizvodnji među donosiocima odluka, stručnjacima iz oblasti poljoprivrede i drugim akterima uključenim u lokalni ekonomski i ruralni razvoj. Naročito je važno da se oni

51 GIZ, Organska poljoprivreda u Srbiji 2014.52 Iz razgovora sa poljoprivrednicima tokom terenskih poseta u vreme izrade ove studije (mart

2014).



informišu o održivim aspektima organske poljoprivrede, o njenom značaju za očuva-nje životne sredine, ali i o ekonomskim aspektima, pravnom i institucionalnom okviru, kao i o načinima podrške kako bi mogli da donose odluke zasnovane na proverenim činjenicama. Dodatno, organska poljoprivreda ne temelji samo na agrotehničkim i tehničko-tehnološkim aspektima proizvodnje već zadire i u ostale aspekte, poput ekoloških, socio-ekonomskih, etičkih i dr. pitanja. Zato je neophodno uključivanje više aktera u razvoj organske proizvodnje.

Povećati nivo znanja o principima i načinima proizvodnje među potencijalnim organskim proizvođačima

Veoma je važno obezbediti dobar pristup informacijama i znanjima o svim aspekti-ma organske poljoprivredne proizvodnje za potencijalne organske proizvođače. U praksi se ispostavilo da oni nisu dobro informisani ili čak da su pogrešno informisani. Pre nego što donesu odluku da pređu na organsku proizvodnju, proizvođači bi mo-rali da dobiju sledeće osnovne informacije: osnovni principi sertifikovane organske proizvodnje, među njima i etika, ekološki preduslovi kao osnova za moguću organsku poljoprivredu, sve faze procesa sertifikacije (od zahteva za sertifikaciju do kontrole proizvodnje, od zemljišta do finalnog proizvoda), ključne karakteristike tipičnog po-trošača organskih proizvoda i njegova očekivanja od proizvoda i kupovine, i uopšte tržište, informacije o inputima kako bi proizvođači mogli sami da izračunaju troškove investiranja i isplativost. Preporučuje se i poseta domaćim organskim proizvođačima kao i prodajnim mestima da bi proizvođači videli kako to izgleda u praksi, da bi imali priliku da postavljaju pitanja o onom što ih zanima i da bi se povezali sa onima koji već imaju iskustva u toj oblasti.

Povećati nivo znanja o organskoj proizvodnji među postojećim proizvođačima

Obilaskom proizvođača na terenu i na prodajnim mestima utvrđeno je da je postojećim organskim proizvođačima neophodna dodatna edukacija o organskim sistemima biljne i stočarske proizvodnje i primeni specifičnih agroekoloških mera, posebno o održavanja plodnosti zemljišta i biološkoj kontroli bolesti, štetočina i korova, o održavanju odgo-varajućih ekoloških uslova farme i okruženja primenom sanitarnih i higijenskih mera, o primeni reciklaže organske materije, tj. o negovanju stajnjaka i kompostiranju; nedosta-ju i šira znanja o biljnim i životinjskim vrstama, sortama i rasama, posebno autohtonim, ali i niz osnovnih poslovnih znanja kao što su finansijsko upravljanje, odnosno praćenje troškova i prihoda i izračunavanje dobiti, naročito kada se radi o raznolikoj proizvodnji, adekvatno organsko pakovanje i distribucija do kupca, kao i prodaja i izlaganje proizvo-da na prodajnim mestima, zakonski definisano obeležavanje, promocija i informisanje kupaca. Potrošač organskih proizvoda ima drugačija očekivanja od kupca konvencional-nih proizvoda i važno je da proizvođači nauče te specifičnosti kako bi mogli adekvatnije da odgovore na potrebe svojih potrošača i ostvare bolji poslovni rezultat.



Povezivati sektor organske proizvodnje sa drugim sektorima

Organska proizvodnja podstiče razvoj drugih naučnih disciplina i delatnosti, često je inspiracija za nove ideje u drugim privrednim granama a čime se otvaraju nove mo-gućnosti za inovacije, preduzetničke inicijative i investicije te razvoj prerađivačke industrije.

Povećati nivo znanja o tržišnom aspektu organske proizvodnje i karakteristikama potrošača, o prodaji i distribuciji i o načinima prezentacije proizvoda

Zadatak države je da stvori povoljno okruženje za poslovanje a zadatak proizvođača je da nađu tržište za svoje proizvode. U tom procesu pomoć je moguća u vidu infor-misanja ili omogućavanja poljoprivrednicima da grupno i organizovano posećuju saj-move ili skupove. Bilo bi dobro podržati i otvaranje specijalizovanih mesta za prodaju tamo gde nema drugog načina (na primer, organska pijaca Moj salaš u Novom Sadu ili posebna mesta za prodaju organskih proizvoda na zelenim pijacama u Beogradu) ili organizovanje gradskih sajmova organskih proizvođača u BIH.

Ipak, najveću odgovornost za prodaju proizvoda ima proizvođač, i zato je neophodno da on dobije dovoljno informacija i znanja o tržištu, lancima snabdevanja i kanalima dis-tribucije i da što više nauči o očekivanjima svojih potrošača posebno ukoliko svoje pro-izvode prodaje bez posrednika. Terenskim posetama uočeno je da proizvođači nemaju dovoljno znanja o navikama potrošača organskih proizvoda koje povlače odgovarajući način izlaganja, pakovanja i distribucije. Potrošačima organskih proizvoda na prvom mestu su poverenje u proizvođača, kvalitet proizvoda i odgovarajuće pakovanje, a ma-nje im je važna cena. Posetivši pijace organskih proizvoda videli smo da postoji veliki broj stalnih kupaca i da oni uglavnom ne pitaju za cenu proizvoda. Značajno je da vide da postoji sertifikat, da na izloženoj robi postoji znak za organski proizvod, da je pro-dajno mesto lepo uređeno u skladu sa ekološkim principima organske proizvodnje i da je nivo higijene visok. Razlike u izlaganju proizvoda, koje mogu biti velike, i te kako utiču na percepciju kupca, to jest na njegov utisak o proizvodu. Preporuka je da proizvođači prođu obuku o adekvatnom načinu izlaganja proizvoda na pijacama, kao i o uređenju svojih tezgi. Takođe, neophodno je da tokom obuke nauče kako da se ophode sa kupci-ma i kako da pruže dovoljno informacija o svojim organskim proizvodima.

Omogućiti razmenu dobrih praksi, znanja i iskustava među organskim proizvođačima

Preporuka je da se proizvođačima omoguće posete drugim organskim farmama u ze-mlji, sajmovima i prodajnim mestima kako bi u direktnom kontaktu sa drugim organ-skim proizvođačima učili o organskoj proizvodnji iz njihovog iskustva (tzv. vršnjačka edukacija), uspostavljali kontakte, razmenjivali iskustva i ostvarili dobru poslovnu



saradnju. Naročito je važno da se to omogući potencijalnim organskim proizvođačima pre nego što odluče da pređu na organsku proizvodnju. Preporučuje se poseta bio-ba-štama kao svojevrsna edukacija o ekološkom aspektu, i načinu uređenja bašti naroči-to tamo gde postoji razvijen ruralni turizam.

Podržavati udruživanje potencijalnih i postojećih sertifikovanih organskih proizvođača, prerađivača i distributera organskih proizvoda u formalne ili neformalne grupe

Jedna od ključnih karakteristika organske proizvodnje je njena povezanost sa dru-gima u lancu snabdevanja (organska biljna proizvodnja neophodna je za organsko stočarstvo, koje pak obezbeđuje đubrivo za organsko povrtarstvo i ratarstvo... itd.). Preporuka je da se u onim opštinama gde postoji samo zainteresovanost za organsku proizvodnju, a još nema proizvođača, na primer u Sjenici, formira grupa potencijalnih proizvođača koji bi na sistematski način dobijali adekvatnu stručnu pomoć od Centra za razvoj poljoprivrede, koji bi koordinirao razvoj organske proizvodnje i bio značajna savetodavna služba. Povezivanje organskih proizvođača u lanac sa distributerima i prerađivačima organskih proizvoda izuzetno je značajno zbog boljeg razumevanja po-treba kupaca (prerađivača ili distributera); time se dalje otvara prostor za saradnju jer će proizvođači moći da unapred ugovaraju svoju proizvodnju prema zahtevu kupaca i da tako osiguravaju stabilniju poziciju na tržištu.

Podizati nivo svesti i znanja o ekologiji i zaštiti životne sredine među stanovništvom, poljoprivrednim proizvođačima i nosiocima funkcija javne vlasti u odabranim područjima i među drugim razvojnim partnerima i akterima

Bez povoljnih ekoloških uslova nema organske poljoprivredne proizvodnje. Obila-skom terena uvideli smo da je netaknuta priroda koja predstavlja veliki potencijal za organsku poljoprivredu ugrožena neadekvatnom brigom o komunalnom otpadu. Ne-ophodno je da u rešavanje ovog problema budu aktivnije uključene cele lokalne zajed-nica, a ne samo nadležni za komunalne službe. Preporuka je da poseban deo kampanje za podizanje svesti o organskoj poljoprivrednoj proizvodnji bude posvećen upravo ekološkim aspektima poljoprivrede i posledicama koje nastaju kada komunalni otpad dospe u lanac ishrane. Ekološko uređenje okoline mora da počne pre svega od samih proizvođača (uređenje farme i polja), koji će i na taj način potvrditi svoju opredelje-nost za organsku poljoprivrednu proizvodnju. Potrošači će promeniti svoje mišljenje o proizvodima iz pojedinih područja ako do njih stignu informacije o problemima sa komunalnim otpadom. Šteta koja jednom tako nastane ne može se lako otkloniti.



Podstaći pokretanje bio-bašti kroz edukaciju lokalnog stanovništva, žena i mladih

U cilju razvoja ekološke svesti i sticanja osnovnih znanja o organskoj poljoprivredi treba u okviru neformalne edukacije i praktičnog rada dece, mladih i žena razvijati programe bio-bašta i tako uz podizanje znanja i veština proizvoditi povrće,začinsko bilje,cveće ,baštenske voćne vrste i stone sorte groždja kao kvalitetan i zdravstveno bezbedan proizvod.

Podržati istraživanje i informisanje o autohtonim biljnim i životinjskim vrstama sa odabranih područja

Među osnovnim standardima organske poljoprivrede ističe se potreba za prikuplja-njem, izučavanjem, čuvanjem i racionalnim korišćenjem poljoprivrednih biljnih i živo-tinjskih genetičkih resursa. Obuhvaćeni regioni su prava riznica biljnih i stočarskih, samoniklih i gajenih autohtonih vrsta, sorti i rasa. Mnoge od njih i danas daju prepo-znatljivost ovim regionima (šljiva, jabuka, ovce, goveda, lekovite biljne vrste). Među-tim, postepeni nestanak autohtonih vrsta čini imperativnim njihovo prikupljanje, ču-vanje i racionalno korišćenje upravo u organskoj poljoprivredi gde se zbog ekološke osnove proizvodnje najmanje menjaju prirodna svojstva. Istovremeno to su sorte i rase koje su dobro prilagođene datim ekološkim uslovima, imaju veću otpornost i ostvaruju dobar prinos i kvalitet u organskoj poljoprivredi. Zato je neophodno držav-nim merama i subvencijama posebno stimulisati organske proizvođače koji čuvaju i koriste autohtone vrste. Uz to, ovi proizvodi imaju dodatnu vrednost na tržištu .

Pružiti podršku u procesu konverzije, tj. prelaska s konvencionalne na organsku poljoprivredu

Period konverzije s konvencionalne na organsku proizvodnju najosetljiviji je period za sve proizvođače. Kada se prijave za organsku proizvodnju, proizvođači ulaze u period “konverzije“, to jest počinju da primenjuju organske principe proizvodnje. Oni mogu i da prodaju svoje proizvode kao proizvode iz konverzije (za šta dobijaju državni znak), ali je cena tih proizvoda niža od cene organskih proizvoda. Konverzija po Zakonu u Sr-biji traje od jedne do tri godine, u zavisnosti od useva i stanja u kojem se nalazi zemlji-šte. Na područjima na kojima su dobri ekološki uslovi ovaj period je kraći i može, ako to kontrolor predloži Ministarstvu, da bude zvanično skraćen. U periodu konverzije – periodu prilagođavanja dok se ne postignu uravnoteženi agroekološki uslovi i ne ostvare optimalni prinosi – proizvođačima je potrebna finansijska podrška za sertifi-kaciju, za opremanje i primenu neophodnih bio-agrotehničkih mera.



Podržati start-up inicijative u organskoj proizvodnji

Započinjanje organske proizvodnje može da oživi ruralne sredine u kojima su posedi če-sto mali, naročito sredine koje se nalaze u blizini većih gradova, pa bi edukacijom i infor-misanjem vlasnika zemljišta koja se ne obrađuju ili davanjem zemlje u zakup za potrebe organske proizvodnje mogao dodatno da se podstakne razvoj organske poljoprivrede. Sertifikovati područja sa šumama i lekovitim biljem

Pčelarstvo je značajno zastupljeno u područjima obuhvaćenim ovom studijom. Da bi se razvijalo organsko pčelarstvo, potrebno je imati organski sertifikovana područja pod šumom i livadama jer bi tek onda med i drugi proizvodi sa tog područja mogli da dobiju status organskog proizvoda.



IZVORI PODATAKASTRATEGIJE , IZVEŠTAJI, STUDIJE, STATISTIKA, ISTRAŽIVANJA

GIZ, Organska poljoprivreda u Srbiji 2014.

Strategija ruralnog razvoja Valjeva od 2012-2022,Valjevo2012

Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Lajkovac od 2010-2015, Opština Lajkovac 2010

Strategija razvoja opštine Mionica,Institut za ekonomiku poljoprivrede,Beograd,2008

Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Osečina, 2011-2022,Opština Osečina,2011

Strategija održivog razvoja opštine Sjenica do 2020,revidirana verzija,Sjenica 2011

Branka Tošić: Regionalni aspekti razvoja opštine Ljig, Ana Milanović: Klimatske odlike opštine Ljig i šire okoline.Geografski institut “Jovan Cvijić”,SANU,Beograd 2008

Popis stnovništva 2011.,Zavod za statistiku Republike Srbije

Organska poljoprivreda u Srbiji 2014”, Nacionalno udruženje za razvoj organske proizvodnje -Serbia Organica

Popis poljoprivrede u Republici Srbiji 2012,Republički zavod za statistiku,2013

Savez organskih proizvođača Federacije BiH, 2014

Savjetodavne poljoprivredne stručne službe Republike Srpske

Federacija BIH u brojkama 2013,

Statistički zavod F BiH,

Zavod za zapošljavanje Republike Srpske

Federalni zavod za agropedologiju, BIH

Jennifer Chait,“The Different Types of Organic Consumers”

“BIOPA” (2000): Organska poljoprivreda, održiva poljoprivreda u praksi, Udruga za organsko biološku proizvodnju, Osijek, Hrvatska.

“BIOPA” (2000): Agrotehnike proizvodnje po ekološkim načelima, Udruga za organsko biološku proizvodnju, Osijek, Hrvatska

“BIOPA” (2001): Biljna proizvodnja, Prijelaz na ekološku proizvodnju u uzgoju bilja, Udruga za organsko biološku proizvodnju, Osijek, Hrvatska

Đželilović,M. (2004): Pčelarstvo, Poljoprivredni Institut Sarajevo

Hadžić, A.,(2004): Osnovne smjernice za organsku poljoprivredu, Poljoprivredni institut Sarajevo,

Hađžiomerović, M. (2009): Nacionalna i internacionalna certifikacija organskih proizvoda Bosna i Hercegovina, Organska kontrola Sarajevo.

International organic inspection manual, (2000): IFOAM and IOIA

John, Fedor, (2001): Organic gardening, First Frances Lincoln edition, London

KRAV Standards (2006). :Krav, Uppsala, Sweden.

Lazić, B. (2001): Povrtnjak, bašta zelena cele godine. Drugo izdanje. Partenon, Institut za istraživanja u poljoprivredi “Srbija” Beograd, Poljoprivredni fakultet Novi Sad.

Martin, B. (1998). :Ekološko Kmetijstvo, Ljubljana.

Rundgen Gunnar, (2002): Organic Agriculture Certification, CEO Grolink AB, Höje, Sweden.

Tanović, N (2010) i saradnici: Organska proizvodnja hrane

Velagić-Habul, E., Nikolić, A., Aprilis F. (2002): Proizvoditi hranu na organski način, Beta, Sarajevo.

Znaor, D., (1996): Ekološka poljoprivreda, Globus, Zagreb.



INSTITUCIJE

Ministarstvo poljoprivrede, Vlada Republike Srbije

Istraživački institut za organsku poljoprivredu, Research Institute of Organic Agriculture FiBL Switzerland, FiBL Germany and FiBL Austria

Federalno Ministarstvo poljoprivrede, BiH

UDRUŽENJA

Zelena mreža Vojvodine www.zelenamreza.org

Regonalni centar za razvoj organske poljoprivrede u Selenči, Republika Srbija www.organiccentar.rs

Serbia Organica, Republika Srbija www.serbiaorganica.info

Savez udruženja organskih proizvođača Federacije BIH, www.organskofbih.ba

INTERNET IZVORI

http://ec.europa.eu/agriculture/organic/downloads/brochures/index_en.htm

www.fibl.org/en/themen/themen-statistiken.html

www.serda.ba

www.ifoam-eu.org/

www.univerexport.rs/sr/organic/organska-hrana.html

http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?order=wbapi_data_value_2012+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc

http://www.ifoam-eu.org/en/country-reports/slovenia

http://www.ifoam-eu.org/en/country-reports/croatia

www.biospajz.rs

http://www.makrovita.ba/bs/

www.krompir.ba

SKRAĆENICEEU- Evropska unija

FBiH – Federacija Bosne i Hercegovine

RS – Republika Srpska

BiH – Bosna i Hercegovina

BDP – Bruto domaći proizvod

SMR- Sarajevska makroregija

IFOAM - Međunarodna federacija pokreta organske poljoprivrede

Ova studija je urađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj ove publikacije je isključiva odgovornost BIZZ d.o.o. i ni u kom slučaju ne predstavlja stanovišta Evropske unije.

Documents

ORGANSKA PROIZVODNJA U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU …bizz.rs/wp-content/uploads/2014/07/Organska-Poljoprivreda-web-Srbija-yyy.pdf · ORGANSKA PROIZVODNJA U PREKOGRANIČNOM PODRUČJU