ÜÇ AYLIK nınıJ· llmiJ E!debi

Araştırmalar Mecmuası

Cilt: V, Sayı:. 2

Haziran - · Şaban 1401

SAHlBl lSLAM MEDENlYETl V AKFJ

Adına Başkan

Selçuk ERAYiHN

Yazı Işleri Müdürü Dr~ Cahid BALT ACI

!dare Yeri Bozdoğan Kemeri Cemal Yener

Cad. Nr: 132 "'VEFA/lST Haberleşnie ve Havele

PK. 1315 SirkecijlSTANBUL .. TURKEY

Fiatı: 150 lira Abone şartları:

Yurt içi: 600 lira Yurt dışı: 1.200 lira

lÇINjDEKlLER

.. . Hicret Krıteri

1. Lütfi ÇAKAN .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. . . 3

Kur'an-ı Kerim'in Tefsl!ii ve

'Himlerle Olan Münasebeti

Celal KIRCA -........ .'............. 17-

ILYA:S (a.s.) Hekkında bir Araştırma

Dr. Abdullah AYDEMiR .......... 27

Osmanlılarda Şeyhülislamlı'k

MOssesesi

Ziya KAZI CI .................. , .. . .. 39

Fal, Falname ve uFaJ-ı Reyhan-ı

Cem Sultan»

' Dr. Halil ERSOYLU . ............... 69

Kayser-i Raşid . Efendi •Kütüphane­sinde Peygamberimizin Hayatı vle İlgili Türkçe Yazmalar

. Dr. A Vehbi ECER .. :............... 83

istanbul'daki Te'kkelerin Slislle-i Meşayihi: 97

islami IHmler Fakültesinin Tertip­Iediği «Hicret Kongresi» başarılı

Geçti 119

Şer'i Siciller Ati.lfa ÇETiN

' /---, ....................... , 123J

· 4ll-licret !<!ongresi» 'Başarılı Geçti 127 . ' . -

Neşredilmeyen yazılar istenildiğinde iade edilir. Mecmmnm is­mi zikred.ilmeden ~tibas ·edilemez.

'

•

\.

. KAYSERi RAŞİD EFENDi KÜTt!PHANESİNDE

Peygamberimizin . ·Hayatıyla İlg~li .Türkçe Yazmalar

Dr. A. Vehbi ECER

A. SIRET VE S!YER NEDİR?

Sire kelimesi · (SHR) kökünden türemiş arapça· bir. kelimedir. Bu . kelime yönelmeık, seyahat etmek, yürümek... manalarma gelmektedir. · Ta-Ha Sfı.resinde (Ayet/21) «sireteh~>~ şeklinde geçen bu kelime ayette, şekil, vaziyet, hal, durun:i, tavır anlamında kullanılmaktadır.·

. ' Siret kelimesi lügatta, «bir kimsenin ahlfukı, karakteri, tabiatı, ta-

vır ve hareketi, gidişatı. .. » anlamına gelir. Siyer lse siret kelimesinin çoğuludur. Bu kelime, anlamına uygun olar?-k, değişik alanlarda ıstılahi mana · kazanmıştır. Birbirine yakın olmakla beraber siret ve siyer keli­meleri hukuk ve tarih alanlarmda kulJa.mlır:

a) Hukuk : İSlamın ortaya çıkışından ve müslümanlarm bir devlet · kurmalarmdan sonra, ilk müslüman ilim adamları «devletler hulruku» na si yer .adını koymuşlardır .. İ1k İslam hukukçuları (fakihleri) hukukun barış, savaş ve tarafsızlıkla me§gul olan bölümüne bu adı vermişler, bu

. konudaki kita;plarma da siyer . adını koymuşlarclır. Prof. Dr. Muham­med Hamidullah bu konuyla ·ilgili olarak ---Jbir eserinde- şu bilgiyi verir:

· · « ... Ebu Hanife (öl. H/150) İslam harb ve sulh hukuku üzerine . takrir ettiği dersler serisini si yer . tabiriyle adlandırmakta şimdiye ka­

dar birinci· olmakla maruftur. Bu dersler talebesinden birçokları tara-

83

1

findan neş:i.r ve ıslah edilmiştir. ki, buniardan b id o ian eş-Şeybani, ( ÖL H/189) 'nin «<litab üs-Siyer is-Sagir» ve «<litab üs-Siyer il..,Kebir» i şu :veya· bu şekilde bize kadar gelmiştir. Ebu Hanife'nin muasırı ·suriyeli el-E:vzai (öl. H/157) Iraklı. imarnın ·fikirlerini tenkid etti. ·EI-Evzainin . · mevzu üzerine yazdığı yazı bize kadar gelmedi; f~kat Ebu Hanife'nin meşhur şakirdi, Ebtı Yusuf (öl. H/192) tarafından o yazıya «Er-Reddü ala Si yer il-Evzai» · başlığıyla bir cevap neşredildL .. · Ebu Hanife'nin başka bir muasırı, yaru tınarn Malik de bir <dütab · üs-$iyer>> telif etti. O zamandanberi bu kelime her devrin huıkükçuları tarafından müştere­·ken kullanılan teknik bir tabir haline gelmişe benziyor(1) .»

b) Tarih : Siret ve si yer kelimeleri tarih alanında hal tc.rcüınesi, özellikle Hz. Muhammed (SA.s) 'in hal tercümesi ıçın kullanılınıştır~ Prof. Dr. Muhammed Hamidullah'ın ifadesiyle bu kelime « ... Muharebe­lerde Resill-i Ekrem'in taVır ve hareketi gibi malıdut bir manaya, daha sonra ·da müslfunan hükümdar larm, milletlerarası mes"elelerde hattı ha- . reketleri manasında kullanılmıştır(2) .»

Tarih alanında Hz. Muhammed ,(SAS) 'ii . hayatını doğumundan . ölümüne kadar "tutarlı ve müteselsil bir şekilde anlatan eserler için si- . yer ve siret kelimeleri kullanılmaktadır. «Siret ün-Nebevi» adıyla yazıl­mış eserlerde Peygamberimizin çocukluğu, gençliği, Peygamberlik devri, Üstün ahlakı ve savaşları ele alınarak anlatılır, O'nup. hayat tarzı orta-ya konullir. · - ·

Taşköpri-zade Ahmed Efendi «Mevzuat ül-Ülfım»nda «llim ül-. Megazi ve's-Siyer» adıyla bu bilime yer ayırır(3). Katip Çelebi «Keşf üz-Zünfın»'unda siyer kelimesinin, Peygamberimizjn hayatı dışında, baş­ka . kişilerin · ha.I tercümesi anlamında kullanıldığını da belirten Id tap isimleri ziOrreder. Ebu Yusuf Ya'·kub b. Süleyman el-İsferayini (öl. H/ 488.:. M/1095) 'nin «Siyer ili-Hilafet» i, Ahmed b. Yusuf b. ed-Daye (öl. H/334 - M/945) 'nin «Siretu Ahmed b. Tlllun» u, Abdülınelik b. Manusr is-Sa'alebi (öl. H/340- M/951) 'nin. «Siret ül-Müluk» u gibi. SİYER'İN :QİGER İLİMLER~ İLGİSİ VE FAiTJ)ASI

. Siret ün-Nebevi, tarip. alınanın yanında başka bilim dallarıyla da

yakından ilgilidir. Peygamberin hayatı, uygulamaları, işleri, emirleri

• · 1 - Prof. Dr. Muhammed Hamidulla'h, lslamda Devlet ldare·si, Çev: K. Kuşçu, ist. ·

1963, s. 20 2 - Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, a.g.e., s. 21. 3 - Taşıköpri-zade Ahmeıd Efendi, · Mevzuat•ül-Ulun, ·Çe: · Kemaleddin Mehmed Efendi,

istanbul, 1313, c/1, s. 310.

84

~ 1

Sünnet-i·: Nehevi'dir ve hadis biliminin ıkonusu ıçme girer. Diriin e:m.1r­-lerinin hayata en iyi uygulamasını ,yaptığına inandJğımız Peygamberi- -ınizin hayatı, beşeri münasebetlerle ibadet konularını jşleyen fıkıh ilmi

- -_ ile de- -yakından ilgilidir. Amel ve ima;na dayalı yorumların ilmi olan mezhepler tarihi, tefsir ... _ gibi ilimleriıı -de si yer'le Hgili olması tabii dir. özet olarak, Siret Ün-Nebevi'nlıi bütün İslami ilimlerle ilgisi vardır.

Peygamberimizin · hayatının · incelenİnesi, okuıimas:uiın faydalarını uzun uzıni -anlatmak fazlalıktır. Bu konuda ~{ur'an-J İerim bize örnek.;,

- ler vermiş, bu Umin liahl vahyin tasvibine mazhar olduğu:ılu ortaya koy;. muştur. Peygamberimizin ·hayatından- örnek almamız ve İslam Dinini _ yaşama ve yorumunu en i'yi şekilde yapma imkanıriı- elde etmemiz -bu -bilim sayesinde mümkündür. Siyer okuyan ve öğrenen kimsenin dini duyguları kuvvetlenir, dini bilgileri sağlam temellere dayanır, yaşama gücü artar ve hayata b!l!kış tarzı değişir. iradeli, ahlaklı ve güçlü insan alıpak imkanlarını sağlar(4). ·

B. RAŞİD EFENDi VE KÜTÜPHANESi 1 .

I. Abdüllıamid (177 4-1789) _ ve m. Sultan Selim (1789-1807) 'in sal­tanatlan devresinde önemli m!!!kamlan işgal ed.en Mehmed Raşid :):Tifendi

: Kayseri'nin Gesi bucağının İspidin köyünde H/1167 - M/1754 yılında doğdu. Kayseri'de başladığı tahsilini İstanbul'da tamamladı ve Div~

- Katipliği görevine başladı. Çeşitli 1devlet makamlarında hizmet_ yürüten Mehmed Raşid Efendi üç defa Reis ül-Küttab'Iığ·a getirildi(5) H/1212-M/1798 yılında genç sayılabilecek bir· çağda felç geçirerek öldü(6).

4 - Siyer ve si'ret :kel'imeleri için arapça_ lügatierden baş'ka bakınız: Pars Tuğlacı, Ok-- yanus, lstarı'bul, 1972, c/VI, s. 2618; M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve

Terimleri- Sözlüğü, istan'bul, 1972, . c/lll, s. 241; Ömer Naslihi ·Bilmen, Büyük ls­lam ilmi•hali, istan:bul, 1954; s. 658 v.d.; Ömer Nasuhi Bil~en, Hukuk-ı lslam1ye ' ve ıstılahat-ı Fıkhiyye K.amusu, istanbul, 1968, c/lll, s. 350; G. Levi Della Vida, Sire, lA, c/X, s. 690-703; Katip Çelebi, Keşf"üz-Zünun, c/11, ·s. 1012; Mevlana

- Şiibli, As r-ı Saadet, Çev: Ömer Rıza, istanbul, 1921, c/1, s. 22 v.d.; Siyerle ilgili Hk eserler için bkn: Prof. Dr. Fuad Sezgin, GıAS, c/1, s .. 2715-302.

5 _- Reis-ül-~üttab için bkn: Halil inalcık, Reis-üfoKüttc!b, iA., IX, s. 671-683; M. Zeki Pakalın, aynı :kitap·, lll, s. 25 v.d~ ·

6 - tMehmed Raşid Efendi'nin hayatı ile Hglli olarak bkn, M. Şemseddoin Sami, Kamus · 'ül-A'lam, lstan'bul, 1308, c/III, s. 2245; Arif Hikmet, Tezkiret üş-Şuara,, istanbul,

1271, s. 112-1·13; Ahmed b. 'ibrahim er-Resmi, Sefinet ür-Rüesa, istanbul, 1269, · s. 129; 1\!hmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, çeşitli cild ve sayfalar; Mehmed Süreyya,

Sicill·i Osmani', M~1!baa-i Amire, 1308, c/IV, s. 223; Raşild Efendi Kütüphanesiyle ilgili erı yeni araştırma ~tap lık şefi Ali Rıza Karalbulut'undur:- Medeniyet Tari­hinde Kütüp'haneler, Oku Dergis·i, Mart/1977 - Ağustos/1977,- sayı: 178-183.

85

. Türk matbaacilığına 1783 yılında başlamak üzere İbrahim Mütefer-. rika Matbaasını yönetmek suretiyle hizmet eden Mehmed_ Raşid Efendi, İst~nbulda ziyaretine gelen · Kayserili . bir Hoca Efendiye cami yaptırl­mak. istediğiıli söyler. Bu ziyaretçi ise, Mehmed Raşid Efendiyi, Kay­serinin camiden çok kütüphaneye ihtiyacı olduğu hususuna tkna eder. Raşid Efendi de amacı Koca Ağa'nın gözetiminde H/1211-M/1796 tari­hinde bittiğini kitabesinden anladığımız kütüphane yi . yaptırmış; \içine de 943 eild (bunların 925 cildi yazma, 18 cildi İbrahim Müteferrika Mat• baası .baskili) kitap bağışlayarak kütüphanenin yönetimi ve masrafla-

,. rıyla ilgili hususları vakfiyesinde belirtmiştir(7). llk vakfedilen kitaplar ciltli ve özel kilıflar içerislııdedir. Her birinqe H/1211 tarihini taşıyan «Yal{afe · haze'l-kitabe Mehmed Raşid ... » diye başlayan özel mühürlerle mühürlenıniştir(8).

Kuruluşunu kısaca özetiediğimiz Raşid Efendi · kütüphanesinin ·dünya ilim adamlarının dil~katini çekmesinin sebebi (9), biraz da, daha sonraları, bu kitaplığa sağlanan kitaplarla zenginleştirilmesinden doğ-

. maktadır. Vakfiyesinden anlaşıldığına göre (H/960-M/1552 tarihli) ku­rulduğu şüpheli olınaJkla beraber Kadı Mahmud Vakfında isimleri am­lan kitapların: büyük bir çoğunluğu Raşid Efendi kitaplığına taşınmış- . tır(10). Erkilet'te Sadrazam Mehmed Paşa (1670-1728) tarafından ku­rulan ldtaplıktan, Honad Medresesi içindeki Hacı Halil Efendi kütüp­hanesinden (kuruluşu 1751-), . İncesu Kara Mustafa kütüphanesinden (kuruluşu 1670) ve bazı Kayserili ilim adamı ve hayır sevenlerinden bir çok kitaplar Raşid Efendi kütüphanesine pıtikal etmiştir.

Raşid Efendi kütüphanesi Seksiyon Şefi Ali Rıza Karabulut'un ver­diği bilgiye göre, bugün kütüphanede, «1649 cilt yazma ve 4356 cilt arap harfli basma olıriaJk üzere 6005 cilt kitap» vardır. «Yazmaların bir kıs­mı mecmuat ür-resail (bir ciltte bir· k;ç ris~le) olduğuıldan 1649 cilt yazma kitapta 3000 civarında eser vardır. Bunlardan 318 tanesi Türkçe, 177 tanesi Farsçq., 2505 tanesi ise Arapçadır(12) »

-Tüııkiye'deki bütün kütüphanelerin · kataloglarının hazırlanmakta

1 - Raşld Efendinin vakifiyesl, Doç. or: ıMüjgan Cumhur tarafından yayınlanmıştır: Vakıflar Dergisi, Ankara,· 1969: sayı: 8, s. 18;i-195.

8 -. Geniş bilgi •için bakinız: Ali Rıza Kara'bulut, aynı makaale. 9 - Prof. Dr. i=uad Sezgin, GAS, ı, s.· 761.

10 - Dr. A. Vehbi Ecer, Kayseri, Raşid E.fendi ı<:irtaplığında Türk Tarihi ile ilgili Yazma E'serler, Milli Kültür De~gisi, Haııiran/1977, sayı: 6.

11 - Bakınız: AH ·Rıza Karabulut, aynı makale. 12 - Ali Rıza Karabulut, Medeniyet Tarihinde Kütüphaneler, Oku Dergisi, Ağus. 1977.

86

\

old~ğunu memnuniyetle duymuş bulunuyoruz. Biz hi.ırada .bu kataloğla­rm çıkışma kadar, araştırıcılarm ihtiyacını karşılamak ve dikkatlerini çekmek üzere başladığımız bir çalışmayı(13) tamamlamaık için «Pey­gamberimizin hayatıyla ilgili Türkçe yazmaları» tanİtmaya çalışacağız.

Anadolu'da kurulmuş olup önemli yazmalara sahip Kaayseri Raşid Efendi kütüphanesindeki Peygamberimizin hayatıyla .ilgili Türkçe yaz­ma. eserleri tanıtırken ta:kip ettiğimiz yol ve sıra şÖyledir: . .

' ı ·'

1. Yazarı (Alfabetik sıraya göre ünvanı, adı, ölüm tarihi, hayatıyla ilgili kısa bilgi). - ·

2 .. Varsa mütercimin adı ve hakkında çok !kısa bilgi.

3. Kitabın adı.

4. Kitabın Raşid Efendi kitaplığındaıki kayıt numarası, yaprak (va-. - ~

rak) sayısı, düzenli ise her sayfadaki satır sayısı, sayfa boyut (eb'ad)ları (mm olarfl)k) yazı çeşidi, varsa istinsah tarihi

5. Bir yazara ait konumuzia ilgili bir kaç ·eser. varsa sıra numarası :konulmadan aynı düzenle, aynı yazarın ismi altmda · tamtıldı.

· Kitabın mahiyeti ve konusu ile ilgili çok kısa bil~ .verildi. ·

C. RAŞİD EFENDi. KüTüPHANESiNDE PEYGAMBERİMİZiN HAYATIYLA İLGİLİ TÜRKÇE YAZMALAR:

1. AbdüUtziz Efendi (Kara~lebi-zMe) öl. H/1068-l\1/1658 i

Osmanlı fukuha ve şeyhülislamlarmdan olan Karaçelebi-zade Alı-

dülaziz Efendi H/1000-M/1592 yılında :tstanbulda doğdu. Bir ara bazı . medreselerde müderrislik yaptı. 1658 de Bursa'da · öldü(15). Alıdülaziz

Efendi Yenişehir, Mekke, İstanbul kadıbklarmda bulundu ye 1634 yılın­da Rumeli Kazaskerliğine get:lıildi. Raşid Efendi Kütüphimesinde, aşa­ğıdaki kitaplardan başka, 914 numaralı kayıtlı, Kanuni Sultan Süley- ·

-.. .

13 - 1977 yılında Tüıık Tarihiyle ilgi'li türkçe yazmaları tanıtmıştım. Bak: Milli Kültür Dergisi, Hazıiran/1977, sayı: 6.

14 - ~itaplığın kuruluşu ile .ilgili olarak anılan yerlerden başka bak: Nihad m. Çetin, Raşid Efendi Kütüphanesinin Kuruluşuna Dair, Kubbealtı Akademi Mecmuası,

. Nisan/1975, sayı: 2, •s. 62-65. 15 - ıBilgi ·,için 'bkn: F. Babinger, Jlil:idülaziz Efen1di, iA, 1, s. 64-65; Ahmed Refi,k, Alim-

·ler· ve Sanatkarlar,·. istanbul, 1924, s. ·1151 V;S, · ·

87

man'ın saltanat devrini (1520..:1566) anlş,tan «Süleyman-name-i .Aztz Efendi» adlı bir eseri_ daha mevcuddur.

a) Mir'at üs-Safa fi- Ahval ll-Enbiya

b) Nu: 1412, Yaprak: ·1a-l32b, 19 satır, Boyut: 205x117 (133x

63) mm, -Nestalik~

Hz. Adeı;n'den başlamaJk üzere Peygamberlerin _hayatını anlatan bu : eserin- hasıldığına dair bilgimiz yoktur(16). 103a yaprağına ka~ar HZ.

' MUhammed . (SAS) 'den önceki peygamberlerin hayatlarının anlatıldığı eserde en fazla yeri Hz. Muhammed (SAS) 'in hayatı kaplamaktadır.

Eser «Veda :Haccı» olayıyla (131b) \son bulur.

a) Fevayih ün-Nebeviyye fi Siyer ll-Mustafaviyye

b) Nu: 1312, Yaprak: 1a-207b, 25 satır, Boyut: 226-128 (162-68) mm, Talik.

Eser, Bursalı Mehmed Tahir'in .verdiği bilgiye göre(17) İshakiye tarikatı kurucularmdan Şeyh Ebu İshak İbrahim b. Şehriyar KAzE- -R~ (öl. H/963-M/1034) 'nin aynı adla antian eserinin tercümesidir. XVI. yüzyılda Türkiyede öneriıli · rol oynadığı belirtilen bu tarikatın ku­rucusunun(18) böyle bir eseri olup olmadığını tesbit edemedik; Eser ta­mamen Peygamberimizin hayatıyla ilgilidir .

. a) Ravzat ül-Ebrar b) Nu: 8~3, YapraJk: 1a~127b, 17 satır Boyut: 227x:!-16 (196x93)

mm., Nestaliık, İstinsah tarihi: H/1088-M/1677.

Hz. Adernden H/1056-M/1646 tarihine kadar geçen. olaylarm dört ana bölüme ayrılarak anlatıldığı bu eser, Sultan İbrahim'e (Saltanatı: Ü340-1648) ·sunulmak üzere yazılmıştır. 24a'dan itibaren «Der Beyan-i ·siyer ve Alıbar-ı Hz. Seyyid -il-Ebrar» başlığİyla Hz. Muhammed (SAS) in hayatı anlatılır. «Zikr-i Zevcat-i Tahirat» başlığı. ile (Ya: 301>-32a) Peygamberimiz ha:kkmd3:ki bilgiler son bulur. Osma:nlı Tarihiyle ilgili bölümü ise «Tafsil-i Menaklb-i Ahd-1 Osm~ Gazi»- başlığından (Ya: 180a) sonuna kadar devam eder. Avrupada çok güzel yazma nüshaları-

- · :p.m bulunduğu belirtilen bu eser(19) matbu- hale de getirilmiştir. (Bu-

- . 16 - Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı MüelHfleri, istanbul, 1333, lll, s. 120. 17 _-- ·Bursalı Mehmed Tahir, aynı kitap, lll, s. 120. 18 - P. Wittek, Kiizerilni, iA, IV, s. 523. 19 - F. B-abinger, anılan_ yer: Bursalı Mehmed Ta'hir, aynı -·kitap, lll, s. _120.

88

\

Iaık, 1248)- Müstensibi Mustafa b. Üsküdari eseri H/1088-M/1677 yılın-. da tamamlamıştır.· , .·

. . 2. · AbdülbaJd Arif Efendi, öl~: H/1225-M/1810. ·

Hazine Katibi Mehmed Efendinjn oğludur. Kazaskeriiık ,yaptı ve hat sanatına meraklı ve vakıftır. Dini ilimlerle ilgili eserleri bulunan. Abdill-baki Arif Efendi İstanbuİda vefat ett(20). · .

'

a") Siyer-i Nebevi b) :N"u: 982, Yaprak-: 1a-152b, 19 satır, Boyut: 215x130 (154x

65)min, .. İstinsah tarihi ve müstensihi hakkında bilgi bulamadığımız eserin

ilk yapragı (2a-2b) yaldız çerçeveli, tezhiblidir. Tamamı Hz. Muhammed (SAS) 'in hayatıyla ilgili bir eserdir. ·

3. AI*hirli, Veysi blıı Mehmed Efendi, öl.: H/1037-M/1724.

Alaş~hirli kadı Mehmed Efendi'nin oğlu olan ve H/969-M/1561 yı­lında Alaşehirde doğan Veysi. tahsilini İstanbulda tama!lf].adı. · . Daha sonra «~eslek-i niyabet'e(21) . saiiık · olub» çeşitli· yerlerde bu görevi yü­rüttü. _En son görevli olduğu Üsküb'de öldü. Alaşehirli Veysi Efendinin -· Eursalı Mehmed T_ahir'e göre- basılınamış onbir eseri vardır(22).

- .

a) Dürret üt-T8.c fi Sireti Sahib il-Mi'rac b) Nu: 930/1-2, Yapraık:· 2a-160a, 21 satır, Boyut: 253x146.

(170x90)mm., N~ih.

HZ. Muhammed (SAS) 'in doğumundan başlayarak Bedir savaşına kadar devam eden olayları içine alan bu eser iki ana bölüme (Mekke-

. . . . .

. M~e Devirleri diye) ayrılını~tır. Medine Devri bölümü 85a dan sonu-na kadardır. Bu eser Siyer..:i Veysi diye ün yapmış ve matbu hale geti­rilmiştir: Veysi'nin en tanınm)ş eseri olan bu kitaba «zeyl~> ler yapılınış­tır. Raşid Efendi Kütüphanesindeki. yazma nesih ve yer yer hareke­lidir.

1 .

4. Bağdatlı N azmi-zade Hüseyin Murtaza Efendi öl. H/1134-M/1 721 . .

Bağdatlı olan Nazmi-zade devlet hizmetlerinde bulunmuş ve birçok

20 - Sursalı Mehmed Tahir, aym ·kitap, I, ıs. 362. . 21 - Niıya:bet: Kazasker veya kadıya ve'kaleten şer'i iş ve davaların naib sıfatıyla gö­

·rülmesi, yerine kullanılan bir tabirdir. Bkn: ·M. Zeki P.a:kalın, aynı kitap, ·c/ll, s. 701 22 - Bursalı Mehmed Tahir, a:g.e., c/H, s. 477.

89

eserler yazmıştır. En çok tamnmış olan eseri İbrahim Müteferrika Mat­haasında basılan GÜŞEN-1 HüLEF A aÖlı · tarih kitabıdır; Tarih dışm­da tasavvuf ve · edebiyatla da ilgilenmiş, bazı tercemeler de yapmış­tır(23) ..

a) Dürret üt-Tac fi Siretin Sahib il-Mi'rac Zeyli , b) Nu: 930/4, Yaopra;k: 350b-445b, 21 satır, Beyrut: 253x146

(170x90)mm., Nesih, İstinsalı tarihi: H/1130-M/1717.

Alaşehirli ·Veysi b. Mehmed E~endi'nin Siyer'inin' Zeyl'ine Zeyl'dir. Meıkkenin fethinden Hz. Muhammed (SAS) 'in vefatıarına kadarki olay;. ları içine alır.

5. Edirneli Mehmed b. Mehmed Efendi, öl. H/10'50-M/1640

Sultan 2. Osman'ın ('Saltanatı: 1618-1622) Divan-ı Hümayf:ın Ka­tibidir. H/1050-M/1640 yılmda öldüğü bilinmektedir(24).

a) Nuhbet üt:Tevarih ve'l-Ahbar b) Nu: 943, Yaprak: 1a-329b, 21· satır, Beyrut: 252x142

(172 X 85) mm., Talik

İslamiyetin doğuşundan başlayarak kendi yaşadığı 4. Murad za­manına kadariki olayları anlatır. İstinsah tarihi ve müstensihi hakkında bir kayda rastlanamamıştı (25) .

.6. İbn Seyyid in-Nas

İbn ·Seyyid' in-:-Nas diye anıian yazarın künyesi Muhammed b. Mu­hammed b. Ahmed b. Abdullah b. Muhammed b. Yahya el-Yl:!-'ID:ari el­Endelfısi eş-Şafli'dir. Şatil fakihi olan :tbn Seyyid'in-Nas H/734-M/1333 yılında Kahire'de .ölmüŞtür. Aynı zamanda hafız, edib ve muhaddis ola­rak bilinir. Selefiye inancına sahip olduğu rivayet edilir(26). Siyer ve tarihle ilgili eserler yazmıştır(27). En önemli eserleri:

23 -· ıBursalı Mehmed ·Tahir, a.g.e., c/lll, s. 152-1'53. 24 - Sursalı Mehmed Taıhir, a.g.e., c/lll, s. 1'1-12; . Kat'ip Çelebi, Keşf üz-Zünun, c/11,

s. 1936. 25 -· . Ayrıca bakırnz: Fehmi E'Cihem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türk­

·çe Yazmalar Kataloğu, stanbul, 1961, cjl, s. 247-250. 26 -. Abd'üi-Hayy ihn imad el-Hanbeli, Şezerat üz-Zeheb, Beyrut, c/IV, s. ·108 v.d. 27 - G. Lev.i Della Vida, Sire, iA, c/X, s. 702; Ayrİca bkn: Ebu'I4Fida el~Hafız. ibn

Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Riıyaz, 1966, c/XIV, s. 169.

90

' .

1 - Uyfuı üi-Eser' fi Fünfiıi il-Megazi ve'ş~Şemail ve's-Siyer: Kay-. naklarda iıki cild olduğu(28) zikredilen bu eser «Nfu. ül-'Uyun fi Telhis-i Siyer il-Emin ve'l-Memun» adıyla kısaltılmıŞtır. Daha sonra Burhanüd­diıı İbrahim b. Muhammed el-Halebi (öl:- H/840-M/1437) tarafından «N"!ll' üıı-Nibras fi Şerhi Siret' ibn-Seyyid'in-Nas» adıyla aynı esere şerh yapıldı. Muhammed b. Yunus eş-Şafii (öl. H/845-M/1441) tarafından

manzum hale getirildi(29).

~ - Buşra'l-Lebib fi ZiŞra'l-Habib: Peygamberimizi metheden ika­sideleri içine alır ( 30) . ·

Raşid Efendi Kütüphanesinde tercemesi verilen eserin İbn Seyyid' in-Nas'ın ilk sıradaki eseri olması ıku~etle muhtemeldir. Bu konuda ke­sin kanaate, eserin aslıyla bir karşılaştırma yapbktan sonra varmamız müriıküıı olacaktır(3.2). . ~

Çeviren: Çevirenin ıkimliğiyle ilgili kesin. bir kanaate varılamamıştır

a) Tercüme-i Siyer-i İbn Seyyid in-Ni1s

b) Nu: 932, Yaprak: 1a-291b, Beyrut: 245x145 (175x78) mm., Talik, 31 satır, .İstinsah tarihi: H/1096-M/1684.

Eserin fiQ.ristinin başına ~<Fih.rist Terceme-• Seyyid in-Nas ve Ta­rili-i Hillefa-i Raşidin ve Beni· Umeyye ve Beni'l-Abbas» başlığına rast­lamaktayız. «Zikru Zuhur-i Devlet-i İslam ve Beyan-i Ecdad ve Ensab-i ResUl-i' Kiram» konusu ile (Ya: 1a-11a) başlayan eser Peygamberimizlıı doğumuyla devam· etmektedir (Ya: ·llb): Hz Hainza ve Hz. ömer'in

. ' (Ya: 17a) müslüman oluşlarıyla devam eden eserin Peygamberimizin hayatıyla ilgili bölümü Hz.· Ebubekir'in hilafete geçişi oiaylarıyla biter (Ya: 67a). Eser Hülagtı. devrinin (Ya: 288a-291b) anlatımıyla biter. ·Kitabın SO:!funda «Temmet'ül-Kitab» sözüyle H/1096 tarihi zikredilmek­te ve bu tarih tarafımızdan istinsah tarihi olarak kabul edilmektedir.

28 - Ömer Rıza, Kehhale, Mu'cem üi-Müellifin, Dımışk, 1960, c/Xl, s. 2667-270; Ka-tip Çelebi, Keşf üz-Zünun, c/11, s. 1183. · ..

29 - Katip Çelebi, Keşf üz-Zünun, c/11, s. 1183; Ömer Rıza, Kehhale, aynı yer; Z·irikli, al-A-lam , 3. baskı, c/VII, s. 263.

30 - 'Katip Çelebi, Keşf üz-Zünun, ı, s. 245; islam Ansiiklopedisi, cjV-2, s. 807. 31 -·. KiHip Çelebi, Keşf üz~Zünun, ll, s: 1786; Ömer Rıza, Kehhale, aynı yer; Zir·ikli,

aynı yer, . 32 - ibn Seyyild'•in-Nas ve eserleri içtln ayrıca baıkınız: C. Brockelmann, G'AL, 11. s. 71;

Zirikli, ei-A'Iam, VII, s. 263; ibn Hacer ei-Askalani, , ed-Dürer'üi-Kamine, Mtsır, 1966, IV, s. 208; Ömer Rıza Ke'hhale'nin gösterdiği diğer rkaynaklar.

91

Gene . kita:bın sonunda müstensihle ilgili old1,1ğunıi tahmin ettiğimiz «Ke- . tebehu'l-hakir ve'l-faJkir İbrahim b. Ramazan eş~Şehir bihi Bezmi. Nazm li muharrere: . · ·

Kalemim taze. hüSn virdi yine kırtase

.Aferin· Bezmi'ye yazdı _hulefa tarihin» kayıtlan mevcuddur. .

· 7. Kastafıa.ni (Ebu'l-Abbas Ahmed. b, Mufuinimed b. Ebi Bekr el­Hatib Şihab'üd-Din eş-Şafii), öl: H/923-M/1517.

Hadis ve kelam bilgini olaraık' tanınır. Bulıari'nin Sahih'iİıe yazdığı şerhi çok önemlidir.

ÇeViren: Baki (Şair), öl. H/1008-M/1600. . 1 . •

. XVI.· Yüzyıl ~k şiitinin en ·büyük üstadlarından olan ve hayatın.; da. «Sultan'üş-Şüara» ünvanıiu kazanan Mahmud Abdilibaki «Divan» ı­

. nın yanısıra bazı· .terceme eserler de bırakmıştır. - j

a) Ma'aii:m ül-Yakin fi Siretin Seyyid il-1\lürselin b) Nu: 692, Yapraık: 457, 31 satır. Boyut: 288x192 (206xl12)

. mm., Rik'a, İstinsah tarihi: H/1035-M/1625.

Kastallam'nin «el-Mevalıi'b ül-Ledüniye fi'l-Thiinali il-Mnhammedi­ye» adlı eser.inin tercemesidlr. Bu eser İslam ülkelerinde çok rağbet bul-

. muş, birçok baskıları yapılmış ve hakkında şerhler yazılmıştır(33). Bu eseri Şair Baki, Sokullu Mehmed Paşa'nın emri ile terceme etti: 1261 yı­lında İstan'bul'da basılan bu eser hakkında Prof. Dr. M. Fuat Köprülü şöyle bir açıklama yapar: · ·

« .... Bu si yer kitabı, bir tercüme olmaktan ziyade bir te'lif mahiye­tindedir. Bruki bunu yazarken yüzden fazla kitaba müracaat ederek, Şa­fii mezhebindeki müellifin birtakım mütalaalarını, hanefi esaslarına gö­re değiştirmiş, lüzumsuz . tafsilatı çrkarmış, zarurl v~ _ faydalı gördüğü ilaveleri yapmıştır ... Güzel ve selasetli bir üslub ile yazılmış olan bu ·eser Baki'nin şer'i meselelere ve Hanefi fıkhına vukufuİıu göstermek bakı-mından ehemmiyetlidir(34). · · · ·

8. Kutb'üd-Din Muhammed b. Ahmed el-Mekki, öl. H/990~M/1582

Arab yazarlanndandır. _Mekke Tarihiyle· ilgili eserini 1571 yılında yazdı ve Sultan 3. Murad (Saltanatı:. 1574-1595) 'a sundu.

33 - C. Brockelmann, Kastallani, iA, ll, s. 399. 34 - Prof. Dr. Fuad Köprülü, Baki, iA, Il, s. 252.

92

ÇeViren: Şair Baki, öl. H/1008-M/1600.

a) Fezail-i Mekke b) Nu: 946, Yaprak: 1a-152b, 21 s.atır, Boyut: 203x128(136x80)

mm., Rik'a.

Yazarın «el-İ'lam fi Alıvali Beled' Allah· il-Haram» adlı eserinin Osmanlı Devri Türk Şairi Baki tarafından Sokullu Mehmed Pıişa'nın em­riyle yapılan tercümesidir. Mekke tarihiyle ilgili olan bu eserde Peygam~ . ' beriinizin hayatıyla alakah yer yer bilgiler verilmektedir. İstinsah tari-hi ve. müstensihi ile ilgili bir kayda ras~lanamari:ıiştır(~5).

9. Molla Miskin (Muhammed el-Fer3Jıi), öl. H/954-M/1547

Hanefi fakihlerind~n biri olaraık bilinir ve kabul edilir. ~u din bilgi­ninin ·hayatıyla ilgili fazla bir bilgimiz yoktur(36).

Çeviren: Alb-Parmak ·Muhammed Efendi, öl: H/1033-M/1623

Çılı:rıkçı-zade ve Altıparmak 18Jkabıyla ·tanınır .. Üsküb'lüdür. Bayra­. miye tarikatma girmiş, İstanbulda tahsilini tamamlamıştır. Daha sonra­ları Mıs~r'a giderek orada kalmış ve ilmi araştırmalar yapmıştı(37).

a) Delall-i Nübüvvet-i· Mubammedi ve Şernail-i Fütüvvet-i Ahınedi·.

b) Nu: 906, Yaprak: 1a-400b, 29 satır, Boyut: 295x160 (200x100) mm., Nesih, İstinsah tarihi H/1089-M/1678. -

b) Nu: 995, Yaprak: 1a-155b, 29 satır, Boyut: 263x155 (189 x 100) mm., Nesih, İstinsah tarihi: H/1071-M/1660.

. \ .

Molla Miskin'in farsça olara:k yazdığı «Mearic ün-Nübüvve fi. Me-daric ii-Fütüvve» adlı eseriniri tercümesidir. Bu eser Koca Nişancı Mus­tafa b. Cela.I (öL · H/975-M/1567) tarafmdan(38), ayrıca Altıparmak

Mehmed Efendi tarafından da tercüme edilmiştir. Altıparmak Mehmed Efendinin ·tercümesi «AL TIP ARMAK TAR$» adıyla şöhret bulmuş-

35 - Prof. Dr. Fuad ~prül'ü, aynı yer; Kal:iıp eÇie'b'i, Keşf üz-Z:ünun, 1, s. 126. 36 - Ömer Rıza Kehhaie, Mu'cem ül-Müellifin, XII,- s. 312; 'Katip Çelebi, Keşf'üz-Zü-

nun, ll, s. 1724; 15115.. . . -.37 - Altıparmak Mehmed Efendi'nin ölüm tar.ihi uKeşf üz-ZünQn, da (c/11, s. 1724)

H/1003, Sursalı Mehmed Tahirlin «Osmanlı Müellitleri» nde ise (c/1, s. 212) H/1 033 olarak gösterilir.

38 - ~oca Nişancı hakkında kısa bilgi için bak: Tayyip Gok!bilgin, Celal-zade, lA, lll, s. 61-62; Prof. Dr. Hüseyiri Gaııi Yurdaydın, i·slam Tarihi Dersleri, Ankara, Hl71, s. 10, 101.

93

tur. Eser dört ana· bölümdür. Birinci bölümden sonraiki -üç bölüm Hz. Muhammed (SAS) 'in hayatıyla ilgilidir.

•. . .

906 n umarada .kayıtlı birinci nüsha -yaldız çerçeveli ve. itinalı bir yazma olup müstensih olarak «Yusuf b. Derviş» adı .kayıtlıdır. 955 nu­maralı ikinci nüsha ise «Murad b. Ali» tarafından istinsah edilmiştir ve bu . nüshada ıkitabın adı «Delail-i · Nübüvvet-i Muhammedi ve Şernail-i

Fütuhat-ı Ahı:iiedi» şeklinde. (Ya: 4b) geçer. Topkapu Sarayı MÜzesi Kütüphanesinde sekiz ayrı yazması vardır(39).

10. Nabi Yusuf Efendi (Ruhavi) öl. H/1124--M/1712

_ Adı sonraları Urfa olan Ruha'da doğduğu için Ruhavi ünvanıyla anılan Na'bi Yusuf Efendi İstanbulda ölmüştür. Zamammızda divan ede­biyatındaki şöhreti yönündeıı. tanınan Şair Nabi'nin Raşid Efendi Kü­_tüphanesinde «Fetihname-i ;Kamani~e» ile birlikte tarihle ilgili iki yaz­ma eseri vardır ( 40).

a) Dürret üt-Tac fi Sireti Salıib'il-Mi'rac Zeyli b) Nu: 930/3, Yaprak: 161b-349b, 21 satır, Boyut: 243x146

(170x90)mm., Nesih, İstinsah tarihi: H/1130-M/1717. 1

Daha çok «ZEYL-İ SİYER-İ VEYSİ» adıyla· şölıret bulan bu. eser ilk defa Bulak'ta 1248 yılında basılmıştır. Alaşehirli Veysi Efendi'nin aynı adla yazdığı .ve Bedfr Savaşına .kadar Hz. Muhammed (SAS)'in hayatİnı · allıattığı esere zeyl'dir. Veysi'nin bıraktığı «Benlı Kaynuta« savaşından başlayarak Mekıke'nin fethine kadarki olayları anlatır. Gaz­veler (savaşlar) kırmızı 'başlıklarla, ayetler de :kalın ve büyük harflerle yazılmıştır. Bu esere Bağdat4 Nazmi-zade Hüseyin Murtaza Efendi öl. H/1134-M/1721) «Zeyl» yazmıştıi'.

· ll. Nişancı-zade Melımed Kudsi Efendi, öl. H/1031-M/1621.

Nişancı-zade ve Ramazan~zade ünvanlarıyla tanınır ..

_a) Mir'at ili-Kamat b) Nu: 966, Yaprak: 1a-663b, 27 satır, Boyut: 323x192

(235x116)mm., Nesilı, İstinsah tarihi: H/1170-M/1756. b) Nu: 904, Yaprak: 1a-3~6b, 39 satır, Boyut: 282 x 164

(202 x 92) nun., ,Talik. ·

39 - •Fehmi Edhem Karay, aynı •kitap, c/1, s. 345 v!d. 40 - 'Bak: A'bdülkadir Karahan, Nabl, iA, IX, s. 3-7; Sursalı M. Tahir a.•g.e., Il, s. 448.

94

:(Iz. Adernden. Kanuni Sultan Süleyman devrinin sonuna kadar olay­·Ian içine alan bu eser bir umUrnı tarih olup H/1290-M/1873 yılında mat­

-. bu hale getir.ilmiştir(41). Raşid Efendi Kütüphanesinde iki yazması olan eserin 966 numaralı Şeyh Ali tarafından -istinsah edilen nüshası H/971-M/1563 yılı olaylarında son b~ur. 904 numaralı kayıtlı yazma

· ise . Hülagfı.'nun Bağdad'ı alışma kadarki · (H/656-M/1258) olaylar anla­

tılır. 366 yapraik olan bu ikinci nüshaıiın istinsah tarihi· hakkında bir kayda ı"astlanamamıştır. Eserde Peygamberimizin hayatıyla ilgili geniş bilgilere yer verilmiştir.

\

41 - :Bursalı Mehmed Ta'hir, aynı kitap, lll, s. 141.

95