Upload
others
View
17
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE VE SANAT DÜNYASINDA
BALKANLAR
Milletlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı · 07-09 Mayıs 2014:
Toplantı Yeri: ~ Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi,. Edirne
İstanbul2014
Giriş
FİLİBELİ AHMET HİLMİ V ve
MATERYALİZME YÖNE~TTİGİ ELEŞTiRiLER
M. Necip YILMAZ•
Osmanlı Devleti'nin Batı ile olan ilişkileri 18. yüzyılın başına kadar Fr~nk sözcüğüyle özetlenebilir. Batı, Osmanlılar'ın gözünde Frenk'ti, İslam ve Osmanlı düşmanıydı. Bu küçümseyici bakış açısı, savaşlarda alınan yenilgiler ve Zenta
bozgunu sonrası 1699 yılında imzalanan Karlofça antlaşmasıyla değişme eğilimi göstermiştir. Osmanlı Devleti'nde tarihi süreç içerisinde devlet sisteminin aksayan yönlerini düzeltmek amacıyla ıstahat teşebbüsleri görülmekle birlikte, Sultan III. Selim'in tahta çıkmasıyla bu teşebbüsler yeni bir boyut kazanarak sistemli hale gelmiştir. 1 Batı'yla ilişkilerin yoğunlaşması, Batı'ya gönderilen elçilerin intibalarını aktarmaları askeri alandaki yenileşme arayışlarının ilk adımları olmuş
tur. Geleneksel Osmanlı siyasi, askeri, eğitim düzeni ve zihniyetinin her alanda karşılaşılan sorurılan çözemeyeceği anlayışı yavaş yavaş yerleşmeye başlamıştır.
Zaman zaman aksamalar olsa da ıslahat anlayışı sürekli devam etmiş, IL Mahmud'un tahta çıkmasıyla tezahürlerini sosyal alanda da göstermiştir.
Batı ile askeri alanda başlayan ilişkiler ardından Batı müesseselerinin de ülkeye girişinin yolu açılmıştır. Bunların başında basın gelmektedir. Bu çerçevede 1839'da resmi gazete olarak, ilk Türk gazetesi Takvim-i Vakayi, 1840 yılında
• Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, [email protected] 1 Enver Ziya Karal, "Tanzimat'tan Evvel Garplıl~ma Hareketleri (1718-1839)", Tanzimat, I, s. 24, İstanbul, 1940.
348 OSMANLI iLiM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
William Churchill'in haftalık Ceride-i Havadis gazetesi yayın hayatına başlamıştır. Bu iki gazete Tanzimat dönemi düşünür ve yönetici kadrolarının oluşmasında okul görevi görmüştür. II. Mahmud'un yaptığı ıslahatların ardından iç ve dış baskıların etkisiyle Tanzimat ilan edilmiştir. Tanzimat'la devlete yeni bir yön çizilmiş, merkezi yönetime geçilmiştir. Isiahat hareketlerinin önemli bir aşaması olan Tanzimat, düşünce ve bilim alanında da yenilikler getirmiş, medreselerin dışında yeni eğitim kurumları, mektebler açılmıştır. Batı etkisinin giderek artması toplumsal tepkilere yol açmış, bunun sonucunda basın hayatına yeni gazeteler katılmıştır. 1860 yılında Çapanıade Agah Efendi Tercüman-i Ahval'i, Şinasi
1862'de Tasvir-i Ejkar'ı, 1863'de Namık Kemal Mirat'ı, 1867'de Ali Suavi Muh
bir'i kurmuştur.2 Basın alanındaki gelişmeler düşünce hayatını da canlandırmış, basının oluşumu ve Batı ile yakın ilişkiler devletin yüz yüze geldiği meseleleri Batı siyasi düşünce sistemi doğrultusunda çözülebileceğini düşünen bir aydın tabakasının yetişmesinin yolunu açmıştır. Çıkarılan gazeteler aydınların yetiştiği birer okul haline gelmişlerdir.
1865'de Mustafa Fazıl Paşa'nın himayesi altında kurulan Yeni Osmanlılar adlı gizli cemiyet meşrutiyetin hayata geçirilmesini hedeflemekteydi.3 Cemiyetin ilk toplantısında alınan ilk karar mutlakıyet idaresinin meşruti i dareye çevrilmesiyle ilgili alınacak önlemlerle ilgiliydi. Fransa' dan gelen meşrutiyet fikri, geniş
akisler uyandırmıştı. Bu yeni bir ideoloji idi. Meşrutiyetin getirdiği hürriyet fikri
devletin çeşitli unsurhi.rında ayrı ayrı etki yaptı. Osmanlı meşrutiyetçiliği bir felsefi temeli olmay~, romantik bir arzuydu. Ancak Tarızirnat hareketi her şeye rağmen idari yapıyı modernleştirmiş, diğer yandan birçok etnik unsuru barındıran Osmanlı Devleti'nde milliyetçilik akımlarının dağınasına da yol açmıştı. Bu dönemde hürriyet ve meşrutiyet ideolojisi yanında bir başka anlayış, Tarızimat'ın ruhunu devam ettiren devle~ adamlan ve onlan fikirce besleyen fikir adarnlarının savunduğıı medeniyet ve terakki fikridir. Hürriyet ve.meşrutiyet taraftarlan
2 M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 173-222, İstanbul, 1982; Orhan Koloğlu, "Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi", TCTA, I, s. 75-83, İstanbul, 1985. 3 Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, s. 229, İstanbul, 1973; Tank Zafer Tunaya,
Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 91, İstanbul, 1952.
FİLİBELİ AHMET HİLl\IIİ VE MATERYALİZME YÖNELITİGİ ELEŞTİRİLER 349
da medeniyet ve terakki fikrini savunuyorlar, ancak onlar meşrutiyet ve hürriyet filcrine öncelik veriyorlardı. Bütün bu fikirler Şinasi, Namıle Kemal, Münif Paşa ve Ali Suavi tarafından Osmanlı Devleti'ne taşınmış ve onlar vasıtasıyla yaygınlık kazanmıştır.
Tanzimat'tan sonraki ilim hayatında her ne kadar yenileşme emareleri görülse de geleneksel ilim anlayışı etkisini yitirmemiştir. Zira hem bir anda yerleşik yapıyı değiştirmek mümkün değildir, hem de böyle bir şey istenmemektedir. Tanzimat aydını Batılı değerlere, Fransız ihtilali'ni yapan düşünüdere değer verse de, Ernest Renan, Voltaire, Montesqieu, Condorcet, Lumiere vb. filozof ve düşünürlerin fikirlerini doğrudan ya da dalaylı olarak Osmanlı Devleti'ne taşımak istese de, esas amaç devletin içinde bulunduğu durumdan kurtarılmasıdır.4
Islahatların bir amacı da fikri durgurıluğu ortadan kaldırmak, devleti yeniden eski gücüne kavuşturmaktır.
1876 yılında meşrutiyetin ilan edilmesi, dönemin düşünce hayatı üzerinde doğrudan etki eden önemli bir olaydır. Ancak bu süreç uzun sürmemiş, ülkenin içine girdiği siyasi bulıran meclisin kapanmasıyla sonuçlanmıştır. Siyasi olayları düşünce tarihinin malzemesi yaparak devleti kurtarmak peşinde olan Yeni Osmanlılar'ın geliştirdikleri anlayışlar hiçbir zaman meselelerin kökenine inmeye yetmemiştir. Çünkü Yeni Osmanliıar çok yüzeysel bir bakış açısıyla sonuç almayı hedeflemişlerdir. Zaman zaman iktidarla anlaşarak, zaman zamansa iktidarla çekişerek yürütülen faaliyetler, hürriyetçi, medeniyetçi ve eşitlikçi anlayışlar Osmanlı Devleti'nin çöküş sürecini de hızlandırmıştır. Münif Paşa Batı birikimini aktarmaya çabalarken, Ahmed Cevdet Paşa geleneksel değerleri ihya etmenin yollarını aramış, Tanzimat'ın boşluklarını doldurmaya çalışmıştır. Narnık Kemal ve Ziya Paşa Osmanlı Devleti'nin şeriat kanunlanyla idare edilmesini isterken, medreseden yetişmiş olan Ali Suavi devlet yönetiminin dine dayandınlmasına karşı çıkmış ve laikliği savunmuştur. Dolaysıyla Tanzimat aydınları arasında tam bir fikir birliği yoktur.
Yeni Osmanlılar hareketinin başarılı olamamasının ardından, onların açtığı çığır yerini bir başka harekete bırakmış, bu kez ittihad-i Osmani Cemiyeti
4 Şerif Mardin, "Tanzimat ve Aydınlar", TCTA,l, s. 50, İstanbul, 1985.
350 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
adı altında 21 Mayıs 1889'da İbrahim Temo, Abdullah Cevdet, İshak Süktlti,
Mehmed Reşid, Hüseyinzade Ali ve Ubeydullah Efendi tarafından yeni bir cemi
yet kurulmuş, daha sonra cemiyet İttihat ve Terakki adını almıştır.5 Jön Türkler olarak anılan bu hareket yeni bir kuşağın yetişmesine öncü olmuştur. Ahmed
Rıza'nın Paris'te kurduğu Meşveret Gazetesi'nin etrafında toplanan ittihatçılar
bir fikir birliği kuramamışlardır. Farklı kaynaklardan beslenen bu aydınların Osmanlı Devleti'nin gerilemesinin durdurulması, yaşadığı iç ve dış bunalımlar
dan kurtulması konusunda çare olarak ortaya koydukları fikirler arasında bir
bütünlükten söz edilemez. Prens Sabahattin, Mizand Murat, Ahmet Rıza, Ab
dullah Cevdet farklı düşünceleri kurtuluş çaresi olarak sunmuşladır.
·II. Meşrutiyet soruası oluşan hürriyet ortamı içerisinde düşünce hayatında
bir canlanma meydana gelir. Birçok gazete ve dergi yayın hayatına katılır. Herkes
her fikri hiçbir sınırlama olmadan yazmakta, konuşmaktadır. Bu ortam hem fikri karmaşa hem de siyasal anlamda zaaf doğurmuştur.6 Çıkan birçok dergide Av
rupacılık, İslamcılık, Türkçülük savunularak halk bu konularda bilgilendirilmeye
çalışılmıştır. Avrupacılık eski dar çerçeveyi kırarak, bireycilik-toplumculuk, sos
yalizm-kapitalizm, hür.rjyetçilik-devletçilik, evrimcilik-devrimcilik gibi Batı'nın
yeni problemleri üzerinde karşıt kutuplar arasında tartışılmalar yoğunlaşmıştır.
Fransız ihtilali sonrasında ortaya çıkan akımlardan koll~ktivizm, anarşizm ve
komünizm de tartışma konuları arasında yer almıştır. Gerek dergi ve gazetelerde
yayınlanan makaleler ve gerekse Batı düşüncesinden yapılan tercümeler başta pozitivizm, darvinizm ve materyalim olmak üzere Batı felsefesinin de Osmarılı Devleti'ne girmesine zemin hazırlamıştır.
A. Materyalizm ve Tarihsel Süreci
Materyalizm, "ontolpjide maddeyi değişmez, aktif ve dinamik bir ilke ola
rak kabul eden, ruh ve fikir gibi manevi cevherlerin bti maddenin bir tezahürü
olduğurıu iddia eden yahut bunları inkar eden"7 anlayışlardır. Bir başka ifadeyle
; Sina Akşın, Jön Türkler ve İttihat Terakki, s. 40, İstanbul, 1987, Tarık Zafer Tunaya,
Türkiye'de Siyasi Partiler, Cilt, II, s. 19-20, İstanbul, 1984. 6 İn uğur, a.g.e., s. 306; Bülent Varlık, "Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri", TCTA, 1, s. 116. 7 S. Hayri B olay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, 6. Baskı, s. 256, Ankara, 1996.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTTİGİ ELEŞTİRİLER 351
materyalizm, var olanın, tamamıyla maddi olduğunu ya da en azından maddi
olana bağlı olduğunu ileri süren felsefi bir meslektir. Materyalizme göre gerçek
olan sadece madde ve maddenin değişimleridir, varlık madde cinsindendir.8
Evrenin asıl kurucu unsurudur. Sadece duyumtarla algılanabilen varlıklar ger
çektirler. Evren zeka~ gaye ve nihai sebepler tarafından yönetilemez. Bu anlayışa
göre her şeyin sebebi maddi süreçler veya mekanizmdir. "Tabiatüstü hiçbir şey, zihni hiçbir şey var değildir."9 Alem aşkın bir akıl tarafından yönetiliyor değildir
ve onun bir gayesi yoktur. Her şey hareket. halindeki madde veya madde ve ener
ji birlikteliği ile açıklanabilir. Bu anlayışta bütün niteliksel farklılıklar niceliksel farklılıklara indirgenebilir.
Felsefe, mitolojinin etkisinden kurtulup olayların akılla izah edilmesi ile başlatılır ve Eski Yunan'da başladığı kabul edilir. Thales (M.Ö. 624-546),
Ana.ximandros (M.Ö. 610-645), Anaximenes (M.Ö. 584-524) ve Herakleitos
(M.Ö. 544-484) dönemin önemli düşünürleridir. Bu filozoflar için en önemli
sorun, her şeyin temeli, kökü olan ilkeyi, "arche''yi bulmaktır. Nitekim Thales bunun "su" oldugunu söylerken, Anaximandros buna "apeiron", Anaximenes
"hava" ve Herakleitos da "ateş" demiştir.
Bu filozoflan her şeyin temelini maddede aramalarından dolayı materya
list kabul etmek zordur. Çii?kü bunlann ortaya koyduklan arche anlayışı tam
olarak madde veya maddi bir şey değildir. Çünkü maddi olanla manevi olan bir arada bulunmaktadır. Arche olarak kabul edilen bu maddelerde maddi olmayan
bir takım unsurlar vardır. Thales'in "su" dediği madde carılı bir maddedir. Bu
dönemde materyalist diyebileceğimiz ilk düşünürler Leukippos (M.Ö. S. yy) ve
öğrencisi Demokritosdur (M.Ö. 460-360).
Demokritos'a göre; var olan, meydana gelmemiştir, yok olniayacaktır, de
ğişmezdir ve hep kendi kendisiyle aynı kalır. "Var olan"ın yanında bir de "var olmayan", "boşluk" ya da uzay da vardır. "Var olan" ise, kendileri artık bölün
meyen, görülemeyen kılıklara ayrılır. Demokritos bunlara atom (bölünemeyen)
8 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, s. 560, İstanbul, 1999. 9 Mehmet Akgün, Materyalizmin Türkiye'ye Girişi ve İlk Etkileri, s. ll, Ankara, 1988.
352 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
adını verir. Yine boş uzay sayesinde atomlar hareket imkanuu da kazanırlar.
Atomlar birbirlerinden yalnız biçimleri, boşluk içindeki yerleri, büyüklükleri,
ağırlık ve hafiflikleri bakımından arrılırlar. Atomlarda olabilen biricik değişiklik
harekettir yani yer değiştirmedir. Atomlar daima hareket halindedirler. Bazılan
nın hareketi yavaş, bazılarınınki ise luzlıdır. Bu da onların ağırlıklan ile ilgilidir.10
Demokritos, ruhu ve ruh olaylarını da atom anlayışı çerçevesinde ele al
maktadır. Ona göre carılıyı meydana getiren atomlar küre şeklindedir. Bunlar ise
her şeye nüfuz ve sirayet edebilen hafif atomlardır. Ruh, en irıce, en düzgün ve en
hareketli atomlardan meydana gelmiştir.11 Daha sonra Epikuros (M.Ö. 371-270) ve Lucretius (M.Ö. 91-55) atom düşüncesiyle ilgili görüşler ortaya koyrnuşlardır.
Epikuros, Demokritos'un atom nazariyesini yeniden ele alıp geliştirmiştir.
Epikuros için de "gerçek varlık" boşluk ile atomlardır. Tabiatta olup bitenler,
atomların boş uzay içirıdeki hareketlerinden meydana gelir.12
İlk Çağ'da Kıbnslı Zenon da (M.Ö. 336-264) materyalist bir anlayış ortaya
koymuştur. Zenon, Platon'un idealar öğretisine karşı çıkarak varlık anlayışında
materyalist ve monist bir anlayışı savunrnuştur. Ona göre, asıl gerçek maddi
olandır. Maddi gerçeklik, bir organizma gibi canlı bir bütün meydana getirirP
Orta Çağ' da İslam dünyasında bazı düşünürlerin materyalizme benzer bir düşünceyi, Dehriliği savunmakta olduğu görülmektedir._ "Dehriyyun" diye ad
landırılan bu filozoflar yok olmayı, yaratılrnayı, evrenirı haricirıde yönetici bir ilahi gücün varlığını kabul etrnemeleri, duyularııriızla algılanan, bedenimizi etki
leyen, yasadığımız ortamda bizimle yan yana olan, belli nitelikleri ve nicelikleri
olan ve yer kaplayan maddeyi gerçek varlık olarak görmeleri gibi yörılerden ma
teryalistlere benzemektedirler. Bu filozofların tıpkı materyalistler gibi, duyular-
1° F. Albert Lange, Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi, I. Cilt, s.
41-53, İstanbul, 1998; Alfred Weber, Felsefe Tarihi, 4. Basım, s. 34-38, İstanbul, 1991;
Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, 4. Baskı, s. 38-41, İstanbul, ı980. 11 Lange, a.g.e., s. 47; Hüsameddin Erdem, ilkçağ Felsefesi Tarihi, 3. Baskı, s. 1 ı3, Konya,
1998. 12 W eber, a.g.e., s. 88-89; Karl Vorlander, Felsefe Tarihi, s. ı 78- ı 79, İstanbul, 2004. 13 Gökberk, a.g.e., s. 104.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTTİGİ ELEŞTiRiLER 353
dan başka bilgi kaynağı ve maddeden başka gerçek kabul etmedikleri görülmek
tedir. Onlara, zamanı (dehr) yaratılmamış ve ezeli saymalarından dolayı
"Dehriyyun", Allah'ın bazı sıfatıarını ta'til ettikleri, budadıklarından "Muattıla"
isimleri verilmiştir. Dehriyyun içerisinde en meşhurları İbn Ravendl'dir (ö. 910).
İbn Ravendl, madde ve alemin ezeli olduğıınu söyleyerek yaratılışı reddetmiş, ruhun bedenden ayrı, bağımsız bir varlık olmadığını ve varlık kavramırun kap
samına giren her şeyin madde olduğıınll: iddia etmiştir. Ona göre evren sayısiz
maddeden meydana gelmiştir.14 Dehrllik İslam dünyasında zaman zaman ortaya
çıkmasına rağmen hiçbir zaman birekol haline gelememiştir.
İslam dünyasına İlk Çağ atomculuk fikri Mutezile yoluyla girmiştir. Bö
lürunez cevher anlayışına dayalı atomculuk fikrini ilk ortaya atan Matezile ke
lamcısı Ebu'l-Huzeyl el-Allaf olmuştur.15 Arapçaya Antik Yunan düşüncesinden
tercüme edilen bazı eserlerin İslam atomculuğıına etkileri olduğu söylenebilir.
Grek materyalizmi ile İslam yaraulış doktrini arasındaki tezat atomculuk anlayışında da yansımıştır. Erken devir İslam atomculuğıına göre Demokritos'un
atomculuğıınun aksine atomlar yok iken var olurlar, yani yaratılmışlardır. Oluş
Demokritos'da görüldüğü gibi atomların birleşme ve ayrılmaları ile meydana
gelir. Fakat oluşta mekanik bir zorunluluk ve sebeplilik yoktur. Ebu'l-Huzeyle atom (cüz) ve cismi birbirinden tamamen ayırmıştır. Ona göre cisim sağı, solu,
aşağısı, yukansı, içi, dışı olan nesnedir. Grek atomculuğıındaki boşluk fikri ke
lamcılarda da mevcuttur. Ancak onlar boşluğıın antolajik mi yoksa zihrti mi
olduğunu tartışmışlardır.16
Orta Çağ, Avrupa düşünce tarihinde felsefenin büyük ölçüde kilise babalarının elinde ve dinin hizmetinde bulunduğu bir dönemdir. Bu baskın karakter
nedeniyle esasta dine ve Tanrı inancına karşı olan materyalist düşünce bu dö
nemde Avrupa'da etkili olamamıştır. Bu çerçevede birkaç isim ön plana çıkmak
tadır. Bu isimlerden bir tanesi Nicolas d'Autrecourt'dur (1298-1369). Ona göre
14 Hayranı Altıntaş, "Dehriyye", DİA, 9, s. 107-109.
ıs İlhan Kutluer, "Cevher", DİA, 7, s. 453. 16 Kutluer, a.g.y.
354 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
"tabiat olaylarında birleşip ayrılan atomların hareketlerinden başka bir şey yoktur."17
Batı dünyasında Orta Çağ boyunca kilisenin baskısı ve Aristoteles felsefesinin baskın etkisi nedeniyle sönen materyalist fikirler Yeni Çağ başlarında İtalyan filozofu Giordano Bruno {1548-1600) ile yeniden canlarunış, Pierre Gassendi (1592-1655) ve Thomas Hobbes (1588-1679) ile etkinliğini artırmış
tır. 18 Gassendi, Aristotelesçi anlayışı reddetmiş ve Epikuros felsefesini yeniden ele almıştır. Ancak o, Hıristiyanlıktan tam bir ayrılık göstermez. Zira Epikuros'un atom nazariyesini Hıristiyan inancına yaklaştırmak için atomların sınırsız ve ezeli olmadığını, yaratılmış olduğunu iddia etmiştir. Hobbes'a göre ise her şey mekanik olarak meydana gelir ve doğal nedenlere bağlıdır. Maddi olan
da ruhi olan da doğal nedenler tarafından zorunlu olarak meydan gelirler.
Julien Offroy de La Mettrie (1709-1751) ile materyalist düşünce sistemleşmiştir. Onun "Ruhun Doğal Tarihi" ve "Makine İnsan" isimli eserleri büyük ses getirmiştir. La Mettrie, Descartes'ın mekanist doğa felsefesini beni.ıİlsemiş ve Descartes'ın makine-hayvan tezini, insanı da kapsayacak şekilde genişletmiştir. İnsan bedenini büyük bir ustalıkla imal edilmiş kocaman bir saate ve insan ruhunu da yine bir rnekanizmaya benzeten La Mettrie, düşüncelerin de mekanik hareketlerden başka bir şey olmadığını ileri sürmüştür. 19 Materyalist düşüncenin en önemli temsilcilerinden biri de Paul-Henri Baron d'Holbach'dır (1723-1789).
"Doğa Sistemi" adlı eseri materyalist düşünce açısından önemli bir yere sahiptir. D'Holbach'a göre, maddeyi gereği gibi anlayamayanlar hemen ruha başvurmaktadırlar. Nederıi çözülemeyen bir olayla karşılaşıldı mı, Tanrı'dan medet umulmaktadır. İlkel insan, içinden çıkamadığı gök gürültüsünün nedenini nasıl cinlere bağlıyorsa, aklın gerçekgücüne kavuşamamış insan da erdemini Tarın'ya bağ-
17 Lange, a.g.e., s. 198. 18 Lange, a.g.e., s. 217, 236-237; Weber, a.g.e., s. 200-213, Ahmet Cevizci, Onyedinci Yüzyıl Felsefe Tarihi, s. 40, Bursa, 2001. 19 Gökberk. a.g.e., s. 353-354; Ahmet Cevizci, Aydınlanma Felsefesi Tarihi, s. 186-189,
Bursa, 2008.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTTİGİ ELEŞTiRiLER 355
lamaktadır. Ona göre tabiatüstü varlıklar, mahiyetler sadece insanın muhayyile
sinin eseridirler.20
Fransa'da materyalizmi ansiklopedistler savunmuşlardır. Bunlardan biri de Denis Diderot'dur (1713-1784). Ona göre, sadece kainat mevcuttur. Tabiatın
şahst bir Allah'a ihtiyacı yoktur, aynı zamanda insanın da namıru bırakmak sure
tiyle elde ettiği bekadan başka bir ölümsüzlüğe ihtiyacı yoktur. Diğer materyalist düşünür Helvetius'dur (1715-1771). "Ona göre iyilik ve kötülük tamamen izafi
kavramlardır ve bencillik (egoizm) bütün arnellerimizin yegane ölçüsüdür. Ruhu
hakkıyla aşılayan ve heyecana getiren şeyler yalruz menfaat ve ihtiras olduğuna
göre, kanun bunları yegane ölçü olan umumi menfaate sevk etmelidir."21
19. yüzyıl materyalizmi ve materyalistleri özellikle Türk aydınını etkileme
açısından daha büyük bir önem taşımaktadır. Bu çağda materyalizmin temsilcileri Moleschott (1822-1893), Karl Vogt (1817 1895), Ludwig Büchner (1824-
1899) ve Ernest Haeckel (1834-1919) Osmanlı fikir dünyasını yakından etkile
miştir. Moleschott, Yaşamın Döngüsü adlı eserinde, madde ve kuvvetin ezeli
olduğunu ve bunların birbirlerinden ayrılamayacaklarını iddia etmektedir. Ortada bir madde ve kuvvet alıp vermesi, deveram vardır. Maddelerin birbirleriyle
değiştirilmesi, daimi kaynayan bir pınar gibi her şeyi gençleştirir. Diğer bir materyalist düşün ür Cabanis ise (1757 -1808) psikolojik materyalizmin prensiplerini
ortaya koymuştur. Ona göre, bedenle ruh arasında sıkı bir bağlantı olduğunu
söylemek yetersizdir. Çünkü bunlar bir ve aynı şeydir. Ruh, kendi kendini duyan
bedendir, maddedir. Aslında psikoloji ve fizyoloji de bir ve ayru bilimdir. Karaci
ğerin safra salgıladığı gibi beynin de düşünce salgıladığını söyleyen Karl Vogt ise
ruhi olayların beynin eseri olduğu kanaatindedir. Bu da maddi bir cevherin faali
yetinden başka bir şey değildirY
Ernest Haeckel (1834-1919), Alman materyalizminin önemli temsilcile
rindendir. Haeckel, evren üzerinde düşünmenin çok sayıda bulmacalar ya da
20 Gökberk, a.g.e., s. 354; Akgün, a.g.e., s. 49 21 Lange, a.g.e., s. 299, Akgün, a.g.e., s. SO 22 Akgün, a.g.e., s. 50-51
356 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
sorunlar ortaya çıkardığını, bunların bazılan çözülmüşken bazılannın ise çözü
lemez olması dolayısıyla asla gerçek sorunlar olmadığını iddia etmiştir. Bu bili
nemezlerle uğraşmak yerine evrenin . asıl yarahcı unsurları olan madde ve kuvvetle meşgul olunmalıdır. Madde ve kuvvet ya da enerji asıl cevherin iki yükle
midir ve bunların sakınuru yasası, evrensel evrim yasası olarak yorumlandığında,
evreni içinde doğal yasaların her zaman ve her yerde geçerli olduğu bir birlik
olarak kavramarnızı haklı çıkarır.
Ludwig Büchner'in (1824-1899) yazdığı Madde ve Kuvvet materyalist dü
şüncenin önemli eserlerinden biridir ve bu eser Osmanlı aydınlan arasında bü
yük tarhşmalara yol açmışhr. Bu eser Osmanlıcaya çevrilmiştir. Bücbner'e göre
gerçekten var olan madde ve kuvvettir. Maddesiz kuvvet, kuvvetsiz de madde
olamaz.
Materyalizm ile ilgili olarak ele alınması gereken diğer düşünür Karl
Marx'dır (1818-1883). Marx materyalizmi yeniden canlandıran ve ona yeni bir
yorum, insanlık tarihiyle ilgili yeni bir boyut kazandıran bir filozof olarak kabul
edilebilir. Ayrıca onun çağımızı etkileyen siyaset ve ekonomi ile ilgili görüşleri de
bu çerçevede ele alınabilir. Materyalizm bu tarihi arka planıyla Osmanlı düşünce
dünyasını derinden etkilemiştir.
B. Matreyalizmin Osmanlı Düşünce Dünyasına Girişi ve Etkileri
Materyalizmin Bah dünyasında yeniden belirgin hale gelmesi ve Osmanlı
Devleti'nin Batı ile gelişen ilişkileri bu akımın Osmanlı düşünce hayahnı da etkilernesille zemin hazırlamıştır. Osmanlı Devleti'nin Batı'ya açılan ilk kapısı Fran
sa' dır. Bu nedenle düşünce tarihimizi yönlendiren gelişmelerde Fransa'run etkisi
büyüktür. Çünkü Avrupa'da 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Fransız kültürü
hakim olmuştur. KanUni'nin Fransa ile yakın temasları, . Fransa ile münasebetle
rin başlangıcıdır. Ordunun modernleştirilmesi sürecinde Fransız mühendis ve
subayların katkısı büyüktür. Comte de Bonneval ve Baron de Tott'un eğitimi
modernleştirme faaliyetleri bu ilişkinin gelişme seyrini gösterir. Mühendishane-i
Bahr-i Hümayun'da Fransız askeri okullarının programı uygulanmıştır.23
23 Osman Kafadar, Türk Eğitim Düşüncesinde Batılılaşma, s. 49-50, İstanbul, 1995.
FİLİBELİ AHMET HİLMİ VE MATERYALİZME YÖNELTIİGİ ELEŞTiRiLER 357
Osmanlı eğitim sisteminin "yüksek mektepler" şeklinde kurulması da Frarisız eğitim sisteminin örnek alınmasındandır.24 Tanzimat'ın ilk yıllarında siyasi ilişkiler daha çok İngiltere ile olmasına rağmen kültürel anlamda hakim kültür Fransız kültürü olmuştur. Fransız kültürüyle ilişkilerin bir başka aşaması Yirmisekiz Çelebi Mehrried'in Fransa seyahati ve Fransa'ya gönderilen öğrencilerdir. Batı felsefi akımlarının düşünce hayatımıza girmeye başlaması daha çok Mektebi Tıbbiye vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Tıp .eğitimi gören öğrenciler hayatı Allah'ın iradesinin ürünü olmaktan çok biyolojik ve fizyolojik süreçlerin bir sonucu olarak görmeye başlamışlardır.25 Tıbbiye ve Harbiye mektebleri Fransız
aydınlanmasının merkezleri olmuştur. Tıbbıye'de eğitimin Fransızca olması ve
Fransız . edebiyatının ders programında yer alması Fransız aydınlaruna
düşüncesinin yerleşmesi sonucunu doğurmuştur. Tıbbiye'nin kütüphanesindeki çoğunluğu Fransızca olan eserlerin Fransız ihtilalini hazırlayan Diderot, D'Holbach, Cabanis gibi materyalist filozoflara ait olması, Fransız kültürünün ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. Tıbbiye'deki öğrenciler Fransa ile olan ilişkiler sonucunda materyalist filozoflardan etkilenmiş ve onlara ait kitapları başuctı kitabı haline getirmişlerdir.26
Osmanlı Devleti'nde düşünce hayatını etkileyen felsefi akımların başında materyalizm gelir. Mekteb-i Tıbbiye ve 1827'de kurulan Tıbhane-i Amire'de
müsbet ilirnlerin eğitim hayatına daha yoğun bir şekilde girmesiyle ilim anlayışı da yavaş yavaş değişmeye başlamıştır. Materyalistlerin hemen hepsi modern eğitim kurumlarında yetişmişlerdir. Klasik materyalizm 19. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti'nde yayılma imkanı bulmuş, gelişiminin ilk evresini İkinci Meşrutiyet'le tamamlamıştır. 1880'li yıllardan İkinci Meşrutiyet'e kadar olan bu devrede materyalizmin algılanış biçimi bir felsefe sistemi, olmaktan çok, Fransız ansiklopedistlerin etkisiyle, Osmanlı aydınlarının din ve gelenekten bağımsızlaşmalarının ve aklın gücüne daha fazla değer vermelerinin sonucunda
24 İlhan Tekeli-Sevim ilkin, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Oretim Sisteminin
Oluşumu ve Dönüşümü, s. 214, Ankara, 1993. 25 Atila Doğan, Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darvinizm, s. 168, İstanbul, 2012. 26 Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma, s. 228, İstanbul, 1978.
358 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
ortaya çıkmıştır. Ansiklopedizmin temeli, bilimin bir politikası olmadığı
düşüncesidir. 1860'larda bu görüşe katılanlara göre Batılılaşmak insanın bilgisini artırmaktı. Daha sonra Namık. Kemal ve Yeni Osmarılılar'ın edebi anlayışlarının etkisiyle batılılaşmak pariementer rejim taraftarı olmak şeklini almıştır.27
Tercümeler ve süreli yayınların etkisiyle fikir hayatımız üzerinde önemli etkiler bırakan ve etkisi hala devam eden materyalizm ülkemizde zihniyet anlayışını belirleyen en önemli unsurlardan biridir.
Hoca Tahsin (ö. 1881), Beşir Fuad (ö. 1887), Ahmed Midhat Efendi (ö. 1912) gibi fikir adamları materyalizmin Türkiye'ye gınşıne zemin hazırlamışlardır. Ahmed Şuayb (ö. 1910), Baha Tevfik {ö. 1914), Dr. Ethem Necdet, Celal Nuri (ö. 1939), Subhi Ethem, Memduh Süleyman, Abdullah Cevdet'in {ö. 1932) fikri ve siyasi mücadeleleriyle materyalizm Türkiye'de sistemli bir fikir hareketi haline gelmiştir. Ancak Batı felsefesinin temel kaynaklarından hareketle bir fikir hareketinden söz edebilmek biraz zordur.28 Cemiyeti İlmiyye-i Osma
niyye ve Mecmua-i Fünun materyalist eğilimlerin başlangıç noktasıdır. Edebiyati Cedide akımı ve Servet-i Fünun Mecmuası ile Batı düşünce akımiarına bakış tarzı değişmiş, edebiyat ci.J.anında divan edebiyatırım yerine yeni bir edebiyat oluşturma gayreti, fikri gelişmenin yeni bir aşamasını oluştur~uştur. Baha Tevfik'in kurduğu Teceddüd-i İlıni ve Felsefi Kütüphanesi, Abdullah Cevdet'in kurduğu İctihad Kütüphanesi. İctihad Mecmuası, aynı şekilde Felsefe Mecmuası,
Yirminci Asırda Zeka Mecmuası, Piyano Mecmuası bu akımın savunulup yaygınlaştırılmaya çalışıldığı en önemli süreli yayınlar ve yayın evleridir.29 Baha Tevfik ve Ahmed Nebil'in Lüdwig Büchner'den çevirdiği Madde ve Kuvvet,
Memduh Süleyman'ın Eduard Hartmann'dan çevirdiği Darvinizm, Baha Tevfik ve Ahmet Nebil'in Ernest Haeckel'den çevirdiği Vahdet-i Mevcud, Bir Tabiat
Aliminin Dini, yine Baha Tevfik'in Ernest Haeckel'den t~rcürne ettiği Kilinatın Muammaları, Abdullah Cevdet'in Gustave Le Bon'dan çevirdiği Ruhu'[ Akvam
27 Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, 7. Baskı, s. 222, İstanbul, 2000. 28 Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal DüşünürOlarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, s. 12-17,
İstanbul, 1981. 29 Mehmet Akgün, Materyalizmin Türkiye'ye Girişi, s. 123-160.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTI1Gi ELEŞTiRiLER 359
ve Asrımızın Nusus-i Felsefiyesi adlı eserler materyalizmin yaygınlaşmasına etki etmiştir.30
II. Meşrutiyet sonrası materyalizmin Osmanlı düşünce hayatında etkin olmasında öncülük eden yayın organlarının başında İctihad Mecmuası gelir.
Abdullah Cevdet İctihat Mecmuası'nda birçok Batılı düşünürü ve eserlerini tanıtmış, materyalist düşünürlerden özellikle Ludwig Büchner'den övgüyle bah
sederek onun bazı eserlerini Türkçeye tercüme etmiştir. Örneğin İctihad Mecmuası'nın 8. sayısında Gustave Le Bon tanıtılarak eserleri hakkında bilgi verilmekte,31 10. sayıda Henry Thomas Buckle hakkında bilgi verilerek terakki fikri üzerinde durulmakta,32 28. sayıda Ludwig Büchner'in vicdan anlayışına,33
29. sayıda ise Büchner'in tefekkür hakkındaki görüşlerine yer verilmektedir. İctihad Mecmuası ile birlikte materyalist fikirlerin yayılması sistemli bir hal almıştır. Lucretius, Epicure, Ernest Renan, Darwin, Ludwig Büchner gibi materyalist düşünürler ve eserleri, fikirleri tanıtılarak bakış açılarının kabul edilmesi gerektiği ifade edilmekte, kimi zaman da İslam ile bu fikirler arasında paralellikler kurulmaktadır. Piyano Mecmuası'nda Baha Tevfik materyalist ve tekamillcü
fikirleri savunmuştur.34 Yirminci Asırda Zeka Mecmuası da materyalist fi.kirlerin savunulduğu süreli yayınlardan biridir. Bu mecmuada özellikle Baha Tevfik, Abdullah Cevdet, Memduh Silleyman materyalist fikirleri savunan yazılar
yazmışlardır. Baha Tevfik bu mecmuada felsefi görüşlerini açıklar, felsefenin geleceğin ilmi olduğunu, ilim ve fennin geçemediği alanın faraziye ve nazariye sahası olduğunu, bunun da felsefe olduğunu savunur.35 Baha Tevfik felsefe hakkındaki görüşlerine şöyle devam eder: Felsefe ilmine seri bir göz atacak olursak, yavaş yavaş Kant'a ve Spencer'a ait felsefi fikirlerin yerlerini tamarniyle
30 Mehmet Akgün, "Materyalizınlıı Girişi ve Tartışmaları", Türkler, c. 14, s. 807-808. 31 İCM, No: 8, ( 18 Mart, 1905), s.118-120. 32 İCM, No: 10 ( 13 Mart., 1906) s. 153-155. 33 İCM, No: 28 (1 Ağustos, 1327) s. 800-803. 34 Baba Tevfik, "Edebiyat Katiyen Muzırdır", Piyano, No: 9, s. 93-95 27 Kanunievvel,
1327. 35 Baba Tevfik, "Felsefiyyat", YZM, No: 1, ( 5 Mart, 1328) s. 3-5
360 OSMANLI itiM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
"fenni" ve "tabii" bir felsefeye bıraktıklarını anlarız. Fransa'da Lamarck
tarafından başlatılıp, İngiltere' de Darwin tarafından geliştirilen ve esasları eski
zamandan beri hazulanmış olan mat~ryalizm ilk kez Hz. Musa tarafından ortaya atılan yaratılış nazariyesini değiştirmiş, Almanyalı Feurbach (1804-1872) ve
Ludwig Büchner yeniden canlandırmışlardır. Son olarak Emest Haeckel bu felse
feyi daha fazla fennileştirerek yepyeni bir şekilde ortaya koymuştur. Baba Tevfik
devamla, bizde felsefe olmadığını, felsefi fikirleri nakletmekten öteye
geçilemediğini iddia etmiştir.36
Baba Tevfik aynı tarz görüşlerini Felsefe Mecmuası'nda da ortaya koymuş, materyalist ve spiritüalist filozofları tarutmıştır. 18. yüyıl Fransız felsefesinden
bahsederken D'Holbach ve La Metrie'nin materyalizrni; Voltaire, Buffon, Mon
tesqieu, Turgot ve Rousseau'nun ise kısmen spiritüalizmi savunduklarını belir
tir.37 Felsefi fikirlerio aktarılmasında, yayılmasında ve sistemli hale gelmesinde
Baba Tevfik'in de katkısı büyüktür. Celal Nuri ise materyalizmin ateşli
savunucularından biri olan ve İslam ile materyalizmi birleştirmeye çalışan bir yazardu. O, Batı'da gelişen modern bilimin bir hakikat olduğunu savunmuş,
İslam'ın da hakikat dini olduğunu ileri sürerek İslam ile materyalizmi
birleştirmek istemiştir. Ludwig Büchner'in Madde ve Kuvvet adlı eserini esas
alarak yazdığı Tarih-i İstikbaP8 adlı eserde bu konuda görüşlerini ortaya koymuştur. Osmanlı aydınlarının Batı bilimine karşı bu yaklaşımlan onu aşkın
bir yere yerleştirmelerinden kaynaklanmaktadu.39 Filibeli Ahmet Hilmi de daha
çok Celal Nuri'nin yazdığı bu eser üzerinden materyalizme eleştiriler yöneltmiş,
delillerinin sakatlığını ortaya koymuştur.
Materyalizm düşünce hayatında etkin hale gelip büyük tartışmalar
doğurunca onu eleştirrnek ve temelsiz olduğunu ortaya koymak için birçok yazar eserler kaleme almışladır. ·Ahmet Mithat Efendi'nin Ben neyim? Hikmet Ma-
36 Baha Tevfik, Felsefiyyat, YZM, No: 2, ( 18 Mart, 1328) s. 19 31 Baha Tevfik, "XVIII. Asırda Fransız Felsefesi", FM, No. 5, ( 1326) s. 76-78 38 Celal Nuri, Tarih-i İstikbal, İstanbul, 1332. 39 Şükrü Hanioğlu, "Bilim ve Osmanlı Düşüncesi", TCTA, ll, s. 346.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTTİGİ ELEŞTiRiLER 361
diyyeye Müdafa,40 İsmail Ferit'in İbtal-i Mezheb-i MaddiyyCm,41 Harputiz3:de
Mustafa Efendi'nin Red ve İsbat,42 İsmail Fenni Ertuğrul'un Maddiyyun Mezhe
binin İzmihlali,43 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi'nin Allah'ı İnkar Etmek
Mümkün müdür? Yahut Huzur-i Fende Mesalik-i Küfür,44 Huzur-i Akl u Fende
Maddiyyun Mesleki Dalaleti45 adlı eserleri materyalizmi eleştirrnek için yazılan eserlerin en önemlileridir. Biz burada Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi'nin
adı geçen eserleri ile diğer eser ve mak~elerinde materyalizmi eleştirrnek için
ortaya koyduğu delilleri inceleyerek değerlendireceğiz.
C. Filibeli Ahmet Hilmi ve Materyalizme Yönelttiği Eleştiriler
1. Filibeli Ahmet Hilmi
Osmanlı Devleti'nin Mondros Antiaşması'yla fiilen tarih sahnesinden çekilmesinin ardından ve daha somaki dönemlerde Balkanlar' dan Anadolu'ya
birçok göçler olmuştur. Bu göçler çok aa gerçekleri de içinde barındırmaktadır.
Ancak Balkanlar'dan gelen ilim adamlarının Türk düşünce dünyasında yaptıkla
rı hizmetler yaşanan acıların bir nebze de olsa teseliisi olarak değerlendirilebilir
ler. Bu çerçevede her alanda birçok ismi zik.redebiliriz. Sempozyumda sunulan
tebliğlerden bunun detayını görme imkfunmız olacaktır. Balkanlar'dan gelen ilim adamları İslarru ilimler, İslam kültürü, tarih, sanat, edebiyat alanında çok
önemli hizmetler vermişlerdir. Balkanlar' da doğup Osmanlı düşünce dünyasında
etkin olmuş, fikir hayatında önemli izler bırakmış isirolerin başında
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi gelmektedir. Biz burada onun ile ilgili çok
kısa bir bilgi vermekle yetiniyoruz.
. 40 Ahmet Mithat, Ben neyim? Hikmet-i Madiyyeye Müdafaa, İstanbul, 1308. 41 İsmail Ferit, İbtal-i Mezheb-i Maddiyyun, İstanbul,1312. 42 Harputizade Mustafa Efendi, Red ve İs bat, İstanbul, 1330, 43 İsmail Fenni Ertuğrul, Maddiyyun Mezhebinin İzmihlali, İstanbul, 1928. 44 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Allah'ı İnkar Etmek Mümkün müdür? Yahut
Huzur-i Fen de Mesaiik-i Küfür, İstanbul, 1332. 45 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Huzur-i Akl u Fende Maddiyyun Mesleki
Dalaleti,daru'l-Hilafe, 1332.
362 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
Ahmet Hilmi Filibe'de 1865'te doğdu. İlk tahsilini Filibe'de alıp ardından İstanbul'a gelerek Galatasaray Sultanisi'nden mezun oldu. Bir süre DuyUrı-i Urouroiye idaresinde görev yaptı, ardından yazı hayatına başladı. Dönemin fikri ortamı içinde, başta ittihad-ı İslam ve Hikmet olmak üzere çıkarttığı süreli yayınlarda fikirlerini ortaya koydu. Onun gerek basın hayatı, gerekse verdiği fikri mücadelenin serüveni ayrı bir araştırma konusu olduğundan ve Filibeli Ahmet Hilmi ile ilgili olarak sempozyumda sunulan ve sunulacak olan diğer tebliğlerde de konuyla ilgili bilgi verileceğinden sözü uzatmamak ve tekrara düşmernek için sadece fikir hayatımız üzerindeki etkisi ve önemi üzerinde kısa bir değerlendirme yaparak esas konuya geçmek istiyorum.
Ahmet Hilmi Batı bilim ve felsefesini kaynaklarından inceleyerek kavramış bir fikir adarnıdır. Osmanlı Devleti'nin çöküşünü durdurabilmek için girişilen batılılaşma çabaları, Batı'da gelişen bilim ve felsefenin de ülkeye girmesinin
yolunu açmıştır. Bu çerçevede vahyi bilgiyi kabul etmeyen, başta materyalizm ve pozitivizm biliı:n kisvesi altında ülkede taraftar bulmaya başlamıştır. İşte bu noktada Ahmet Hilmi kaleme aldığı eserlerle Batı'dan gelen felsefi akımları tenkid etmiştir. Ahmet Hilmi'llin önemi, Batı kaynakları ışığında ve dönemin bilim anlayışı doğrultusunda materyalist iddialara cevap vermiş ve onları çürütmüş olmasıdır. Onun yayın hayatına başlama nedeni ve girdiği mücadeledeki amacını daha yakından anlayabilmek için, çıkardığı ittihad-i İslam ve Hikmet dergi ve gazetelerinin sunuş yazılarından bir bölümünü burada aktarmak istiyorum:
Ümmetler efrad gibi doğar, yaşar, ölür. Bir adem gibi bir ümmetin de devri
sabaveti, şebabeti, şeyhuheti, marazı, afiyeti olur. Mücadele-i hayatta galibiyetini ihzar ve
muhafaza edemeyen ümmetler kanun-i terakkinin icabatma riayet edemezler, mütevak
kıf kalırlar. Tevakkuf bir milletin hastalığıdır. Maraz-i tevakkuf tedavi edilmezse teden
niye münkalib olur. Tedenni ise mühlik bir hastalıktır. Tarihe_ nazar-i tedkik ile bakarsak
üroem-i salifeden Asurlar, Romalılar, Eski MısırWar hep bu suretle, hep maraz-i tedenni
ile öldüklerini görürüz. Zamanımızın mücadele-i hayatiyesi pek dehşetlidir ... İşte nice
asardan beri mariz ve na-tuvan bırakan devr-i inhitata düşüren hep terakki ve ittihadın
fıkdaru ve bunların yerine tevakkuf ve ihtilafın ikame edilmesi olmuştur. Kaniın-i terakki
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTI'İGİ ELEŞTiRiLER 363
bir amir-i mücbir, kendine itaat etmeyeniere karşı pek müstebid hatta bi-aman bir ialiındir.46
Yine Hikmet mecmuasını yayınlamaya başladığında, Birkaç Söz başlığı altında şu söyledikleri onun çaba ve gayretinin nedenlerini ortaya koymaktadır.
İntibah-ı İslam'ın artık ru-nüma olduğu inkar edilemeyecek hakikatlerdendir. Bir ademin hastalığını fehm ve idrak etmesi, kendisini tedavi çarelerini taharriye sevk eder. İşte bu bir intibahtır. Alem-i İslam bugün malUl ve mar.iz olduğunu hissetmekte ve iade-i sıhhat ve selamet ilaçlarını aramaktadır. Bu hissi cüst u cu ve taharri mütefekkirin-i
İslfun.iyeyi birçok mesail-i mühimmenin tahliline ve ezcümle iki mesledeki gavamız ve hatayanın izharına sevk etmektedir. Her mütefekkirin-i İslam ewel emirde şöyle bir sual karşısında bulunuyor: İslam kafil-i saadet ve selamet-ibeşer midir? Mütefekkir bu sualin
cevabını hal-i hazırdan alamaz. Çünkü hal-i hazırdan alacağı cevap esas-i İslam değil, akvam-i İslamiyenin bugünkü maneviyatma raci kalır. Bu suale haklı bir cevap almak için tarihe müracaat ediyor. Tarih, İslam'ın zulüm ve istibdadı, cehl ve şirki, redaet ve
mesaviyi imha ettiğini gösteriyor. Lakin bu safahat-ı mübecceleyi müteakıb bir takım safahat-ı muzlime dahi nazar-i intibahına çarpıyor. Daha sorıra tavakkufve inhitat dev
releri görünüyor. Binaberin mütefekkir-i müdekkikde niçin inhitat ettik suali tekevvün ediyor. Esbab-ı inhitatırnızı tamamıyla anlar ve bu esbabı def edebilirsek hakkıyla intibah etmiş oluruz. Ceridemizin sebeb-i tesisi bu esbabı arayıp bulmak ve enzar-i müslimine koymaktır. İşte görülüyor ki muazzez ve mukaddes bir maksat ve emel besliyoruz. Bu emel ve maksat İslam'ın malı-olduğu için ceridemizin mazhar-i teveccüh ve muavenet olacağını ümit ediyoruz. Ve ümit ediyoruz ki mütefekkirin-i İslfun.iye ceridemizin sahife
lerini mütalaa-i kıymetdarlarıyla tezyin ederlerY
Ahmet Hilmi'nin fikir dünyası ve yazdığı eserler hakkında bilgi veren çalışmalar da yüzeyselliği aşamarnışlardır. Buna örnek olarak Filibeli Ahmet Hilmi'nin günümüzde de çok okunan eserler arasında yer alan A 'mak-i Hayal adlı
felsefi romanı gösterilebilir. Kitap ilk kez 1910'da basılmıştır. Bu baskı yazarın incelemesinden geçmiştir. Bu baskıda kitabın ilk bölümü yer almaktadır. 1925 yılında iki bölüm bir arada tamamlanmış olarak basılmıştır. Yeni harflerle ilk baskısı ise 1958 yılında yapılmıştır. Daha sonra 1973, 1997, 1998 yıllarında sade-
46 Filibeli Ahmet Hilmi, İ ttihad-i İslam, No: ı, s. ı, Kanlın-i Evvel, 1908 47 Filibeli Ahmet Hilmi, Hikmet, no: ı, s. ı, ll Rebiulahir 1328, 22 Nisan, 1910
364 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
leştirilmiş olarak ve 2013 yılında da sadeleştirmeden karşılaştırmalı olarak yeni
den basılmıştır.
Kitap ile ilgili övücü ifadelere sık sık rastlanz. Ancak yorwnlarda bir felsefi romanı değerlendirme titizliğini göremeyiz. Cemi! Meriç A'mak-i Hayafi "dilimizde yazılan ilk felsefi roman" olarak tanıtmasına ve "A 'mak-i Hayal'i kanştı
ran kaç Türk aydın var?" sorusunu sormasına rağmen Hint düşüncesiyle ilgili kaleme aldığı yazılarda bu romandan hiç bahsetmemesi onun da Ahmet Hilmi ve eserlerini yüzeysel olarak ele aldığı intibaıru vermektedir.48 Hilmi Ziya Ülken Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi adlı eserindeA 'mak-i Hayari tanıtırken eserin muhtevasında olmayan bilgiler verir. Mesela roman kahramanının üçüncü giin "devri daim şehri"ne vardığını söyler. Ancak kitapta böyle bir şehir yoktur. Hilmi Ziya A 'mak-i Hayal için "Şehbenderzade'nin kanaatini özetleyecek eseri A 'mak-i Hayal (Hay lin Derinliklerinde) adlı bir felsefi roman dır. Bir manevi şahsiyetin hikayesidir"49 ifadeleriyle içeriğinden söz eder. GeneldeA 'mak-i Hayal
İslam tasavvuf düşüncesi çerçevesinde değerlendirilir. Ancak eserin "kalkış noktası hep vurgulandığı gibi İslam tasavvufu değildir. Hint ve eski İran inançları ve bilgeleri üç bölümün konusunu oluştururken, İslam tasavvufundan da bir tasavvuf önderinden de açıkça hiç söz edilmemiş, bir tarikat şeyhi ise olumsuz'bir tip olarak sergilenmiştir. Bu nedenle Ahmed Hilmi'nin tasavvufta içselleştirilmiş ortak Doğu bilgeliğine yaslandığını söylemek daha doğrudur."50 Filibeli Ahmet Hilmi ile ilgili bu kısa değerlendirmeden sonra onun materyalist düşüneeye yönelttiği eleştirilere geçebiliriz.
2. Filibeli Ahmet Hilmi'nin Materyalizme Yönelttiği Eleştiriler
Yukarda tarihsel süreç içerisinde materyallım ve onun Osmanlı düşünce dünyasına girişini ana hatlarıyla ele aldık. Tanzimat so~ası düşünce hayatımız üzerinde etkin olan felsefi anlayışlar ve bakış açıları bugün bile etkilerini sürdürmektedirler. Bu anlamda düşünce tarihinde meydana gelen tartışmalar ve
48 N. Ahmet Özalp, A'mak-i Hayal, sunuş bölümü, s. 7, İstanbul, 2013. 49 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, s. 292, İstanbul, 1992.
so N. Ahmet Özalp, a.g.y., s. ll.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNELTI'İGİ ELEŞTİRitER 365
bakış açıları çağıımı problemlerini kavramakta yol gösterici unsurlardır. Düşün
ce hayatımızın zemininin dış etkilere açık ve daha çok aktarmacı bir karaktere
sahip olması, ortaya konarı fikirlerin sıradarılığının bir göstergesidir. Türkiye'deki materyaliz~ tartışmaları ve özelde Ahmet Hilmi'nin derinlikli yaklaşımı
dün olduğu gibi bugün de önemini korumaktadır. Çünkü bir yerlerden bir şeyler
aktarma anlayışı hala devam etmektedir.
Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Ahmet Hilmi, materyalizmin düşünce ha
yatını etkileyip belirleyici hale gelmesi, İslami değerlerin ters yüz edilmesi karşı
sında sessiz kalmamış, gerek yayınladığı gazetelerde ve gerekse kaleme aldığı eserlerde Batı düşünce akımlarını eleştirmiş ve iddialarının tutarsızlığını ortaya
koymuştur. Eleştirilerini daha çok materyalizmi Osmanlı düşünce dünyasında
savunan yazariara yapmıştır. Bunların başında Celal Nuri gelmektedir. O kaleme
aldığı Tarih-i İstikbal-Mesail-i Fikriye adlı eserinde materyalizmi savunmuştur.
Metafizik gerçekiere mesafeli duran Celal Nuri'nin, bir taraftarı Batı felsefi dü
şüncesini savunmasına rağmen diğer taraftarı felsefenin safsatadarı ibaret olduğunu iddia etmesi apaçık bir çelişkidir.51 Ahmet Hilmi de onun iddialarını ele
alarak hem materyalist düşüncenin öncülerini hem de Osmarılı materyalistlerini
tenkit etmiştir.
Ahmet Hilmi, Celal Nuri'nin düşüncelerini "selim bir felsefenin mahsulü
müdür?" ve "eserinde verilen hükümler, hakikaten munazaun fih olmaktarı kur
tulmuş ve alem-i medeniyetteki mütefekkirin ve mütefeninin ekseriyeti tarafın
darı nassı katı' gibi kabul edilmiş şeyler midir?"52 sorusuyla ele almaya başlamak
ta ve bu fikirlerin Avrupa' daki materyalistlerin birçok kere tekrar ettikleri ve
Avrupa'da da artık taraftarı kalmamış hayat fikirler olduğu tespitini yapmakta
dır. Ahmet Hilmi dogmatizmi "musellem, müsbet ve bedihi olmayarı şeyleri en
müfrit bir katiyet ve kanaade dermiyarı" etmek şeklinde tarif ederek Celal Nu
ri'nin bir dogmatik olduğunu, eserini okuyanların bunu apaçık görebileceklerini belirtir. Çünkü eseri okuyanlar "bila irade" Büchner, Hegel, Moleschott ve Larıge
51 Celal Nuri, a.g.e., s. 17. 52 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Huzur-i Akl u Fende Maddiyyun Mesleki
Dalaleti, s. 5.
366 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
gibi önde gelen materyalist düşünürlerin açıklama tarzlarını akıllarına getirir
ler.53 Bu tespitten sonra dogmatikleri ve özellikle materyalist dogmatikleri diğer
düşünürlerden ayıran temel özelliğiQ "kendi zan ve fikirlerine karşı gösterdikleri iman-i amiyane" olduğunu ve bunun "kuvvetli bir sofuluk ve taassub" derecesine
vardığını belirtir. Ahmet Hilmi'nin bu tespiti önemlidir. Çünkü tarihi süreç içe
risinde materyalist fikirler bilimsellik altında tek hakikatmiş gibi sunulmuştur.
Oysa bilim her gün yeni bakış açıları ortaya koymaktadır. Bunları körü körüne tek hakikatmiş gibi sunmak en başta bilime aykırıdır. Bu da materyalistlerin
temel çelişkilerinden biridir. Ancak bu "amiyane iman, hala devam etmekte,
cevap verme çabalan da güncelliğini korumaktadır.
Tanzimat sonrası Batı biliminden yararlanma çabalarının önemli bir so
nucu, kimi düşünürlerce bilimin tek hakikat olduğu gerçeğinin kabul edilmesidir. Bilimle beraber gelen düşünce akımlarının da bilimin bir gereği gibi anlaşıl
ması İslam değerler isteminin sorgulanmasını beraberinde getirmiştir. Materya
lizmin çok derinlikli olmayan genel kabullerden yola çıkılarak bilimin bir gereği
gibi sunuluşunun örneğini Celal Nuri'nin Tarih-i İstikbal-Mesail- i Fikriye adlı
eserinde görmekteyiz. Ahmet Hilmi, Celal Nuri'nin İslam ve materyalizm ara
sında bilimsel bir zeminde kurmaya çalıştığı ilişkiyi, materyalizm ilim ve tecrübeye dayanan bir hakikattir, ilim ise sırf hakikattir, bu gerçeğe uymayan her ne
varsa hurafedir, İslam dini, hak bir dindir, bundan dolayı materyalizme aykırı
olamaz, "eğer mugayir farz edilirse, din-i hak olmamak lazım gelir, halbuki din-i
hakdır, öyle ise mezheb-i maddiyyuna muvafık ya da onun aynıdır, bunun aksini
zannedenler İslamiyet'i anlamayanlardır"54 şeklinde özetledikten sonra, Celal
Nuri'nin "ıtrah adını verdiği" yöntemle İslamiyet'in değişik bir isim almış mater
yalizme dönüştüğünü belirtmekte . ve bu nasıl bir iştir ki Hz. Peygamber'den
Büchner'e kadar hiç kimse İslamiyet'in manasını anlay~mamıştır diye şaşkınlığı
m dile getirmektedir.55 Ahmet Hilmi, Celal Nuri'nin "iyice anlaşılırsa felsefe-i
53 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 7. 54 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 1 ı. 55 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 7.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MATERYALİZME YÖNEL TTİGİ ELEŞTİRİLER 367
maddiyyO.nda ruh-i İslam'a tevafi.ık edecek mühim bir esas bulunur"56 iddiasını
da acayip fikir olarak görür ve bu iddiaya Büclıner'in bile kendini gülrnekten alamayacağını dile getirerek, Allah'ı inkardan ibaret olan bir inkar ve küfür anlayışıyla bir din arasında bir esas bulunduğunu iddia etmenin insarun havsalasmı durduran bir dava olduğunu belirtir.57
Celal Nuri Tarih-i İstikbal adlı eserinde, Felsefe ve İstikbal başlığı altında bilimim tek rehber olması gerektiğini dile getirmek için, "hakikate vusul için bir tek vasıtarnız vardır: Fen"58 demektedir. Ahmet Hilmi bu şekilde bir iddia ortaya koyan "bir tane bile ciddi bir mütefennin tasavvur edemiyoruz" şeklinde bir değerlendirme yaparak hakikatin neliğine ilişkin şu sorulan sorar: "Acaba hakikat nedir? Ma'kwat mı, mahsusat mı? Bunlarda mı, bunların haricinde mi? Velhasıl hakikat denilen şey için mi'yar nedir ve nasıl tarif edilir?"59
Ardından bilme ve tanıma vasıtası olarak insanın elinde sadece his ve id
rak olduğunu, duyumların ise eşyanın hakikatini değil, olaylar alemindeki eşyanın tesirlerini bildirdiğin, a priori kanaatler ileri sürerek bunu da ilmi sonuçlar gibi göstermenin bir yanılgı olduğunu belirtir.6° Celal Nuri bir tar~ftan bilimi hakikate ulaşmak için tek rehber olarak görmesine rağmen sözlerinin devamında şaşırtıcı bir şekilde, «vuswü kabil olmayan hakikatın vücudundan bizi haberdar eden, bunu bir şekl-i re~ide gösteren vasıta ise dindir" demektedir. Ahmet Hilmi buradaki çelişkiye dikkat çekerek yazarın tecrübe ile sabit olmayan bir
hakikati kabul ettiği anlamına geldiğini belirtmektedir. Henri Poincare'in Bilim
ve Hipotez ve Bilimin Değeri adlı eserlerinden hareketle bilimin değerinin nisbi olduğunu, esasında «aklın ve hikmetin" kesin olarak dogmatizm ve materyaliz.mi
mahkCım etmesine rağmen bilime farklı bir değer atfedenlerle ilgili şöyle demektedir:
56 Celal Nuri, a.g.e., s. 24-25. 57 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 34. 58 Celal Nuri, a.g.e., s.17. 59 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 22. 60 Zekeriya lnudağ, Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritüalizm, s. 181, Ankara,
1996.
368 . OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
Fenne mutlak ve kati bir kıyınet verenler, fenne mensub olmayanlar, fenni bir zihniyet peyda edemeyenler veyahut "fen" kelime-i celilesini bazı efkan kabul ettirmek için avama karşı istihdama kalkışan sahte mütefenninler veyahut müfıit dogmatiklerdir_6ı
Bilime aşkın bir değer atfetme genel bir davranış tarzıdır. Tarihi süreçte
hakim bir anlayış olduğu gibi günümüzde de geçerliliğini korumaktadır. Mater
yallım de bilimsel gerçeklerin bir gereği gibi sunulmuştur. Madde ve kuvvetin
kendiliğinden var olduğu, her ikisinin de ezeli ve ebedi olduğu, her yerde hazır
ve nazır olduğu iddiası da materyalistlerce yine bilime dayandırılmaktadır. Ahmet Hilmi materyalistlerin maddenin tabii, kimyevi, magnetik, elektrik özellikle
rinin daha önce bilinmediği ve şimdi ortaya çıkan bilimsel verilere: göre madde
fikrinden tecrit edilmek istenen sayısız niteliğin şimdi maddenin ayrılmaz parçaları oldukları iddiasını, hakikati felsefelerinin uğruna feda etmek ve hakikat ile
safsatayı bir araya getirmek olarak görmektedir. Kuşkusuz alemin kanunlarını
keşfetmek ilmirı gayesidir. Ancak bu kanunlan beyne ait bir vehim ve manasız
soyut şeyler olmaktan çıkarmak ve onların faaliyetine bir mana verebilmek için onları nihai bir hakikate atfetmek ve bağlamak gerekir. Aksi durumda bu kanun
ların hiçbir manası .kalmaz. İlim de zan ve hezeyan derecesine düşer. Maddenin
her yerde hazır ve nazır oluşu gülünç bir iddiadır ve metafizik bir anlayışı barın
dırır. Bu iddianın ~ahibi Büchner bütün alemleri, bütün mevcudatı hangi özellik
leri ile zapt edebiliyor. Bir zerreden sonsuza hükmediş, en açık bir metafizik
işidir. Bir yandan metafiziği inkar edip diğer yandan deneye ve akıl kurallarına
aykırı metafizik bir anlayışı savunmaktadır. Ahmet Hilmi bu çelişkiye dikkat
çekmektedir.62 'Ahmet Hilmi materyalistlerin maddi süreçleri varlığın temeline
oturmalarını yanlış bulur ve maddenin varlığını tartışma konusu yaparak şu
görüşlere yer verir: Maddenin mahiyeti meçhuldür. Hatta dinamik ve mihanik nokta-i nazarıyla izah-i hadisat için madde mefhumuna hacet bile yoktur. Kuvvet lafzı bir fikri mücerred ifade eder. Kavanlıı-i kevniye, idrak-i beşerin kendi kanunlarıdır ki bunları eşyaya atfediyor.63
61 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 23. 62 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 49-50. 63 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 73.
FİLİBELİ AHMET HİLMİ VE MATERYALİZME YÖNELTTİGİ ELEŞTiRiLER 369
. Ahmet Hilmi materyalizmin temel iddialarını bilimsel gelişmelerden hareketle çürütmüştür. Maddenin varlığına dönük ortaya konan bilimsel çalışmalar süreç içerisinde onu haklı çıkarrmşhr. Osmanlı materyalistleri ya Ahmet Hilmi kadar Batı'daki bilimsel gelişmeleri takip edememişler ya da bu konudaki gelişmelerin ortaya koninası onların temel iddialarını geçersiz kılacağından görmezden gelerek farklı bir yaklaşım sergilemişlerdir.
Ahmet Hilmi, 1909 yılında Nobel ödülünü kazanmış olan kimyager Wilhelm Ostwald'ın maddenin varlığına ilişkin ortaya koyduğu görüşünden hareketle, maddenin bizzat var oluşuna dair şüphelere değinmektedir. Ostwald, madde fikri ve lafzının enerji mefhumunun bilirımediği zamanlarda ortaya atıldığını, maddeyi tanımak için ortaya konulan vasıfların hep enerjinin özellikleri olduğunu, bu özellikler gerçek sahibi enerjiye geri verildiğinde ortada madde adı verilecek bir şeyin kalmayacağını belirtmektedir.64 Aynı şekilde "madde ve kuvvetin ebedi ve ezelililiği"nin ve "bizatihi mevcudiyeti ve gayri mahlukiyeti"rıin
madde ve enerjinin sakımı kanunundan65 çıkarıldığını dile getiren Ahmet Hilmi, bunun çok su götürür bir anlayış olduğunu, çünkü bir şeyin yok edilememesi, onun yaratılmamış olmasını ve kendi kendine var oluşunu gerektirmeyeceğini ifade etmektedir. Kamatın bilinen yerlerinde madde ve kuvvetin yok olmadığı, şekil değiştirdiği ve niceliğinin belli bir miktarda olduğu görülmektedir. Fakat bilim adarnlarının bilim ve-tecrübe dışına çıkmadıkça bu kadar sınırlı bir tecrübeyi ebedi ve ezeli kabul etmeleri mümkün değildir. Materyalistler, pozitivistler ve evrim anlayışını benimseyenler bu sınırları aştıklarından yeni bir metafizik meydana getirmişlerdir. Ayrıca maddenin ve enerjinin yok edilmesinin düşünülmesi de imkansız değildir.66
64 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 52. 65 Maddenin sakınu kanunu, hiçten hiçbir şey doğmayacağı düşüncesine dayanan ve
evrenin ezeli ve ebedi olduğunu, evrendeki enerjinin yaratılmamış ve yok edilemezliğini,
evrendeki madde miktarırun madde şeklinde niceliksel olarak aynı kaldığını dile getiren
ilkedir. Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, s. 563. 66 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 73-75.
370 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
Maddenin sakımı kanunundan hareketle kamattaki düzenin ebedi olduğu iddiasına Alınan fizikçi Rudolf Clausius'un (1822-1888) geliştirdiği entropi kanunu67 ile cevap veren Ahmet Hilmi. bilinenin aksine kainatın düzenden düzensizliğe, "daimi ölüm" denebilecek sırurlanmış bir hale doğru gittiğini belirtmektedir.68
Materyalistler her şeyi maddi süreçlere dayandırmaktadırlar. Gerçek olarak sadece maddeyi kabul etmektedirler. Sadece duyumlada algılanabilen varlıkları gerçek kabul edip, evren, zeka, gaye ve nihai sebepleri inkar etmektedirler. Bu bağlamda Tanrı'nın varlığını da kabul etmemektedirler. Ahmet Hilmi'ye göre Tanrı'nın varlığını kabul eden anlayışlar karşısında materyalist iddialar daha kıymetsizdir. Çünkü Allah'ı bilime has bir deney metodu ile ispat etmek mümkün olmasa bile, O'nuninkan da asla mümkün değildir. Zira insan aklı, gerek kendi ilkeleri ve gerek bilimin ortaya koyduğu delillerle maddenin kendiliğinden varlığını reddedip Allah'ın varlığını kabul etmektedir.69 Ayrıca ilim ve fen, olay-
61 Entropi, termodinarniğin ikinci kanunudur ve bir sistemdeki düzensizliğin ölçüsü olarak ifade edilebilir. Sis~emdeki düzensizlik arttıkça, sistemin entropisi de artar, yani sistemin faydalı iş verme kabiliyeti de azalır. Termodinamiğin ikinci kanunu Sadi Garnot (1796-1831)'in çalışmalarıyla ortay Çtkm.ış ancak Lord Kelvin (1824-1907) ve Rudolf Clausius (1822-1888) tarafından ifade edilmiştir. Bu kanunla, enerjinin, sürekli, daha çok kullanılabilir bir formdan daha az kullanılabilir bir yapıya doğru değiştiği ifade edilmektedir. Kainatta düzensizlik sürekli artmaktadır ve bu tek yönlü bir süreçtir. Buna göre sıcak bir cisme akışı dışında bir etkisi olmayan bir işlem elde etmek i.ınkansızdır. Enerji yok edilmese de harcanabilir. Kainattaki entropinin artışı gözlemlenmektedir. Isı, hep sıcaktan soğuğa doğru akar, hiçbir zaman soğuktan sıcağa doğru akmaz. Sıcak bir
çayın her zaman soğuduğunu gözlemleriz, ama hiçbir zaman odadaki sıcaklık çaya doğru geriye akarak çayı ısıtmaz. Bisikletin frenine basarak durmaya yol açan süreç ısıyı açığa çıkarır, ama hiçbir zaman Güneş'in ısıttığı bisikletin hareket ettiği görülmemiştir.
Parfümün kapağı açıksa koku odaya yayılır, ama odanın içindeki dağılmış moleküller tekrar bir şişeyi doldurmazlar. Gen. B. Bkz. Hüsyin Gazi Topdemir-Yavuz Unat, Bilim
Tarihi, 2. Baskı, s. 349-350, Ankara, 2009. 68 S. Hayri Bolay, Türkiye'de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, s. 143, İstanbul, 1979. 69 Şehbenderzade Filibeli Alunet Hilmi, a.g.e., s. 75.
FİLİBELİ AHMET HİLMİ VE MATERYALİZME YÖNEL TIİGİ ELEŞTiRiLER 371
lar arasındaki ilişkilerden ve bağıntılardan ibaret olan kanunlar ve sebepler de
mektir. ilim birleştirilmiş insanlık bilgisidir. Böyle bir birliği mümkün ve meşru
saymak için "sebepten müstağni bir sebebe, bir Vücıld-i Mutlak'a" ihtiyaç var
dır.70 Bu inkar edilirse ilim ve fennin temeli yıkılmış, kültür ve medeniyet hiçe
indirilrniş, "bütün ·mearif hezeyan derecesine sokulmuş olur."71 Ahmet Hilmi
Allah'ın varlığını kabul etmemenin kabul etmekten daha fazla açıklama gerekti
ren bir durum olduğu görüşündedir. B~tün insanlık tarihini kör bir tesadüfle
izah etmek nasıl mümkün olabilir? Bu yüzden o herkesin mutlaka bir dini oldu
ğunu72 Allah'ı inkarın zor bir iş olduğunu belirtir ve şöyle der:
Kafir olmak ddden müşkil ve müteassir bir iştir. Binlerce senedir, idrak ve vicdan-ı beşerin nice bin milinetle ibda' edebildiği manzume-i hakayıkı yıkmaya kalkışmak ve hele kendi vicdanını bu hakayıkın envar-i feyezanından mahrum edebilmek, şayan-i hayret ve cesarete tevakkuf eder.73
Ahmet Hilmi ruh ve beden ilişkisi, ruhun varlığı konusunda Karl Vogt'un
ruh ve bedenin ayniyetini savunduğunu, Maleschot'un psikolojik faaliyetleri
beynin maddi bir vazifesinden ibaret görüp safranın karaciğere, idrarın böbrek
lere nisbeti ne ise, düşüncenin de beyne nisbeti o olduğunu ileri sürdüğünü,
Ludwig Büchner'in Madde ve Kuvvet ve Konferans ve diğer eserlerinde buna
benzer görüşlere yer verdiğini, Baron d'Holbach'ın ise ruhu uzvi rnekanizmin bir
sonucu gördüğünü, Ernest Haeckel'in de ruhu bir fizyolojik görevler toplamı
olarak gördüğünü ifade ederek bu anlayışların ruhu açıklamada yetersiz kaldığını
dile getirmektedir. Çünkü ruh fizyolojik fiiliere irca olunamaz. Hayat hücreler
arasındaki ilkahla başlıyorsa da ruhun da aynı zamanda ortaya çıktığı sonucuna
varılamaz. Ruhu fizyo.lojik fiiller toplamı olarak görmek bir faraziY,edir. Bir başka
70 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Oss-i İslam, s. 4, Kostantiniye, 1332. 71 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Allah'ı İnkar Etmek Mümkün müdür? Yahut
Huzur-i Fende Mesaiik-i Küfür, s. 1-2, Kostantiniye, 1332. 72 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Tarih-i islam, I. cilt, s. 30-31. Kostantiniye, 1326. ; 3 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Allah'ı inkar Etmek Mümkün müdür? Yahut
Huzur-i Fende Mesaiik-i Küfür, s. 4.
372 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
açıdan, ölçüterneyen ruhi fiillerle fizyolojik fiilierin aynı şey sayılarak hayatın başlangıcını tayin etmek de oldukça şüphelidir.74
Materyalizm hakim olduğu toplumlarda bir takım sonuçlar doğurmuştur. Ahmet Hilmi materyaliZini bilimsel veriler ve tarihi tecrübeler ışığında eleştirir
ken bu düşünce sisteminin meydana getirdiği tahribatı sosyolojik veriler ışığında ortaya koyar. Ona göre materyalizm ve bir din fikrinin olmayışı insanı çaresizliğe itmektedir. Dinsiz kişilerin vatan ve fedakarlık hislerinin kaybolduğunu, onlarda zevk ve hayatın muhafazasından başka bir duygu kalmarlığını belirten Ahmet Hilmi, maddeciliğin arkasından gidip dinden uzaklaşan halkın, hangi millete mensup olursa olsun, ahlaki değerlerini kaybettiğini; başkasının mutluluğunu kıskanma, refaha hasret duyma, üzüntü, ümitsizlik, anarşi, cinayete yönelme, hayvanca eğlenceye düşkünlük ve sonunda intiliara kadar varan kötü sonuçların ortaya çıktığını dile getirmektedir.75
Ahmet J:lilıni'nin materyalizme yönelttiği eleştirileri bir makalenin sınırlan içinde ortaya koymaya çalıştık. Kuşkusuz uzun bir tarihi süreci barındırdığı için materyalist filozofların ve Osmanlı materyalistlerinin düşünce sistemlerini detaylı bir şekilde ele almamız mümkün olamadı. Bu çerçevede materyalistlerin temel görüşlerinin, Ahmet Hilmi'nin bunlara verdiği cevapların ve materyalist düşüncenin insan ve topl,umlar üzerinde meydana getirdiği olumsuz etkilerin ortaya konulması ele alınan konular olmuştur.
Sonuç Yerine
II. MeŞrutiyet soruası oluşan hürriyet havası içinde Osmanlı toplumunda kısa bir süre de olsa hemen her şey hiçbir sınır tanımadan konuşulmuş, tartışılmış ve onlarca gazete ya~ hayatına katılmıştır. Tanzimat sonrası Osmanlı Devleti'nin karşı karşıya olduğu sorunları çözmek amacı ile Batı ile her alanda geli
şen ilişkiler sonucunda Batı felsefi akımları Osmanlı düşünce hayatında etkili olmuştur. Bu akımlardan biri de hiç kuşkusuz materyalizmdir. Tercümeler ve
74 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, a.g.e., s. 91-95. 75 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Tarih-i İslam, I. cilt, s. 38-39; Huzur-i Akl u
Fende Maddiyyun Mesleki Dalaleti, s. 13, 41.
FİLİBELİ AHMET HiLMi VE MA TERYALİZME YÖNELTTİGİ ELEŞTiRiLER 373
telif eserler vasıtasıyla düşünce hayatını etkileyen materyalizmin bir İslam toplumunda savunulması ona tepkilerin dağınasım beraberinde getirmiştir. Ahmet Hilmi materyalizmin tarihsel sürecini inceleyerek felsefi ve bilimsel bir bakış açısıyla eleştirmiş ve materyalistterin ortaya koyduğu delilleri bilimsel verilerle
çürütmüştür. O, eleştiri fikrinin henüz yeterince gelişınediği bir dönemde, Antikçağ materyalizminden son dönem materyalist telakkilere kadar karşılaştırmalı bir inceleme yaparak materyalist iddialar_ın tarihi süreçte hiç değişmediğini, materyalist filozofların eski anlayışları tekrar etmekten başka bir şey yapmadıklarım delillerle ortaya koymuştur. Gerek Batı felsefesi ve bilimine gerek İslam düşünce geleneğine yaslanarak ortaya koyduğu analizler ve sunduğu öneriler önemini koruduğu gibi yarınlar için de bir rehber niteliği taşımaktadır.
2002.
Kaynakça Ahmet Mithat, Ben neyim? Hikmet-i Madiyyeye Müdafaa, İstanbul, 1308.
Akgün, Mehmet, "Materyalizmin Girişi ve Tartışmaları", Türkler, c. 14, Ankara,
Akgün, Mehmet, Materyalizmin Türkiye'ye Girişi ve !lk Etkileri, Ankara, 1988.
Akşın, Sina, Jön Türkler ve İttihat Terakki, İstanbul, 1987.
Altıntaş, Hayranı, "Dehriyye", DİA, 9, İstanbul, 1994.
Baba Tevfik, "Edebiyat Katiyen Muzırdır", Piyano, No: 9, 27 Kanunievvel, 1327.
Baba Tevfik, "Felsefiyyat", YZM, No: 1, 5 Mart 1328.
Baba Tevfik, Felsefiyyat, YZM, No: 2, 18 Mart, 1328.
Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978.
B olay, S. Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, 6. Baskı, Ankara, 1996.
Celal Nuri, Tarih-i lstikbal, İstanbul, 1332.
Cevizci, Ahmet, Aydınlanma Felsefesi Tarihi, Bursa, 2008.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, İstanbul, 1999.
Cevizci, Ahmet, Onyedinci Yüzyıl Felsefesi Tarihi, Bursa, 2001.
Doğan, Atila, Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darvinizm, s. 168, İstanbul, 2012.
Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, İstanbul, 1973.
Erdem, Hüsameddin, ilkçağ Felsefesi Tarihi, 3. Baskı, Konya, 1998.
Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, 4. Baskı, İstanbul, 1980.
374 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR
Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi,
İstanbul, 1981. Harputizade Mustafa Efendi, Red ve İsbat, İstanbul, 1330. İlhan Kutluer, "Cevher", DİA, 7, İstanbul, 1993.
İsmail Fenni Ertuğrul, Maddiyyun Mezhebinin İzmihlali, İstanbul, 1928.
İsmail Ferit, lbtal-i Mezheb-i Maddiyyan, İstanbul,1312. Kafadar, Osman, Türk Eğitim Düşüncesinde Batılılaşma, İstanbul, 1995. Karai, Enver Ziya, "Tanzimat'tan Evvel GarpWaşma Hareketleri (1718-1839)",
Tanzimat, 1, İstanbul, 1940.
Koloğlu, Orhan, "Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi", TCTA, ı, İstanbul, 1985. Lange, F. Albert, Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi, ı-rı,
İstanbul, 1998. M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul, 1982.
Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, 7. Baskı, İstanbul, 2000. Mardin, Şerif, "Tanzimat ve Aydınlar", TCTA,l, İstanbul, 1985. Özalp, N. Ahmet, A'mak-i Hayal, İstanbul, 2013.
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Allah'ı İnkar Etmek Mümkün müdür?
Yahut Huzur-i Fende Mesaiik-i Küfür, Kostantiniye, 1332.
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Huzur-i Akl u Fende Maddiyyun Mesleki Dalaleti, Daru'l-Hilafe, 1332.
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Tarih-i islam, I. cilt, Kostantiniye, 1326. Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Oss-i İslam, Kostantiniye, 1332.
Tekeli, İlhan; İlkin, Sevim, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Oretim
Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993.
1996.
Topdemir, Hüsyin Gazi; Unat, Yavuz, Bilim Tarihi, 2. Baskı, Ankara, 2009.
Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasi Partiler, İstanbul, 1952.
Uludağ, Zekeriya, Şe~benderzade Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritüalizm, Ankara,
Ülken, Hilııti Ziya, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul, 1992 Varlık, Bülent, "Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri", TCTA, 1, İstanbul, 1985. Vorlander, Karl, Felsefe Tarihi, İstanbul, 2004. W eber, Alfred, Felsefe Tarihi, 4. Basım, İstanbul, 1991.