بررسى جمجمه ترافيناسيون شده شهر سوختهسيستان

Res Hist Med 2012; 1(4)

ORIGINALARTICLE

AbstractCranial trephination is a technique which was used by ancient people to trephine skulls with some instruments. There are different types of trephination, the most common and primitive of which were trianglular and quadrangular in shape. A group burial was found in an archeological excavation of Burnt City in Sistan province in 1977. Out of the 13 skeletons, one skeleton belonged to a 13th years old girl who had a triangular perforation in the right parietal area (Number: GTT1003J). In this research, after assessing the skull damage, cephalometric caliper gauges with salt and volume were checked in Tehran medi-cal history museum. Cephalometric considerations showed unusual indexes (Skull index: 76.61; Upper facial index: 58.94) being classified as mesocephalic and Euryprospic. These indexes shows the skull were larger than usual. Also, Owing to the presence of porothic hyperostosis (PH), the patient is probably suffering from anemia. According to the find-ings the surgical operation was successful. Since there was certain treatment other than the operation for this ailment, the operation was probably performed following certain cultural and or ethnic beliefs. Key words: Ŝahre-e Sukte (Burnt City), Cranial trepanation, Porothic hyperostosis, the Bronze AgeReceived: 16 Aug 2012; Accepted: 22 Oct 2012; Online published: 1 Nov 2012 Research on History of Medicine/ 2012 Nov; 1(4): 157-68.

157

Consideration on Trephinated skull in the Ŝahre-e Sukte (Burnt City) in Sistan

Jafar Rezaian1,2, Farzad Forouzanfar3

1- Student Research Committee, Shiraz University of Medical Sciences, Shiraz, Iran2- Research Office for the History of Persian Medicine and Department of Anatomy-

Faculty of Medicine, Shiraz University of Medical Sciences, Shiraz, Iran3- Anthropology Research Center, Iranian Cultural Heritage, Handicraft and Tourism

Organization, Tehran, IranCorrespondence:Jafar Rezaian; Student Research Committee, Neshat Street., Shiraz,

Iran; jafarrezaian@gmail.com

جعفر رضاييان1و2 فرزاد فروزان فر3

پزشكى علوم دانشگاه دانشجويى، تحقيقات كميته -1شيراز، شيراز، ايران

2- دفتر مطالعات تاريخ پزشكى ايران و گروه آناتومى شيراز، شيراز، پزشكى علوم دانشگاه پزشكى، دانشكده

ايرانفرهنگى، ميراث سازمان شناسى، مردم پزوهشگاه -3

صنايع دستى و گردشگرى، تهران، ايران

دانشجويى، تحقيقات رضاييان،كميته جعفر مسئول: نويسنده باشگاه دانشجويان، خيابان نشاط، شيراز، ايران

Email: jafarrezaian@gmail.com

خالصه مقالهTrephination فنى است كه پيشينيان با كاربرد برخى ابزار كاسه سر را سوراخ ميكردند و در بيشتر موارد جنبه آيينى، خرافى، درمانى و حتى سنت هايى وحشيانه گوناگونى انواع (Trephination)كارى مته است. داشته خوارى مغز همچون شود. مى محسوب آن انواع نخستين از گوش چهار و گوش سه نوع كه داشته سيستان استان زابل در سوخته شهر در 1356 سال شناسى باستان كاوشهاى در و بلوچستان، يك قبر دسته جمعى كشف شد كه در ميان بقاياى سيزده اسكلت ( ۱۰۰۳J GTT)به خاك سپرده شده در آن، جمجمه دختر جوان 13 ساله اىسر راست پاريتال قسمت در گوش سه شدگى سوراخ يك داراى كه شد پيدا بود. كه نشانه هاى ترميم استخوانى در آن ديده ميشود و اين گواه بر زنده ماندن در شده ايجاد هاى آسيب ارزيابى از پس پژوهش اين در داشت. عمل ار پس آن حجمى بررسى و كوليس با آن سفالومتريك هاى گيرى اندازه استخوان، سفالومتريك هاى بررسى شد. انجام تهران پزشكى تاريخ موزه در نرم نمك با لذا و بوده 76,61 جمجمه شاخص است. بوده غيرطبيعى هاى اندكس نشانگر مزوسفاليك مى باشد. همچنين شاخص چهره بااليى 58,94 و برهمين اساس چهره اسكلت ۱۰۰۳J GTT در رده Euryprospic جاى ميگيرد. شاخص ها نشان مى دهند كه جمجمه داراى اندازه غيرطييعى و بزرگتر از معمول است. در بررسى از كه PH) porothic hyperostosis) به موسوم اى ضايعه ظاهرى هاى هاى يافته اساس بر شود. مى ديده نيز است خونى كم بيمارى احتمالى عالئم بدست آمده وجود عمل و زنده ماندن بيمار بعد از آن قابل اثبات است. اما دليل انجام عمل، در كنار احتمال درمانى بودن آن مى بايست با شاخص هاى فرهنگى

و اعتقادات قومى نيز سنجيده شود. كلمات كليدى: شهر سوخته، مته كارى جمجمه، سوراخ شدن غربالى، دوره

مفرغ(برنج)

مقدمهپيرامون شناسى چينه و تاريخى جغرافياى شناسى زمين ويژگيهاى

شهر سوخته كه است ايران خاور پادگانى(فليشى) ازحوضه بخشى زاهدان، زابل- زيرپهنه كرتاسه فليش هاى نهشته از كلفتى اليه و است اقيانوسى سنگ پى يك داراى حاصل آن پيدايش است. شده پوشيده آغازى اوليگوسن ژوراسيك- و پسين يك گزينش درون قاره اى بين پهنه لوت (درباختر) و پهنه افغان (درخاور) دانسته هاى روانه به محدود ناحيه اين اوليگوسن از تر جوان هاى سنگ است.1 شده افزون است. ناحيه اين آتشفشانى ساختار جوانترين تفتان كوه است. اى گدازه برگدازه هاى بيرونى مربوط به دوران چهارم زمين شناسى مي توان به توده هاى به وابسته شده ياد گرانيتى هاى توده كرد. اشاره اوليگوسن ائوسن- گرانيتى رويدادكوهزائى پيرينه اى هستند.2 دربرخورد نهائى دو پهنه لوت و افغان- بسته شدن زمين درز خاور ايران و پس رفت دريا، به سمت جنوب نقِش برجسته اى است. جنوبى شمالى- ساختارها روند زاهدان زابل- پهنه زير در است. داشته مى پيدا خاورگرايش جنوب سمت به ساختارى روندهاى خاش ازجنوب ولى كنند بطوريكه درشمال سراوان با راستاى خاورى - باخترى مكران يكى شده و تا تاجيكستان ادامه پيدا مى كند. گوشه شمالى دشت زابل بخشى از بلوك هيلمند است كه بوسيله گسل هريررود از ساير قسمت هاى ايران جداشده است. به جز يك برونزد آتشفسانى كوچك كوه خواجه رويه اين دشت با نهشته هاى آبرفتى جوان پوشيده شده است. مطالعات زمين-فيزيكى نشان مى دهد كه در زير پوشش آبرفتى پى در پى، اليه اى از نهشته هاى تقريبا افقى وجود دارد كه تنها رسوبهاى دوران چهارم آن حدود دو كيلومتر ضخامت دارند. ويژگى فرو افتاده اين دشت

يادآور فرونشست داريرود در افغانستان مركزى است.4,3 تاريخچه كاووش در شهر سوخته

چهارم هزاره پايان به مربوط ايران شهرهاى ترين كهن از يكى سوخته شهر سيستان هيرمند رودخانه كناره در زمين ايران خاور در كه است ميالد از پيش

1- Aghanabati, 2004: 9.2- Darvishzade, 1991: 202.3- Khosrotehtani, 2003. 4- Motamedalshariati et al, 2005: 343-54.

Jafar Rezaian et al

Res Hist Med 2012; 1(4)

158

Fekr and Dar al Elm. 1959. [In Persian]

Baghdadi, IBIMAMS. [Ayzah al Maknun fi al Zeyl ala Kaqhf al Zanun an Asami al Kotob va al

Fonun]. Vol.1. Corrected by Baltqaba MShhh. Beirut .Dar al kotob al Ilmyeh.1992 : [In Arabic]

Bar Hebraeus. [Mokhtasar Tarikh al Doval]. Translated by Tajpvr MA, Riazi H. Tehran: Etelaa’t

Press. 1985. [In Persian]

Dehkhoda AA. Dehkhoda Dictionary. Vol. 1. Tehran: Tehran University publication.1998. [In Per-

sian]

Ebn-o Abi Osaybe’a(-e). [Oyun al Anba’ fi Tabaghat al Atba’]. Vol. 1. Translated by Najmabadi SM,

Ghzban SJ. Tehran: Tehran University Press. 1970. [In Persian]

Elgood C. A medical history of Persia and the eastern caliphate from the earliest times until the year

A.D. Translated by Forghani B. Tehran: Amir Kabir Publications. 2002. [In Persian]

Ghadiyani A. A comprehensive dictionary of Persian history: From Aryans to the end of the Pahlavi

era. Tehran: Aaron Press. 2001. [In Persian]

Khubnazar H. A history of Shiraz (From the beginning to the beginning of the Karim Khan Zand

peripd). Edited by Moaied Shirazi J. Tehran: Sokhan. 2001. [In Persian]

Mehrnaz R. Elders of Shiraz. Tehran: National Association Publications. 1968. [In Persian]

Mir MT. Pars famous physicians. Shiraz: Shiraz University Press. 1984. [In Persian]

Mir MT. Pars famous physicians. Shiraz: Shiraz University Press. 1989. [In Persian]

Zanuri Tabrizi AH. [Matrah- al-Anzar fi Trajeme Atebba’ al Asar filsof va falasefeh al Amsar], Ed-

ited by Mohaddes MH. Tehran: Sina cultural and Legal Institute: Shahid Beheshti University of

Medical Sciences and Health Services. 2009. [In Persian]

Abu Maher Shirazi

Res Hist Med 2012; 1(1)

مربوط ناحيه اين در زيست آغاز دارد.5 جاى كنونى زابل شهر كيلومترى و 56 به گروههاى كشاورز نخستين است. با پيشرفت اين گروهها بنياد شهرى گذاشته داشتن جاى است.6 جهان و ايران تاريخى دوران شهرهاى نخستين جز كه شده دارد فراوان اهميت فرهنگى ديدگاه از باختر و خاور تمدنهاى بين در شهر اين است آثارى آن گواه است. كرده تبديل پرجمعيت شهرى به را مكان اين و و فلز ذوب بافندگى، سنگتراشى، سفالگرى، صنايع همچنين ساختمانها، از كه جواهر سازى بدست آمده است.7 از اين رو يكى از جنبه بررسى اين شهر بررسى اين اصلى نام از است. (bilolgical Anthropology)زيستى پيكرشناسانه شهر هنوز سندى بدست نيامده است. آثار اين شهر با پسروى هامون، به گونه تپه هاى چندى در پايانه هاى هيرمند برجاى مانده است. پوشش آبروفتى و ماسه هاى روان، آن را از ديده ها پنهان كرده است. تنها نشانه زيست در اين ناحيه سفالهاى شكسته و سنگهاى خورد شده در تپه هاى شمالى آن است.8 كهن ترين گزارش از شهر سوخته در سال 1872 از يك ناخداى انگليسى به نام اوين اسميت در دست است. وى با توجه به گفته روستايى هاى پيرامون، آن را شهر رستم نام نهاده است. بدين لذا و كشيده آتش به را آنجا نفت ماليدن با گور بهرام محلى اعتقاد طبق وجه شهر سوخته ناميده شده است.9 كلنل بيت نيز گزارشى همين گونه داده است. گرفت.10 قرار شناسايى مورد مكان اين نوزدهم سده هاى ميانه در آن، از پس نخستين بررسى مبتنى بر دانش و فنى در حدود هشتاد سال پيش توسط يك باستان 1956 سال در سپس شد. انجام (1928) اشتاين اورل سر نام به مجارى شناس يك بنياد ايتاليايى بررسى خاور شناسى ايزوميو به بررسى و كاووش در سيستان پرداختند.11 پى از آن دانشمندى به نام امبرتو شراتو از دانشگاه خاور شناسى ناپل به سيستان رفت. مهمترين يافته اين گروه پيدا كردن شهر دهانه غالمان است. بعد از آن، گروهى به سرپرستى مارتيسيو توزى بين سالهاى 1351تا 1357 به كاوش گسترده در شهر سوخته پرداختند. اين گروه با گمانه زنى هاى فراوان به شناسايى محدود شهر پرداخته و با بررسى تپه هاى جنوبى آثار گورستانى پيدا شد كه داراى گورستانى بود. آنها سازهاى دست و انسانى هاى بازمانده از فروانى هاى نشانه به گستردگى 21 هكتار شناسى شد و خود شهر و گورستان 151 هكتار بر آورد شد.12 پيدايش گورستان نشان دهنده يك شهر كامل بود. از 1357 تا 1376 اين ناحيه رها شد و سپس از سال 1376 گروه كاوش ايرانى كار را ادامه داده و تاكنون 4 درصد از اين پايگاه باستانى كاوش شده است.13 گورستان به جهت جاى گيرى در مكانى مناسب و وجود نمكهاى الى و ماسه بادى به خوبى نگهدارى شده اند. در را نو دريچه گير چشم گستردگى با سال هزار پنچ از پس گورستان رويه بررسى هاى پيكرشناسى گشود كه كماكان ادامه دارد. بيش از نيمى از كاووش هاى گروه ايتاليايى در بخش ميانى گورستان است طى هفده فصل كاووش كتابها

و نوشتارهاى فراوانى در اين زمينه به رشته تحرير در آمده است.14 اقليم شناسى

نمايش به را كهنى جمعيتى تركيب باستانى شهر يك عنوان به سوخته شهر ميگذارد. اين شهر مى تواند از بزرگترين پايگاه هاى پيكر شناسى برآورد شود. آنچه آشكار است شكل گيرى و رشد اين شهر پيش از تاريخ، مقدمات شهرنشينى را فراهم آورده است. وجود رودخانه پر آب دليل مهمى براى يكجا نشينى به شمار مى رود. ايران براساس حوزه آبگيرى در دوره پيش از تاريخى و دوران تاريخى به نواحى گوناگونى بخش بندى شده است. تغييرات اقليمى در نيمه دوم و سوم پيش از ميالد آغاز شده و سبب خكشسالى هاى پى در پى در ناحيه هاى گسترده از ايران شده است.15 شهر سوخته يكى از پيشگامان تمدنى است و جايگاه زمين شناسى و جغراقيايى و اقليمى مناسب موجب شده تا گسترش پيدا كند و بر سر راه خاور به باختر جاى بگيرد. با پايان دوره يخخبندان و پر آب شدن درياچه هامون هاى پايانه در مناسب اقليمى آن16 هاى شاخه و رود فراه و هيرمند رودهاى و پليستوسن را براى زيست انسان فراهم ميكند. پس اقليم سيستان امروز با اقليم دوره مفرغ در سيستان قياس پذير نيستند. سيستان امروز را به سه منطقه بخشبندى كرده

اند كه شهر سوخته در خشكترين و كهنسالترين ناحيه سيستان جاى دارد.17مطالعة ميشود. ديده سوخته شهر در اى گسترده انسانى مانده جاى به آثار اسكلت هاي به دست آمده از گورستان اطالعات سودمندى نيز دربارة خصوصيات

Trephinated skull in the Ŝahre I Sukte

Res Hist Med 2012; 1(4)

5- Mardi, 2007: 15. 6- Azarnoush et al, 2007: 189-246.7- Sajadi, 2007.8-Sajadi, 2004: 63-96. 9- Bazi, 2010: 26-31. 10- Hakimi, 2011: 22.11- Sajadi, 2009.12- Tosi, 1975: 186-97.13- Sajadi, 2009.14- Tosi et al, 1975: 186-97.15- Afshar, 1954: 534-41.16- Bazi, 2008: 25-44.17- Sajadi, 2003.

159

نژادي، فردي و گروهي، فرهنگي، بيماري هاي احتمالي و روش درمان، سن و سال و مختصات ژنتيكي مردم بدست مي دهد. تا كنون از 450 اسكلت بررسى شده 3 مورد جمجمه بزرگ داراى شاخص هاى هيدروسفالى در سنين 6 -16 ماهگى

و 8-12 سالگى بدست آمده است.18آنچه در اين مقاله مورد پژوهش مى باشد يك جمجمه با ويژگيهاى خاص است. جمعى دسته قبر يك سوخته، شهر در 1356 سال شناسى باستان كاوشهاى در شهر در كه است گورهايي قديمي ترين از يكي شمارة 1003 گور شد. كشف سوخته پيدا شده است. اين گور در بخش جنوبي قبرستان قرار گرفته و به خاطر در دارد. نيز را مذهبي انديشة نوعي از نشانه هايي آن خاص شكل و وضعيت حقيقت به نظر مي آيد كه اين آرامگاه بارها و بارها باز شده تا از آن استفادة مجدد شود و مرده ديگري را در آن بگذارند. با آن كه در زمان كاوش، اين قبر مسقف از نوع گورهاي سردابه اي به شمار مي رود كه سقف آن بعدها فرو نبوده ، ظاهراً ريخته است. در ميان بقاياى سيزده اسكلت به خاك سپرده شده در آن، جمجمه سه آسيب يك داراى كه شد پيدا ( ۱۰۰۳J GTT) اى ساله جوان 13 دختر

گوش نقص استخوانى در قسمت پاريتال راست سر بود (تصوير 1).

تصوير 1- بخشى از سر اسكلت GTT 1003 را ميبنيد كه مته كارى در آن صورت گرفته است اين ناحيه دقيقا توبر آهيانه است. سوراخ سه گوش است و در آن نشانه هاى از بههبودى و ساخته شدن استخوان ديده ميشود( سر پيكانها) . در دو گوشه از اين سوراخ دو ناحيح گوشواره اى ديده ميشود كه نشان دهنده نوع ابزارى است كه شايد از آغاز اين دو ناحيه سوراخ شده و سپس به سمت

يكديگر تراش داده شده اند.

تاكنون بررسى هاى فراوانى از جنبه هاى گوناگون بر روى اين جمجمه انجام شده است. پژوهش پيش رو از جمله اين موارد مى باشد كه در بهمن ماه سال 1385 در

محل موزه تاريخ پزشكى تهران صورت گرفته است.مواد و روشها

در اين بررسى به كمك يك كوليس بزرگ كه از دانشگاه علوم پزشكى قزوين بخش آناتومى تهيه شده بود، اندازه گيرى هاى رايج پيكرسنجى و جمجمه سنجى كرديم. استفاده كريستالى نمك از جمجمه گنجايش تخمين براى و شد انجام جدولهاى 1و 2 و 3و تصاوير 2 در شده لحاظ گيريها اندازه در كه را مواردى

آورده شده است. نتايج

در ( 2007 ژانويه 22) 1385 ماه بهمن دوم دوشنبه تاريخ در ها گيرى اندازه موزه تاريخ پزشكى تهران انجام شد. بررسى هاى سفالومتريك، نشانگر اندكس هاى غيرطبيعى بوده و نشان ميدادند كه جمجمه داراى اندازه غيرطييعى و بزرگتر porothic به موسوم اى ضايعه ظاهرى هاى بررسى در . است معمول از مى ديده است خونى كم بويژه مزمن بيماريهاى عالئم از كه hyperostosis

شود.

18- Sajadi, 2009.

Res Hist Med 2012; 1(4)

160

Jafar Rezaian et al

تصوير 2- تصويرهاى شماتيك جمجمه از روبرو و پهلو. معيارهاى جمجمه سنجى و نقاط مورد كاربرد در آن آورده شده است

تصوير 3- كوتهوارهاى به كار برده در تصوير 2.

جدول 1- شاخصهاى بكار رفته در بررسى جمجمه

Res Hist Med 2012; 1(4)

161

Trephinated skull in the Ŝahre I Sukte

Total facial index =(nasion-gnathion height/bizygomatic breadth)

×100

The nasion is the point where the internasal suture

meets the frontal bone. The gnathion is the

midpoint of the lower mandibular border

(b) Upper facial index =(nasion-prosthion length/bizygomatic breadth)

×100

The prosthion is the midpoint of the maxillary

alveolar rim, between the central incisors. The

bizygomatic breadth is the greatest distance

measured by trial between zygomatic arches on

external aspects

(c) Nasal index =(nasal breadth/nasal height) ×100

Breadth is the horizontal maximum across the

nasal aperture, and height is from nasion to the

mean between the two lowest points on the lower

border of the aperture

(d) Orbital index =(maximal orbital height/maximal orbital breadth)

×100

(e) Palatal index =(maximal palatal breadth/maximal palatal length)

×100

(f) Gnathic index =(basion-prosthion/basion-nasion) ×100

جدول 2- اندازه بيشينه در جمجمه سنجى

در قسمت ترافيناسيون شده، بافت استخوانى نا منظم با سطح خشن و بسيار نازك مشاهده شده كه به نظر مى رسد بافت استخوانى از نوع ترميمى باشد. جهت اثبات فرضيه فوق پيشتر بررسى هاى پاراكلينيك (در سال 1378 ) بروى اين انجام شده بود. استخوان ماگزيال چپ و راست هنوز كامل نشده بودند و عالوه بر آن يك شكستگي كوچك در قسمت پائين ريشة ماگزيال راست وجود داشت. جمجمه از نظر اندازه داراي حجم بزرگي بوده كه بيشتر به خاطر رشد بيش از اندازة بخش مركزي جمجمه و از هر دو طرف استخوان پاريتال بوده است. (1260 سى سى).

در يك ديد افقي Natural trigonocephaly مشاهده مي شود كه بخش هاي چپي پشت جمجمه نسبت به بخش راست آن بزرگتر شده اند، در حالي كه بخش جلويي راست جمجمه نسبت به قسمت چپ آن برجسته تر است. صورت جمجمه كامال جمجمه به صورت نسبت اما مي آيد؛ نظر به عادي اندازه و شكل نظر از نقص بصورت شكلى مثلثى ضايعه داراى راست پاريتال قسمت است. غيرعادى استخوانى به وسعت حدود mm۲ 9,17 مى باشد. جمجمه مزوسفاليك و شاخص GTT آن 76,61 و شاخص چهره بااليى 58,94 و برهمين اساس چهره اسكلت

۱۰۰۳J در رده Euryprospic جاى ميگيرد. (جدول هاى 3 و 4).

GTT۱۰۰۳J جدول 3- آندازهاى بدست آمده از جمجمه

Res Hist Med 2012; 1(4)

Jafar Rezaian et al

162

Maximal cranial length Summit of glabella to furthest occipital point

Maximal cranial breadth Greatest breadth, at right angles to median plane

Cranial height From basion (median point on anterior rim of

foramen magnum) to bregma

Landmarks distance size Landmarks distance size

Cranial height (Right Porion-

Bregma)(Po- Br) 12.85 Cranial height (left Porion- Bregma)

(Po- Br)

Cranial length(Glabella-

opisthocranion)(Gl- Op)

17.152 Cranial height

(Bregma-Basion)(Br- Ba)

13.146

Stephanion- Stephanion 12.812 Cranial height

(Right Porion- Bregma)(Po- Br)

12.856

Cranial breadth(Eu-Eu)

(Biparietal diameter)

15.132 Cranial height

(left Porion- Bregma) (Po- Br)

12.676

Bifrontal breadth(Ft-Ft) 9.482 Biporion diameter(Po- Po) 11.562

Bizygomatic(Zy-Zy) breadth 11.234 Glabella- lambda(Gl-La) diameter 16.824

Bizygmaticomaxilary(Zm- Zm)

diameter

9.284 Bregma- lambeda(Br- La) diameter 10.19

Zm- Nr(right) diameter 3.942 Glabella- Bregma(Gl-Br) diameter 10.252

Zm- Nr(left) diameter 4.082 Lambeda opisthocranion (La-Op)

diameter

4.292

Nr- Nr diameter 2.162 Opisthocranion- inion.d (Op- In) 4.062

Nasion- Prosthion (Na- Pr) diameter 6.624 Inion- opisition(In- Op) diameter 3.492

جدول4- شاخص هاى بدست آمده و رده بندى جمجمه

بحث و نتيجه گيرىديرينه ترين عمل جراحى، مته كارى يا trephination مربوط به حذف يك قطعه از استخوان جمجمه است. اين مهم از دوره پارينه سنگى زبرين آغاز شده، همه گيرى گسترده اى در جهان داشته و هنوز به روش ها و با انگيزهاى گوناگون برآمده از دل تاريخ ادامه دارد.19 از جمله اين موارد مى توان به نمونه هاى يافت سال در اسكور ژرژ افرايم توسط كه موردى بويژه مركزى آمريكاى در شده 1865 در شهر باستانى اينكايى Cuzco يافت شده اشاره نمود.21,20 تفسير بروكا، استاد آناتومى و جراحى بالينى در دانشگاه پاريس و بنيانگذار انجمن انسان شناسى فيزيكى23,22 از جمجمه اسكور نشان داد كه شكلهاى هندسى اوليه در موارد مربوط به دوران نوسنگى، با موفقيت توسط مته جراحى انجام شده اند. تعدادى از جمجمه در نبش قبر اين نوسنگى با سوراخهاى گرد 2 تا 3 اينچى ديده شدند. گستردگى كاربرد مته كارى فراوان است ولى بيشتر اين كار در سرخپوستان گسترش يافته تر است و ميتواند هم درمانى بوده و هم به عنوان نوعى آدم خوارى تلقى شود. چون

ميخواستند روان گذشتگان و يا ريس قبيله در روان آنها حلول كند.25,24 Methods of Trephining روشهاى مته كارى

در نوشتارهاى پزشكى- تاريخى چهار نوع مته كارى را بر اساس سازكار ايجاد كننده آن شناخته اند كه شامل: برش خطى (linear cutting)، شيار دايره اى (boring) وگشادكردن (scraping) تراشيدن ،(circular grooving)

هستند.26و27براساس ريخت سوراخ ايجاد شده نيز ميتوان آن را به چند دسته طبقه بندى كرد: 1- برش چهار گوش كه اين روش با ابسيدين، سنگ چخماق، و يا ديگر سنگهاى سخت و يا فلز انجام شده و در جمجمه سرخپوست پرويى اسكور ديده ميشود. اغلب چاقو خميده اى به نام tumi در گورستانهاى پرو يافت مى شود كه به نظر مى رسد به خوبى براى اين كار مناسب باشد. امروزه اين نماد انجمن جراحان پرو

مى باشد.29,28 سوراخ چند ابتدا يا و باشد يكپارچه برش يك ميتواند برش اين گرد برش -2كوچك ايجاد شده و سپس آنها را با هم يكى كرده و سوراخ بزرگترى را ايجاد

كرده باشند (بر پايه ساز و كار گشاد كردن).30 ابزار تراشيدن جمجمه با سنگ چخماق بوده است. بروكا نشان داد كه مى توان اين دهانه را با خراش دادن توسط يك تكه شيشه انجام داد. اين روش به ويژه به رنسانس در ايتاليا هم كشيده شد.31 برش شيار گرد، و سپس بلند كردن استخوان يكى ديگر از روش هاى معمول و گسترده بوده كه هنوز تا همين اواخر در كنيا

استفاده مى شده است.32 راه ديگرى بوده است دار نيز ممكن مدور و يا تاج مته جراحى از يك استفاده باشد. مته جراحى يك استوانه توخالى با لبه تحتانى دندانه دار است .استفاده از آن در جزئيات توصيف شده سيليسيوس نويسنده پزشكى رومى سده نخست ميالدى

گزارش شده كه داراى يك ميخ ميانى و يك دسته عرضى بوده است.33 triangular عالوه بر چند روش باال در شهر سوخته نوع برش جمجمه سه گوشاست و آنچه كه پيداست سر دو گوشه اين سه گوشه به گونه اى گرد است كه به نظر ميرسد تكيه گاه ابزار برش دهنده بوده باشد. همچنين به گونه اى برش داده شده كه از گسترش يا آسيب چلوگيرى كند (تصوير 3 به ستاره ها توجه شود). روش به كار بردن ابزار و چگونگى آن (ابزار برنجى(مفرغى) و يا ابزار فلينيتى و... ) هنوز مشخص نيست. اما از لحاظ ديرينه گى و سادگى با روش چهارگوش

سنجش پذير است: هم ديرينگى بيشترى دارد و هم ساده تر است.

Res Hist Med 2012; 1(4)

Trephinated skull in the Ŝahre I Sukte

19- Moodie, 1923: 107.20- Fernando et al, 2003. 21- Andrushko et al, 2008: 4–13.22- Schiller, 1992.23- Clower et al, 2001: 1417-25.24- Saul et al, 1997. 25- Finger et al, 2003.26- Verano, 2003: 65–117.27- Andrushko et al, 2008: 4-13.28- Lisowski, 1967: 651-72.29- Birmingham Museum of Art, 2010: 91.30- Fernando et al, 2003. 31- Schiller, 1992.32- Wilkins, 1997.33- Hippocrates, 1927.

163

Breadth/length ratio: cranial index (cephalic index) :13.14/17.15 ×100=76.61

mesocranic or mesocephalic Cranium GTT100J Code is classified as

Upper facial index:(nasion-prosthion l/bizygomatic b) ×100

Euryprospic(6.62/ 11.23 ×100= 58.94 , Cranium GTT100J Code is classified as

Cribra بيمارى صاحب جمجه شهر سوخته به علت غربالى شدن سقف فورنتالOrbitalia مطرح كننده PH(porothic hyperostosis) است. اين عارضه در چند جمعيت باستانى از جمله بوميان امريكا در پرو گزارش شده كه سوراخهاى ريزى در سقف اربيتالى فورنتال ديده ميشود. اين نشانه عموما در جمعيتهاى دچار

كم خونى فقر آهن پديدار ميشود.34 توان به علل زير دليل گوناگونى براى فقر آهن وجود دارد كه از آن جمله مى

اشاره كرد :1- دريافت نا كافى آهن به دليل رژيم غذايى مورد استفاده اى كه در آن آهن

.B۱۲ و C كمى وجود دارد. كاهش دريافت ويتامين هاىمشكالت و معده اسيد ترشح كاهش اسهال، اثر در آهن ناكافى جذب -2گوارشى. بخش فراوانى از آهن موجود در غذا توسط قسمت كوچكى از روده فوقانى جذب مى گردد. هر اختاللى در دستگاه گوارش مى تواند جذب آهن را

تغيير داده و منجر به آنمى فقر آهن و انمى مگالوبالستيك مى شود.نوجوانى، نوزادى، دوران در خون حجم افزايش براى آهن به نياز افزايش -3

باردارى و شير دهى .4- خون ريزى زياد در دوران خونروش، خونريزى در اثر جراحات و نيز هموروئيد

5- بيمارى هاى بدخيم يا انگلها.35و36 كودكان در همچنين است. آبرفتى مناطق از بيشتر ها دره باشندگان در PHكوچكتر از 11 سال نيز بيشتر از بالغين و جوانان مشاهده مى شود.37 متاسفانه هيچ برآوردى از PH در شهر سوخته وجود ندارد و با يك نمونه نميتوان براى جمعيت تصميم گرفت. ولى بررسى هاى منتشر شده فراوانى ديده ميشود. براى نمونه مى آورد بر ولذا كرد مشاهده نيز كبود مسجد موزه سايت در را پديده اين توان دليل و است همگانى يافته يك كودكان در PH الگوى است. پذير استناد آن اين پرسمان اين ميتواند باشد كه در نوزادان و كودكان بزرگتر تمامى گنجايش نياز خونى كم مواقع در است. ضرورى قرمز گلبول ساخت براى استخوان مغز بزرگساالن در شد. خواهد بيشتر عادى خون مغز گنجايش از خون ساخت به آنمى وجود صورت در لذا دارد وجود ديد اين از فراوانى فضايى گنجايش با گفته اين شد. خواهد ديده كودكان از كمتر بسيار PH مربوط دگرگونيهاى ميانى مننژيال سرخرگ گذر جايگاه كه آنجا از دارد. همخوانى ما هاى يافته آشكار است و جاى چين و شكنجهاى مغزى به صورت واضح در سمت درون جمجمه اى اشكارا ديده ميشوند كه الگويى طبيعى دارند؛ دور از ذهن است كه اين فرد دچار هيدروسفالى بوده باشد.لذا به نظر مى رسد وى دوچار كم خونى و آسيب مغز ى به غير از هيدروسفالى باعث شده كه به جراحى مبدرت ورزيده اند. به تنها اگر شود. بررسى منطقى صورت به موضوع بايست مى راستا اين در انجام چرايى نفهميدن آزار از رهايى براى سپس و شده نگاه گذشته يادمانهاى كار توجيهى آورد شود، اين نوع نگرش نه تنها پرسمان را باز نكرده بلكه آن را پيچيده تر مى كند. موضوعى كه ميان باستان شناسان در توجيه كارهاى خود و فرار از چرايى انجام كار رواج دارد.38 اين مهم جايى در دانش تجربى، آن هم در دانش پزشكى و دانش هاى برآمده از آن ندارد. پرسمانى كه جلو روى ماست چرايى سوراخ كردن جمجمه نوجوانى است كه البته به دليل نوجوان بودن نمى توان به قطع يقين گفت كه اين جمجمه مربوط به يك پسر يا دختر است.39 آنچه با يافته هاى نويسنده مقاله سازگار است اين مى باشدكه نوجوان از بيمارى رنج مى برده است. در دوران پيش از تاريخ، پزشكى يكى از اركان فرهنگ جامعه به شمار متافيزيك خرفات، است. نبوده جدا فرهنگى ديگر هاى دستمايه از و رفته مى و تخيالت هم در زندگى انسان آن روز نقش اصلى را بازى ميكرده است. بنابر نتوان كه دارد وجود آنقدر فرهنگى گستردگى و پيچيدگى بوس فرانز ديدگاه پرسمان پاسخ يافتن جهت اگر كرد.40 گفتگو پديده يك مورد در سادگى به جراحى پيش از تاريخ به گونه ساختارگرايانه پيش رويم شايد بتوان به جايى رسيد كه بنا بر ديدگاه اشتراك فرهنگى به عنوان رسوم مذهبى و كارهاى زندگى روزانه از رويه انديشه انسانى قضاوت نمود. پس نميتوان با خرد امروزى براى انسانى در پنج هزار سال پيش تصميم گرفت و به اين نتيجه رسيد كه صد در صد جراحى در شهر سوخته درمانى بوده و جنبه آيينى و خرافى نداشته است. از سوى ديگر بى گمان شهرنشينى در شهر سوخته در باالترين رده هاى نوآورانه خود در مقايسه

Res Hist Med 2012; 1(4)

34- Ortner, 2003.35- Walker et al, 2009: 109-125.36- Vercellotti et al, 2010: 358-68.37- Walker et al, 2009: 109-25.38- Khaneghah et al, 2009 . 39- Ibid40- Ibid

Jafar Rezaian et al

164

با ساير تمدن هاى همزمان خود جاى دارد و هر روز چيزى تازه از اين فرهنگ كشف مى شود كه نشان دهنده بالندگى اين مردمان در پنج هزار سال پيش است. در اين راستا آنچه در مورد جراحى يافت شده در شهر سوخته بايد مورد توجه قرار گيرد زنده ماندن اين انسان تا يكسال پس از سوراخ شدن جمجممه اش بوده كه موردى نادر در دنياى باستان است. شرايط و نوع عمل بگونه اى بوده كه بيمار تا چندين ماه پس از آن زنده بوده و لذا آشكار است كه پزشك و يا كاهن عمل كننده از چنان مهارت باال و شكيبايى برخوردار بوده كه سوراخى سه گوش را با ابزار ساده آن روزها ايجاد كرده كه در ناحيه استخوانى نشانه اى از استيوميليت و پريوستيت ديده نميشود. به نظر ميرسد بايد به اين ويژگى عمل بيشتر تكيه شده و از فرض و گمانه زنى هاى رايج در باستانشناسى كالسيك و علوم انسانى پزهيز شود. از سوى ديگر با توجه به وجود دسته اى از پزشكان در ايران باستان به عنوان كارد پزشك (جراح) در دوره هاى بعدى مطابق متن اوستا،41 پيشرفته بودن اين

دانش در تمدن هاى باستانى ايران بيش از پيش قابل تامل است. جمع بندي يافته ها

شهر سوخته محل استقرار يكى از تمدنهاي باستانى ايران زمين از 4000 الى 5200 سال قبل (به مدت 1200 سال) بوده است. در گورستان اين شهر تاكنون بر روي يكى از موارد عمل جراحى ترافيناسيون انجام شده است. بيمار به مدت 6 - 12 ترافيناسيون به اقدام سوخته شهر پزشكان است. بوده زنده جراحى از پس ماه نموده و در روش درمانى خود موفق بوده اند. در آن دوران اكثر ترپاتاسيون ها اين با فوق جراحى گرديد. مى شخص فوت به منجر و انجام خرافى اهداف با جهان و ايران علمى ميراث مفاخر از و بوده نظير كم خود نوع در مشخصات پزشكى زمينه در آميزي افتخار و سرشار ميراث داراي ايران ميگردد. محسوب است. شناخت، نگهدارى و انتقال اين ميراث علمى يكى از وظائف مهم انجمن ها

و كانون هاى علمى و تخصصى مى باشد.References Afshar E. Ancient ruins in Sistan and causes its destruction. Yaghma Quarterly Journal 1954; 80: 534-41. [in Persian]Aghanabati SA. Geology of Iran. Tehran: Geological Survey of Iran Publication. 2004.Andrushko VA, Verano JW. Prehistoric trepanation in the Cuzco re-gion of Peru: A view into an Ancient Andean practice. Am J Phys An-thropol 2008;137:4–13.Azarnoush M, Helwing B. Recent archaeological research in Iran- prehistory to Iron Age. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 2005; 37: 189-246.Bazi A. Hidden civilization Shahre I Sukhte (Burnt City) in Sistan. Urban Design and Architecture Quarterly Journal (Nemad Golestan) 2010; 9: 26-31. Bazi Kh. Name and reputation of the tourism situation. Geographical Space Journal 2008 21(8): 25-44. [In Persian]Birmingham Museum of Art. Birmingham Museum of Art: Guide to the Collection. London: GILES. 2010.Clower WT, Finger S, Discovering trepanation: The Contribution of Paul Broca. Neurosurgery 2001; 49(6): 1417-25. Darvishzade A. Geology in Iran. Tehran: Amir Kabir Poblication. 1991. [in Persian] Fernando HR, Finger S. Ephraim George Squier’s Peruvian skull and the discovery of cranial trepanation. In: Arnott R, Finger S, Smith CUM (eds.) Trepanation: History, discovery, theory. Lisse: Swets and

Trephinated skull in the Ŝahre I Sukte

Res Hist Med 2012; 1(4)

41- Zargaran et al, 2012: 255.

165

Zeitlinger. 2003.Finger S, Clower WT. On the birth of trepanation: The thoughts of Paul Broca and Victor Horsley. In: Arnott R, Finger S, Smith CUM (eds.) Trepanation: History, discovery, theory. Lisse: Swets and Zeitlinger. 2003.Hakimi F. Burnt city, but advanced. Mahname Khandani 2011; 10(68):22. [in Persian] Hippocrates (4th Century BCE). On wounds in the head. In: Jones WHS, Withington ET. (trans.) Hippocrates. London: Heinemann. 1927.Khaneghah AA, Kamali MS. General anthropology, 5th edition. Teh-ran: SAMT. 2009. [in Persian] Khosrothehrani Kh. Stratigraphy and geological events, chap.7, 2nd edition. Tehran: University of Tehran press. 2003. [in Persian]Lisowski FP. Prehistoric and early historic trepanation. In: Brothwell D, Sandison AT (eds.) Diseases and antiquity. A survey of the dis-eases, injuries and surgery of early populations. Springfield: Charles C. Thomas. 1967.Mardi AH. Satellite picture of shahre I Sukhte, Geological Sciences and Mining 2007 1(15): 15. [in Persian]Moodie RL. The antiquity of disease. Urbana: University of Illi-nois.1923.Motamedalshariati M, Raisossadat SN. Ichnofossils of flysch deposits in east of Iran. In: Ninth Symposium of Geological Society of Iran. Tehran: Tarbiat Modares University press. 2005: 343-54. [in Persian]Ortner DJ. Identification of pathological condition in human skeletal remain. London: Academic press. 2003.Sajadi SMS. Archaeological report- Excavation at Ŝahr-e Sokte, 2nd preliminary report on the excavation of the graveyard. Tehran: Iranian Center for Archaeological Research Cultural Heritage, Tourism Orga-nization of Sistan and Baluchistan. 2009. [in Persian]Sajadi SMS. A brief guide to the antiquities of Sistan. Tehran: Pub-lications Management and Planning Organization of Sistan and Bal-uchestan Province. 2003. Sajadi SMS. Archaeological report-excavation at Ŝahr-e Sokte, 1st preliminary report on the excavation of the graveyard, chap. 1. Teh-ran: Iranian Center for Archaeological Research Cultural Heritage, Tourism Organization of Sistan and Baluchistan. 2007. [in Persian]Sajadi SMS. Urbanization began in the eastern half of the Iranian pla-teau. Iranian Journal of Anthropology 2004; 6(3): 63-96. [In Persian]Saul FP, Saul JM. Trepanation: Old world and new world. In: Green-blatt SH (ed.) A history of neurosurgery. Park Ridge, IL: American Association of Neurological Surgeons. 1997.Schiller F. Paul Broca, founder of French anthropology, explorer of the brain. Oxford: Oxford University press. 1992.Tosi M, Piperno M. The graveyard of Ŝahr-e Sokte Iran. Archaeology 1975; 28(3): 186-97.Verano JW. Human skeletal remains from Machu Picchu. In: Burger RL, Salazar LC (eds.) The 1912 Yale Peruvian scientific expedition collections from Machu Picchu: human and animal remains. New

Jafar Rezaian et al

166

Res Hist Med 2012; 1(4)

Haven, Connecticut: Yale University Publications in Anthropology. 2003.Vercellotti G, Caramella D, Formicola V, Larsen CS. Porotic Hyper-ostosis in a late upper Palaeolithic skeleton (Villabruna 1, Italy). Int J Osteoarchaeol 2010; 20(3): 358-68. Walker PL, Bathurst RR, Richman R, Gjerdrum T, Andrushko VA. The causes of Porotic hyperostosis and Cribra Orbitalia: A reappraisal of the iron-deficiency-anemia hypothesis. Am J phys Anthropology 2009; 139(2): 109-25. Wilkins RH. Neurosurgical techniques: An overview. In: Greenblatt, SH (ed.) A history of neurosurgery. Park Ridge, IL: American Asso-ciation of Neurological Surgeons. 1997.Zargaran A, Mehdizadeh A, Yarmohammadi H, Mohagheghzadeh A. Zoroastrian priests: Ancient Persian psychiatrists. Am J Psych 2012; 169(3): 255.

167

Trephinated skull in the Ŝahre I Sukte

Res Hist Med 2012; 1(4)

Ŝahre I Sukte (Burnt City) of Sistan, Iran

WWW.RHM.IR