DEMİRHİSAR

1913'te Demirhisar' dan bir görünüş ve Demirhisar· da Osmanlı dönemine ait bir tas köprü (L'Illu<tcatıon . 2 Aout 19131

147 hane. otuz dört mücerred müslü­mana karşılık 261 hane. 118 mücerred hıristiyan yaşıyordu. Bu tahrirlere göre kasabanın umumi nüfusu )0!_ yüzyılda

1 SOO iken XVI. yüzyıl sonlarında 2SOO'ü bulmuş, müslüman Türk nüfusu ise 1444 'ten bu yana nisbeten büyük bir artış göstermişti.

1668 ilkbaharında kasabaya gelen Ev­liya Çelebi yeterli bilgi vermez. Ona gö­re kalesi hala ayaktadır. ancak artık bu­rası sınırdan uzakta iç bölgede (iç il) kal­dığından askeri garnizon yoktur. Ayrıca kasabada camiler. medreseler. hamam­lar. tekkeler. hanlar varsa da Evliya Çe­lebi bunların isim yerlerini boş bırakır

ve burada 1600 ev olduğunu yazar. An­cak bu son rakamı şüpheyle karşılamak gerekir. )0!11. yüzyılın ortalarında Rume­li kesiminde Osmanlı medreselerini gös­teren bir listede Şit Çelebi Medresesi'nin burada bulunduğu ve kasabanın küçük bir islami öğretim merkezi haline geldi­ği anlaşılmaktadır. Ayrıca Demirhisar'­da ve ona tabi köylerde Tanrı dağı ve Selanik yörük teşekküllerine bağlı Türk kolonileri de yerleşmiş durumdaydı. XVI. yüzyıla ait kayıtlara göre burada 11 00-1400 kişiden oluşan dokuz yörük ocağı bulunuyordu.

Osmanlı dönemi Demirhisar'ı hakkın­da daha ayrıntılı bilgi. XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başlarına ait salnamelerde yer almaktadır. 1303 ( 1885-86) tarihli Selanik Vildyeti Salndmesi'nde De­mirhisar kazasının 13.81 O müslüman. 26.000 hıristiyan Bulgar ve Vlah nüfusu ve yetmiş sekiz köyü bulunduğu belir­tilmektedir. 1324 ( 1906) salnamesinde ise kasabada 3000'ini müslümanların

oluşturduğu 4650 kişinin yaşadığı ve 733 evin yer aldığı kayıtlıdır. Ayrıca bu sıra­larda burada altı cami, dört medrese. müslümanlara ait üç, hıristiyanlara ait dört mektep. bir kilise, 297 dükkan ve

152

bir de hamam vardı. Halkının çoğu tica­retle. ziraatla ve dericilikle uğraşıyordu. Artık Osmanlı-Bulgar sınırı yakınında bir noktada yer aldığı için artan önemi do­layısıyla Sultan ll. Abdülhamid dönemin­de burada bir kışla ve askeri hastahane yaptırılmıştı. 1900'de kasabayı gören et­nograf Vasil Kancev burada 3300 Türk. 1200 Bulgar. 450 Çerkez. 350 Rum. 120 Vlah ve 420 Çingene'nin yaşadığını ya­zar. Bundan da kasabanın toplam nü­fusunun 5840 ve bu nüfus içinde Türk­ler'in nisbetinin % 57 olduğu anlaşılmak­tadır. Bulgarlar'ın büyük bir kısmı Bul­gar Eksarhlığı'na değil Rum patrikha­nesine bağlıydı. Bu sebeple bunlar Yu­nan istatistiklerinde Rum olarak göste­rilmişti.

ı. Balkan savaşları sırasında kasaba Bulgar ordusunun işgaline uğradı. 1913'-

Demirhisar'daki XVI. yüzyıla ait çi fte hamamın planı

(M. Kiel arşivi)

--Mevcut ' -- duvarlar

7

· ,·-,-.

~Yıkılmış ~ duvarlar ' ·--· ·

te burada müslüman nüfus hemen hiç kalmadı. Tamamıyla tahrip edilen ve nü­fusu oldukça azalan Demirhisar 1918'­den sonra büyük bir köy halinde yeni­den inşa edildi ve buraya Anadolu'dan gelen Rumlar yerleştirildi. Kasabada Os­manlı dönemi yapılarından sadece 1232'­de 118 ı 6- ı 7) tamir edildiğini belirten ki­tabesiyle bir taş köprü ve XVI. yüzyıl ya­pısı bir çifte hamamın harabeleri bugü­ne ulaşabilmiştir. Ayrıca Demirhisar' a 18 km. kadar uzaklıkta olup Güney Yu­nan-Bulgar sınırı yakınında bulunan An­gistron köyünde 11 9l8'den önceki ismi Çengel köy) 996'da ( 1587 -88) Aşık Meh­med'in ve ondan sonra Katib Çelebi ve Evliya Çelebi'nin zikrettiği )0!1. yüzyıl ya­pısı bir Osmanlı ılıca hamarnı hala ayak­tadır ve bugün de kullanılmaktadır. De­mirhisar, tarihi literatürde sık sık görül­düğü gibi. bir Osmanlı madencilik mer­kezi olarak şöhret kazanmış Kalkidiki yarımadasındaki Siderokapsa ile karış­

tırılmamalıdır.

BİBLİYOGRAFYA :

Aşık Mehmed. Menazirü 'l-aualim, Süleyma· niye Ktp. , Halet Efendi, nr. 616, ll , vr. 20'; Evli­ya Çelebi, Seyahatname, VIII, 140 · 141 ; V asil Kancev. Makedonija, Etnogra{ija i Statistika, Sofia 1900 (t ı pkı basım: Jzbrani Proizvedenija, Sofia 1970, s. 484-486); Selanik Vilayet! Sal­namesi, 19. def'a , Selanik 1324, s. 431·438; M. Tayyib Gökbilgin, Rumeli'de Yürükler, Ta­tarlar ue Eulad-ı Fatihan, İstanbul 1957, s. 69, 262, 324; G. Ostrogorski. Serska Oblast posle Dusanoue smrti, Posebna lzdanja Vizantino­loskog lnstituta IX, Beograd 1965, tür.yer.; Apostolos Vakalopoulos. History of Macedonia, Thessaloniki 1973, s. 53-54, 208, 666-668 ; Alek­sandar Stojanovski, Gradouite na Makedoni­ja ad krajot na XIV da XVII uek, Skopje 1981 , tür. yer.; G. Stivaras. "Demir Issarion" , Mak e· donikon / meralogian ( 191 Ol. s. 213-214.

L

~ MACHIEL KıEL

DEMİRİ ( sr...ı.ll)

Ebü'l -Beka Kemalüdd!n Muhammed b. Musa b. İsa el-Kahirl eş - Şafii

(ö. 808/1405)

Hayatü'l-hayevan adlı meşhur eserin yazarı,

Mısırlı hadis ve fıkıh alimi. _j

7 42 ( 1341) yılı başlarında Nil deltasın­daki Semennüd kasabası yakınında bu­lunan Demire adlı iki köyden kuzeyde­kinde doğdu . Doğum tarihi bazı kaynak­larda 745 (1344) ve İbn Kadi Şühbe ile İbn Hacer tarafından 750 ( 1349) şeklin­de verilirse de Sehavi, Demiri'nin kendi el yazısıyla bir notta doğum tarihini 742

( 1341 ) olarak gördüğünü söylemektedir (ed·Qau'ü'l-lami', X. 591

Demiri önceleri geçimini terzilikle sağ­lıyordu. Daha sonra kendisini ilme verip uzun müddet Bahaeddin es- SübkT' nin yanında bulundu ve ondan faydalandı. Cemaleddin Abdürrahim b. Hasan ei-İs­nevT'den fıkıh. Burhaneddin İbrahim b. Şerefeddin el- KiratT' den edebiyat. Ba­haeddin Abdullah b. Abdurrahman İbn Akli'den Arapça ve başka ilimler tahsil etti. Hocaları arasında İzzeddin Muham­med b. Ahmed en-NüveyrT. Siraceddin İb­nü'I-Mülakkın ve Siraceddin Ömer b. Ras­lan ei-Bulkfni gibi tanınmış alimler de vardır. Kendisinden de Selahaddin ei­Akfehsi Mekke'de. Takiyyüddin ei-Fasi Kah i re· de hadis dinlemişlerdi r. Demiri tefsir. hadis. fıkıh ve fıkıh usulünde. dil ve edebiyat ilimlerinde mütehassıs ol­du; fetva ve tedris icazeti aldı. Kahire'­de Ezher ve Zahir camileriyle Kubbetü'I­Baybarsiyye (ll. Baybars Han kah ı ) ve Ba­bünnasr içindeki İbnü'I-Bakari Medrese­si 'nde ders verdi. 1360-1379 yılları ara­sında altı defa hacca gitti. 1379'dan 1399'a kadar yirmi yıl kaldığı Mekke'de hem ders okuttu hem de fetva verdi.

Zühd ve takvası dolayısıyla Kahire'de mensubu olduğu Darü saidi 's-süeda (Sa­lahiyye Hankah ı ) dervişleri arasında bü­yük bir şöhret kazandı. Çağdaşı Makri­zi el- 'Uküd ii tô.ril]i'l- 'uhı1d adlı ese­rinde yıllarca onunla birlikte bulunduğu­nu ve vaazlarına katıldığını belirtmek­tedir. Demiri 3 Ceinaziyelewel 808 (27 Ekim 1405) tarihinde Kahire'de vefat et­ti ve Darü saidi's-süeda yakınındaki Me­kabirü' s- süfiyye'ye defnedildi. Göster­diği rivayet edilen bazı kerametler ve hakkındaki mugayyebat' la ilgili haber­ler sayesinde meşhur oldu. Kendisi bu kerametierin rüya olduğunu söylüyorsa da halk buna inanmıyor ve onun mane­vi kişiliğini gizlemek için böyle davran­dığını sanıyordu.

Eserleri. 1. l:fayatü'l-hayevan •. Demi­ri'ye Doğu 'da ve Batı'da büyük şöhret kazand ıran ve bir hayvanlar ansiklope­disi mahiyetinde olan eserin "kübra" (bü ­yük) . vusta (orta) ve "suğra" (küçük) ol­mak üzere üç ayrı şekli vardır . Kitap bir­çok defa basılmıştır (mese la Bu lak 1275, 1284; Tahran 1285; Kah i re 1305) On ka­dar ihtisarı bulunan eser Türkçe, Fars­ça , Latince. Fransızca ve İngilizce'ye ya­pılan tam veya kısmi tercümeleri yanın­da birçok araştırmaya da konu olmuş­tur. 2. Mul]taşarü 'l-Gayşi'l -müseccem ii Şerhi Lômiyyeti'l- 'Acem. Halil b. Ay-

bek es-SafedT'nin. TuğraT'nin Lô.miyye­tü'l- 'Acem 'ine yaptığı el-Gayşü'l -mü­seccem ii Şerhi Lômiyyeti'l- 'Acem (ei­

Gayşü ' lle?f insecem fi Şerf:ı i Lamiyyeti 'l · 'Acem) adıyla bilinen şerhinin ihtisarıdır. Katib Çelebi bu eserin bir nüshasının üze­rinde 769 yılı RebTülewelinde (Kasım 1367) dört gün içinde ihtisar edildiğine dair bir kayıt gördüğünü bildirmektedir ( Keş{ü 'z­

zunan, ıı . 1538. dipnot ı ). Eserin müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi· nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 411 0). 3. en­Necmü'l - vehhô.c (Şer/w fVlinhaci 't-tali­bin li 'n-Neueuf). Demiri. telifini 786 Re­biülahirinde (Haziran 1384) tamamladığı bu şerhini hocaları olan Bahaeddin es­SübkT. İsnevi ve başkalarının Minhô.cü't­tô.libin 'e yaptıkları şerhleri kısaltmak

suretiyle meydana getirmiştir. Eserin muhtelif nüshalarına ait bazı ciltler Sü­leymaniye Kütüphanesi 'nin çeşitli bölüm­ler inde mevcuttur (Ayasofya, nr. 1278, ı.

ci lt ; nr. 1280. 111. cilt; Fatih, nr . 1830. 1. ci lt; nr. 183 1, lll. cilt; Pertevniyal, nr. 263. 1. cil t ; nr. 264. ll. ci lt). 4. Rumı1zü 'l-künı1z

elle?i bereze ibrı1zühı1 ahsen bürı1z.

Fıkıh ve kelam ilimlerine dair 30.000 be­yitlik bir urcfıze* dir. Eserin bir nüshası dört cilt halinde Köprü lü Kütüphanesi'n­de bulunmaktadır (Hac ı Ahmed Paşa, nr. 89-92). 5. Manzı1me ii'stihbô.bi'l- vuiı1'. Oğlu tarafından şerhedilmiştir (bir nüs­hası için bk. Köprü lü Ktp. , Hac ı Ahmed Pa­şa, nr. 92 / 2) 6. Şerhu'l-Mu'allaköti's ­seb' (Keşfü 'z -zunün, ll, 174 1 ). 7. el-Cev­h erü '1- ierid ii 'ilmi't - tevhid (a.g.e., 1. 6 19). 8. ed -Dfbô.ce (Şerhu Süneni ibn fV!ace). Beş cilt kadar olduğu kaydedi­len eser tamamlanamamıştır [a.g.e., ll , 10041 9. Gayetü'l-ereb ii kelô.mi hüke­mô. 'i'l- 'Ara b. Müellif bu eserine bir de şerh yazmıştır (a.g.e., ll . 11 90). 10. et- Te?­kire [a.g.e., 1. 386).

'

DEMiRKAPI

BİBLİYOGRAFYA: ibn Kadi Ş ühbe. Tabakatü'ş -Şafi'iyye, ıv ,

6 ı -62; ibn Hacer. inba'ü 'l-gumr, V, 347-348 ; Sehavi. eçi-Qau' ü'/-lami' , X, 59-62; Taşköpri ­zade. Mi{tahu ·s-sa ' ade, Haydarabad 1328, ı , ı86 ; Katib Çelebi, Süllemü'l-uüsa/ ila Taba­kati'l·{ühal, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa ,

nr. ı 887, vr. 23 ı b; Keş{ü ·?·zunan, 1, 386, 6ı 9, 696 -697 ; ll , ı004 , 1190, ı537 , ı538 , 174ı ,

ı875; Şevka ni. ei -Bedrü 't·tali', ll , 272; Lekne· vi. ei-Feua' idü'/-behiyye: ~- 203 ; Ali Paşa Mü· barek. el·/jttatü't -Teu{fktyye, Bulak ı306 , Xl , 59; F. Wüstenfeld. Geschichte der arabischen Aerzte und Natur{orscher, Göttingen ı 840, nr. 265; L. Leclerc. Histoire de la medicine arabe, Paris ı 876 , ll , 278; Brockelmann. GAL, ll , ı72-ı 73; Suppl., ll , ı 70- ı 7ı ; Sarton. lntroduction, 111 / 2, s. ı639 - ı64ı ; Adıvar. Osmanlı Türkle­rinde ilim [ Kazanc ıgi l). s. 30; Joseph de So­mogy. "Index des sources de la Hayat al-Ha · yawan de ad -Damiri", JA, sy. 2ı3 119281. s . 5-ı28 ; a.mlf .. "ad -Darnirl's Hayat al-Haya­wan An Arabic Zoological lexicon" , Osiris, IX, Bruges ı 950, s. 33 vd.; a.mlf.. "al-Jiihiz and ad -Damiri", Annual o{ the Leeds University, Oriental society, Leiden 1958-59, 1, 55-60 ; a.mlf .. "Die Stellung ad-Damiri's in der ara ­lıisehen Literatur", WZKM 119601. s. ı 92-206; Aziz Ali ei-İzzi. "ed-Demiri ve Kitabühıl Hay­atü ' l -Hayevan", ei -Meurid, XIV/4, Bağdad ı985 ,

s . ı 39- ı 52 ; Muhammed Reşad et-Tüba. "I:Ia ­yatü 'l- Hayevani'l- kübra" , Ti, lll , 776 -783; D. B. Macdona ld. "Demiri", iA, lll , 52ı- 522; L. Kopf. "al- Damiri" , E/2 (Fr 1. ll, ı 09- ı ı O.

liJ CE VAT İz Gi

DEMİRKAPI

L Eski Türk coğrafi adlarından biri.

.J

Demir kapı (temir kap ı g. t emür kapuk. demür kapu) Araplar tarafından babü'l­hadid, Farslar tarafından derbend. der-i ahenin. derbend-i ahenin şekillerinde

aynı anlamda kullanılmış olup bunların hepsi siyasi ve tabii sınırlarda bulunan, sınır karakolu gibi kullanılan hisariarı ve geçit bölgelerini ifade etmektedir.

zf-;:J'V~L-11 j,·~y) .. J,}'J~l· c:J!:;;,18h.f.,J!f:?~~f:' ine' ı;;

. . r:J!.--e)l,,~ ~ '· ' "~ ~ ~ i,..J.

Demiri ' nin MuiJlasarü'/ -

Cayşi'l·

mü seecem {f Şerh i

L3m iyyeli'l­cAcem ad lı

eserinin müellif

h attı

nüshasın ı n

ilk iki sayfası

(Süleymaniye K tp ..

Aya~ofya.

nr. 4110 )

( ~~~J~:zvt;w,r;J)j0;, · .:e!,-,_V!.;.#~//4!,j.r/if <:,>.'-Z ~. &~fy'/..lı,J.f<., ı<:!.V ~~· ~ <-/ .. r:J ...., ...,.-.~ı!ı

~ L.Jf>yl~ ~~'=~"z7.;.r-;;;-- . -:: fd~J:J;ı_~v/J : ~~;..~'.)., ~ ~~ı.,• . ıp; ıi>!.L .,.~

.. &_p,.)~ "'.r~rr..J;;::;Jvızt!Pt"' p.;; ~Jb! . A

,L,_.,. ~ _:;~>;-,J.t:<J-.WjU--/" :.? !:" .;,_,r;..:_,Jr;_; ', ·,__.J~A-hv_,

. '.J'!hv- 1.1Jt)vJ~ .... ols.:ı(,•G-j .. f' L, yi .~_.,(bjr./ :U:.J;' ......lV,; , L__..t,_r}I~J ~ ~~..)~ .,_;,.;..) .~ ,y~'J-"

~6J~w__........j-7.:.:5_,•"o/J..L--J~ · J"' 1 -(.ri'..?~J" ·-:-u0,J.:;t q_!../).v,_, !.r-' v 1 J '!.:- 6J'-v-Pr.!ı ~P(_IyVi(!J-.:z. &.!J;;--:-_,J •riJ.JII;aJ ~f1''~t:Al'..?JU!,,.ı,.,0-o 4.

. ı .

. ~JSv.-J'f'.i,...,.J~,,.,t (t.l' / J.rjJf'./1_:;M.WV'},t~v<Y' . ·~.)'J' a}{)<~ J.!...C',;ı..,.-. lı.j l (I)JJ .uoli;ufY.ı.,_!?.ı ,.:.:;...J-tf--iJ plı t!.fJ.r-J!ftı;...../.f c)}-~')l.ji., IJl _ . -/1 ı)JlPi:_l_; oolt.J,jt.J...)._,P(jH~!> 1 f-..-.i. ../) l.:f.,)ljı /'-~ • .)J.,.:_, !:...;:, ..;~ ~i(.P Jtf'_,)/.;..j! ~•,.., IJ 1 !ı?~ 1 0t.J __) .}ı-'·ljt> .,.,_6--

b • >J..ı-J L.:;,-jc.QJ,I ..b /.:. 1 }~<:""' - ~.r'.rll~G&~.J .Ai} üit•UJ_,..~ı,-'~.~~ ı __, yu

b ,-IH>I- J';J, }f>i!--'•r' ıjJ, ı ;.< ·~ı..vi~-~i;:),Jı.~{I~~J ·

..J' ··&_ji '"V ~ f 'J' J J, •• ,_,_..._// J-r.; YJ' V . · ;.ıı u~~ t · ... :ı,......."" e!V--b"'r · ı yti ' . . .

~5 3