15

TÜRKLER

CĠLT 9

OSMANLI

YENĠ TÜRKĠYE YAYINLARI

2002

ANKARA

16

YAYIN KURULU

17

DANIġMA KURULU

18

KISALTMALAR

19

ĠÇĠNDEKĠLER (LĠNKLENDĠRĠLMĠġ)

TÜRKLER YAYIN KURULU DANIġMA KURULU KISALTMALAR

KIRKDOKUZUNCU BÖLÜM, OSMANLI DEVLETĠ'NĠN KURULUġU / OSMAN GAZĠ, ORHAN GAZĠ, I. MURAD, I. BAYEZĠD 24

Osmanlı Devleti'nin KuruluĢundan Fetret Dönemine / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.15-32] 24

A. OSMANLI TARĠHĠ ÜZERĠNE DÜġÜNCELER 56

Türkiye'deki Tarihi AnlayıĢ ġekilleri: Yeniçağ BaĢlarında Siyasi ve Ġktisadi Bunalımlar / Prof. Dr. Suraiya Faroqhi [s.33-44] 56

Osmanlı Ġmparatorluğu'nun Tarihî Coğrafyası / Prof. Dr. Wolf Dieter Hütteroth [s.45-53] 80

Osmanlı Devri Türk Kültür ve Medeniyetinin Temel Özellikleri / Prof. Dr. Mehmet Ali Ünal [s.54-59] 95

Görülmeyen Osmanlı: Geç Ortaçağ ve Modern Dönemlerde Akdeniz Tarihinin Kayıp Devleti / Prof. Dr. Kate Fleet

[s.60-65] 106

B. KURULUġ 118

Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu / Prof. Dr. Halil İnalcık [s.66-88] 118

Osmanlı Vekâyinamelerindeki Soykütükleri Hakkında Notlar / Yrd. Doç. Dr. Cezmi Karasu [s.89-98] 160

Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunda Hizmeti Geçen Alpler ve Gaziler / Doç. Dr. Ahmet Şimşirgil [s.99-106] 178

Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri / Dr. Zafer Erginli [s.107-115] 193

Erken Osmanlı'nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerinin Stratejik Önemi / H. Çetin Arslan [s.116-121]

212

Osmanlı - Bizans İlişkileri / Prof. Dr. Melek Delilbaşı [s.122-132] 223

C. BALKANLAR'DA OSMANLI HÂKĠMĠYETĠ VE ĠSKÂN SĠYASETĠ 242

Osmanlı İmparatorluğu'nda Kolonizatör Türk Dervişleri / Prof. Dr. Ömer Lütfi Barkan [s.133-153] 242

Balkanlar'da Osmanlı Hakimiyeti ve İskân Siyaseti / Doç. Dr. Mehmet İnbaşı [s.154-164] 279

Osmanlı Devleti'nin Rumeli'de Fetih ve İskan Siyaseti / Doç. Dr. Halime Doğru [s.165-176] 302

Rumeli'ye Yapılan İskânlar Neticesinde Kurulan Yeni Yerleşim Yerleri (1432-1481) / Havva Selçuk [s.177-186] 327

Yunanistan'da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması (1361-1461) / Dr. Levent Kayapınar [s.187-195] 347

Güney Arnavutluk'ta Osmanlı Hakimiyeti / Bilgehan Pamuk [s.196-205] 364

Osmanlı Hakimiyetinin Tuna Nehrinin Kuzeyinde Yayılışı: XIV ve XVI. Yüzyıllarda Eflak ve Boğdan / Prof. Dr.

Viorel Panaite [s.206-218] 382

80

Osmanlı Ġmparatorluğu'nun Tarihî Coğrafyası / Prof. Dr. Wolf Dieter

Hütteroth [s.45-53]

Erlangen Üniversitesi Nürnberg Coğrafya Enstitüsü / Almanya

OnbeĢ onaltÝncÝ yüzyÝllardaki hÝzlÝ geliĢimi sÝrasÝnda, OsmanlÝ Ġmparatorluğu inanÝlmaz

derecede farklÝ manzaralar içermekteydi: Akdeniz yakÝnlarÝnda nemli, tropik ormanlar, Balkanlar‘da ve

Tuna ülkelerinde serin eski ormanlar ve Kuzey Afrika, Arap YarÝmadasÝ‘nda son derece kurak çôller.

Bu bôlge pek çok ônemli ÝsÝ ve yağÝĢ sÝnÝrÝyla çeĢitlilik gôstermektedir. Sonuç olarak tarÝm

yapma olanaklarÝ da son derece farklÝlÝk gôsterir. Bunlardan en ônemlisi, bir tarafta ormanlarÝn, ya da

eski ormanlarÝn, bulunduğu bôlgeyi, ôte taraftaki açÝk bozkÝr alanlarÝndan kabaca ayÝran hattÝr. Bu

bakÝmdan çoğunlukla 300 milimetrelik bir yÝllÝk yağÝĢ çizgisi kullanÝlÝr. OsmanlÝ‘nÝn bütün Tuna

topraklarÝnÝ, Anadolu‘nun neredeyse tamamÝnÝ ve Levant‘Ýn Akdeniz‘deki bôlgesini içeren ve daha

nemli olan tarafta, ormanlÝk alan ve geniĢ tahÝl tarÝmÝ kalÝntÝlarÝnÝ buluyoruz. AynÝ zamanda bu,

herhangi bir ek suni sulama kanalÝ olmaksÝzÝn tahÝl tarÝmÝna olanak veren hattÝr. Yaz yağmurlarÝnÝn

yağdÝğÝ Tuna ülkeleri, KÝrÝm, Kuzey Anadolu, Kafkaslar ve hatta Yemen gibi eski OsmanlÝ

topraklarÝnda, bu hattÝn yerini daha yüksek yağÝĢ çizgileri alabilir, ôrneğin 400 milimetrelik bir hat.

Daha ―kuru‖ olan diğer tarafta ise, artÝk hakiki ormanlar bulunmamaktadÝr. Orman-bozkÝrlar, doğal

bozkÝrlar ve çôller hüküm sürer.

Ġkinci ônemli sÝnÝr, kÝĢ havasÝdÝr. ġiddetli kÝĢ soğuğu olarak +5 Cþlik ortalama Ocak çizgisi, ilk ve

en ônemli çizgidir. Ocak‘ta 0 Cþlik hat ise, ikinci ônemli ekim sÝnÝrÝdÝr: Daha soğuk tarafta her mevsim

yeĢil kalan bitkiler ve ağaçlar yaĢayamazlar.

+5 Cþlik sÝnÝr, Dalmaçya kÝyÝlarÝnÝ, Yunanistan‘Ý ve BatÝ Anadolu‘nun bazÝ kesimlerini, güney

Anadolu‘nun kÝyÝ bôlgelerini ve dağlar hariç bütün Arap topraklarÝnÝ kapsar. BatÝ Gürcistan ve Türk

Karadenizi‘nin doğusunda kalan kÝyÝlar da bu gruba dahildir. 0 Cþlik Ocak hattÝ, kuĢkusuz, bu bôlgenin

daha iç kÝsÝmlarÝna da yerleĢtirilebilir. Bu kÝsÝm, aĢağÝ Bulgaristan‘Ý ve güney KÝrÝm‘Ý içerir, BatÝ

Anadolu‘nun düzlüklerine kadar uzanÝr, Türkiye‘nin güney dağlarÝ boyunca 800-1000 metreye kadar

çÝkar ve DiyarbakÝr havzasÝ ve Levant dağlarÝnÝn orta seviyesini kapsar. Doğuya ve kuzeye doğru

gidildikçe, her mevsim yeĢil bitkiler için fazla soğuk bir hava olduğu açÝkça gôrülür. Doğu Anadolu‘nun

bazÝ kesimleri (Kars), Moskova‘nÝn havasÝna benzer bir kÝĢ iklimi bile gôsterebilir.

Doğal yerleĢimin bir neticesi olarak, bir çok eski insani uyum ôrneklerine rastlanabilir. Ġlk olarak,

Akdeniz kÝyÝlarÝ boyunca +5 Cþlik Ocak hattÝnÝn tarÝmsal sonuçlarÝnÝ ele alalÝm. Zeytin ve zeytin

yağÝnÝn kullanÝmÝ burada, Akdeniz‘in baĢka bôlgelerinde olduğu gibi, bir adettir. Daha kuru alt-tropik

alanlara gidildikçe, en azÝndan yağ üretilen Antep fÝstÝğÝ yetiĢtirilebilir. Karadeniz dağlarÝnda fÝndÝk eski

çağlardan beri bôlgenin yağ bitkisidir. Akdeniz‘in alüvyonlu düzlüklerinde yağlÝ bitki olarak susamÝ

buluyoruz. Ġmparatorluğun kÝĢ soğuğunun hakim olduğu alanlarda ise, bugün bôlgesel olarak üretimi

81

sürdürülen hayvansal yağlara bel bağlanmasÝ gerekiyordu. Bilinen bütün dônemlerde hakim tahÝl türü

buğdaydÝ. Ancak OsmanlÝlar zamanÝnda arpa, bugün olduğundan çok daha büyük bir ôneme sahipti:

HayvanlarÝn beslenmesinde temel gÝda arpaydÝ. Son yüzyÝllarda arpanÝn kullanÝmÝ, buğday üretimi

için tahsis edilen alanla yaklaĢÝk olarak aynÝ miktarda tarÝm alanÝ gerektirmekteydi. Diğer tahÝl ürünleri

ise, nemli Karadeniz ülkelerindeki mÝsÝr hariç olmak üzere, bir ônem taĢÝmamaktadÝr. Geleneksel

Afrika darÝsÝ yerine, yaklaĢÝk olarak 18/19. yüzyÝllardan beri orada bôlgesel üretim hüküm sürmektedir.

Ġklimin nemli oluĢunun bir sonucu da, ôzellikle Tuna ülkelerinde, ormanlarÝn hayvan sürüleri için

kullanÝlmasÝ imkanÝdÝr. Yaz yağmuru alan bu kesimlerde farklÝ meĢe türleri dağlarÝn orta seviyelerine

kadar hüküm sürmektedir. Bununla beraber meĢe ağacÝ Anadolu‘da ve Arap ülkelerinde de yok

değildir. Ancak binlerce yÝllÝk insan etkisinden dolayÝ çok daha az bir ôneme sahiptir. Bunun bir

neticesi olarak farklÝ beĢeri kullanÝm alanlarÝ doğmuĢtur. MeĢe palamudunun domuzlar için yem olarak

kullanÝlmasÝ, çok uzun zamandan beridir engin meĢe ormanlarÝnÝn en akÝlcÝ kullanÝm yollarÝndan biri

olmuĢtur. Tuna ülkelerinin kôylülerinin baĢka bir seçme ĢansÝ hemen hiç yoktu. Ne var ki Müslümanlar

için domuz yetiĢtiriciliği yasaktÝ. Tuna ülkelerindeki kôylülerin din değiĢtirmesindeki son derece vasat

baĢarÝnÝn -en azÝndan diğerleri yanÝnda sayÝlabilecek- nedenlerinden biri, muhtemelen bôlge

kôylülerinin domuz sürüsü yetiĢtirmesinin kaçÝnÝlmazlÝğÝna dayanmaktaydÝ.

Ancak yine de ülkenin bazÝ kesimlerinin tarÝma yônelik olarak kullanÝlmasÝ için Ģartlar, eski

çağlarda olduğundan çok daha farklÝ bir hale gelmiĢti: Sulanabilir nehir düzlüklerinin tercihi ve

hakimiyeti, en azÝndan Asya tarafÝnda çok uzun zamandan beri uygundu. Mümkün olan her yerde

―normal‖ tarÝm arazileri aranÝyor ve kullanÝlÝyordu; Hatta yağmur suyu ile beslenen arazilerde

kullanÝlan tarÝm tekniklerindeki değiĢimler bile kesinlikle ônemsizdi. OsmanlÝlar geldiğinde, toprağÝn

kullanÝmÝ konusunda binlerce yÝllÝk bir gelenek hüküm sürüyordu. 20.yy.‘a kadar herhangi bir değiĢiklik

beklenmesi pek de mümkün değildi.

Bu geleneksel yôntemin sonucu, tarÝmÝn tepeler üzerinde ve tabii ki düzlük, havza ve nehir

teraslarÝnÝn bataklÝk olmayan kÝsÝmlarÝnda yoğunlaĢmasÝ olmalÝydÝ. KÝrsal yerleĢim muhtemelen daha

geç bir tarihte, ôzellikle 18 ve 19. yüzyÝllarda, havza ve düzlüklerde bir Ģekilde yaygÝnlaĢmÝĢtÝ.

KuĢkusuz sel tehlikesi olan alanlar Türklerden ônceki zamanlarda bile kullanÝlmadÝ. Bunun nüfus

üzerinde bazÝ sonuçlarÝ oldu: Tehlikeli sÝtma pek çok yerde, salgÝn vak‘alarÝnÝn olduğu bôlgeler halini

aldÝ. Daha sonralarÝ da çiftçilerin açÝk alanlarÝ kolonileĢtirmesi kôylülerin basit tarÝm araçlarÝyla

neredeyse hiç mümkün olmadÝ.

19. yüzyÝla kadar Akdeniz‘in her bôlgesinde olduğu gibi, tarÝm aletleri ve onlarÝn kullanÝmÝ

OsmanlÝ zamanÝnda da değiĢiklik gôstermedi. Tuna‘dan Arap ülkelerine kadar her yerde basit ahĢap

saban Avrupa‘nÝn pek çok yerinde olduğu gibi hakimdi. Bir eĢek sÝrtÝnda rahatça taĢÝnabiliyordu.

Bugün sadece Suriye‘de Hama‘da bilinen bir yôntem olarak, suyu alçak teraslarÝn seviyesine

çÝkarmada kullanÝlan su çarkÝ Bosna ve Macaristan‘Ýn iç kesimlerinde bile yaygÝndÝ ve elbette, sadece

FÝrat ve Dicle‘de değil aynÝ zamanda Asya tarafÝndaki pek çok nehirde kullanÝlÝyordu. Değirmenler

82

için, Avrupa‘nÝn dikey dônüĢ yapan çarkÝ yerine, günümüzde bile kÝsmen bulunan yatay hareketli

çarklar kullanÝmdaydÝ. Bütün OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nda atlÝ arabalarla ulaĢÝm imkansÝzdÝ. Bunun tek

istisnasÝ ise Viyana-Ġstanbul yoluydu. OsmanlÝ ülkelerindeki düzlük alanlarda sadece iki tekerlekli, bir

çift ôküz koĢulmuĢ hantal arabalar biliniyordu.

YaygÝn emniyetsizlik, nüfus seyrekliği ve Ortaçağ tarÝm teknikleri gibi basit arazi kullanÝmÝ

ĢartlarÝnÝn bir sonucu olarak, bugün geliĢmiĢ olan, kÝsmen de epeyce verimli alanlara ait olan değiĢik

türde kÝrlÝk alanlardan yararlanma fikri geç ortaya çÝktÝ. Bu ilk olarak, ôzellikle imparatorluğun Asya

tarafÝndaki dağlarÝn geniĢ kesimlerinde yer alan yerleĢim alanlarÝnÝn yüksekliği ile ilgili bir konudur. Bu

dağ sÝralarÝnÝn daha yüksek bôlgelerinin ekonomik bir değer olarak kullanÝmÝ genellikle yaz aylarÝ

boyunca sürü otlatan gôçebelerde gôrülür. Kôyler sadece alçak seviyelerde, gôçebelerin gôç

yollarÝndan çok uzakta mevcuttu. Karadeniz kÝyÝsÝndaki dağlarda dahi yerleĢim alanlarÝ bugünkü

seviyeye ulaĢmamÝĢtÝ. Bu durumun bir istisnasÝ sadece etnik veya dini azÝnlÝklarÝn olduğu bôlgelerde

mevcuttu. Lübnan dağlarÝndaki Dürzi ve Maronitlerin kÝrsal alanlardaki yerleĢimleri, Nesturi

HÝristiyanlarÝn Doğu Toroslardaki, veya bugünkü Türkiye‘nin Doğu Karadeniz kesimindeki HÝristiyan

ve Laz yerleĢimleri muhtemelen Orta �ağ‘dan bu yana dağlara doğru yayÝldÝ.

OsmanlÝ dôneminin günümüze kÝyasla ikinci ve belki de daha ônemli olan farklÝlÝğÝ kÝyÝ

düzlüklerinin açÝkça ihmal edilmesiydi. Nedeni her yerde aynÝydÝ. Ġlk ve en ônemli Ģey yerleĢimcilerin

Ģahsi güvenliğiydi. Kesinlikle tarÝm nedenler arasÝnda ikinci sÝrada geliyordu. Ancak tarihin bildiğimiz

dônemlerinin çoğunda emniyet, meĢhur korsanlÝklardan dolayÝ kÝyÝ kesimlerinde hep tehlike

altÝndaydÝ. Polonius Güney Anadolu kÝyÝlarÝnda meĢhur ―korsan savaĢÝ‖nÝ bile baĢlatmÝĢtÝ. Bu tehlikeli

ortam 19. yüzyÝla kadar fazla değiĢmedi. Bugünkü kÝyÝ kôyleri, en azÝndan eski kesimler, genellikle

kÝyÝ Ģeridinden belli bir uzaklÝkta kurulmuĢtur. Bu durum eski OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nun bütün

kÝyÝlarÝnda karĢÝmÝza çÝkar. Hatta çoğunlukla Türk ve Kazak korsanlarÝn bulunduğu Karadeniz

kÝyÝlarÝndaki denize yakÝn yerleĢim yerlerinde bile yağma korkusu vardÝ. 19. yüzyÝlda korsanlÝğÝn

ortadan kalkmasÝ, sÝtmanÝn gücünü kaybetmesi, sulama ve Akdeniz tarÝmÝnda yeni fÝrsatlarÝn

doğmasÝndan sonradÝr ki, bu durum 19. yüzyÝl sonlarÝnda değiĢti. Doğu Akdeniz kÝyÝlarÝ, BatÝ

Akdeniz‘le, ôrneğin Ġtalya kÝyÝlarÝyla, karĢÝlaĢtÝrÝldÝğÝnda, bu tür modern geliĢmeleri bir yüzyÝl daha

beklemek zorundaydÝ.

20. yy.‘dan hemen ônce, OsmanlÝ dônemindeki en parlak kÝrsal bôlge devri kuĢkusuz 16.

yüzyÝlda oldu. Yerel yerleĢim ve ekonomiyle bağlantÝlÝ binlerce iyi korunmuĢ bôlgesel tahrir kaydÝ

sayesinde elimizde son derece iyi bilgi bulunuyor. Güney Slovakya‘dan Arabistan‘Ýn aĢağÝ kesimlerine

kadar uzanan bu bôlgesel tahrir kayÝtlarÝ bize her bir kent, kôy, dônemsel ya da kabile yerleĢimi

(mezra‘a) hakkÝnda 15. yüzyÝldan 17. yüzyÝla kadar gittikçe artan bir güvenilirlikte ve bütünlükte bilgi

vermektedir. Sadece büyük Arap kabileleri bu sayÝmdan uzak durabiliyordu. KÝsmen de Irak ve Doğu

Anadolu‘daki kabileler için geçerliydi bu. Ne var ki uç bôlgelerdeki tahrirlerle ilgili olarak elimizde kesin

bilgiler bulunmuyor. �te yandan BatÝ Anadolu‘da ve Güney Balkanlar‘da erken geliĢmiĢ bazÝ eyaletler

için bu kaynaklarÝ 15 yy. için bile kullanabiliyoruz.

83

BazÝ erken dônem AvrupalÝ gezginlerin seyahatnameleri de bize o ülkenin o zamanki durumu

hakkÝnda bir ipucu vermektedir. Bu dônemin ilk ônemli belirtisi, kentlerin korunmasÝnda faydalanÝlan

tarihi surlarÝn artÝk eskisi kadar ônemli gôrünmediği gerçeğidir. Sadece kôylere değil, Ģehirlere de

saldÝran düĢman ya da haydut beklentisi artÝk yoktu. Sonuç olarak 16. yüzyÝlda kentsel yerleĢim, tarihi

surlarÝn ôtesine geçebilmekteydi. KuĢkusuz bu durum BatÝ ve Orta Anadolu, Suriye‘nin iç kÝsÝmlarÝ ve

Güney Balkanlar‘daki topraklar gibi sadece imparatorluğun ―güvenli‖ kesimleri için geçerliydi.

Macaristan, Bosna sÝnÝr bôlgesi gibi Avusturya‘ya doğru gidildikçe bu beklentilerin azalmasÝ sôz

konusu olmalÝ.

Elbette bugün ile karĢÝlaĢtÝrÝldÝğÝnda Ģehirlerin sayÝsÝ çok daha azdÝ. Genellikle bilindiği gibi,

bugünkü kentlerin çoğunluğu, 19. hatta 20. yüzyÝldan daha ôncesine dayanan kôylerden ya da

bôlgesel pazarlardan geliĢerek olmuĢtu. Gerçek anlamda OsmanlÝ‘nÝn kuruluĢ dônemindeki ―tarihi‖

kentler ya da antik dônemden kalan kentler Ģehir merkezindeki eski minareleriyle hemen her yerde

ayÝrt edilebilmektedir, en azÝndan Tuna topraklarÝndakiler, sonraki devletler tarafÝndan yerinde

bÝrakÝlmÝĢsa.

Hemen bütün tarihi kentler bir kalenin mevcudiyeti ile kimlik kazanmaktaydÝ. Mümkün olduğu

takdirde, Avrupa‘daki gibi, kale bir ôlçüde daha yüksekte bir yere kuruluyordu. Bununla birlikte pek

çok Avrupa kalesinden ayrÝlan çok ônemli bir fark vardÝ: OsmanlÝ zamanÝnda kullanÝlan kalelerin

hemen tamamÝnda, Avrupa kalelerindeki ―palas‖ benzeri herhangi bir Ģey yoktur. Lübnan ve Doğu

Anadolu‘daki birkaç istisna haricinde, ôzel bir yapÝ talep edebilen bir ―kale efendisi‖ bulunmuyordu.

Kalenin baĢÝndaki kiĢi genelde kÝsa aralÝklarla, kimi zaman her yÝl değiĢen OsmanlÝ askerleriydi. �te

yandan pekçok OsmanlÝ kalesi dikkat çeken bir büyüklükteydi. AynÝ zamanda bôlgenin askeri gücü ve

aileleri için barÝnak gôrevi gôrüyordu ve bu nedenle belli bir büyüklükte olmasÝ gerekiyordu.

OsmanlÝ zamanÝnda Ģehirlerin gôrünüĢü de değiĢti. En azÝndan bir-iki kent için 17.-18. yüzyÝlda

iki katlÝ yapÝlarÝn geliĢtiğini biliyoruz; en azÝndan orta sÝnÝfÝn evleri, çoğunlukla ikinci bir bôlmeye

sahipti (Faroqhi 1987). 20. yüzyÝla kadar h�l� kôylerde hakim olan eski düz çatÝ yerine,

imparatorluğun Asya tarafÝndaki eğimli çatÝ ôrneği muhtemelen yine aynÝ dônemde yayÝldÝ.

Anadolu ve kÝsmen Balkanlar‘da bütün OsmanlÝ dônemi boyunca varlÝğÝnÝ koruyan bir farklÝlÝk

da Ġmparatorluğun Asya tarafÝndaki, ve hatta kÝsmen de Avrupa kesimindeki gôçebelerin üstlendiği

ekonomik ve siyasi rol ve gôçebe hayatÝydÝ. �nceki Bizans dônemindeki gôçebelikle ilgili herhangi bir

bilgi yok gibi gôrünüyor. Gôçebelik muhtemelen Arabistan dÝĢÝnda hiç olmadÝ ya da sadece ihmal

edilebilir bir ôlçüdeydi. Bu nedenle gôçebelik Anadolu‘da çok eskiye dayanan bir bôlgesel yaĢam ve

ekonomi değildir. Daha ziyade Selçuklu dôneminden geriye gitmeyen yeni oluĢmuĢ bir yaĢam biçimi

gibi gôrünüyor. KuĢkusuz, Arabistan‘da çok daha eskiye dayanan kôkleri mevcuttur.

Gôçebeliği elbette OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nun o dônemdeki daha kuru bôlgeleri için son derece

uygun bir bôlgesel yaĢam ekonomisi olarak gôrmek mümkün. En azÝndan bu kuru alanlar gôçebelik

84

sayesinde bir ôlçüye kadar kullanÝma açÝlmÝĢ oldu. Yine de çoğu gôçebe kabilelerinin bilinen savaĢçÝ

karakteri, gôçebe bôlgelerinde tarÝmla uğraĢan yerleĢmecilerin yeni kôyler oluĢturmasÝnÝ engelliyordu.

�rdün, Suriye ve Anadolu‘nun güneyinde 19. yüzyÝl boyunca yerleĢim mümkün olmadÝ.

Balkan YarÝmadasÝ‘nda ise gôçebelerin rolü daha ônemsizdi. Yine de bazÝ Rumen Aroman ve

Kutso-ulahlar ve Yunan Sarakatlar 20. yüzyÝla kadar gôçebe yaĢamlarÝnÝ koruyabildiler.

Gôçebelik için en ônemli unsur kÝĢÝn olduğu kadar yazÝn da yeterli sayÝda yaylaya

ulaĢabilmektir. Sadece yaylalara gôç mevsimi sisteminde olduğu gibi çobanlar değil, bütün nüfus

oraya birlikte gider. Bu, Kuzey Arabistan Bedevileri, yani resmi olarak ―OsmanlÝ‖ Bedevileri için en

azÝndan bir miktar yağmurun yağdÝğÝ kÝĢ dôneminde çôllere gitmek ve kuru yaz aylarÝndaki ―verimli

hilal‖ denilen dônemde kuzey bozkÝrlarÝna geri dônmek anlamÝna geliyordu. Bôlgelerinde sürülerini, en

güney uçtaki çiftçilerin anÝzlarÝyla yaz boyunca beslemek zorundaydÝlar. Türk gôçebeler genelde dağ

gôçebeliğini takip ediyordu. Baharda Toroslar‘Ýn yamaçlarÝna çÝkarlar, sonra Eylül-Ekim dôneminde

güney düzlüklerine ve kÝyÝlarÝna dônerlerdi. Orta Anadolu gôçebeleri için kÝyÝya giden yollar hem çok

uzundu hem de BizanslÝlar tarafÝndan uzun süre kesilmekteydi. KÝĢÝn dağlÝk alanlarÝn düzlüklerinde

konaklamak zorundaydÝlar. Nemli ikliminden dolayÝ Kuzey Anadolu‘da genel olarak gôçebe

bulunmazdÝ. Balkan topraklarÝna ise sadece bazÝ Türk gôçebe gruplarÝ ulaĢabiliyordu. Bunlar da

Romen-Yunan gôçebe gruplarÝ gibi, sÝnÝrlÝ sayÝlarÝ yüzünden oldukça zayÝf durumdaydÝ.

Gôçebelerin en iyi dônemleri olan 14. ve 15. yüzyÝldaki sayÝsÝyla ilgili bilgiler çeliĢkilidir. Yine de

elimizdeki rakamlarla karĢÝlaĢtÝrÝldÝğÝnda, siyasi ve askeri ônemlerinin büyük bir sayÝ yansÝttÝğÝnÝ

tahmin edebiliyoruz. 16. yüzyÝlda Anadolu‘da ve Suriye‘de ―cema‘at‖ olarak adlandÝrÝlan insanlarÝn

sayÝsÝ, sôz konusu sancaktaki nüfusun dôrtte birini nadiren geçmektedir. Sadece çôle doğru bazÝ

bôlgelerde, yalnÝzca ―liva‖ ya da ―sancak‖ olarak tasnif edilmiĢ yerlerde, yoğun bir gôçebe nüfusu

bulunuyordu.

Tarihin pek çok devresinde gôçebeler yerleĢik hayata geçmiĢ olmalÝ. Bugün h�l� pek çok kôyde

farklÝ OsmanlÝ devirlerinden kalan geleneklere ve kabilelerden alÝnan kôy isimlerine rastlanÝr. Ancak

tehlikeli zamanlarda tersine hareketler de meydana gelmekteydi. Kôylüler tekrar gôçebe hayata

dônebiliyorlardÝ. Her iki ihtimal de daima karĢÝlÝklÝ olarak mevcuttu. Gôçebeler her zaman saban

kullanabiliyorlardÝ ve kôylüler de koyun yetiĢtiriciliğini biliyorlardÝ.

Kent, kôy ve gôçebe nüfusun tam sayÝsÝyla ilgili OsmanlÝ kaynaklarÝ değerlendirildiğinde çÝkan

ĢaĢÝrtÝcÝ sonuç Ģudur: Tuna‘dan Arabistan‘a kadar bugün mevcut olan kentlerin hemen tamamÝ ve pek

çok kôy OsmanlÝ zamanÝnda umulandan çok daha az nüfusa sahipti. Nüfusla ilgili en sağlam belgeler

16. yüzyÝlda OsmanlÝ tahrir kayÝtlarÝdÝr. Ancak rakamlarÝ toplamada çÝkabilecek bazÝ makul hatalara

rağmen, yine de bazÝ temel sorunlar mevcuttur.

Ġlk soru sayÝmÝn bütünlüğü ile ilgilidir. Bildiğimiz kadarÝyla pek çok grup yer almaz: TÝmar

sahipleri (zaim, sipahi), hükümet gôrevlileri, kale muhafÝzlarÝ ve elbette kôlelerin tamamÝ. KadÝnlar ve

85

çocuklar da yoktur; oğlanlar ise sadece ergenlikten sonra yer alÝr ki, bu ergenlik, bôlgedeki idarenin

değerlendirmesine gôre farklÝ yaĢlarda tahmin edilirdi. Bu nedenle tahmin edilmiĢ vergi mükellefi

sayÝsÝndan muhtemel toplam nüfusa ulaĢabilmek için belli bir çarpan uygulamak zorunludur. Bu

gereken çarpan bir çok tartÝĢmayÝ da beraberinde getirmiĢ, 3,5 ile 7 arasÝnda olduğu farz edilmiĢtir.

Ne var ki son yÝllarda pek çok araĢtÝrmacÝ daha indirgenmiĢ bir çarpana meyletmektedir. OnlarÝn

gôrüĢüne uygun olarak, genelde tahmin edilmiĢ vergi mükellefi sayÝsÝnÝ 4 ile çarparak muhtemel

toplam nüfusa ulaĢÝyoruz.

Bu Ģekil bir istatistik yôntem kullanarak elde ettiğimiz nüfus tahminleri pek de tatminkar değildir

aslÝnda. Mandater dônemindeki Filistin, Ġsrail ve BatÝ ġeria bôlgelerinde 16. yüzyÝlda en fazla 200.000

yerleĢimci vardÝ. Oysa 20. yüzyÝla karĢÝlÝk gelen rakamlar neredeyse bunun 30 kat fazlasÝdÝr.

Transjordan‘da, yani bugünkü �rdün KrallÝğÝ‘na karĢÝlÝk gelen bôlgede ise sadece 50.000 yerleĢimci

vardÝ. OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nun diğer bôlgelerinde 16. yüzyÝlda karĢÝmÝza çÝkan rakamlar

karĢÝlaĢtÝrÝlabilir ôlçüdedir. Sadece baĢkent Ġstanbul muhtemelen 16. yüzyÝl Avrupa‘sÝnÝn en büyük

kentiydi ve birkaç yüz bin yerleĢimcisiyle Paris‘i dahi geride bÝrakmÝĢtÝ.

Bu rakamlar nüfusun o zamandan bu yana aĢÝrÝ bir artÝĢ gôsterdiğine iĢaret ediyor. En büyük

artÝĢ ise 20. yüzyÝlda oldu. OsmanlÝ imparatorluğu‘nun geniĢ kesimlerinde, ôzellikle Asya tarafÝnda bu

artÝĢ hemen hiçbir azalma gôstermedi. 19. yy.‘Ýn son dônemindeki değerler ise burada, Tuna

ülkeleriyle kÝyaslandÝğÝnda h�l� daha az bir artÝĢ olduğunu gôsteriyor. YakÝn Doğu‘da modern tÝbbÝn

kôylere kadar ulaĢÝp çocuk ôlümlerini azaltmasÝ ancak 20. yy.‘Ýn ortalarÝndan itibaren baĢladÝ. AĢÝrÝ

nüfus artÝĢÝ ―dalgasÝ‖ imparatorluğun topraklarÝ boyunca kuzeybatÝdan güneydoğuya doğru ilerledi.

OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nun son derece iyi bir biçimde belgelenmiĢ olan 16. yy.‘daki durumunu

yeniden kurmaya yônelik amacÝmÝz vasÝtasÝyla, imparatorluğun o dônemdeki farklÝ eyaletlerinin içinde

bulunduğu duruma iliĢkin pek çok sonuç elde etmekteyiz. Ancak bütün imparatorluğu kapsayan bir

genel gôrüĢ Ģu ana kadar pek mümkün olmamÝĢtÝr. Bu durum geleceğe ―deftercilik‖ (defterology) ile

ilgili ciddi bir iĢ yüklüyor. Bununla birlikte, 15/16. yy.‘da Güneydoğu Avrupa ve GüneybatÝ Asya‘nÝn

geniĢ alanlarÝnda yapÝlan bu ayrÝntÝlÝ tahrirlerle, Türkiye, büyük ôlçüde yerel tarihin detaylÝ olarak

belgelenebildiği ülkeler grubuna dahil olmuĢtur. Ġngilizlerin Domesday BooklarÝ kadar eskiye

uzanmasa da, OsmanlÝ belgelerinin bütünlükleri ve ônemi, bôlgesel tarih için Domesday Booklarla

mukayese edilebilir.

16. yy.‘Ýn bu meĢhur ―Yüksek OsmanlÝ‖ devresini takip eden dônem yaklaĢÝk olarak bütün

imparatorluğun değiĢim geçirdiği bir dônemdi: KÝrsal yerleĢimde bir azalma ve idarenin gücünde bir

kayÝp sôz konusuydu. 17./18. yy.‘larÝ kapsayan dônem ve kÝsmen de 19. yy. merkezi devlet

otoritesinin ve düzenli idarenin iyice küçüldüğü bir dônem oldu.

Gerileme çağÝ, 16. yy.‘Ýn sonlarÝnda yavaĢ yavaĢ, hükümet etkisinin azalmasÝnÝn bir sonucu

olarak Celali isyanlarÝnÝn baĢlamasÝyla meydana çÝktÝ. Arap topraklarÝnda ya da Tuna ülkelerinde de

86

buna paralel isyanlarÝn olup olmadÝğÝ ile ilgili bugüne kadar yeterli bilgi edinmiĢ değiliz. Yine de

hükümetin otoritesi OsmanlÝlarÝn bütün topraklarÝnda gücünü kaybetmeye baĢlamÝĢ olmalÝ.

KuĢkusuz her yerde merkezi idarenin zayÝflamasÝnÝn sonucu olarak yerel güçlerin yükseldiğini

gôzlemleyebiliriz. 17 ve 18. yy.‘larda ortaya çÝkan bu yerel idareciler, bôlgelerinin ileri gelenleri, yani

AyanlardÝ. OnlarÝn büyük bir çoğunluğu kesinlikle az ya da çok sultana sadÝktÝ ve onu destekliyordu.

En azÝndan kendi mali çÝkarlarÝna müdahale edilmediği sürece. Tam olarak hesaplanmÝĢ olmamakla

birlikte pek çok ayan muhtemelen belli bir miktar parayÝ hazineye ―vergi‖ olarak ôdemekteydi. Ancak

Ģiddetli merkeziyetçilik ve imparatorluğun parlak günlerinin sÝkÝ denetimleri artÝk yoktu. Ġmparatorluğun

son yüzyÝllarÝnda sultanÝn merkezi gücünün etkisi son derece yetersiz kalÝyordu ve merkezden

organize edilen reformlar hayata geçirilemiyordu.

Bütün bunlar, daha ônceleri sultanÝn doğrudan idaresiyle karĢÝlaĢtÝrÝldÝğÝnda, yerel AyanlarÝn

kontrolündeki yerlerde idarenin etkinliğinin ve emniyetinin çok ciddi bir biçimde güç kaybettiği

anlamÝna gelmemeli. Hatta yerel idarecilerin en güçlü olduğu bôlgelerde dahi, toprak tasarruf eden

kôylülerin ônceki zamanlara kÝyasla daha fazla güvende olduklarÝ varsayÝlabilir: �iftçiler yÝllÝk olarak

değiĢen ve az ya da çok rüĢvet yiyen vergi memurlarÝyla artÝk yüz yüze gelmiyor, aksine istikrarlÝ

Ģartlar altÝnda olduklarÝnÝ biliyorlardÝ. Ayanlar elbette idarelerini kendileri ve çocuklarÝ için istikrarlÝ

kÝlmaya çalÝĢÝyorlar, mülklerinin kuĢaktan kuĢağa devamÝ için uğraĢÝyorlardÝ. Yine de Ayanlar dônemi,

kôylülerin hayat ĢartlarÝnÝ iyileĢtirme konusunda bir çoğunun hiçbir Ģey yapmamasÝndan dolayÝ, bir

duraklama devresi olarak değerlendirilmelidir. Ayanlar, durumlarÝnÝn meĢruiyeti eğitim ve uluslararasÝ

bağlantÝlar veya kôylere yônelik doğrudan müdahaleler bakÝmÝndan hiçbir Ģekilde Avrupa‘daki orta

sÝnÝf ile karĢÝlaĢtÝrÝlamaz.

Yine de, 17. ve 19. yüzyÝllar arasÝndaki dônem OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nda, bôlgesel anlamda

ônemi h�l� aydÝnlatÝlmayÝ bekleyen farklÝ yeniliklerin ortaya çÝktÝğÝ bir zaman dilimidir.

�ncelikle bazÝ tarÝm ürünlerinin üretiminin ancak bu dônemde yaygÝnlÝk kazanmaya baĢladÝğÝnÝ

dile getirmek gerekiyor. �rneğin pirincin, 15. yy.‘da Meriç bôlgesinde bir kaç yerde zikredildiğini

biliyoruz. Ancak ürünün pek çok ovada yaygÝnlaĢmasÝ için çiftçilere değil, düzenli çalÝĢan pirinç

iĢçilerine ihtiyaç vardÝ. Ne var ki bunlar Ayan dôneminden ônce yoktu. AynÝ durum pamuk üreticiliği

için de geçerlidir. Anadolu‘da pamuk biliniyordu ancak, sadece minder türü Ģeyleri doldurmakta

kullanÝlÝyordu. BaĢlangÝçta, her amaca uygun olmayan kÝsa lifli türü yetiĢtirildi. Orta lifli tür OsmanlÝnÝn

son dôneminde ortaya çÝktÝ. 20. yy.‘Ýn ―pamuk patlamasÝ‖ ise bu türün yaygÝnlaĢmasÝndan sonra

gerçekleĢti.

DahasÝ, Amerika‘dan yeni tarÝm ürünleri geliyordu. Bunlar içinde en ônemlisi mÝsÝrdÝr.

Muhtemelen ülkeyle aynÝ adÝ taĢÝyan bu ürün MÝsÝr üzerinden geldi. Ancak nemli bôlgelerde yayÝlmasÝ

biraz daha geç oldu. 17. yüzyÝl OsmanlÝ kaynaklarÝ mÝsÝrdan bahsetmez. Ancak sonralarÝ, 19. yüzyÝla

kadar ve daha da fazla 20. yüzyÝlda iyice yaygÝnlaĢtÝ. Bu, Tuna ülkelerinin yağÝĢlÝ yaz geçiren bütün

87

bôlgelerinde ve mÝsÝrÝn, geleneksel Afrika darÝsÝnÝn neredeyse tamamen yerini aldÝğÝ Türkiye‘nin

Karadeniz kÝyÝlarÝ boyunca meydana geldi. Kuzey Anadolu‘daki dağÝlÝmÝ ise, mÝsÝrÝn doğrudan

doğruya batÝ Kafkaslardaki dağÝlÝmÝ ile bağlantÝlÝydÝ. Amerika‘dan gelen bir baĢka yenilik tütün oldu.

Bütün Türkiye kÝyÝlarÝ boyunca ve kÝsmen de batÝ kÝyÝlarÝnda yayÝldÝ ve h�l� yayÝlmaktadÝr. Yunan

MakedonyasÝnda son derece yaygÝndÝr ve ayrÝca Tuna ülkelerinin sÝcak yaz geçiren bôlgelerinde

kÝsmen bulunur. Günümüzde ise Virginia tütününe olan dünya çapÝndaki ilgiden dolayÝ bu tütünün

ônemi biraz olsun azalmÝĢtÝr.

�zellikle 17 ve 18. yüzyÝllarda karĢÝmÝza çÝkan çok ônemli bir geliĢim, OsmanlÝ

Ġmparatorluğu‘nun büyük bir kesiminde çiftliklerin malikhanelerin doğuĢu ve büyümesidir. Bununla

birlikte, daha ônceleri mevcut olmayan yeni bir yerleĢim türü de birlikte gelmiĢtir. Genellikle ―estate‖

olarak tercüme edilen bu tabir, asÝl anlamÝnÝ ancak kÝsmen karĢÝlamaktadÝr. Babadan oğla geçen

mülk, merkezi hükümetin gôzetimi altÝnda, Avrupa‘daki orta sÝnÝfÝn aksine, hiçbir dônemde tam bir

kesinlik arz etmiyordu. �iftlik mülkiyeti ise ôzde bir yerel iktidar meselesiydi ve merkezi hükümetin pek

az dahli vardÝ.

�iftliklerin ortaya çÝkÝĢÝndaki en ônemli neden, üst sÝnÝfÝn 17, 18 ve 19. yüzyÝllardaki ekonomik

fÝrsatlara akÝllÝca uyum gôstermiĢ olmasÝndandÝr. Hububat üretimi ve sonralarÝ hayvan yetiĢtiriciliği

OsmanlÝ topraklarÝnda, ôzellikle yasal ya da yasadÝĢÝ ihracatÝn mümkün olduğu bôlgelerde, belli bir

k�rlÝlÝk sağlamaya baĢladÝ. Ancak bu, çiftlik ürünlerinin temelde, iktisadi olarak makul mesafelerdeki

pazarlara veya ihracat olanaklarÝnÝn olduğu yerlere ulaĢtÝğÝ bôlgelerde mümkündü. Bu, bir de

pazarlara ucuz taĢÝmacÝlÝğÝn yapÝlabildiği sefere açÝk deniz yollarÝnda mümkündü. 19. yüzyÝl

sonlarÝnda ortaya çÝkmalarÝndan hemen sonra ayrÝntÝlÝ topografik haritalardaki ―çiftlik‖ isimleri üzerine

bir genel değerlendirme henüz yapÝlmÝĢ değildir. Ancak bôylesi ucuz taĢÝma vasÝtalarÝyla çiftliklerin

dağÝlÝmÝ arasÝndaki iliĢkiyi gôstereceği kesindir.

�iftliklerin ya da eski çiftliklerin çoğunluğu BatÝ Anadolu‘da, Kuzey Yunanistan‘da,

Bulgaristan‘da, Makedonya ve Güney SÝrbistan‘da karĢÝmÝza çÝkÝyor. Orta Anadolu‘da fazla olmadÝğÝ

gibi, Doğu Anadolu ve Arap ülkelerinde çiftliklerin etkisine hemen hiç rastlanmÝyor. KuĢkusuz bu

bôlgelerde çok büyük, hatta belki de batÝ Anadolu‘dakinden bile büyük, toprak tasarruflarÝ mevcuttu.

Ancak bunlar, tamamiyle normal kôy ahalisine hükmeden toprak sahipleri Ģeklinde mevcut

bulunuyorlardÝ, teĢkilat yapÝlarÝ ―çiftlikvari‖ değildi. AslÝnda teĢkilat (henüz), Ege ve Tuna topraklarÝna

kÝyasla imparatorluğun doğusundaki yerlerin gôreceli ―geri kalmÝĢlÝğÝ‖nÝn temel unsurlarÝndan biri olan

merkantilist biçimde oluĢturulmuĢ değildi.

�iftlik-vari toprak tasarruflarÝna daha ayrÝntÝlÝ olarak bakacak olursak, Slavca ―polje‖ olarak

bilinen ―ova‖lardaki, havzalarÝn geniĢ düzlüklerindeki hakim dağÝlÝmlarÝnÝ gôrürüz. Bunun iki ônemli

nedeni vardÝ: Birincisi, bu havzalarda yerleĢim fazla yoktu, ya da henüz çok değildi, bôylece uygun

arazi bulmak daha kolaydÝ. Ġkinci olarak, tepelik bôlgelerde mecburi olarak toprağÝ bôlüp parçalama

uygulamasÝna gerek olmaksÝzÝn, araziyi geniĢ çiftlikler halinde bütünlüklü bir biçimde tasarruf etmek

88

sadece havzalarda mümkün olabiliyordu. Gelecek düzlüklerdeydi, ve bu bakÝmdan çiftlik sahipleri

bugüne kadar haklÝlÝklarÝnÝ devam ettirdiler.

�iftliklerin ekonomisi baĢlangÝçta temel olarak hububat tarÝmÝna dayanÝyordu. En azÝndan çevre

kôylerden bu iĢi yapabilecek insanlar istihdam edilebildiği sürece bu bôyleydi. Bir çiftlikte yirmi veya

daha fazla çiftin iĢlediği yônünde elimizde bilgiler bulunuyor (Nagata 1976). 18. ve 19. yüzyÝl boyunca,

ne var ki, bu yarÝ-kôle iĢgücü gittikçe daha fazla demode oldu. Kôylüler genellikle dağlara kaçÝyor,

çiftlik sahipleri arazileri için daha az insan gücüne ihtiyaç duyan baĢka kullanÝm yôntemi aramak

zorunda kalÝyorlardÝ. Pek çok çiftlik, belki de çoğunluğu, çôzümü tarÝmsal üretimden hayvancÝlÝğa

geçmekte buldu. Koyun ya da sÝğÝr sürülerini kiralamak çok daha az iĢgücü gerektiriyordu ve sÝğÝrlar

çiftlikte her akĢam gôzlem altÝnda tutulabiliyordu. Ek olarak ekonomik koĢullar da Orta Avrupa‘ya sÝğÝr

satÝĢÝ yônünde değiĢmekteydi. 19. yüzyÝlda düzlük arazilerin geniĢ yollarÝ, toprağÝn bakÝmdan mahrum

olmasÝnÝn ve bataklÝk ortamlarÝn geniĢlemesinin bir sonucu olarak, kabaca otlaktan baĢka bir iĢ için

kullanÝlamÝyordu. �iftliklerin çoğu, Tuna ve Balkan devletlerinin bağÝmsÝzlÝğÝ dônemine bu kullanÝm

biçimiyle geldiler. Bugün bu çiftliklerden geriye hemen hiçbir Ģey kalmamÝĢtÝr: Eski Müslüman yônetici

sÝnÝfÝn tasarruf ettiği topraklar olarak millileĢtirilmiĢ, bôlünmüĢ ya da komünist dônemden çok ônce

yerel ahali buralara yerleĢmiĢtir.

Türkiye gibi sosyalist tarÝm reformunun uygulanmadÝğÝ ülkelerde dahi, mülkün miras hukukuna

gôre basitçe bôlünmesi çiftliklerin gitgide küçülmesine yol açtÝ. OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘nun hüküm

sürdüğü topraklar üzerinde kurulan ülkelerin hiçbirinde eski çiftlikler artÝk bir sorun teĢkil etmiyorlar.

17. ve 19. yüzyÝllar boyunca yaĢanan geliĢmelerin bir baĢka neticesi de yerel nüfusun büyük

bôlümünün dağlÝk ve ormanlÝk alanlara doğru kaçÝĢÝydÝ. Ġmparatorluğun son devirlerinde OsmanlÝ

hükümetinin gayrimüslim teba üzerindeki baskÝsÝ artmÝĢ olmalÝ ki, kôy nüfusu kurtuluĢu kaçmakta

buluyordu. O zamandan bu yana, ôzellikle Balkanlar‘da, dağlÝk ve ormanlÝk alanlarda yaĢayan ciddi

bir nüfusun mevcut olduğunu gôrüyoruz (Wilhelmy 1935). Yerli halkÝn hangi Ģartlarda ve ne zaman

kaçtÝğÝ ve dağlardaki küçük aile kôylerine ilk yerleĢimleri ile ilgili çeĢitli raporlar bulunuyor.

Dağ ormanlarÝndaki bu küçük kÝrsal yerleĢimler, Rodop‘ta, Balkan tepelerinde, Makedonya ve

Bosna‘da büyük ôlçüde Bulgar, SÝrp ve BosnalÝ yerleĢimcilerin eseriydi. Ormanlarda alÝĢÝlmadÝk

yaĢam ĢartlarÝnÝ beklenmedik vergilere ve düzlüklerdeki baskÝya tercih etmiĢlerdi.

Ġmparatorluğun Türk ve Arap topraklarÝnda bile kÝrsal nüfus bu dônemde azalma gôsterir. Yine

de imparatorluğun Müslüman nüfusunun hakim olduğu bôlgelerde bu durum, çiftliklerin güvenliği ve

toprak iĢletimi meselesinden ziyade, sÝrf kôylülerin güvenliği meselesiydi. Uzaktaki küçük aile

kôylerinde hayat ĢartlarÝ Ģüphesiz daha emniyetliydi, ancak aynÝ zamanda daha ilkel ve geriydi. Bu da

Orta �ağ aile yapÝsÝnÝn sürmesine yol açtÝ. (Slavca Zadruga: GeniĢ aile, Türkçe karĢÝlÝğÝ Sülale,

Arapça aila, ehl). Bu yerel aile oluĢumunun o dônemdeki baĢka hiçbir Avrupa ülkesinde benzeri

bulunmaz.

89

19. yüzyÝlÝn sonu ve ôzellikle 20. yüzyÝlÝn baĢlarÝnda bu kapsamdaki ülkelerin durumu tamamen

değiĢti.

Bu değiĢim, 19. yüzyÝl baĢlarÝnda, bir zamanlarÝn güçlü imparatorluğunun geri kalmÝĢlÝğÝnÝ az ya

da çok gizlice kabullenmiĢ olan OsmanlÝ hükümetinin yüksek rütbeli gôrevlileriyle baĢladÝ, ancak ilk

reform adÝmlarÝ Sultan Abdülmecid‘in zamanÝndan ônce 19. yüzyÝlda atÝldÝ. 19. yüzyÝl ortalarÝnda,

1856 yÝlÝnda, ―Tanzimat-Ý Hayriye‖ yasa haline geldi. BaĢlangÝçta tereddütlü olarak, sonralarÝ artan bir

hÝzla reform hareketi ve modern Avrupa tekniklerinin hücumu OsmanlÝ eyaletlerindeki etkilerini

arttÝrmaya baĢladÝ.

KÝrsal bôlgenin geliĢimi için atÝlan en ônemli adÝm genellikle kaybedilen topraklardan çÝkan

Müslüman muhacirlerin geliĢiydi. 19. yüzyÝlÝn altmÝĢlÝ yÝllarÝnda KÝrÝm‘dan çÝkan Tatarlar ilk gelenler

oldu. Kafkaslardaki �erkesler ve aynÝ zamanda Güneydoğu Rusya‘da Nogay-Tatarlar diğerlerini

izledi. Birinci Dünya SavaĢÝ‘na kadar pek çok muhacir dalgasÝ, Balkanlar‘dan çÝkÝp geldi. Bir kÝsmÝ

Kafkaslar‘dan Bulgaristan‘a geldikten sonra ikinci kez gôç etmek zorunda kaldÝlar. �zellikle

Balkanlar‘dan gelen kalÝcÝ muhacir dalgasÝ gerçekte 20. yüzyÝlÝn ikinci yarÝsÝna kadar hiç durmadÝ.

Tam sayÝsÝ Ģu an elimizde olmasa da, muhacirlerin toplam sayÝsÝ bir kaç milyon olarak tahmin

edilebilir.

OsmanlÝ Hükümeti muhacirlere tarÝmsal iĢler verdi. KarĢÝlÝksÝz toprak genelde Anadolu‘da sôz

konusuydu. Ancak yeni muhacir kôylerinin bir çoğundan sonralarÝ vazgeçildi veya gelenler için uygun

olmayan yerler seçildiğinden nüfusunu kaybetti. Kafkas dağ ormanlarÝndan gelen insanlar

�ukurova‘da fazla mutlu olamadÝlar, binlercesi sÝtmadan ôldü.

Bôlgenin yerli halkÝ daha sonra yoğun bir direniĢ gôsterdi. Ancak herhalük�rda muhacirlerin

çoğu Türk Devleti‘ne sonunda baĢarÝlÝ bir biçimde uyum sağladÝ. Müslüman olduklarÝndan dolayÝ,

Yunan ve Ermeniler gibi gayrimüslim azÝnlÝklardan çok daha kolay uyum sağlayabiliyorlardÝ.

Ġsmi en son anÝlan grup olan Ermeniler ve YunanlÝlarÝn uyumu baĢarÝlÝ olmadÝ. Ġki gurptan 2,5-3

milyon insan 1915/16 yÝllarÝnda kaçtÝ, gôç etti veya ôldü, ya da 1923 yÝlÝnda ülkeyi terk etmek zorunda

kaldÝ. Bu dônemde yüzbinlerce insan hayatÝnÝ kaybetti (McCarthy 1983). AynÝ zamanda Birinci Dünya

SavaĢÝ sÝrasÝnda, Rus iĢgalinde daha fazla sayÝda Müslüman Türk ve Kürt doğu Anadolu‘da ôldü.

Yunan-Türk nüfusun yer değiĢtirmesinde 400.000 Türk‘e karĢÝlÝk 1,4 milyon YunanlÝ vardÝ. Ancak bu

hesaba Kuzey Yunanistan‘daki topraklarÝ savaĢ esnasÝndan terk eden pek çok Türk dahil

edilmemiĢtir. 19. yüzyÝldan 1923 yÝlÝna gelene kadar olan dônemdeki toplam rakamÝ dikkate

aldÝğÝmÝzda, iki milletin iliĢkisi bizi daha akÝlcÝ bir rakama ulaĢtÝracaktÝr.

Muhacirlerin bir çoğunun, az ya da çok Anadolu‘nun boĢ kalan kÝsÝmlarÝna yeniden

yerleĢtirilmesine çalÝĢÝldÝ. Andrews‘un (TAVO 1990) hazÝrladÝğÝ oldukça ayrÝntÝlÝ Muhacir kôyleri

haritasÝ Anadolu‘nun iç kÝsÝmlarÝnda bir yoğunluk olduğunu gôsteriyor. Suriye topraklarÝnda sadece bir

kaç muhacir kôyü bulunmuĢtur.

90

Ġlk düzenli kôy planlarÝ ve tarla sistemleri bu dônemde ortaya çÝkar: Muhacir kôyleri,

yerleĢimcilerinin soyundan gelmedikleri için, eski kôyün merkezinde, bir bakÝma muntazam bir satranç

tahtasÝna benzeyen bir plana sahipti. Bu durum, Anadolu‘dan Filistin‘e kadar ister �erkes ister Yunan

kôyleri olsun, her yerden gelen muhacirlerin yerleĢtiği kôyler için aynÝydÝ. Bu, Türk idarecilerin

tasarlayÝp organize ettikleri yerleĢimlerin en ônemli hareket noktasÝ gibi gôrünüyor. BozkÝrdaki

tarÝmsal alanlarÝn ilk parçalarÝnÝn her zamanki ―tam‖ bôlümlenmesi bile sadece muntazam dar araziler

biçiminde mümkün olabiliyordu. Bu tür dar arazilerin geniĢliğinin basitçe ôlçülmesi o zamanlar

karmaĢÝk araçlar olmaksÝzÝn en basit toprak bôlümlemesi biçimi gibiydi. Ancak daha sonralarÝ, yeni

kôyün nüfusu arttÝğÝnda, yeni toprak ihtiyacÝ farklÝ zamanlarda ve farklÝ ailelerde ortaya çÝktÝ. Ortak dar

arazi bôlümlemesi, geriye kalan bozkÝrlarda, muntazam olmayan, birbirinden ayrÝ iĢletilen topraklarla

yer değiĢtirdi.

Yerli halkÝn yeni bôlgesel yerleĢimi ve birbirinden ayrÝ arazi iĢletimi, muhacir kolonizasyonu ile

paralel olarak baĢladÝ. Nedenlerden bir tanesi son derece basit ve dünyanÝn her yerinde geçerli olan

bir nedendir:

―Yeni gelenler‖den daha hÝzlÝ olmak ve düzlüklerdeki geleneksel otlak hakkÝnÝ kullanmak.

DahasÝ, Modern Türk polisinin ve askerinin silahlanmasÝ kôylülerin eski moda silahlarÝndan çok daha

üstündü. Her tür direniĢ umutsuz gôrünmekteydi. Dağlardaki kôylerin geleneksel saklÝ konumlarÝ artÝk

ônemini kaybetmekteydi. AynÝ zamanda düzlük alanlardaki yerel güvenlik gitgide artmÝĢ, emniyete

verilen ônceliğin yerini paraya yônelik düĢünce almÝĢtÝ. GeniĢ alanlardaki hububat tarÝmÝ yerleĢimler

için yeni bir motif oldu. Bôlgesel olarak yeni demiryollarÝ geniĢlemeyi teĢvik ediyor, hububat artÝk tren

sayesinde Ġstanbul pazarlarÝna çok daha ucuz olarak taĢÝnÝp satÝlabiliyordu.

―YukarÝdan aĢağÝya‖, gizli dağ yerlerinden aĢağÝya daha iyi kullanÝlabilen düzlük alanlara doğru

ilerleyen bu geliĢme, laik sürecin, 19. ve 20. yüzyÝlÝn en büyük geliĢiminin, bir baĢarÝsÝdÝr. �nemli

neticeleri asla gôz ardÝ edilemez. Bugün binlerce Anadolu dağ kôyü sadece birkaç yaĢlÝ tarafÝndan

kullanÝlmakta veya neredeyse tamamen boĢ olarak durmaktadÝr. Düz alanlar çok daha iyi fÝrsatlar

sunar. �zellikle hÝzla büyüyen Ģehirler günümüzde yeni kazanç kapÝlarÝ sunmaktalar. Bu süreç

batÝdan doğuya Anadolu‘da yayÝldÝ; Ġkinci Dünya SavaĢÝ‘ndan ônce Ege ve Trakya‘da, savaĢtan sonra

Orta Anadolu‘da, ve günümüzde de doğuda ortaya çÝktÝ. AĢağÝ yukarÝ aynÝ süreç Yunanistan‘da Ġkinci

Dünya SavaĢÝ‘ndan ônce gerçekleĢirken, Arabistan‘Ýn dağlarÝ da boĢalmaktaydÝ. Ġtalya ve güney

Fransa‘da da aynÝ süreç uzun bir süre ônce yaĢanmÝĢtÝ. AĢağÝ yukarÝ bütün Akdeniz ülkelerinde

gôrüldü.

Bu geliĢime paralel olarak, soyutlanmÝĢ yeni birçok çiftlik yapÝlarÝ meydana getirme eğilimi dikkat

çekici bir biçimde yayÝldÝ. Bu kesinlikle Doğu Akdeniz‘in bir çok bôlgesi için yeni bir Ģeydir. Sadece

Karadeniz dağlarÝnda toprak azlÝğÝndan kaynaklanan bir dağÝnÝk yerleĢim geleneği mevcuttur. Diğer

bütün bôlgelerde, genel olarak insanlarÝ birlikte yaĢamaya gôtüren neden güvenlik meselesiydi. Bir de

kÝsmen su kaynaklarÝnÝn azlÝğÝ bir neden olabilir. ġimdi, 20. yüzyÝlÝn sonunda, Akdeniz kÝyÝlarÝnÝn tek

91

tek çiftliklerle dolu olduğunu, yeni yollar boyunca ya da yeni yollara doğru, aynÝ zamanda da meyilli

yüzeylere doğru yayÝldÝğÝnÝ gôrüyoruz. Seralarda tarÝm son derece yaygÝnlaĢmÝĢtÝr. Erken bir vakitte

ürünün yetiĢtirilmesine olanak sağlamaktadÝr. BaĢka bôlgelerde mülkiyetin belgelenmesi (Filistin)

ayrÝca arazide bireysel yerleĢimi teĢvik edici bir unsur olmaktadÝr.

AynÝ zamanda bir çok yeni kent geliĢmekte ve bunlarÝn çoğu yeni idari mahaller olarak

seçilmekteydi. 19. yüzyÝl sonu ve 20. yüzyÝl baĢlarÝ, kentlerin kurulduğu, ôzellikle yeni bôlgesel

kentlerin ortaya çÝktÝğÝ bir devirdir. Bu eğilim, dağlÝk alanlardaki geleneksel yerel merkezlere ulaĢma

imkanlarÝnÝn ortadan kalkmasÝyla baĢladÝ. Geleneksel idarecilerin ya da yôneticilerin bulunduklarÝ

yerler olan eski kaleler ônemini kaybetti, artÝk bu yerler yeni ekonomik ihtiyaçlara cevap vermez

oldular. Düzlük alanlardaki yeni ve hÝzla büyüyen kôylerden buralara ulaĢmak da son derece zordu.

Yerel ve bôlgesel idare daha kolaylÝkla eriĢilebilen mahaller seçmek zorunda kaldÝ.

Bu yeni merkezlerin çekirdeği genellikle tarihi pazarlardÝ. Eski zamanlardan beri haftanÝn belli bir

gününde açÝk alanda herkese açÝk bir pazar kurulurdu. Bu yerler, farklÝ yônlerden kolayca eriĢilebilir

bir noktada olduklarÝ için uzun süre merkezi ônemlerini korudular. Yerel bir devlet memuru

(Kaymakam, ya da müdür-i nahiye) ve ayrÝca bazÝ polisler buralara yerleĢtiriliyordu. Genellikle bir çok

dükkan ve lokanta bunu takip ediyor ve daha sonra diğer resmi ve ôzel kurumlar ortaya çÝkÝyordu. Bu

yeni yerleĢimlerin ilk aĢamasÝnÝn baĢlangÝcÝ Anadolu, Suriye ve Irak‘ta son derece birbirine benzer

olmuĢ olmalÝdÝr. Son zamanlara kadar ônemini koruyan unsur, yerelleĢmenin temel ilkesiydi: SÝradan

kôylü kaymakamÝnÝn huzuruna yürüyerek bir gün içinde kolayca varabilmeliydi. Bu ilke kuĢkusuz

motorlu trafiğin mevcut olduğu günümüzde artÝk ortadan kalkmÝĢ bulunuyor, ancak yüz yÝl ônceki

kentleĢme için ônemliydi.

�nemli bir değiĢiklik de, Tuna ülkelerinden Arap topraklarÝna kadar, bugün için h�l� geçerli olan

yer isimlerinin sÝk sÝk değiĢmesidir. 19. yüzyÝlÝn ortalarÝna kadar bu kôy isimleri, yerel idarecilerin

ilgisinden tamamen uzakta, geleneklere gôre yerel ahali tarafÝndan konulmaktaydÝ. Hatta bir çok

Romen kôy ismi küçük Ģekil değiĢiklikleriyle bugüne kadar gelebilmiĢtir. Ancak OsmanlÝnÝn son

zamanlarÝnda değiĢim baĢlamÝĢtÝ: Muhacir kôylerinin isimleri sÝk sÝk yôneticinin isminin

ArapçalaĢtÝrÝlmÝĢ Ģekliyle adlandÝrÝlÝyordu: Mecidiye, Muradiye, Mahmudiye gibi. Diğer ülkelerde

değiĢiklikler diğer kurallarÝ takip etti. Yunanistan‘da ôrneğin bugün Türkçeden gelen herhangi bir kôy

ismi bulmak hemen hemen imkansÝzdÝr. Bu sôzde ―Türkokratya‖ bütün kôy isimlerinden silinip

atÝlmÝĢtÝr. Türkiye‘de de Türkçe kôkten gelmeyen bütün kôy isimlerinin değiĢtirilmesi eğilimini

gôrüyoruz. �zellikle doğu Anadolu‘da bunlarÝn sayÝlarÝ binleri bulur. Hatta Müslüman isimleri bile

―gerçek Türk‖ isimlere dônüĢtürülmüĢtür. Arap ülkelerinde isim değiĢikliği daha az gôrülür, ancak

Kürtçe ―Türbe Sipi‖nin (Kuzey Suriye) Arapça ―Kubur el-Beid‖e çevrilmesi ôrneği, ve yakÝn

zamanlarda milliyetçi izler taĢÝyan ―Kahtani‖ ôrneği dikkat çekicidir. ġehir isimlerinin değiĢtirilmesi ise

bugüne kadar sÝk olmuĢ değildir. Ancak sÝk sÝk eklemeler yapÝlmaktadÝr: Urfa‘nÝn ġanlÝurfa‘ya,

Ayntab‘Ýn Gaziantep‘e çevrilmesi gibi. Bütün coğrafi-tarihi araĢtÝrmalar için isimlerdeki bu istikrarsÝzlÝk

ciddi bir engel oluĢturmaktadÝr.

92

Günümüzdeki durum ise bu çalÝĢmanÝn konusu değildir. Ancak günümüzün en ônemli eğilimleri

Ģôyle ifade edilebilir:

Son on yÝllÝk dônemde, toprak kullanÝmÝndaki değiĢim, yaklaĢÝk olarak 1960‘lardan bu yana,

beklenilenden çok daha fÝrtÝnalÝ geçmiĢtir. En dikkat çekici, ya da en aĢik�r değiĢim, tarÝmÝn

makineleĢmesidir. Bugün, traktôrün ulaĢamadÝğÝ dağ arazilerini katmazsak, sadece büyük toprak

sahiplerinin değil, hemen hemen her çiftçinin, traktôrü vardÝr. AynÝ zamanda bir zamanlarÝn küçük

tarlalarÝ, makinalara uygun hale gelmesi için kôylüler arasÝndaki basit anlaĢmalar sayesinde

birleĢtirilmiĢ, büyütülmüĢtür. KÝrsal alandaki mevcut bu durum, dolayÝsÝyla bundan kÝrk yÝl ôncesiyle

kÝyaslanamayacak bir noktadadÝr.

Ġkinci ônemli eğilim ise sulama tarÝmÝnÝn yaygÝnlaĢmasÝdÝr. Bu da, yalnÝzca OsmanlÝ

Ġmparatorluğu‘nun ardÝndan gelen devletlerde değil, bütün YakÝn Doğu‘da karĢÝmÝza çÝkan bir

durumdur. �umra‘nÝn (1914) sulanmasÝ projesiyle Türkiye, MÝsÝr dÝĢÝndaki YakÝn Doğu ülkeleri

arasÝnda modern sulama sistemini kuran ilk ülke olmuĢtur. Birinci Dünya SavaĢÝ‘ndan ônceki dônemle

karĢÝlaĢtÝrÝldÝğÝnda, Türkiye‘nin bugünkü sÝnÝrlarÝ dahilindeki sulama alanÝ beĢ kat artmÝĢ ve yaklaĢÝk 6

milyon hektara ulaĢmÝĢtÝr. Sulamayla bütün tarÝm ürünlerindeki verimlilik buna bağlÝ olarak artÝĢ

gôstermiĢtir.

�çüncü bir eğilim, nadiren dile getirilen idari kurumlarÝn büyüyen etkisi ve büyük bir nüfusun

geliĢen ekonomik düĢünce yapÝsÝdÝr. Hayvan sayÝsÝ, ôzellikle keçi, at ve katÝr, aynÝ zamanda deve,

hatta Ankara keçisi ve koyun, uzun bir süredir ciddi bir biçimde azaldÝ. Bu sadece tarÝmsal iĢler ya da

ulaĢÝm için artÝk hayvan gücüne ihtiyaç duyulmamasÝndan değil, aynÝ zamanda ÝsÝnma yôntemi olarak

hayvan gübresine duyulan talebin azalmasÝndan dolayÝ da bôyle olmuĢtur. Bir baĢka modern etki ise

ormancÝlÝğÝn günümüzde artan etkisidir. Ormanlarda beslenen (ve ―ormanla‖ beslenen) keçi sürüleri

artÝk nadiren gôrülüyor. Bir zamanlar kÝraç olan geniĢ topraklar Ģimdi ağaçlandÝrÝlÝyor.KÝrsal kesimden

Ģehire ve Ģehirdeki iĢ alanlarÝna doğru nüfusun akmasÝ, belki de günümüzün en dikkat çekici

eğilimidir. Türkiye‘de, Ģehirde yaĢayan nüfus (1995) çoğunluğu oluĢturur. OsmanlÝ Ġmparatorluğu‘ndan

sonraki diğer ülkelerde durum aĢağÝ yukarÝ aynÝdÝr. ġehirlerdeki muhtemel basit iĢlerin sayÝsÝ,

geleneksel kôy ekonomisiyle karĢÝlaĢtÝrÝldÝğÝnda çok daha fazladÝr. Günümüz Türkiye‘sinin Avrupa‘nÝn

ortalama yaĢam ĢartlarÝna uyum sağlamasÝ daha uzun yÝllar alabilir, ve Tuna bôlgesindeki pek çok

eski OsmanlÝ toprağÝ h�l� daha ileri seviyede olabilir. Ancak geliĢim devam etmektedir ve eski

OsmanlÝ ülkeleri gelecek on yÝllÝk dônemde Avrupa seviyesini yakalayabilir.

Akdağ, M. (1963): Celali ĠsyanlarÝ 1550-1603.-Ankara.

Alexander, J. C. (1985): Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman

Kanunnames for the Greek Lands ca. 1500-1600.-Athens.

Braudel, F. (1986): Sozialgeschichte des 15.-18. Jahrhunderts.-(Original

93

title: La Mediterranee et le monde mediterraneen a l´epoque de Philippe II.-German translation

according to IV. edition 1979) München

Busch-Zantner, R. (1938): Agrarverfassung und Siedlung in Südosteuropa, unter besonderer

Berücksichtigung der Türkenzeit.-Leipziger Vierteljahrsschrift für Südosteuropa, Beihefte, Nr. 3.

Dols, M. (1979): The second plague pandemic and ist recurrences in the Middle East 1347-

1894.-Journ. Of the Econ. and Soc. Hist. Of the Orient (JESHO) 22/2, pp. 162-189.

Faroqhi, S. (1987): Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century.-

Turcica, Revue des Etudes Turques. I: vol. IX, p.161-195; II: vol. XI, p. 103-153.

Faroqhi, S. (2000): Ottoman Peasants and Rural Life: The Historiography of The Twentieth

Century.-Archivum Ottomanicum 18, p. 153-182.

Faroqhi, S. (1987): Men of Modest Substance-House Owners and House Property in

Seventeenth-Century Ankara and Kayseri.-Cambridge.

Flohn, H.; Fantechi, R. (eds.) (1984): The Climate of Europe: Past, Present and Future. Natural

and Man-Induced Climatic Changes.: A European Perspective.-Doordrecht, Boston, Lancaster.

Gassner, G.; Christiansen-Weniger, F. (1942/43): Dendroklimatologische Untersuchungen über

die Jahresringentwicklung der Kiefern in Anatolien.- Nova Acta Leopoldina N. F., vol. 12/80, Halle.

Hôhfeld, V. (1988): Near East-Early and Late Settled Areas., 1: 8 Mill.- Map A IX 1 of: Tübingen

Atlas of the Near East (TAVO), Tübingen.

Hütteroth, W.-D. (1982): Türkei.-Wiss. L�nderkunden Vol. 21, Darmstadt.

Hütteroth, W.-D. (1993): The Role of the Ottoman Empire in the Early Modern World-System.-

In: H.J. Nitz (ed.): The Early-Modern World- System in Geographical Perspective.-Stuttgart.

ĠnalcÝk, H. (1983): The Emergence of Big Farms, �iftliks: State, Landlords and Tenants.-In: J. L.

Baque-Grammont/P. Dumont (eds.): Contributions a l´histoire economique et sociale de l´empire

Ottoman.-Coll. Turcica III, p. 105-126.

ĠnalcÝk, H.; Quataert, D. (eds.) (1994): An Economic and Social History of the Ottoman Empire

1300-1914.-Cambridge Univ. Press.

Ġslamoğlu-Ġnan, H.; Faroqhi, S. (1979): Crop Patterns and Agricultural Production Trends in

Sixteenth Century Anatolia, Review.-Revue d´etudes interdisciplinaires II, p. 401-436.

94

Le Roy Ladurie, E. (1973): Times of Feast and Times of Famine: A History of the Climate since

the Year 1000.-London.

Keyder, C.; Tabak, F. (eds.) (1991): Landholding and Commercial Agriculture In the Middle

East.-Albany/N.Y.

McGowan, B. (1981): Economic Life in Ottoman Europe. Taxation, Trade and Struggle for Land

1600-1800. Cambridge. Nagata, Y. (1976): Some Documents on the Big Farms (Ciftliks) of the

Notables in Western Anatolia.-Inst. for the Study of Languages in Asia and Africa. Tokyo. Planhol, X.

de (1965): Les Nomades, la Steppe et la Foret en Anatolie.- Geogr. Zeitschr. 53/1-2, p. 101-116.

Planhol, X. de (1975): Kulturgeographische Grundlagen der islamischen Geschichte.-(translated

from french by H. Halm.-Orig. title: Les fondements geographiques de l´histoire de l´Islam.-Paris

1968).

Vakalopoulos, A. E. (1963): Le retraite des populations greques vers les

regions eloingees et montagneuse pendant la domination Turque.- Balkan Studies 4, p. 265-

276, Thessaloniki.

Wagstaff, J. M. (1993): The Role of the Eastern Mediterranean for the World Economy.-

Erdkundl. Wissen 110, p. 327-342.

Wallerstein, I.; Decdeli, H.; Kasaba, R. (1987): The Incorporation of the Ottoman Empire into the

World Economy.-In: H. Islamoglu-Inan (ed.): The Ottoman Empire and the World economy. p. 88-97,

Cambridge.

Wilhelmy, H. (1935): Hochbulgarien I: Die l�ndlichen Siedlungen und die b�uerliche Wirtschaft.-

Schr. Geogr. Inst. Kiel IV, Kiel. Tercüme: Babür Turna