Overheid, laat van je horen!Scenario-communicatie als multi-inzetbaar beleidsinstrument

Clara Ormeling | Inge Sijpkens TOTAL IDENTITY

Over de auteurs

Clara Ormeling (1973) studeerde Internationale Betrekkingen aan

de Rijksuniversiteit Groningen. Na haar studie was zij onder meer

als beleidsmedewerker werkzaam bij het ministerie van Economi-

sche Zaken en als medewerker marketing en fondsenwerving bij

Unicef Nederland. Bij Total Identity begon zij als copywriter, maar

maakte zij na vier jaar de overstap naar de functie van advisor. Als

advisor was ze onder meer verantwoordelijk voor de advisering in

het ontwikkelen en uitdragen van de corporate identity voor minis-

teries en non-profit organisaties.

Inge Sijpkens (1979) studeerde Communicatie en Openbaar Bestuur

aan de Hanzehogeschool van Groningen en Politicologie aan de

Universiteit van Amsterdam. Ze studeerde respectievelijk af op een

onderzoek naar interactieve beleidsvorming bij gemeenten en een

onderzoek naar de communicatie rondom de (toekomstige) toe-

treding van Turkije tot de Europese Unie. Sinds 2006 is zij als advi-

sor werkzaam bij Total Identity, waar ze opdrachtgevers adviseert

over de ontwikkeling van hun identiteit en het uitdragen hiervan

in hun communicatie.

Overheid, laat van je horen!Scenario-communicatie als multi-inzetbaar beleidsinstrument

Clara Ormeling | Inge Sijpkens

2007 TOTAL IDENTITY Amsterdam

2

Definitie

Scenario-communicatie is het communiceren van vraagstukken over

beleid in termen van scenario’s. Niet de mening van de afzender staat

daarbij centraal, maar het probleem waarvoor hij zich geplaatst ziet en

de mogelijke oplossingen daarvoor. Middels scenario-communicatie wor-

den het dilemma, de keuzemogelijkheden in het vinden van een oplos-

sing en de consequenties van die verschillende keuzes gepresenteerd.

Scenario-communicatie zet voor de afzender en zijn omgeving duidelijk

op een rij wat er speelt en betrekt externe partijen bij de totstandkoming

van beleid.

3

Al jaren wordt gesproken over de kloof tussen de overheid en de burger en

in al diezelfde jaren wordt er ook al gezocht naar een manier om die kloof te

overbruggen. Voornemens als ‘de dialoog aangaan’, ‘transparantie’ en ‘ver-

trouwen’ zijn naast termen als ‘vermindering van bestuurlijke drukte’, ‘betere

dienstverlening’ en ‘slagvaardigheid’ niet meer weg te denken uit rapporten

en beleidsplannen. Toch lukt het maar niet om werkelijk een brug te slaan.

Wat gaat er mis? Of beter nog, wat ontbreekt er nog aan? Dit essay is een

pleidooi voor proactieve communicatie vanuit het ambtelijk apparaat van

de rijksoverheid. Het is tijd zichtbaar te maken wat tot nog toe onzichtbaar

bleef.

Openheid en dialoog

De laatste decennia kenmerkten zich door grote veranderingen in de ver-

houding tussen burger en bestuur. Met name de opkomst van de (nieuwe)

media heeft grote invloed gehad. Vroeger konden bestuurders en politici

in relatieve beslotenheid hun beleid formuleren. Door de grootscheepse

aanwezigheid van televisie, radio, kranten en internet is dat onmogelijk

geworden. Burgers kunnen volgen wat er gebeurt in Den Haag en wil-

len dat ook.

Misschien wel de belangrijkste verandering die de opkomst van het

internet voor de rijksoverheid heeft meegebracht, is de mogelijkheid van

tweerichtingsverkeer, de mogelijkheid om de dialoog aan te gaan met

de samenleving. Ministeries kunnen zich via internet presenteren, hun

beleid uitdragen en standpunten innemen. Burgers kunnen hier vervol-

gens direct op reageren, door in contact te treden met de rijksoverheid

en met elkaar. Zij kunnen zich daardoor op elk gewenst moment een beeld

vormen van de rijksoverheid, maar dit beeld ook op elk moment weer aan-

4

passen door nieuwe informatie die hen via het web bereikt. Dit heeft een

enorme invloed op de beeldvorming. Het zijn immers niet meer alleen de

rijksoverheid zelf en de traditionele media die de rijksoverheid onder de

aandacht brengen. Ook de samenleving zelf – individuen, organisaties,

actiegroepen – spreken zich uit en verspreiden informatie. Het is voor

de rijksoverheid onmogelijk de controle te houden over wat er over haar

wordt gezegd en geschreven.

Vertrouwen

Veel burgers vormen zich dus een eigen mening over beleid en de publieke

zaak en brengen deze mening ook regelmatig scherp tot uitdrukking. De

burger is kritisch geworden. Met zo’n kritische burger als publiek is het

van groot belang om open te zijn. Over beleid, keuzes en de redenen voor

die keuzes. Want als er iets is wat de samenleving van de rijksoverheid

vraagt, dan is het wel om niet alleen te luisteren naar de geluiden uit de

samenleving en te vertéllen dat zij alles doet voor een beter Nederland,

maar dat ook daadwerkelijk te laten zien. Zegt de rijksoverheid het alleen

maar of gelooft zij er ook in en doet zij het ook? En hoe doet zij dat dan?

De mogelijkheden tot dialoog die de nieuwe media met zich mee hebben

gebracht scheppen daarin verwachtingen, op het gebied van bereik-

baarheid, snelheid en capaciteit. Op allerlei manieren streeft de overheid

daarom – in toenemende mate – naar openheid en dialoog. Dat is ook nodig,

zo blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau, want al

jaren daalt het vertrouwen van de burger in de overheid, en het oordeel

over haar daadwerkelijke functioneren is negatiever geworden.

Opvallend is dat de ambtelijke organisatie lange tijd een zeer beperkte

rol heeft gehad in de communicatie met de samenleving over wat de

5

rijksoverheid doet en hoe zij dat doet. Nu nog steeds zijn het vooral de

ministers, staatssecretarissen en Tweede Kamerleden die zichtbaar de

taak krijgen toebedeeld om de afstand tot de burger te verkleinen door

de dialoog aan te gaan. De ambtelijke organisatie is hierin minder pro-

minent aanwezig. De communicatie van het ambtelijk apparaat beperkt

zich tot de voorlichting over reeds geformuleerd beleid en het oplaten

van een proefballon over een beleidsvoornemen. De ambtelijke organi-

satie is daardoor een soort lijdend voorwerp, waar veel over gesproken

wordt, maar dat zich niet zelf uitspreekt. Zij is weinig zichtbaar, vooral

daar waar het haar rol in de totstandkoming van beleid betreft. Het amb-

telijk apparaat krijgt niet de kans een adequate relatie aan te gaan met

de samenleving.

Die onzichtbare bureaucratie staat haaks op datgene wat de burger wil

van de overheid (gehoord worden) en wil zien (bewijs). Want “Vertrou-

wen ligt aan de basis van een goed functionerende overheid,” vertelt

ons het nieuwe Regeerakkoord, maar vertrouwen moet je eerst winnen

door te bewijzen dat je te vertrouwen bent. Is het ambtelijk apparaat

van het ministerie, met haar inhoudelijke kennis en haar duurzame rol

in de beleidsvorming, niet juist dé plek om dat te doen? De plek waar de

bewijsvoering zit?

Beleid is ook communicatie

In 2001 verscheen het rapport ‘In dienst van de democratie’ van de Commis-

sie Toekomst Overheidscommunicatie. De commissie, onder voorzitterschap

van Jacques Wallage, had als opdracht meegekregen de ontwikkelingen die

van invloed zijn op de communicatie van de overheid met de burger in kaart

te brengen. Tevens werd zij gevraagd aanbevelingen te doen voor de toe-

6

komst. Een belangrijk standpunt van de commissie is, dat de overheid ook

actief moet communiceren over beleidsvoornemens.

“De burger heeft er naar het oordeel van de Commissie namelijk recht op zowel

de inhoud van de voornemens als de motieven van de regering te kennen. Waar

de burgers, via nieuwsvoorziening en betaalde informatie door de critici van

beleid ruimhartig van contra-informatie worden voorzien, is het niet meer

dan redelijk dat ook de regering in dit stadium van de beleidsontwikkeling alle

informatiekanalen kan gebruiken.” (In dienst van de democratie, Het rapport

van de Commissie Toekomst Overheidscommunicatie. 2001, p. 41-42)

Met andere woorden, zorg ervoor dat er niet alleen over je gesproken wordt,

maar spreek je zelf ook uit. Belangrijke toevoeging van de commissie zijn de

voorwaarden waaronder voorlichting over niet-aanvaard beleid mag. Name-

lijk onder meer mits de informatie feitelijk van aard is en zakelijk van toon

en de inhoud van het beleid centraal staat en niet de bestuurder. Daarom ook

pleit dit essay voor scenario-communicatie vanuit het ambtelijk apparaat.

Niet alleen kan het ambtelijk apparaat middels scenario-communicatie op

een efficiënte, gestructureerde wijze laten zien hoe zij te werk gaat, zij kan

tevens de feiten en achtergronden zichtbaar maken, zonder dat daarbij de

minister prominent naar voren wordt geschoven.

Het primaat van de politiek

De onzichtbaarheid van het ambtelijk apparaat is mogelijk te verklaren

uit het primaat van de politiek, dat kenmerkend is voor ons democra-

tische staatsbestel. Die opvatting houdt in dat er maar één orgaan is

dat het algemeen belang behartigt: het kabinet, gecontroleerd door het

parlement. Politici nemen de beslissingen en bepalen wat het publiek

7

mag horen. Het ambtelijk apparaat blijft daardoor gedwongen in stilte

gehuld, de ministeries zijn nauwelijks in beeld. Niet alleen blijft hun bij-

drage aan de beleidsvorming daardoor onduidelijk, het werkt ook een

bijrol voor het feitelijke inhoudelijke debat in de hand. Alvorens de poli-

tiek tot besluitvorming komt, is daar immers een fase van afweging in

het beleidsproces aan voorafgegaan. Maar die afweging zien wij niet.

Met andere woorden: de overwegend normatieve en besluitvormende

discussie die zich afspeelt op het politieke speelveld overschaduwt de

feitelijke, verkennende discussie op ambtelijk niveau.

Om de beeldvorming van de rijksoverheid positief te beïnvloeden en een

adequate relatie te ontwikkelen met de samenleving, zou de politiek –

en daarmee het inmiddels gekleurde debat – niet het alleenrecht moeten

hebben op de communicatie over beleid. Het ambtelijk apparaat heeft

de kracht en de mogelijkheid te laten zien wat aan de besluitvorming

vooraf gaat en welke (ongekleurde) inhoudelijke afwegingen er wor-

den gemaakt. Zo kan zij laten zien wie zij is en welke rol zij speelt in de

totstandkoming van beleid. Daarmee geven ambtenaren de rijksoverheid

de benodigde inhoud, karakter en een herkenbaar gezicht. Het politieke

primaat doet immers niets af aan de eigen kwaliteiten van de ambtelijke

organisatie.

Het beleidsproces

Wanneer de ambtelijke organisatie zichtbaar maakt wat aan de besluit-

vorming vooraf gaat, krijgt de communicatie over beleid een nieuwe

dimensie. Niet zozeer de besluitvorming staat dan centraal, maar juist

het proces zelf en de inhoudelijke afwegingen die worden gemaakt. De

bredere context van het beleidsvormingsproces wordt zichtbaar.

8

Bovenstaand model, de beleidslevenscyclus van dr. Pieter Winsemius

(voormalig VVD-minister van VROM), laat goed zien hoe de rolverdeling

tussen politiek en ambtenarij verschuift naarmate het beleidsproces vor-

dert. Winsemius ontwikkelde dit model (ontleend aan de productlevens-

cyclus uit het bedrijfsleven) in de tachtiger jaren (dr. P. Winsemius ‘Gast

in eigen huis, beschouwingen in milieumanagement’. Alphen aan den Rijn,

1986). Op de horizontale as staan de verschillende fasen van beleid, op de

verticale as de mate van politiek gewicht. De cyclus laat zien dat naar-

mate de ambtenaren op de ministeries vorderen met het vinden van oplos-

singen (beleidsformulering), het politieke gewicht toeneemt, terwijl de

mate van onenigheid tussen de betrokken partijen geleidelijk afneemt.

Na de vaststelling van het beleid begint de oplossingsfase, waarna het

probleem in de beheersfase onder controle wordt gebracht en gehouden.

Het politieke gewicht neemt dan weer af.

Figuur 1 Beleidslevenscyclus van dr. Pieter Winsemius

Politiek gewicht

Fase

Erkenning Beleidsformulering Oplossing

mate van oneindigheid

Beheer

Mate van onenigheid

9

Van binnen naar buiten

De communicatie vindt nu met name plaats aan het einde van de beleids-

formulering en het begin van de oplossingsfase, wanneer het politieke

gewicht het grootst is. Waarom niet vanaf het begin van het beleidspro-

ces? De communicatie beperkt zich dan niet langer enkel tot de voorlich-

ting over reeds geformuleerd beleid of het oplaten van een proefballon

over een beleidsvoornemen, maar betreft dan ook het proces dat daar-

aan vooraf is gegaan, of beter nog, gaat. Door te laten zien welke (com-

plexe) samenhang er bestaat tussen beleidsgebieden, welke keuzemo-

gelijkheden zich gepresenteerd zien en wat de voor- en nadelen zijn van

die verschillende keuzes, kan het vertrouwen van de burger langzaam

worden teruggewonnen. Verbondenheid en geloofwaardigheid bereik je

immers door niet alleen de oplossingen te presenteren, maar vooral ook

de dilemma’s, keuzes en de consequenties daarvan inzichtelijk te maken.

Dan ontstaat een compleet ander beeld van de toegevoegde waarde van

het ambtelijk apparaat. Leg daarom als ministerie niet langer de nadruk

op het naar binnen halen van de buitenwereld, maar breng vooral ook de

binnenwereld naar buiten. Laat zien wat zich op de ministeries afspeelt,

hoe men tot keuzemogelijkheid A, B en C komt en welke voor- en nadelen

elk van die keuzes met zich meebrengt.

Scenario-communicatie

Bovenstaande, het presenteren van dilemma’s, keuzemogelijkheden en

de consequenties, noemen we scenario-communicatie, afgeleid van de

al veelvuldig toegepaste scenario-analyse. Scenario-analyse is een pro-

ces waarbij verschillende mogelijkheden voor de toekomst (scenario’s)

worden overwogen om zo de mogelijke toekomstige gebeurtenissen te

analyseren. Het is geen toekomstvoorspelling, maar een projectie op de

10

toekomst wat er van het verleden en het heden geleerd kan worden. Sce-

nario’s bevatten veel onzekerheden en onvoorspelbaarheden, maar dat is

ook juist het doel, om de variabelen zichtbaar te maken. Welke rol kun-

nen ontwikkelingen op het gebied van economie, demografie en techno-

logie gaan spelen in de toekomst? Dat is de vraag die in de verschillende

scenario’s wordt beantwoord. Door mogelijke scenario’s te analyseren

kan vaak een betere, weloverwogen beleidsvorming tot stand komen en

kunnen strategische keuzes gemakkelijker worden gemaakt. Scenario-

analyse is daarmee een belangrijk beleidsvoorbereidend instrument.

Memorie van Toelichting

Scenario-communicatie is geen compleet nieuw begrip voor de rijksoverheid.

In rapporten van de 20 à 30 adviescolleges van de rijksoverheid wordt zelfs

veelvuldig aan scenario-communicatie gedaan. De Wetenschappelijke Raad

voor het Regeringsbeleid, de VROM-raad, het Ruimtelijk Planbureau of de Raad

voor Verkeer en Waterstaat, om maar een paar voorbeelden te noemen: alle

zijn bekend met scenario’s. Heel prominent zijn de scenario’s echter niet

aanwezig en de communicatie erover gebeurt altijd achteraf, in het advies-

rapport. In de Memorie van Toelichting wordt dan teruggeblikt op het proces

van afwegen en analyseren waaruit het uiteindelijke advies is voortgekomen.

Ook de onafhankelijke adviescolleges kunnen bijdragen aan het overbruggen

van de kloof door juist die dilemma’s en keuzemogelijkheden al in een eerder

stadium proactief inzichtelijk te maken.

Interne en externe functies

In de lijn van scenario-analyse is scenario-communicatie het presenteren

van mogelijke scenario’s en aanverwante dilemma’s. Via scenario-com-

municatie kan het ambtelijk apparaat op een efficiënte, gestructureerde

11

wijze laten zien hoe zij te werk gaat. Centraal daarbij staat de inhoudelijke

kennis die ten grondslag ligt aan de ontwikkeling van de verschillende

keuzemogelijkheden en de dialoog die daartoe intern plaatsvindt. Sce-

nario-communicatie biedt het ambtelijk apparaat zowel intern als extern

de kans te laten zien waar zij problemen tegenkomt, waar dilemma’s

ontstaan en hoe zij daarmee omgaat. Het biedt intern een goede beleids-

voorbereiding en extern de kans begrip te kweken bij de burger, omdat

hij de binnenkant van het ministerie te zien krijgt en daardoor gecon-

fronteerd wordt met de complexiteit van het beleidsvormingsproces.

Daarmee is scenario-communicatie voor de rijksoverheid een beleidsvoor-

bereidend instrument én een manier om de burger te betrekken bij de tot-

standkoming van beleid.

Werken bij het Rijk

In ‘Werken bij het Rijk’, de overkoepelende wervingscampagne voor het wer-

ken bij de overheid, is al een voorzichtig begin gemaakt met het schetsen van

de keuzes en dilemma’s waar de verschillende beleidsterreinen mee te maken

hebben. Maatschappelijk belangrijke vraagstukken op het gebied van de

ouderenzorg, kinderopvang of asielzoekers worden in de arbeidsmarktcom-

municatie heel kort aangestipt. Er wordt gesproken van ‘zaken die ons alle-

maal raken’ en ‘banen met inhoud’, waarmee de lezer in feite wordt verteld

dat de kracht van het ambtelijk apparaat haar inhoudelijke kennis en analy-

tisch vermogen is en dat zij grote meerwaarde heeft voor de maatschappij.

De bewijsvoering hiervan moet echter nog komen en dat kan door deze wijze

van communiceren uit te bouwen en de hele maatschappij aan te spreken.

12

Politiek versus ambtenarij

Wat is nu het verschil tussen het communiceren over de dilemma’s en

keuzes achter beleid door het ambtelijk apparaat van een ministerie en

een debat over dilemma’s en keuzes achter beleid in de Tweede Kamer?

Dat verschil zit in de rollen van politiek en ambtenarij, een rolverdeling

die door scenario-communicatie scherper te zien zal zijn. Heel zwart-wit

is die verdeling dat de communicatie vanuit het ambtelijk apparaat van

het ministerie feitelijk en verkennend is en het debat in de Kamer norma-

tief en besluitvormend.

Hoe is deze rol van het ambtelijk apparaat te plaatsen binnen een staats-

bestel dat zo’n duidelijk primaat kent van de politiek? Een ambtenaar is

allereerst niet, zoals een minister, verkiesbaar en daarmee in zijn dienst-

verband, in principe, niet afhankelijk van politieke verschuivingen. Een

ambtenaar legt niet, zoals een minister, verantwoording af aan het parle-

ment, maar hij legt verantwoording af aan de eigen organisatie, het minis-

terie. Het grote verschil tussen politiek en ambtenarij is daarmee aange-

geven, het ambtelijk apparaat is – nogmaals, in principe – politiek neutraal

en heeft een consistentere samenstelling dan het kabinet. Dat is ook de

kracht van het ambtelijk apparaat, zijn consistentie. Daardoor kan het zijn

inhoudelijke vakkennis steeds verder uitbreiden en verdiepen. Het pro-

ces van scenario-communicatie is dus geen proces van politieke compro-

misvorming, maar een ongekleurde, feitelijke en inhoudelijke weergave

van een scala van waarden, keuzes en aanverwante dilemma’s en conse-

quenties. Het maakt het afwegingsproces zichtbaar, in plaats van alleen

het besluitvormingsproces.

13

De rol van de minister

Een ambtelijk apparaat dat door middel van scenario-communicatie uit de

schaduw stapt, heeft geen consequenties voor het primaat van de poli-

tiek, mits het de minister is die het ambtelijk apparaat hiervoor de ruimte

geeft. Het is aan de minister om de meerwaarde in te zien van het zicht-

baar maken van wat tot nog toe onzichtbaar bleef. En hoewel het ambte-

lijk apparaat nu van zich zal laten horen en zich zal laten zien, impliceert

scenario-communicatie zeker niet dat de ambtenarij zich gaat mengen in

het politieke debat of partij wordt in de besluitvorming. Zij zal inzichte-

lijk gaan maken waar zij mee bezig is, zonder daarbij haar mening te ver-

kondigen of waarde mee te geven aan bepaalde keuzemogelijkheden. Het

is aan de politiek en de ambtenarij om elkaars meerwaarde te erkennen

en er gebruik van te maken. Het is aan de minister om in te zien dat het

denken van het ambtelijk apparaat kan worden gebruikt om de kloof tus-

sen burger en bestuur te overbruggen. Politiek en ambtenarij zullen niet

in elkaars vaarwater komen, maar juist een toegevoegde waarde hebben

voor elkaar in het behalen van een gemeenschappelijk doel: het dichten

van de kloof tussen de rijksoverheid en de burger.

Mobiliteit of continuïteit?

Ter bevordering van de mobiliteit van topambtenaren en later ook het waar-

borgen van de opvolging op cruciale posities in het Rijk, is in 1995 de Algemene

Bestuursdienst opgericht. Doel was om de verkokering tussen de ministeries

te doorbreken en te investeren in management development in de rijksdienst.

Alhoewel dit initiatief door velen positief is ontvangen, is er ook kritiek. Zo

wordt er gesproken van verlies van inhoudelijke kennis door de snelle func-

tiewisselingen en door de zware nadruk die wordt gelegd op het behalen van

concrete resultaten in plaats van op neutraliteit, precisie en continuïteit.

14

Deze kritiek is relevant voor de strategie van scenario-communicatie, omdat

die juist zo gericht is op de inhoudelijke kennis van het ambtelijk apparaat,

waarvan continuïteit aan de basis staat. Het is echter de vraag in hoeverre

de mobiliteit aan de top de inhoudelijke kennis in de hele organisatie vermin-

dert. En wie zegt dat de verantwoordelijkheid voor de creatie en communi-

catie van scenario’s niet lager in de organisatie kan liggen?

Conclusie

We leven in tijden waarin we kritisch zijn en bewijs willen zien van de

juistheid van het optreden van de overheid. Wat we willen horen en zien

is wat de overheid daadwerkelijk voor ons doet, waarom zij dat doet en

hoe zij dat doet. Wij willen zicht krijgen op wat zich op de ministeries

afspeelt, op de kwaliteit van de beleidsvoorbereiding. Het ambtelijk appa-

raat is de aangewezen partij om die taak op zich nemen. Het initiatief ligt

bij het kabinet. Dat moet ervoor kiezen het ambtelijk apparaat de ruimte

te geven uit de schaduw te stappen. Het kabinet moet ervoor kiezen dat

de communicatie vanuit het ambtelijk apparaat zich niet blijft beperken

tot de voorlichting over reeds geformuleerd beleid, ook het proces wat

daaraan vooraf gaat, moet zichtbaar worden. Dan ontstaat een compleet

ander en vollediger beeld van de toegevoegde waarde van het ambte-

lijk apparaat.

Leg daarom als ministerie niet langer de nadruk op het naar binnen halen

van de buitenwereld, maar breng vooral ook de binnenwereld naar buiten.

Laat zien wat zich op de ministeries afspeelt. Met scenario-communica-

tie kan dat worden gerealiseerd. Het biedt intern een goede beleidsvoor-

bereiding en extern de kans begrip te kweken, omdat zicht wordt verkre-

gen op de complexiteit van het beleidsvormingsproces.

15

Daarmee is scenario-communicatie voor de rijksoverheid een beleidsvoor-

bereidend instrument én een instrument om de kloof tussen de rijksover-

heid en de burger te verkleinen.

In dit essay wordt scenario-communicatie geïntroduceerd als multi-inzet-

baar beleidsinstrument voor de rijksoverheid. Ook op provinciaal niveau, bij

de gemeente en zeker ook bij bedrijven is scenario-communicatie zeer goed

toepasbaar. Scenario-communicatie is een manier om, zowel intern als extern,

de inhoud onder de aandacht te brengen, zonder te vervallen in ingewikkelde

procedures of gekleurde argumentatie. Voor bedrijven die zich geplaatst zien

voor dilemma’s kan de openlijke communicatie over keuzeprocessen daarom,

net als bij de (rijks)overheid, zowel in het beleidsproces zelf, als bij de interne

en externe beeldvorming, een belangrijke functie hebben. Ook zij kunnen

scenario-communicatie inzetten als beleidsvoorbereidend instrument én als

middel om de betrokkenheid van de stakeholders te vergroten.

Nederlandwww.totalidentity.nlinfo@totalidentity.nl

TOTAL IDENTITYChallenging ambition

AmsterdamPaalbergweg 42Postbus 124801100 AL Amsterdam ZOTelefoon (020) 750 95 00 Den HaagMauritskade 5Postbus 2212501 CE Den HaagTelefoon (070) 311 05 30 VERMEULEN Corporate, product retail branding

Marconistraat 136372 PN Landgraaf Postbus 6039 6401 SB HeerlenTelefoon (045) 531 90 90 www.vermeulen.euinfo@vermeulen.eu

TOTAL ACTIVE MEDIA Creative web development

Paalbergweg 42Postbus 12480 1100 AL Amsterdam ZOTelefoon (020) 750 95 00 www.totalactivemedia.nlinfo@totalactivemedia.nl

ALLCOMMUNICATION SOFTWARESoftware development

Den HaagMauritskade 5Postbus 2212501 CE Den HaagTelefoon (070) 311 05 43www.allcommunication.nl info@allcommunication.nl

INFOSTYLEHuisstijlautomatisering

Paalbergweg 42Postbus 124801100 AL Amsterdam ZOTelefoon (020) 750 94 05www.infostyle.nlinfo@infostyle.nl

PARTNERS

Belgiëwww.gramma.beinfo@gramma.be

GRAMMAGijzelaarsstraat 29B-2000 AntwerpenTelefoon +32 3 230 42 70 Duitslandwww.totalidentity.deinfo@totalidentity.de

SOMMER/TOTAL IDENTITYBlankenburger Strasse 26D-28208 BremenTelefoon +49 421 43 733 16

Italiëwww.totalidentity.itinfo@totalidentity.it

TOTAL IDENTITY ITALYGerbergasse 24 Via ConciapelliI-39100 Bozen BolzanoTelefoon +39 348 1421 381

Portugalwww.wareconcepts.cominfo@zini.pt

WARE CONCEPTSCalçada de Estrela 128 1° AndarPT-1200-666 LissabonTelefoon +351 213 93 13 10

Taiwan R.O.C.www.proaddesign.com.twproad.design@msa.hinet.net

PROAD IMAGE DESIGN3F, No.42, Sec 2, Zhongcheng Road,Shilin District,Taipei City 111, Taiwan R.O.C.Telefoon +886 2 2833 1943

Zuid-Koreawww.totalidentity.co.krinfo@totalidentity.co.kr

TOTAL SEOUL2F, 15-21 Youido-DongYoungdungpo-Gu150-706 SeoulRepublic of South KoreaTelefoon +82 2 2167 7521