Pala - Iki Dirhem Bir Cekirdek

7/31/2019 Pala - Iki Dirhem Bir Cekirdek

1/70

SKENDER PALA

K DRHEM BR EKRDEK


2/70

Tarayan

Sleyman Ykselwww.suleymanyuksel.com

Dzenleyenmer Arslan

E-Yayn: ayra sanal yaynOcak, 2008http://[email protected]

2
http://www.suleymanyuksel.com/http://ayrac.org/mailto:[email protected]://www.suleymanyuksel.com/http://ayrac.org/mailto:[email protected]


3/70

SKENDER PALA

1958, Uak doumlu. stanbul niversitesi Edebiyat Faklte-si'ni bitirdi (1979). Divanedebiyat dalnda doktor (1983), doent (1993) ve profesr (1998) oldu. Edebiyat aratrmacs olarak eitli ansiklopedi ve dergilerde bilimsel ve edeb makaleler yaynlad.

Ortaokul ve liseler iin ders kitaplar yazd. Trk Silahl Kuvvetleri'nde alt yllardaOsmanl deniz tarihiyle ilgili aratrmalarda bulundu ve bir ksmn kitaplatrd. zellikledivan edebiyat sahasndaki almalaryla dikkat ekti. Divan edebiyatnn halk kitlelerince anlalabilmesi iin klsik iirden ilham alan makaleler, denemeler, hikyeler ve gazete yazlar yazd. Dzenledii divan edebiyat seminerleri ve konferanslar, kalabalk dinleyici kitleleri tarafndan takip edildi."Divan iirini Sevdiren Adam" olarak tannan skender Pala, Trkiye Yazarlar Birlii Dildl'n (1989), AKDTYK Trk Dil Kurumu dl'n (1990), Trkiye Yazarlar Birliinceleme dl'n (1996), Kayseri Aydnlar Oca Yln Fikir Adam dl'n (2001) ald.Hemehrileri tarafndan "Uak Halk Kahraman" seildi. Babil'de lm stanbul'da Akadl roman Trk Eitim-Sen, Trkiye Yazarlar Birlii, Polis Akademisi ve Emniyet Tekil

at ile deiik retim kurumlarnca yln roman (2003) seildi. Halen, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakan ve stanbul Kltr niversitesi retim yesidir.

www. iskenderpala.net

3


4/70

ki Dirhem Bir ekirdek

skender Pala

Kap Yaynlar 28

skender Pala Btn Eserleri 21

ki Dirhem Bir ekirdek skender Pala

15. Basm: 20002002, BKY Yaynlar611. Basm: 20022004, L&M Yaynlar12. Basm: Kasm 2004, Kap Yaynlar16. Basm: Mays 2005, Kap Yaynlar17. Basm: Eyll 2005, Kap Yaynlar

ISBN: 9758950371

Yayn Ynetmeni: Cahit AknKapak Tasarm: Utku LomluDizgi: Bahar Kuru 2000,

skender Pala 2004;

Bu kitabn yayn haklar Kap Yaynlar'na aittir.

Kap YaynlarTicarethane Sokak No: 53 Caalolu / stanbul

Tel: (212) 513 342021 Faks: (212) 512 3376e-posta: [email protected]

www.kapiyayinlari.com

Bask ve Cilt

Melisa Matbaaclkiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaa / stanbulTel: (212) 674 9723 Fax: (212) 674 9729Genel Datm

Alia Basm Yaym Datm Ltd. U. Ticarethane Sokak No: 53 Caalolu / stanbul

Tel: (212) 511 5303 Faks: (212) 519 3300Kap Yaynlar, Alfa Yayn Grubu'nun tescilli markasdr.

4
mailto:[email protected]://www.kapiyayinlari.com/http://www.kapiyayinlari.com/mailto:[email protected]://www.kapiyayinlari.com/


5/70

NDEKLER

Sunu1 Abay Yakmak 2 Adn Deftere Geti!..

3 Afyonu Patlamak 4 Az(n)a Tkrmek 5 Azndan Baklay karmak6 Ahfe'in Keisi7 Ali Cengiz Oyunu8 Ali Kran Ba Kesen9 Alk Okumak (Alk Tutmak)10 Alt Kaval st ehane11 Altndan apanolu kyor12 Arafat'ta Soyunmu Hacya Dnmek13 Aslna Huuu... Nesline Huuu!..

14 Ate Pahas15 At Alan skdar' Geti16 Avcunu Yalamak 17 Badat Gibi Diyar Olmaz18 Balta Asmak 19 Balk Kavaa knca20 Bam Teline Basmak21 Bel Balamak 22 Bulgurlu'ya Gelin Gitmek23 Burnundan Fitil Fitil Gel(dir)mek24 Cemaziylevvelini Bilmek

25 Ceza-y Sinimmar26 adrn Bana Ykmak27 am Devirmek 28 izmeyi Amak29 Dalkavuunu Bulmak30 Defin Kulan nlatmak31 Demokles'in Klc32 Di Bilemek 33 Dokuz Dourmak34 Dolap evirmek35 Edep Ya Hu!

36 Eli Perevi37 Eli Kulanda38 Eski amlar Bardak Oldu39 Eski Kula Kesiklerden40 Eref Saat41 Eyyam Reisi42 Fertii ekmek43 Gemi Maymunu Gibi44 Goygoyculuk Yapmak45 Gzden Srmeyi ekmek46 Hac Mandal Mhr47 Halep Oradaysa, Arn Burada!48 Hap Yutmak

5


6/70

49 Hem Kel, Hem Fodul50 Hem Kemanke; Hem ileke51 Hoafn Ya Kesilmek52 ki Dirhem Bir ekirdek53 pe Un Sermek

54 pin Ucu55 psiz Sapsz56 Kabak Banda Patlamak57 Kabak Tad Vermek58 Kalb Dinlendirmek59 Karaku Hkm60 Karaman'n Koyunu61 Ka Yaparken Gz karmak62 Kak Dman63 Keileri Karmak64 Krk Yllk Kani, Olur mu Yani

65 Krkndan Sonra Saza Balamak66 Ks Dinlemek 67 Kpn Doldurmak68 Lf Gzaf 69 Lfla Peynir Gemisi Yrtmek70 Lahanac - Bamyac71 Matrak Gemek 72 Maval Okumak 73 Molla Kasm74 Muhavere-i Tebabliye75 Musul emesinden Su mek

76 Mnasebetsiz Mehmet Efendi77 Mrekkep Yalamak78 lr msn; ldrr msn?79 Pabucu Dama Atlmak80 Psteki Say(dr)mak81 Pf Noktas82 Rahmet Okutmak83 Sabr (ana) Tat84 Saman Altndan Su Yrtmek85 Sar izmeli Mehmet Aa86 Sebilhane Barda

87 Srra Kadem Basmak88 eb-i Yelda89 Tas Tara Topla(t)mak90 Tazya Muska Yazmak91 Tekeden Teleme almak92 Temize Havale Etmek93 Topra Bol Olmak94 Turnay Gznden Vurmak95 Vermeyince Mabut96 Ye Mehmet Ye!97 Yok Devenin Ba98 Yolunacak Kaz99 Zerdeyle Zrva

6


7/70

SUNU

Anlatm gzelletirmek, savunulan fikir ve dnceyi daha etkili klmak zere her dildekalplam baz szler bulunur. Ataszleri, dua ve temenni cmlecikleri, svg ve ilenler,

bilmece ve tekerlemeler, vb... Bu tr kalplam szler arasnda, dilin bnyesinde en sk

rastlanlanlar ise deyimlerdir.ki ya da daha fazla kelimeden meydana gelen ve kelimelerin z anlamlar dnda biranlam ifade eden sz gruplarna deyim denir. Eskiler buna tabir derlerdi. Dilin bnyesindekalplam ve kklemi olarak deimeden kullanlan deyimler, hi phe yok ki anlatma canllk ve g katarlar. Bu sayede dncelerin ve olaylarn muhataba daha etkili biimde yanstld bir gerektir.Deyimler, ataszleri gibi her durumda kesin doru olmayabilir ve genel kural nitelii tamaz; bunun yerine yalnzca zel bir durum karsnda doru kabul edilir ve ylece kullanlrlar.

Nitekim kurall bir cmle nitelii gsteren deyimler de vardr ve bunlar ataszlerine benz

ese de anlatmda deyim grevi yaparlar. "Et trnaktan ayrlmaz" dediimizde her durumdakesin bir doruyu anlatm oluruz; bu bir ataszdr. Oysa "et trnak olmak" dersek bazdurumlar iin geerli olan bir deyimi ifade ederiz. "At alan skdar' geti" dediimiz

vakit zel bir durumu, "Garip kuun yuvasn Allah yapar" dediimiz vakit de genel birdoruyu anlatm oluruz. Elinizdeki almada yer alp da atasz gibi grnen deyimler

bu trdendir.

Ataszleri, genellikle, uzun zamanlarn tecrbeleri sonucu ulalan dorularn veciz ifadesidir; oysa deyimler, genellikle bir ykye, bir efsane veya vak'aya dayanr. Baz kiilerle ilgili anlar ve hikyeler, tarihten alnm olaylar, vs. deyimlerin ortaya k nedenleri arasnda n sralar paylarlar. Bu bakmdan deyimlerin kaynaklarn arayp bulmak, olduka

meakkatli bir itir. Osmanl tarihleri, eski ansiklopedik eserler, tarih szlkleri, tezkireler,letayifnameler, durub- emsal ve tarih fkra derlemeleri, muhtelif elyazmas kitap vemecmualar, bilimsel aratrmalar, folklor periyodikleri, halk kltr aratrmalar vs. hepdeyimleri perakende biimde bulabileceimiz eserlerdir. Bazen rasgele bir sayfada, bazen

bir dip notta, bazen da hi ummadnz bir el yazmas sayfasnda bir deyimin ortaya khikyesiyle karlamak mmkndr.

Yllardr, deyimlerin hikyelerini bulduka topluyordum. Sonra bunlar Zaman gazetesindeki stunumda peyderpey yazdm. Okuyucularmdan bu konuda ok sayda mektup vetakdir aldm iftiharla sylemeliyim. Hemen hepsi, bu hikyeleri topluca bulabilecekleri

bir kaynak soruyorlard. Biz, bu konuda iki kitaptan daha yararlandk. Bunlardan biri

Osman izmeciler'e (nl Deyimler ve ykleri), dieri de Yusuf Ziya Bahadnl'ya (Deyimlerimiz ve Kaynaklar) aitti. Her iki alma da maalesef bugn artk kitap vitrinlerinde

yer almamaktadr. Okuyucuya ilgin gelen bu tr hikyelerin topluca bulunabilecei birkaynak ihtiyacdr ki, elinizdeki kitabn olumasna vesile oldu. almamzn asl nemli

yan ise Osmanl harfli kaynaklarda rastlayp derlediimiz deyimleri de ihtiva etmesidir.

Bylece toplam 99 adet deyimin hikyesine ulatk. Bunlar bir kitapta toplama cesaretiniokuyucularmzn takdir ve teviklerinden, gerekli yardm da rencilerim A. Demir, A.enyurt ve E. Erolu'ndan aldk.

Deyimlerimizin ortaya k hikyelerini bilmek, konuurken bize ne kazandrr bilmem;ama dilimizin kltre yansyan yzne bir renk kataca kesindir. Umarz, bu konuda dahageni aratrma yapacaklar iin bu kk kitap, bir balang olur.

7


8/70

1 ABAYI YAKMAK

Aba, dvme ynden deiik kalnlklarda yaplan bir tr kuman ad olup genellikle beyazrenkte imal edilir. Siyah renklisine ise kebe denir.Bu cins kuman kullanld pek ok yer olmakla beraber, aba denilince genellikle dervil

erin giydii hrka anlalr. Vcudun tamamn rtecek kadar geni ve uzun, yakasz veyensiz dikilen abann zellii, dmesiz olup kuak ile kullanlmasdr.Abann tekke mensuplar ve tasavvuf ehli olanlar yannda dier insanlar tarafndan dakullanlan bir giyecek olmas, aba hakknda dilimize pek ok deyim ve atasz kazandrmtr.

Abal: Fakir, kimsesiz.Abac: (Mecazen) Hazra konmay seven, bedavac.Abas krk yerinden yamal: Yrtk prtk giyecek kadar fakir.Alaca abal: Hrkas yamalklarla dolu olacak kadar fakir.Abaya brnmek: Tasavvuf yoluna girmek.

Kaba (kebe) yerine aba giymek: Tasavvuf yoluna girmek.Ban abaya ekmek: (Mecazen) lmek.Aba da bir kaba da bir giyene (Gzel de bir irkin de bir sevene): nand ey adna hereyi ho gren; ince eleyip sk dokumayan, merebince yaamak iin bakalarnn ayplamalarn hie sayan.

Aba vakti yaba; yaba vakti aba (olmaz): Her ie uygun bir ara veya yol yordam mevcuttur.(Yaba, harmanda ekin savurmaya yarayan drt atall trmk eidi olup aba giymi birinsan tarafndan kullanlmas zordur. Bunun birinci sebebi, harman mevsiminin ok scakolmas; ikincisi de yaba sallarken abaya dolamasdr. Buradan yola karak ataszndenmecazen, ibadet zaman ibadet; i zaman i anlay kartlabilir.)

Abann kadri yamurda bilinir: Aba insan yamurdan koruduu gibi abaya brnen ins

anlar da bel yamurlarndan korunur, (mu diye rivayet olunuyor!)Aba yeninden yldz gsterir: Madd zenginlik veya manev kudret ile dileyeni muradnaerdirecek kudrete sahip kiileri anlatr.Bir abam var atarm; nerde olsa yatarm: Gezginci dervilerin hlini anlatan bu sz, taatopraa, oduna tahtaya, ula aputa ehemmiyet vermeyen kiilere zg anlayn ifadesiolup gnl zenginliini anlatr.

Zeyl: Aba ile alkal olarak deyim daha kald. Tam da zamanmz anlatyorlar: Birincisini "Vur abalya!" diye kullanyorlar. kincisine "Aba altndan sopa gstermek" diyorlar kidervi geinme iddiasnda iken dervilie yakmayan iler yapmaktan kinaye olarak okmasum gibi grnp de zorbala soyunmay karlyor. Dieri de nc -kiiler iin

kullanlan "Abac kebeci; bu neci (Abac, kebeci, sen neci?)" szdr. Sanrz, bunu izahahacet yoktur. imdi gelelim abay yakmaya.

Bu deyim mecazen "birisine k olmak, tutulmak, gnl vermek" gibi anlamlar ihtivaeder. Derviler arasnda birilerinin aknn byklnden bahsedilecekse eskiden, "Ooo!

Abas hayli yanktr!" gibi ifadeler kullanlrm.Eski tekkelerin mimar kompleksi iinde bir mescit (veya cami), ortada adrvan olan biravlu ve avluyu evreleyen dervi hcreleri, byke bir dershane, mutfak, kiler, ambar, vs.

bulunduu bilinmektedir. Bilhassa k aylarnda dershanenin oca harl atele yaklarakderviann burada toplanmalar salanr; bylece hem iktisat yaplr, hem de uzun saatlermritten istifade ortam oluturulurdu.te byle bir k gecesinde, yn abalarna brnm derviler dershanede halka olup eyhefendiyi dinlemeye balamlar. Efendi hazretleri, cotuka anlatm; anlattka coturmu

8


9/70

ve derviler kendilerinden geecek derecelere gelmiler. Bu srada, ocaa srt dnk dervilerden birisinin abasna ate srayp duman ttmeye balamsa da derviin scaklhissettii yok!.. indeki ate, dndakinin scan bastrm durumda. "Pir akna Yrakna (Allah akna)!" yanmaya devam ediyor. Nihayet eyh efendi, duman fark edip bumridini ikaz ile yanmaktan kurtaryor ve arkadalar arasnda mahcup olmasn diye onu

dierlerine "gerek Hak k" olarak tantyor. imdi argo lisanda kullanlan "abayyakmak" deyimi, ite o hadisenin yadigrdr.

2 ADIN DEFTERE GET!..

Dilimizde, hak etmedii halde bir makamn yetkilerini kullanarak st perdeden konuanyahut nemsiz bir baars zerine "bir yumurta bin bir gdgdak" ortal velveleyeverenler hakknda sylenen bir deyim vardr: Anr eeim anr, adn deftere geti. Deyiminilgin bir hikyesi var. Osman izmeciler'in nl Deyimler ve ykleri (stanbul 1989)adl almasndan naklen (s. 20) anlatalm:

Tarihimizdeki ilk istatistik Tanzimat yllarnda yaplm. Ancak o yllarda, saymn ve saylmann faydasn anlamayan insanlara istatistii izah etmek ok zor olduundan, yetkililerdnp tanmlar ve yumuak gei iin ncelikle kylerde bir hayvan saym yapmayuygun bulmular.Kylnn biri, saym bittikten, memurlar gittikten sonra ahrdaki eeinin durmadananrdn grm. Adam sabahtan beri bir ie yaramadan yalnzca semiren eeine

bakm, bakm ve saym sebebiyle yapamad ilerinin, boa geen gnnn acsyla km: Anr eeim anr... Adn deftere geti!..

3 AFYONU PATLAMAK

Eski tiryakiler, ramazanda afyonu macun haline getirir ve mercimek byklnde toplaryapp her sahurda iki tane yutarlarm. Ancak her bir macunu srasyla bir, iki, katktlara sarmay da ihmal etmezlermi. Bylece kt, mide z suyunda eriyince macunmidede dalr ve birka saatliine keyif devam edermi. Tabi iki kat kda sarlanmacun, birka saat sonra, kat kda sarl macun da onu takiben kana karnca tiryakiiftara kadar rahat etmi oluverir. Ancak bu plann yolunda gitmedii, afyonun kdnnzor parelendii yahut kana karmas geciktii durumlarda tiryaki krizlere girer ve ddnyadan deta kopar. Afyonu patlayp kana karasya kadar farkl tepkiler verir.Konuulan veya yaplan eye uygun karlk verilmeyen, anlama ve alglamada geciken

durumlarda "Daha afyonu patlamad galiba!" gibi cmleler sylenmesi bundandr.

4 AZ(IN)A TKRMEK

Argo szler arasnda "Azna tkrdmn..." veya "(Ben onun) azna tkrrm.!" gibikullanmlara rastlamsnzdr. Terbiyesi elvermeyenler iin ar kfrler yerine kullanlanaza tkrmenin asl birtakm hurafelere dayanr.Eskiden stma, ateli hastalklar, ellerde kan siiller, akl dengesini yitiren kiiler, vs. iin

birtakm cahil hocalara gidilip nefes ettirilirdi. Tbbn gelimedii ve din istismarnn alpyrd zamanlardan kalan bu alkanlk hl, binlerce saf insann, akn akn falclarn,cinci hocalarn veya szde ermilerin kapsnda birikmesine sebep olmaktadr. Eskidenhastalara nefes eden kiiler hi olmazsa birka dua ile iinde "ifa" sz geen ayetleri

9


10/70

okurlar ve Kur'an'n ifa olmasndan medet umarak kendilerince bir kda ayetler, tlsmlar, rakamlar, ekiller, vs. yazar, bunlar gen biiminde kvrp muska diye hastalara

verirlermi. imdiki muskalarn iinde ne yazl olduunu hocann kendisi bile bilmemektedir.Muska ve nefesin tarihine bakldnda ta Keldanilere kadar bu tr istismarlarn olageldii

grlmektedir. Gk bilimleriyle yakndan ilgilenen Mezopotamya toplumu Keldanilerin,falclkla gelecei renmeye almak gibi hastalklar da illar yerine tlsmlar ile tedavietme yntemleri var imi. slmiyetin bunu menetmi olmasna ramen kolay geim yoluarayan birtakm cahil hocalar, bu tr tedavi yollarnda mahir olduklarn syleyerek yinekendileri gibi cahil ve stelik de aresiz insanlar istismar etmi, gya onlara ifa datmlardr. te bu tr hocalarn muska yazabilmeleri ve okuyarak nefes edebilmeleri iin birstattan el almalar yani sembolik olarak "Tu tu tuu!" diyerek azlarna tkrtmeleri gerekir. Bylece azna tkrlen kii, tkrenin yetkilerini kullanabilir, onun halifesi veya

vekili gibi icraatta bulunabilir. Bu, bir tr icazetname ve mezuniyettir ki artk o kiinin deokuduu hastay iyiletirebilecei yahut muskalarnn ifa olacana inanlr. Tabii bununkarlnda aza tkrene dnyalk bir eyler de takdim edilmesi gelenektendir.

Bebek yahut kk ocuklarn, manev itibarna ve ermiliine inanlan kiileregtrlerek azlarna tkrtlmesi ve ardndan da ileride o kii gibi ulu bir zat olmalariin dua istenmesi yakn zamanlara kadar geerli olan Anadolu detlerinden biriydi. Eskitekkelerin eikleri, bu sebeple ok anm olsa gerektir.Btn bunlardan anlalan o ki argodaki azna tkrmek deyiminde, bir stnlk mcadelesi vardr. Birisinin azna tkrdn veya tkrmek istediini "azna tkrdm"

veya "azna tkreyim" gibi basmakalp deyimlerle ifade eden kii, sz konusu meseledeazna tkrlenden daha usta olduunu veya olabileceini ima etmeye almakta, "Bukonuda ben onun azna tkrrm!" diyerek de bir nevi tehdit savurmaktadr.

El almak deyimi tasavvufta herhangi bir mride intisap etmeyi karlar. Tarikata ait bir

treyi yapmak, bir etkinlikte bulunmak ve hastala okumak iin izin almaya "el almak";bunun karlna da "el vermek" denir. El veren kii kendisi de bir mritten el ald iinbu silsilenin ta Hz. Peygamber'e kadar uzandna inanlr ve hatta baz hastalklaraokuyan, kurun dken, tlsm yapan yal kadnlar "Tuu, tuu, tuuuu; el benim elim deilFatma anamzn elleri" diyerek hasta zerine (ocuklarn da azna) tkrrler.

Aza tkrmenin yalnzca hasta okumaa zg bir gelenek olmadn u hikyeden deanlamak mmkndr:

Vaktiyle, sama sapan iirler yazan bir air, Molla Camnin meclisinde, stat, demi, dn gece ryamda iirler yazyordum ki Hzr aleyhisselm grdm. Mbarek aznn tkrnden bir para benim azma thledi.

Molla Cam, adamn, iirlerinde keramet sezilmesi iin byle sylediini ve gya Hzr'nfeyiz verici nefesine mazhar olduuna dair yalanc hret peinde kotuunu anlayp cevab yaptrm: Be ahmak, yle deil! Bence Hzr aleyhisselm bu iirleri senin yazdn grnce yzne tkrmek istemi, ama o srada azn ak olduundan, tkrk suratna gelecei

yerde azna girmi!..

5 AZINDAN BAKLAYI IKARMAK

Trkede bakla ile alkal iki deyim vardr. Her ikisinde de illiyet, kurutulmu baklann zorslanmas ve zor yumuamasyla ilgilidir. Kurutulmu baklann aza alndnda slanp

yumuamas uzun bir sreyi ilzam eder. Sr saklama ve dilini tutma konusunda kendisineitimat edilemeyen kiiler iin "Aznda bakla slanmaz" deyiminin kullanlmas bu yzd

10


11/70

endir. Yani duyduu bir srr hemen bakasna anlatr, demlenesiye kadar yahut bir baklann slanaca mddet kadar olsun beklemez demeye gelir.

Baklayla ilgili dier deyim, baklay azndan karmaktr. Deyim, iimizden getii haldemekn ve zaman msait olmad iin nezaket veya siyaseten syle(ye)mediimiz eyler

iin birisinin bizi ikaz zmnnda "kar azndan (dilinin altndan) baklay" demesine iarettir. Deyimin hikyesi yle:

Vaktiyle, ok kfrbaz bir adam yaarm. Zamanla, kendisine yaktrlan kfrbazlkhretine tahamml edemez olmu. Soluu bir tekkede alm ve durumu tekkenin eyhineanlatp srf bu huyundan vazgemek iin dervilie soyunmaya geldiini sylemi. eyhefendi bakm, adamn niyeti halis, geri evirmek olmaz, matbahtan bir avu bakla tanesigetirtmi. Bunlara okuyup fledikten sonra yeni dervie dnp tembih etmi: imdi bu bakla tanelerini al. Birini dilinin altna, dierlerini cebine koy. Konumak istediin vakit bakla diline taklacak, sen de kfretme isteini hatrlayp o anda syleyeceinkfrden vazgeeceksin. Bakla aznda slanp da erimeye balayacak olursa, cebinden k

ardn yeni bir baklay dilinin altna yerletirirsin.Adamck, eyhinin dedii gibi tekkede kalp kendini kontrol etmeye balar. Bu arada eyhefendi de bir yere gidince, onu yanndan ayrmamaktadr. Yamurlu bir gnde eyh iledervi bir sokaktan geerlerken bir evin penceresi hzla alr ve genten bir kz ocuu

ban uzatarak, eyh efendi, biraz durur musun, deyip pencereyi kapatr. eyh efendi syleneni yapar,illa yamur sicim gibi yamaktadr. Snacak bir saak alt da yoktur. stelik niin durdurulduunu henz bilmemektedir ve kz da pencereden kaybolmutur. Bir ara evin kapsna varp kzn ne istediini sormak geer iinden ve tam kapya ynelecei srada kztekrar pencerede grnr ve eyh efendi, der, birka dakika daha bekleseniz...

eyh iinden "La havle" ekse de denileni yapmamak tarikat adabna mugayir olduundanbiraz daha beklemeyi gze alr. O srada, kfrbaz dervi kendi kendine sylenmeye balamtr. Yamurun iddeti gittike artmakta, bizimkiler de iliklerine kadarslanmaktadrlar. Nihayet pencere nc kez alr ve kz seslenir: Gidebilirsiniz artk!..eyh efendi merak eder ve sorar: yi de evldm bir ey yok ise bizi niin beklettin? Efendim, der kz, elbette bir ey var, sizi sebepsiz bekletmi deiliz. Tavuklarmz kulukaya yatryorduk. Yumurtalar tavuun altna koyarken bir kavuklunun tepesine baklrsa, pililer de tepeli olur, horoz karm. Annem sizi geerken grd de yumurtalar kulukaya koydu.

Mnasebetsizliin bu derecesi zerine eyh efendi, Ulan dervi, der, kar azndan baklay!..

6 AHFE'N KES

Ahfe, Arap gramerinin en byk limlerinden ayr kiinin addr: Ebl-Hasan Sait b.Mesade, Ebl-Hattab Abdlhamit ve Ali b. Sleyman. Bunlarn her de yaptklar almalaryla Arapaya byk hizmetlerde bulunmular, ancak ilerinden birinin ad, bu almalarndan dolay deil; alma sisteminden dolay ibretle anla gelmitir.

Ahfe kelimesi aslnda tropikal iklimlerde grlen bir tr gz hastalnn addr. Gneeve a ar duyarllk sebebiyle ortaya kan bu hastala yakalananlar gzlerini ksarakbakmak zorunda kalrlar, bu da ciltlerinde bozulmalara sebep olurmu. Ahfelerin gzleri

11


12/70

kk olup geceleyin gndzden, bulutlu havada da gn ndan daha iyi grrlermi.Sz konusu dilci de bu illetten mustarip olduundan Ahfe lakabyla tannm ve asrlarierisinde artk ad yerine yalnzca lkab kullanlmtr.

Ahfe, yaad muhit itibaryla dil konusunda verdii dersleri dinlemeye istekli kimse bul

amaz; saylar birka gemeyen rencileri de sk sk derslere devamszlk ederlermi.Byle durumlarda Ahfe hem retmenliin hakkn vermek, hem devletten ald parayhak etmek, hem de bilimsel aratrmalarn ilerletmek iin rencisiz snfta dersini anlatmaya devam eder, kesinlikle vazifesini aksatmazm. Ancak snfta bir muhatap olursa,ders takririnin daha zevkli geeceini dnp keisinin boynuna bir ip geirerek, bir renci gibi kendisiyle beraber derslere getirmeye balam. Dersini anlatyor, gerekli yerlerde"Anladn m?" diyerek keinin yularn ekiyormu. Kei, yular ekildike mecburen ban ne eiyor, Ahfe de bunu tasdik manasna alp bir sonraki bahse geiyormu. Ahfe ilekeisi arasndaki bu hoca-renci ilikisi o kadar uzun srm ki, sonunda kei Ahfe'in"Anladn m?" manasna gelen hitabn duyar duymaz, ipinin ekilmesine gerekkalmadan artl refleks ile ban sallamaya balam.

Ahfe, yllarca derslerine byle devam etmi ve dilin inceliklerini renecek insan bulamaynca Recisine retmeyi bir grev uuru saym. Ama ne yazk ki keisi aslakonuamam.imdilerde Ahfe'in keileri, yava yava hecelemeyi sktler. Ama ne yazk ki hl "Tabiiefendim, haklsnz stadm, doru sylyorsun azizim, ba stne mdrm..." demektente geemediler."Ahfe'in keisi gibi ban sallayanlarn bu bapta gsterdikleri ilerleme ise artl refleksolmaktan kp irad refleks hlini ald. Buna da zamanmzda, "Salla ban, al maan!"diyorlar.

7 AL CENGZ OYUNU

Hile ile i yapanlarn dalaverelerine ve akla gelmeyecek tuzaklarna Ali Cengiz oyunudenir. "Filnca falancaya bir Ali Cengiz oyunu oynad ki..." diye balayan cmlelerin arkasnda eytann bile aklna gelmeyecek hileler, dzenbazlklar anlatlr. Bu deyimin meneieski bir halk hikyesine dayanr.Nklan- asar ve raviyan- eker gftr u gna rivayet ve bu yolla hikyet ederler ki; eskizamanda bir sehhar adam gayb ilimleriyle uraarak istedii ekle girebilmenin tlsmnkefetmi. Cifr, remil, falclk, yldz ve kyafet ilimlerine de vkf olan bu adam, sihirbazlkta o derece ileri gitmi ki cann elendirmek ve halka marifetini gstermek zere sk skekil deitirmeye ve insanlar hayrette brakan oyunlar karmaya balam. Hatta bu

oyunu menfaatleri iin kullanmakta ve halk aldatmakta da stne yokmu. Sz gelimihanmna, "Bahede bir keimiz var, pazara gtrp satver," der, sonra da baheye gidipkei klna girer, hanm kendisini sattktan sonra yine insan olup eve dnermi.Bu sihirbaz adamn bir huyu da isteyen herkese sihrini retmekmi. Ne var ki marifetiniher kime retse, sonra ona bir oyun yaparak mat eder, ldrrm. Mesela oyunurenen kii kanarya olsa, sihirbaz bir atmaca olup onu avlar; renen aa olsa, sihirbazate olur onu yakarm. Devrin padiah, bu gidiata dur demek isteyince, tellallar rtp

bu dzenbaz kendi huzurunda mat edene kzn vermeyi vaat etmi. Herkes bu tehlikelisnavdan kaarken Ali Cengiz adnda fakir bir dervi, bu ie talip olmu.

Ali Cengiz, sihirbazdan oyunu renmek zere kurs almaya balam. Ne var ki suretaahmak gibi davranp asla rendiini gstermiyormu. Bylece sihirbaz, Ali Cengiz'i kolaylokma olarak grp oyunu en ince ayrntsna kadar anlatmaktan ekinmemi.

12


13/70

Snav, padiahn cuma selmlndan sonra yaplacakm. Ali Cengiz, bir ko klna giripmeydana gelmi. Sihirbaz, derhal bir kurt olmu. Ali Cengiz su olup kurdu bomak isteyince, sihirbaz kendini atee evirmi. Bir mddet ikisi de klktan kla girmiler. Sonunda

Ali Cengiz bir iek olup padiahn kucana dm. Sihirbaz bir eek ars olup zerinekonmu. Ali Cengiz derhl dar olup yere yaylm. Sihirbaz hemen tavuk klna girmi ve

darlar toplamaya balam. O, darlar yiyedursun Ali Cengiz arkadan bir tilki olup tavuubomu.Sihirbazn cenazesinin def(n)edildii gn, Ali Cengiz ile padiahn kznn krk gn krkgece srecek dnleri balam. Ne var ki Ali Cengiz'in sol elinden iki parma eksikmiartk. Yine de onlar ermi muradna, biz kalm kerevetine.Not: Ali Cengiz kelimelerinin "l-i Cengiz (Cengiz soyu)" armndan yola karak budeyimin Anadolu'daki Mool istilsyla da bir alkas bulunduunu sylemek mmkndr.

8 AL KIRAN BA KESEN

Klhanbeyi aznda "Ali kran ba kesen" diye bir deyim vardr. Bkn ve acmasz serseriler hakknda kullanlr. Bu deyim aslnda "Dal kran ba keser" atasznden galattr.Atalarmzn, insanlar aa ve bitki sevgisine tevik iin dal krann ba kesmi kadarsulu olduunu belirtmeleri, eskiden beri Trk-slm tresinde aa ve bitki hukukununderinliini gsterir. Fatih'e atfedilen "Ormanlarmdan bir dal kesenin ban keserim."sz de bu anlayn tezahrdr. Ne ki, bizler "Dal kran ba keser." szn "Ali kran bakesen" yapp Anadolu'yu aasz, bitkisiz brakmz. Dou ve Gneydou'da bir tek yaprakolmakszn uzayp giden bozkrlar, bir mill ayp deil de nedir? Devleti bir kalem geelim,peki, blge insannn aa sevgisi bu kadar m azalmtr?!.. Eer yle ise elbette "Dalkran ba keser." sz "Ali kran ba kesen"e dnmekte gecikmeyecektir. are, belki de

bu sz Dal krann ba kesilir" ekline dntrmekten geiyor. Aa dikmek geleneini

yitireli ok olmu; bari aa katlinin nne geilebilse!..

9 ALKI OKUMAK (ALKI TUTMAK)

Alk kelimesinin szlklerdeki anlam "Bir eyin beenildiini, hoa gittiini anlatmakiin el rpmak ya da o yolda szler sylemek"tir. Annemizin ak st kadar Trke olan bukelime, karg (beddua) kelimesinin zt anlamlsdr. Ancak eski lgatler 'alk tutmak' ile'alk okuma'y daima birbirlerinden ayrmlardr. Bize gre alk tutmak, afacan bir ocuun klas bir hareketini el rparak vmek ise, alk okumak da bir sanaty 'Yaa, var ol!'szleriyle onurlandrmaktr.

Tarih manasyla alk, "Padiahlar ile vezirler hakknda, halk tarafndan hep bir azdansylenen dua szleri"dir. Eskiden bayram merasimlerinde, cuma selmlklarnda ve muhtelif kutlamalarda bu tr temenniler ska duyulur imi.

Vaktiyle okunan alklardan bazlar u trde szler ihtiva eder:Padiahm ok yaa! (Bu alkta 'sen' kelimesi yer almamakta ve baktmz tarihkaynaklar da alkn 'Padiahm sen ok yaa!' eklini zikretmemektedirler. fadenin bu trkullanm yanltr.mr- devletinle bin yaa!

Aleyke avnillah (Allah yardmcn olsun)!Urun ak; ikbalin fzun olsun!Devletinle bin yaa!Maallah!

13


14/70

Gururlanma padiahm senden byk Allah var!El rparak yaplan alklar da tpk okunan alklar kadar vg anlamnda, olumlu manaihtiva eder. Bu durumda bir kii yahut olay protesto iin alk tutmak yahut bir cenazeyialk ile uurlamak gibi banal uygulamalardan istihzal bir mana anlalmak gerekir. Hani,protesto edilen kiiye "Tebrik ederiz, pek doru yaptn!" yahut lene "yi ki ldn de kurt

uldun (veya kurtulduk)!" der gibi!..

10 ALTI KAVAL ST EHANE

Paralar birbirine benzemeyen ve uygun olmayan, dolaysyla bir ie yaramayan aparatlarhakknda veya giyim kuam konusunda birbirine uymayan ve yakmayan kyafetler iinalt kaval st ehane deyimini kullanrz. Buradaki ehane kelimesinin stanbul'da birsemt ad olan ihane ile herhangi bir alkas yoktur ve ihane sylenii yanltr. nkehane diye namlusunda alt adet yiv bulunan tfek ve toplara denir. Yivler, mermiye birivme kazandrd iin ateli silahlarn gelimesinde nemli bir yere sahiptir. Evvelce kaval

gibi ii dz bir boru biiminde imal edilen namlular, yiv ve set tertibatnn icadyla birliktefazla kullanlmaz olmu ve gerek topuluk, gerekse tfek, tabanca, vs. ateli silahlarda yivlinamlular tercih edilmitir. Merminin kendi ekseni etrafnda dnmesini ve dolaysyla dahauzaa gitmesini salayan yivler bir namluda genellikle alt adet olup mnhani (spiral) eklinde namlu iini dolanrlar. Alt adet yiv demek, namlunun da alt blme (e hane = altdilim) ayrlmas demektir ki halk dilinde eane (iane deil) eklinde kullanlr.Bu izahtan sonra st kaval, alt ehane biiminde bir silah olmayacan sylemeyi zaitaddediyoruz. nk kaval toplarn att glle ile ehanelerden atlan mermi farkldr.Keza kaval tfekler ile fiek atlrken ihane namlulu tabancalardan kurun atlr. Bu durumda bir silah namlusunun yarsna kadar kaval, sonra ihane olmas da mmkndeildir. Ancak yine de vaktiyle bir avcnn, yivlerin icadndan sonra ifte (ift namlulu)

tfeinin kaval tipi namlularnn st ksmlarn teknolojiye uydurmak iin ehane yivlinamlu ile takviye ettiine dair bir hikye anlatlr. Hatta bu uydurma tfek yle acayip vegln bir grnm alm ki dier avclar uzunca mddet kendisiyle alay etmiler ve "Altkaval st ehane / Bu ne biim tfek byle" diyerek kafiyelendirmiler. O gnden sonra,halk arasnda bu hadiseye telmihen birbirine zt durumlar iin alt kaval st ehanedemek yaygnlam ve giderek deyimleerek dilimize yerlemitir.

11 ALTINDAN APANOLU IKAR

Tarihimizde apanolu lakabyla anlan bir slle vardr. Yozgat ehrini kuran Ahmet

Paa, bu sllenin ilk tannm kiisi olup 1764 ylnda Sivas valisi iken nce azledilmi,ardndan da idam ettirilmitir. Ahmet Paa'nn byk olu Mustafa Bey ve ardndan dakk olu Sleyman Bey, vali olurlar. Sleyman Bey, bu sllenin hretini afaka salm

bireyidir. Yozgat ehrini bayndr hle getiren ve Osmanl hkmet boluundan istifadeile Amasya, Ankara, Elaz, Kayseri, Mara, Nide ve Tarsus'u iine alan bir hkmetkurup adn Celaller listesinin serlevhasna yazdran odur. Sleyman Bey zamannda sadece halk arasnda deil; devlet kademelerinde de apanolu ad, korku ve ekingenlikleanlmaya balar.te o dnemde devlet memurlarndan biri, verilecek bir yolsuzluk kararn kovuturmakzere mfetti tayin olunur. Aratrmalar ona, apanoullarndan birka kiinin de yolsuzluklarda parma olduunu gsterir. apanolu Sleyman Bey'in nfuzundan ekinenmemur, durumu yakn bir arkadana anlatp fikrini ister. Ald cevap yledir: Bu ii fazla kurcalama; altndan apanolu karsa ban belda demektir!..

14


15/70

Mfetti ne yapsn; soruturmalarn yarda brakp yuvarlak cmleler ile sonucu ilgilimercilere bildirir.apanolu Sleyman Bey yaad zamanda, takvimler 1700'l yllarn sonuna yaklamaktayd. imdi 2000'li yllardayz ve bir yerlerde yollar daima bir apanolu kesmioluyor.

12 ARAFAT'TA SOYUNMU HACIYA DNMEK

Arafat, Mekke-i Mkerreme'ye yaya olarak alt saatlik mesafede bir dadr. Haccn artlarndan biri de bu daa kp dua etmektir. Hac adaylarnn ihrama brndkleri yer de

buras olup hac mddetince bedenlerinde dnya nimetlerinden hibir ey bulundurmamalar, sadece dikisiz iki para bez ile rtnmeleri gerekir. Bu hareket hac adaynn, temsilolarak dnyay geride braktnn (terk-i dnya) gstergesidir. Dolaysyla "Arafat'ta soyunmu hacya dnmek" sz varn younu birdenbire yitiren yahut bir vesile ile terkederek yoksullaan kiilerin durumunu anlatmak zere sylenir.

Deyimdeki "soyunmu" kelimesini "soyulmu" diye sylemek yanltr. yle ya, Arafat'tahrszn ne ii olabilir?!.. Dnya kurumad ya!..

13 ASLINA HUUU... NESLNE HUUU!..

Vakti zamannda bir hkmdar, vezirlerine yle bir emir vermi:

Tebaamdan bana Hzr Aleyhisselm' bulup getirecek bir kul var mdr, aratrlsn!..O gnden tezi yok memleketin drt bir yanna tellllar kartlm. Ancak kimsenin bu iecesaret ettii yok! Meer devlet elinin erimedii uzaklarda bir yerde pek yoksul bir ihtiyar

yaarm. Adamck uzun uzun dndkten sonra "Eer baz artlar ne srerek bu ietalip olursam ahir-i mrmde birka zaman olsun bolluk ve refah yz grrm. Hkmdarn, tebaas olarak bizi arayp sorduu mu var? Hem ola ki talih yaver gider," deyipsarayn yolunu tutmu.Hkmdar, ihtiyara krk gn sre tanyp her trl isteinin yerine getirilmesini ferman

buyurmu. htiyar o krk gn, kendisi gibi ne kadar fakir fukara varsa doyurmu, yardmdabulunmu. Krknc gn sarayn adamlar kapya dayanmlar ve "Buyur efendi, gidiyoruz!"demiler. Zavall ihtiyar, sayl gnn ok abuk getiini bilerek emre rza gstermi.

Yolda yanlarna bir fakir dervi taklm ve Ben de sizinle geleyim ve saray bir kez olsun greyim, demi. htiyar buna da rza gsterip huzura varmlar.

Hkmdar ihtiyara bakm; o hkmdara bakm. Ortada ne Hzr var, ne mazeret.Adamck durumu anlatacakken hkmdar ate pskrr vaziyette en byk vezirinesormu: Efendi, syle, bu densize ne ceza verelim? Hnkrm, bu adam krk katrn kuyruuna balayp srtelim. Aslna huuu... Nesline huuu!.. diye bir ses duyulmu ihtiyarn yanna taklp gelen fakirderviten. Sultan sesini karmam ve ortanca vezirine sormu: Syle bre bu herife ne yapalm? Bu herifi kekek edip leini kpeklere yedirelim. Aslna huuu... Nesline huuu!.. demi yine fakir. Padiah ona sert sert bakm. Sonra aynsuali kk vezire sormu. Cevap:

15


16/70

Yce sultanm. Bu zavall ihtiyar zaten mrnn sonuna yaklam. Yoksulluk vedevletin ilgisizlii yznden bir yalana tevessl etmi. Kald ki ald her kuruu fakir fukaraya datm. Affetmek byklk almetidir. Byklnz gsterip balayveriniz. Aslna huuu... Nesline huuu!.. demi yine dervi. Padiah fkeyle sesin geldii yana dnerek kkremi:

Bizce bu szn manas "Asln da Allah'a havale ettim, neslini de!" olmaldr. Byle birtemenni iyiler iin dua; ktler iin beddua makamnda olacaktr. Bre sen kim olasn ve niin hep ayn eyi syleyip durmaktasn? Padiah huzurundaedep byle mi olur?Dervi hkmdar saygyla selamlam ve sze balam: Hametl hnkrm! Senin

byk vezirinin babas katrc idi, onun iin ihtiyar katrlara srtmek istedi. Ortanca vezirinin babas kekek dkkn iletirdi. Etin artn da kpeklere atard. O da babasnn

yaptn uygun grd bu ihtiyara. u kk vezirine gelince. O asil bir vezir ailesindengelmektedir ve vicdan bu ihtiyara devlet himayesiyle mcazat etmesini gerektiriyor. Babasndan da yle grmt zira. Hepsinin szleri, asllarn ve fiillerini gstermekte. Ben deo sebepten "Aslna huuu; nesline huuu!" diyorum.

Padiahn merak artm. Hayretler iinde, bu fakirin btn bunlar nereden bildiinimerak ederek sormu: Peki, dervi sen kimsin? Ya sen, bugn kimi bekliyordun hnkrm?Sonra da nce kk veziri, ardndan kendini iaret ederek, te vezir; ite Hzr!... deyip ortadan kayboluvermi.

14 ATE PAHASI

Vaktiyle Osmanl hkmdarlarndan biri maiyetiyle avlanmaya km. Bir ceylann pe

inden koarken, vakit bir hayli ilerlemi ve gn batmaya yz tutmu. Bu srada gk kararm, ortal iddetli bir rzgr ve ardndan da savruntulu bir yamur bastrm. Hnkr

ve adamlar, en yakn kulbeye kendilerini zor atmlar. Meer sndklar kulbe odunculuk yapan bir garibe aitmi. Adamck onlar ieri alm. Sultan her ne kadar adamtedirgin etmemek iin kim olduklarn sylememi ise de oduncu durumu kavram veocaa byk odunlar atp kulbeyi iyice stm. Darda hem slanp hem yen padiah

ve adamlar bu durumdan pek memnun kalmlar ve geceyi orada rahata geirmiler.Hatta bir ara hnkr, Dorusu u ate bin altn eder, diye sylenmi.Ertesi gn yola kacaklar vakit, padiah oduncuya sormu: Efendi! Bizi ihya ettin, harl atein sayesinde geceyi pek rahat geirdik. Syle bakalm

borcumuz ne kadar?Oduncu, frsat deerlendirmenin zamandr deyip rayici yksek tutmu: Bin altn beyzadem! Vekilhar hemen atlm: Ne masraf ettin ki bin altn istersin bre densiz? Sabaha kadar atei ayn kvamda tuttum. Byle da banda bu ate az bulunur. Ama ate bu denli pahal mdr?O srada padiah vekilharcna dnp: Aa, demi, ate iyiydi, imdi pahasn verin! Oduncunun bu tavr halk arasnda yu

bulunca, deerinin stnde fiyat biilen eyler hakknda "ate pahas" denilmeyebalanm ve giderek deyimlemi. Umulana gre ok pahal bulunan fiyatlar hakkndabugn dahi "ate pahas" denir.

16


17/70

15 ATI ALAN SKDAR'I GET

Bolu Beyi'ne ba kaldran nl ekya Krolu (air Krolu ile kartrlmasn) bir gnatn aldrm. Asil bir hayvan olan atn aramak iin tebdil-i kyafet ile diyar diyar dolam ve sonunda yolu stanbul'a dm. Atn, satlmak zere pazara getirilen hayvanlar

arasnda grnce, hemen alc rolne brnp: Efendi, demi, bu at gzele benziyor. Ancak binip bir denemek istiyorum. Satc, onutanmad iin binmesine izin vermi. At, zerine binen eski sahibini tanyp drtnalakomaya balam. Krolu, Sirkeci sahiline gelip bol para vererek bir sal kiralam ve verelini skdar. Bu arada at cambaz, aldatldndan dolay kvranr dururmu. Krolu'nuatyla birlikte bir sal zerinde gren cambazn dostlarndan biri, onu teselli iin seslenmi: zlmeyi brak! At alan skdar' geti. O adam Krolu'nun kendisi idi.Bugn bu sz, " iten geti" manasnda kullanrz.

16 AVCUNU YALAMAK

Umduumuz bir nimet ele girmedii zamanlarda sylenilen bu deyim, eskiden kadnlararasnda yaygn iken bilahare k noktas unutulup erkekler tarafndan da kullanlr olmutur. Eskiden hamile kadnlarn a erme (a yermek) dnemleri ile bebekli hanmlarn stdnemlerinde canlan ekip de ulaamadklar bir ey olursa, gslerinin iecei veyastlerinin kesileceine dair bir inan mevcutmu. Fakirlik, yasaklama, shh gerekler, vs.

ynnden bir eyi can ektii hlde ondan tadamayan bir kadn, sanki onu tadyormuasna sa avucunun iini yalar ve bylece nefsini kreltir, istedii nimeti yediini farzedermi. Ayn uygulamann ocuklara ynelik bir versiyonu da imrendikleri yiyecektenonlara bir tadmlk da olsa ikram etmektir. Eer ikram edilmezse ocuun bir yerlerininiecei sylenir ki bu ifade, galiba kadnlarn gs imesi ile ayn olsa gerektir.

17 BADAT GB DYAR OLMAZ

Dilimizdeki "Ana gibi yr, Badat gibi diyar olmaz." sznn asl muhtemelen "Ane gibiyar; Badat gibi diyar olmaz." eklindedir. nk szn aslndaki Ane kelimesi, Badatyaknlarndaki sarp bir uurumun kuatt dik bir geidin addr. Badat gibi (gzel) ehir,Ane gibi de (sarp, ama manzaral) yar (uurum) olmaz, demeye gelir. Ancak siz Badat'nOsmanl Trk' iin nemine baknz ki oradaki Ane'yi anne yapvermi. Tpk "Yanlhesap Badat'tan dner." szyle Badat'n eskiden beri bir ilim merkezi olduununaltnn izilmesi gibi.

18 BALTA ASMAK

Yakn zamanlara kadar halk arasnda balta asmak (balta olmak) deyimi, "kaba kuvvet ilehaksz kazan elde etmek, zorbalk ile hara almak" gibi anlamlarda kullanlmtr. Bir kiiyi korkutarak yaplacak iten pay almak, ahlak ve ekonomik yapnn bozulduu dnemlerde ortaya kan sosyal hastalklarn banda gelir. Bugn etelerin yapt ii,Osmanl'nn bozulma dnemlerinde yenieriler yapm ve bunun iin de balta asmay dethline getirmiler. Bu deyim de tarihin ac hatralar arasnda bylece yer alm ve adunutularak uygulamas bugne kadar yaamtr.Osmanl Devleti'nde iler rndan kmaya balaynca, bozulma btn kurumlara sramt. Yenieriler bu srada pastann byk dilimi peinde akla hayale gelmeyecek suiist

17


18/70

imaller yapmaktan ve 18. yzyla doru deta bir ehir ekyas olarak yaamaktan geridurmadlar. yle ki artk hukuk devleti hak getire!.. stelik hak ve hukuku da kendi kafalarna gre yorumlayan ve onlara arka kan devletllar, brokratlar, askerler var iken...Hara almay kazanlm hak gibi gren ve bunun iin her frsat deerlendiren zorbayakar, gcn yitirmi devlet ne yapsn?!. Zorbalk o derece ileri gitti ki stanbul'da nerede

paral i varsa, yenieriler bir yolunu bulup mdahil oluyorlar ve sahibini haraca kesiyorlard. Sz gelimi bir yerde inaat m balam, hemen gidip daha yeni ykselen duvara,kendi mensup olduklar orta iaretini tayan bir tahta akyorlard. Bunun anlam, "Artk

bu bina bizim korumamzdadr ve kimseden zarar erimesine msaade edilmeyecektir."idi. Sanki o binaya zarar eritirmek isteyen varm gibi... Maksat, bina sahibinden zamanzaman hara almaktr. Eer vermez ise ilk zarar, bir kundaklama operasyonuyla phesiz

yine ayn yenierilerden gelir. Zenginlerden birinin kz veya olu evlense, hemen gidilirgelini tayacak atn zengisine orta iareti tayan bir plaka aslr ve dn sahibindenpara szdrlrd. Eer vermeyecek olurlarsa o dnn gereklemesi biraz zor grnrd.Derlerdi ki "Gelin ata bindi; ya nasip..." Dn sahibi, isterse hara vermesin.

Yenieriler arasndaki ehir ekyal giderek o raddeye gelmiti ki eskiden orta (blk)

adna i gren sergerdeler ortalarn da unutup kendi ahs karlar iin i grmeye baladlar. Orta iareti asmak yerine bu sefer balta asmay yelediler. Herhangi bir yere baltaasan yenieri mensubu, harac da tek bana gtrmeye balad. Satlacak binalar ile gayrimenkuller, pazara getirilen mallar ile iletme ve retim messeseleri, bu tr gruplarn

baltalaryla peylendi. Bunun en youn uygulamas da stanbul limanlarna gelen ticaretgemilerinde yaanyordu. Ne zaman limandan bir gemi girse, bir zorba yenieri gider geminin babafingosuna bir balta asard. Artk, gemideki tacirlerin alm satmndan ve yklemelerden elde edilecek gelirin belli bir yzdesi bu yenierinindir. Gemilere balta asma gelenei o derece ileri gitti ki stanbul'un deniz ticaretini olumsuz etkileyen bir hareket olaraksonunda tarihe de geti.

Sultan III. Mustafa'nn u drtl tam da balta aslan yllar anlatr:Yklptr u cihan sanma ki bizde dzele Devleti erh-i deni verdi kamu mbtezele imdi

Ebvb- Sadet'te gezen hep hezele imiz kald hemn merhamet-i Lem-Yezel'eCihan oktandr yklp gitmede; sanma ki bizde dzelir. Alak felek, devleti batanbaaaalklar eline drd. imdi artk stanbul kaplarn dolaanlar, hep ayak takm.imiz, Allah'n merhametine kald vesselam!..

19 BALIK KAVAA IKINCA

Son Posta gazetesinin 25 Mays 1940 tarihli nshasnda "Hindistan'da balklar kavaa

kmaya balad" eklinde bir haber vardr ve altnda u bilgi mevcuttur:"Hindistan'da ve Hindiini'de Anabas adnda ok garip bir balk vardr. Bu balk, sudandar kp yz metreye yakn yryebilmektedir. Bu yolu otuz dakikada almaktadr. Bu

balklarn gl kuvvetli olanlar, aalara da trmanmaktadr." Bu haber, besbelli ki imdiki asparagaslarn babalar tarafndan yazlmtr. Haberin tek okunabilirlik gerekesi dedilimizdeki "balk kavaa knca" deyimi olsa gerektir.Kavak aac, sulak yerlerde hzla yetien ve kerestesinden istifade edilen bir aa olduuiin bizim corafyamzda daima var olagelmitir. Bugn, Anadolu'da kavak kelimesiyletretilmi yer isimlerini (Aynalkavak, Kavaklar, Uzun Kavak, vs ) sralamak bile uzunca

bir liste yaynlamay gerektirir. Trklerimizde, edebiyatmzda (servi yerine), folklorumuzda kavak sembolizmine ska rastlanmaktadr. Dilimizde, gerei yaplamayacak vaatlerianlatmak, gya onlarn icra zamann bildirmek zere "balk kavaa knca..." denir.Gya, baln kavak aacna kmas nasl imknsz ise, bu tr vaatlerin gereklemesinin

18


19/70

de yle imknsz olduu anlatlmaktadr. Oysa bu deyimdeki kavak sznn kavak aacyla bir alkas yoktur. Burada anlan kavak, stanbul'da bulunan Kavak semtleridir.stanbul Boaz'nn Karadeniz'e alan noktasnda iki yerleim alan vardr. Bunlardan

Asya'dakine Anadolu Kava, Avrupa'dakine de Rumeli Kava denilmektedir. Kavaklar,ok rzgrl ve akntl olduu iin burada balk avlamak imknsz gibidir. Hatta bu blg

ede balk da fazla elemez ve burada balk tutulup karaya karlamaz.Tahminimiz o ki bu deyim stanbul civarnda tretilmi; ama git gide dier ehirlere deyaylnca stanbul'daki bu semtleri bilmeyenler tarafndan Kavak ad, kavak aac gibi anlalm ve 'balk Kavak'a knca' deyimi de kavak aacyla ilikilendirilmitir. nk deyimin anlam her iki okunua da uygundur. Mamafih, aaca bir metre kadar trmanabilen

bir balk cinsinin olduu ve bunlarn, sular ekilen bataklklardaki kavaklara trmandklarda bilinmektedir.

Yine deyimlerimiz arasnda bulunan "Banda Kavak yelleri esiyor" benzetmesinde de szkonusu kavak yeli Kavaklar'da esen iddetli rzgrdr ki kontrol altna alnamayan, bildiince de hareket etmekten dolay bir ie yaramayan dncelerin sahipleri iin; yani delikanllk cokunluunun aykrln anlatmak zere kullanlr.

20 BAM TELNE BASMAK

Bam (bem) kelime olarak evin st, at demektir. Trke'de dam olarak kullanlr. Birmusiki terimi olarak kullanlan bam telinin orijinal telffuzu "bem teli"dir. Bem, aslndakanun, tambur gibi sazlara taklan tel demektir. Bem (veya bam), sakaln dudaa en yaknolan kaln teline de denir. Telli sazlarn en stnde bulunduu ve kaln ses verdii iin butele musikide "bam teli" denilmitir. Bunun kart zir (alt) olup o da en ince teli karlar(zir bem = alt ve st, ince ve kaln teller).Eskiler, en yksek perdeden name karan bam telinin sesini, baran, fke ile sesini

ykselten kiilerin kprmelerine benzetmiler ve bunun adn "(Birinin) bam telinebasmak (veya dokunmak)" diye koymular. Eer birisini ar derecede kzdracak bir szkasten sylyorsanz, karnzdakinin bam teline bastnzdan hi pheniz olmasn.nk o da bam telinden ses verecek, hm ile kubbeleri nlatacaktr.

21 BEL BALAMAK

Birisine gvenmek, bir ie mit balamak yerinde kullanlan bel balamak, dilimize tarikatritelleriyle yansm bir deyimdir. Sufiler, bir tarikata girmek ve ikrar vermek anlamnda

bel balamak derler. Ftvvet ehli, kendi halkalarna dhil olanlara et (ynden dokunmu

kemer) kuata gelmilerdir. Mevlevilikte buna elif nemet (keeden dokunmu uzuncakuak), Bektailikte de ti-bent denilir. Bir kii tarikata girince beline balanan bu kuak,derviin, artk o yolun btn yasaklarn kabul ettii, btn emirlerini yerine getireceianlamna gelir ve bu hususta kuak kuatma merasiminde kendisine telkin olunurdu.Hayat tarznda kkl deiiklikleri ngren bel balamak, insana bir tr kurtulu ve gvenhissi telkin eder; bylece bel balayan kii de huzur bulurdu. Bugn deyim, daha ziyadeolumsuz anlamyla "Sana bel balamtm, bu ie bel baladm, ona bel balanmaz, byle

bir ie bel balamak doru deildir" gibi kullanmlaryla yaar. Tarikatlarn gittike yozlat dnemlerin hatrasn tayan deyimin giderek tasavvuf anlam unutulmu, dilimizde gvensizlik anlamyla yaamaya devam etmitir.

19


20/70

ngilizcede "Why all this unnecessary fuss (Bu gereksiz acele niye)?" diye bir deyim vardr.Bunun Trke karl "Bulgurlu'ya gelin mi gidecek?" eklinde ifade olunur.Bulgurlu, stanbul'un Anadolu yakasnda Kk amlca Tepesi'nin (Eski ad BulgurluDa'dr) Marmara'ya bakan yamalarnda, stanbul'un gzelliini en mstesna biimde

gzler nne seren bir yerleim blgesidir. imdi tamamen beton yn olan blge,1950'lere kadar henz bir ky olup ahap ve baheli evleri, havadar mekn, abhayat-misal sular ile la-tebih cennet gibi bir sayfiye yurdu imi. Yavuz Sultan Selim devrinde

buras, mer Seyfettin'in ncili Kaftan hikyesindeki Muhsin elebi'nin iftlii imi.Bulgurlu adnn, burada yaplan bir savatan sonra padiaha hadisenin "Dmanla bulgurgibi kaynama oldu," diye anlatlmas zerine verildii sanlmaktadr. 17. asrda Sultan

Ahmet'in (I) mridi Aziz Mahmut Hda hazretlerinin burada bir ilehanesi ve tekkesiolduu ve bir ziyaret esnasnda padiahn gzle grlebilen araziyi iaretle "eyhim buraykabul buyur" dedii, onun da kabul ederek her bir karn ky halkna vakfettii rivayetlerarasndadr.Semtin, aalarn, ieklerini, meyvelerini, sularn, vs. dier hurda teferruatn anlatmay

Haluk Dursun dostumuza brakarak, biz Bulgurlu'ya gelin gtrme bahsine gelelim.Bulgurlu kynn en eski detlerinden birini, her yl bahar mevsiminde burada yaplanenlikler olutururmu. Bu enlikler dolaysyla kyn ayrlarnda greler tertip edilir,

bu greleri seyretmek iin stanbul'un her semtinden kilimlerle, kurdelelerle ssl kzarabalaryla akn akn insan gelir, bunlardan pek ou, sayfiye olarak yaz boyunca buradaevler kiralarlar ve stanbul manzarasna doyarlarm. Ayn enlikler esnasnda, Hda ilehanesi yannda stanbul'daki btn Arap baclar (Afrikal halayklar, hizmetkrlar, vb.)toplanp memleketlerindeki usulden elenirler, Aziz Mahmut Hda'ye adaklarda bulunurlar imi.Bulgurlu'nun dillere destan bir zellii de dnlerinin dokuz gn dokuz gece srmesi veolan analarnn, gelinlerine z kzlar gibi muamele etmeleridir.

mdi, gzel sulan iip temiz havalar teneffs ederek byyen kara yaz pehlivanlarn yetitii bir kyden yle boylu poslu, t gibi, el ayak biimli, levent-endam bir delikanlnnhelli olmann, evre kylerdeki gelinlik kzlarn hayallerini ssledii bir vakadr. Bunadokuz gn sren peri masal dnlerinin sultan olmak, kaynana yerine kendisini el stnde tutacak bir kaynvalide edinmek gibi avantajlar da ilave olununca, grcs gelmi,nian taklm bir kzn gelin olmak iin acele etmesi tabii oluverir. Hani ya araya birmnafk girer nian bozuluverirse diye korku da ekiliyorsa; artk eyizin tamamlanmasym, harman zamannn beklenmesiymi, kimin umurunda?!.. Ate bacay sarm, acele

ve tela, gz kr etmitir. Bu durumda gen kza stanbul az deyimiyle "Bu ne acele,Bulgurlu'ya gelin mi gideceksin?" denilse "Evet!" cevabnn alnmas mukarrerdir.Bulgurlu hakknda daha geni bilgi Reat Ekrem'in stanbul Ansiklopedisindeki Bulgurlu

maddesinde mevcuttur.

23 BURNUNDAN FTL FTL GEL(DR)MEK

Nankrlk, haramzadelik ve ihanet hallerinde beddua manasyla kullandmz bu deyimdeki "fitil (fetil)" kelimesinin eskiden kullanlan drt anlam vardr:1. Lamba fitili2. Ovalamakla deriden karlan yuvarlak kir3. Yaraya konulan pamuk4. rgBu anlamlarn hemen hibiri, yukardaki deyime tam uygun gzkmyor. En sondaki rganlam, biraz eski ikence tarzlarn hatrlatyor (Yer yer dm atlm olan bir yumak ipl

20

22 BULGURLU'YA GELN GTMEK


21/70

iin ucunu sulunun burnundan azna sarktp bir ileri bir geri sararak ikence yapldnEvliya elebi yazar.) ve dolaysyla bir beddua iin elverili grnyorsa da deyimde geen"fitil" kelimesi bir arlk ls birimi olarak bambaka anlam tar. Dirhemin drtte birine "denk", dengin drtte birine "krat", kratn drtte birine de "fitil" denir. Bu durumdafitil, dirhemin kesirlerinden biri olarak muhtemelen bir damla kan arlnda olmaldr,

hakk yenilen kiinin hakk, eyledii beddua gerei zalimin burnundan damla damla (fitilfitil) gelebilsin. Hafazanallah!..

24 CEMAZYLEVVELN BLMEK

Zaman zaman duymu yahut okumusunuzdur. Eer birisinin gemiiyle ilgili olumsuzluklardan bahsediliyorsa, "Biz onun cemaziylevvelini biliriz!" denir.Cemaziylevvel, hicr takvimdeki aylardan beincisinin ismidir. Bunu takip eden aya dacemaziylhr ad verilmitir.Hicr aylarn sras yledir: Muharrem, safer, rebiylevvel, rabiylhir, cemaziylevvel,

cemaziylhr, recep, aban, ramazan, evval, zilkade, zilhicce. Vaktiyle kapkulu askerleriyle (yenieri ve svari blkleri ile acemi oca efrad) devlet memurlar, ayda bir maa(ulufe) alr ve aldklar maaa bu ay adlarndan seilmi harflerden oluan bir isim verilirmi. Buna gre drt isim ve karladklar aylar yledir:Masar: Muharrem, safer, rebiylevvel Recec : Rebiylhr, cemaziylevvel, cemaziylhrResen : Recep, aban, ramazan Lezez : evval, zilkade, zilhicce.Kelimelerin asl Arapa cmadlula ve cmadhre'dir. Arabistan'da, takvimin yrrlegirdii zamanlarda, iki ay boyunca yamursuzluktan kaynaklar kurumu. Buna baklarakda bu aylara cmadlula (ilk kuraklk) ve cmadlhre (son kuraklk) adlar konulmu.Cemaziylevvel ve hiri, halkn aylar olarak bildii recep, aban, ramazan aylar takipeder. Bunun iin eski haminneler bu iki aya "byk tvbe, kk tvbe" adn koymular-

m-.imdi gelelim "cemaziylevvelini bilirim" kinayesine:Bilindii zere Osmanllarda arivcilie byk nem verilir ve devlete ait her belge titizlikle saklanrd. imdiki gibi dosyalama sisteminin olmad devirlerde, devlet daireleri bui iin uvallar kullanr ve her aya ait biriken evrak bir torbaya doldurarak saklarm.

Ariv evrak birbirine karmasn ve arand zaman kolay bulunabilsin diye de torbalarnzerine iri yaz ile ait olduu ayn ismi yazlr, bylece mahzene indirilip kronolojik srasna konulur imi.

Yllardan birinde cemaziylevvele ait evrakn, sandk iine mhrlenip bir yere nakli gerekmi. Henz fakir bir mlzm olan ariv memuru, istenilen evrak sanda boalttktansonra bo torbay alp evine gtrm. Bir mddet sonra da fakirlik belasyla torbadan bir

i donu diktirip giymeye mecbur olmu. Ne var ki torbann zerindeki halis bezir isi mrekkep, ykamakla kmam ve cemaziylevvel yazs tam da poposunda, okunur vaziyettekalakalm. Olacak bu ya; bir gn kalem (eskiden devlet dairelerine bu isim verilirdi) arkadalar onu i donuyla grp poposundaki cemaziylevvel yazsn okuyunca fakir mlzmn srr ortaya dklm; aralarnda imal imal glmeye balamlar.Gel zaman, git zaman; mlzm efendi alp abalam, okumu yazm ve ksa srede

ykselmi. Artk kadife astarl samur krkler, mcevher ilemeli kaftanlar giyer olmu.Eski arkadalar kendisine gpta ile bakmaya ve hatta kskanmaya balamlar. Onun yceliinden bahsedildii bir gn de ilerinden biri, Canm, demi; imdiki hline bakmayn, biz onun cemaziylevvelini biliriz.O gnden sonra cemaziylevvelini bilmek, birisinin mazideki bir aybndan kinaye olarakkullanlmaya balanmtr.

21


22/70

25 CEZA-YI SNMMAR

Sanrm bu sz artk bilenimiz kalmad. Ancak ok deil, daha elli sene ncesinin insanlar, ceza-y Sinimmar denildiinde yreklerinde bir ac hisseder ve "Vah ki vah!" diye hay

flanrlard.Ceza, "iyi veya kt, bir eyin karl; ceza ve mkfat" demektir. Ruz- ceza, "Her eyinkarlnn verilecei gn, kyamet gn" manasna gelir ve iinde iyiliklerin de karl,

yani mkfat (mcazat) gizlidir. Oysa bugn kelimenin iyi manas tamamen unutulmu,yalnzca kt manasyla ceza anlalr olmutur.imdi anlatacamz hikye ise bambaka bir ceza trn konu alr:"ran ahlarndan Numan bin Mnzir elenceyi seven, dnyann zevk- sefasna dkn,

bu uurda her trl devlet imknn seferber etmeyi huy edinmi, uh yaratll bir hkmdar imi. ran halk onun zamannda zevk- sefa iinde yaam. Devlet hazinesininharcamalar bu uurda sarf edilir olmu.Mnzir, halkn rahat yaatan bir ah olarak tarihe gemek iin ne gerekiyorsa yapmaya

azmetmi. Bu uurda kendisi, halkna rnek oluyor ve dnya nimetlerinden istifade uruna hibir fedakrlktan kanmyormu.Bir ara aklna bu icraatlarn antlatracak bir kk yaptrmak gelmi. lkenin en byk vemaharetli mimar olan Sinimmar' huzura armlar: Bak a mimarba, demi Mnzir, benim iin yle bir yerde yle bir saray yap kidnyadan km alma adna hibir ey eksik olmasn! Sana iki yl mhlet!..Sinimmar, bu emri alr almaz ie koyulmu. nce lkeyi bir utan dierine dolam. Kufe'de, Frat sahillerinde hkim bir tepeyi beenmi. Gerekli hazrlklar tamamlayp hemenie koyulmu. Mnzir, hibir fedakrlktan ve masraftan kanmyormu. ki yln hitamnda saray tamam olmu ve Sinimmar, aha sarayn gezdirmi. ah, devletin ileri gelenleriyle birlikte sarayn her katna, her odasna, her penceresine geldike hayretten hayrete

dyormu. Sinimmar saraya yle bir k perspektifi vermi ki ah iin hazrlatlan odagnn her saatinde ayr renkte grnr, sabahki rengi mavi iken, kuluk vakti hava, leyin beyaz, ikindide sar olurmu. Mnzir btn odalar gezdikten sonra, Sinimmar onusarayn terasna karp gnein batn seyrettirmi. Mnzir, her dakikada heyecan artarak akam etmi. Nihayet usta mimar onu maiyetinden ve hizmetkrlarndan ayrp birmahzene indirmi. Mahzende kendisine, bir ta iaret ederek demi ki: ah- sahanm!.. Bendenizden adnza bir saray yapmam istediniz. te bu HavernakSaray, dnya durduka sizin adnz yaatacaktr. Saraynzn anahtar da u grdnzta. Eer bir gn saraydan bkarsanz yahut gnlnz ho etmez hle gelirse, u ta ekipsaray terk ediveriniz; bir saat sonra yerle bir olacaktr.Numan bin Mnzir, sanatnda bu derece maharet gsteren Sinimmar' binlerce szle vd

kten sonra, ertesi gn kuluk ayn terasta beraber imek ve madd iltifatlarn sunmakzere davet edip odasna ekilmi. nceleri ona ne tr bir hediye verse bu aheserin karl olamaz diye dnm ve hazineler balamay kafasna koymu. Ancak saatler ilerledike eytan gnlne vesvese verip "Ya bir bakas iin sarayn bir eini daha yapar yahutifre tan yerini bakasna sylerse!" diye aklna fitne salm. Ertesi gn Sinimmar, kendinden emin, insanlarn alklar arasnda sarayn merdivenlerini trmanp terasa km.ah onu Frat manzaras seyretmek zere korkuluun kenarna getirmi ve srtndan iterekmkfatn vermi. Zavall Sinimmar uuruma doru szlrken sesi kayalklarda yanklanyormu: Dier ta ahm, dier ta!..Derler ki Sinimmar'n anahtar tann bir benzeri daha var idi. O ta dierinin aksine her

yl karlp yerine yenisi konulmazsa saray yine kmeye mahkmdu.te bu hadiseden sonra ceza-y Sinimmar, dillere destan olmu.

22


23/70

Bugn Havernak Saray'nm yerinde yeller esiyor, Mnzir'in ise adn hatrlayan yok. Ancakeminiz ki dnya durduka Sinimmar ad yaayacaktr. nk o mkfat yerine cezayaarptrlmann, ceza-y Sinimmar'n sembol olagelmitir.evrenize baknz. Mutlaka bir Sinimmar ile karlaacaksnz. Dnyada zalim Mnzir'ler

var olduka elbette mazlum Sinimmar'lara da rastlarsnz. Ve unutmaynz, zalim olmakt

ansa mazlum olmak daima iyidir.

26 ADIRINI BAINA YIKMAK

Osmanl hkmdarlar, sefer esnasnda hareketlerinden ve hizmetlerinden honut olmadklar vezirlerini azletmek iin kaldklar adrn direklerini sktrp balarna yktrrlard. Bu hareket, iktidardan dme manasna eski Trk geleneklerinde mevcut olup Orta

Asya'dan itibaren uygulanmtr. Fatih'in, Karaman seferi srasnda Mahmut Paa'nn;Yavuz'un da aldran dnnde Hersekzade Ahmet Paa ile Dukaginolu Ahmet Paa'nnadrlarn balarna yktrdklar mehurdur.

Tarihte hibir vezirin, bi-gayr-i hakkn (haksz yere) adr bana yklmamtr. llkibugn...imdi, bu deyimi damn bana ykmak eklinde kullanyoruz.

27 AM DEVRMEK

am devirmek ile pot krmak hemen hemen ayn anlama gelecek iki deyimimizdir. Kayaparken gz karmak da bunlara yakn bir anlamdadr.Acemi terziler elbise dikerken kumata meydana gelen uygunsuz bzlme veya kvrmlarapot denir. Kesim veya dikim hatas saylan potun giderilmesi, gizlenmesi olduka zordur.

tlemek veya gereksiz pensler ile potu kaybetmeye almak, orada kuman krlmasna(pot krmak) yol aar ve daha fazla dikkati eker.imdi stanbul'un merkez yerleri saylan pek ok meknda eskiden eraf ve kibartakmnn sayfiye kkleri bulunur, her kk birka dnmlk arazi ierisinde balar,

baheleriyle tannrm. Zariflerden birinin, Erenky taraflarnda byle geni bir kkvarm. Bahesindeki her eit aa yannda, zellikle am fidanlaryla dikkati eker veparmakla gsterilirmi.Kk sahibi bahenin bir kesine ilve bina yaptrmaya karar verince, gereken keresteyisonbaharda tomruk hlinde getirip duvar dibine istifletmi. O vakitlerin binalar ahaptan

yaplr ve am, grgen, mee, ceviz, vs. aacn hemen her eidi kullanlrm.Sayfiye mevsimi bitince kk halk Bayezit'teki konaklarna tanmlar. Efendi, giderken

kk bekleyecek uaa yle tembihte bulunmu: nmzdeki mevsim hizmetliler iin buraya bir ilve bina yapacaz. Biz yokken bir hzarc bulup bahedeki aalarn arasndaki amlar bitir, tahta ve kalas yaparak sundurmann altna istifle.Saf uak, denileni yapmakta gecikmemi. Ne var ki istiflenmi am tomruklarn bitireceine, bahenin gzellik sembol am aalarn kestirmi. ri amlar dier aalarn zerine devrilirken de hzarcya, "Bizim efendinin cimrilii tuttu. Bu amlar tahta edince yaznglgeyi nerde bulacak?!.." diye dert yanarm.Haberi efendiye yetitirenler, Uak amlar deviriyor, bahe elden gidiyor, demiler. Bizim "am devirmek" deyimi de

buradan dilimize yadigr kalm.

23


24/70

28 ZMEY AMAK

Syleyite daha ziyade "izmeyi ama!", yahut "izmeden yukar kma!" biiminde emirkipiyle ve boyundan byk bir ie giriildiini ima eder mahiyette kullanlan bu deyiminhikyesi yledir:

Mild- sa'dan asr evvel Efes'te Apelle (Apel) isimli bir ressam yaarm. Byk skender'in resimlerini yapmakla hret bulan Apel'in en byk zellii, yapt resimlerihalka amas ve gizlendii bir perdenin arkasndan onlarn tenkitlerini dinleyip hoa gidecek yeni resimler iin fikir gelitirmesi imi.Gnlerden birinde bir kundurac, Apel'in resimlerinden birini tepeden trnaa szp tenkide balam. nce resimdeki izmeler zerinde grlerini bildirip, kunduraclk sanat

bakmndan tenkitlerini sralam. Apel, bunlar dinleyip gerekli notlar alm. Ancak birmddet sonra adam, resmin st ksmlarn da eletirmeye ve hatta teknik ynden, sanatasndan renklerin kontrast ve glgelerin derecesi zerine de ileri geri konumaya balaynca Apel, perdenin arkasndan barm: Efendi, haddini bil; izmeden yukar kma!

29 DALKAVUUNU BULMAK

Eski konaklarn kadrolu dalkavuklar olduu bilinir. Bunlar, efendilerinin skntl anlarnda onlarn her dediini tasdik etmekle birlikte, yeri gelince szn dudaktanesirgemeyen; bazen de neeli hikyeler ve nktelerle onlar elendirip rahatlatarak devletnizamna katkda bulunan, soytar tipli insanlardr. Dalkavukluk deyip gemeyiniz. Bu yleher babayiidin harc da deildir ve her birerleri imtihanla ie alnrlar.te hikye:

Vaktiyle yksek rtbeli zatlardan biri kendisine bir dalkavuk edinmek isteyip telll

rtm. Belirtilen gn ve saatte kapda baz dalkavuklar toplanmlar. Srayla imtihan odasna alnmaya balamlar. Efendi, ilk geleni yle bir szm ve sormu: Sen dalkavuk musun? Evet efendim, ben dalkavuum. Amma hi de dalkavua benzemiyorsun. Nasl benzemem efendim. Filn paann yannda be sene; falan vezirin kapsnda sene hizmet ettim.Efendi ona yol vermi ve dier aday ieri almlar. Ona da sormu: Sen dalkavuk musun?

Ayn cevaplar ve ayn konumalar... Byle birka aday snandktan sonra ieriye birisigirmi. Soru ayn:

Sen dalkavuk musun? Evet, efendi hazretleri; bendeniz dalkavuum. Amma sen yle pek dalkavua benzemiyorsun. Hakk- liniz var efendim; pek yle dalkavua benzemem. Fakat sanki biraz da dalkavua benziyorsun. Evet biraz da benzerim efendim. Efendi darya haber salm: Ben dalkavuumu buldum, dierleri dalp gidebilirler. Binlerce esef ki eskiden bir byn bir dalkavuu olurken imdi her byn yzlerce dalkavuu var. Dahas, eski dalkavuklar bazen yle hakikatli szler ederlermi ki bu szler meclise bir bomba gibi dpherkesi kendine getirirmi. Yine eseftir ki imdilerde insanlar, bir dalkavuk tutmak yerineevrelerindeki herkesten dalkavukluk bekliyorlar. Dorusu bu manzaraya baknca insan,"Nerede o eski dalkavuklar!" diye i geiriyor.

24


25/70

30 DEFN KULAINI INLATMAK

Vaktiyle, 16. asr airlerinden Ah Benli Hasan'n Hsn- Dil (Gzellik ve Gnl) adlnazm-nesir kark eserinde "defin kulan nlatmak" diye bir deyime rastlam ve ne

manaya geldiini anlamakta zorlanm idim. zm Sleyman Faik Efendi'nin, 18. yzyln sonlar il 19. yzyln ilk eyreindeki stanbul entelektel hayatnn hurda teferruatyla dolu nl Mecmua'sn incelerken buldum.

nce Faik Efendi'yi dinleyelim:Kuztdan El-Hac brahim Efendi ki ekirdi demekle mehur ve ta'lk-nvsnn mtevastlarndan ma'dd ve eser-i kalemi olarak sitne'nin ekser mahallerinde levhalar mehdidii vreste-i kayd- sutrdur. Mezkr, be-gyet mahbb'l-kulb ve ihvan meynndamuteber-u makbul bir zt- meh-medet-slb olmakla 202 (1787-1788) tarihinde Okmeydan'nda vak Tekye-i Kemnken trendznndan ol vaktin zuref-y kemn-ken ile

bteye azmyi ederken avizesi olan zile tri isabet ile geirmi ve bu madde bdi-i imtiyz-

akran olarak ol mahalde bulunan uar-y kemnken birer ikier beyt ile medh senaile baz msralarda dahi tarih vaki' olmakla bu mahalle kayd olundu.Asr- mezkrda Tekye-i Kemnken meclisinde bulunan uarnn adedine nazaran ol tarihte -be yz air bulunmak iktiz edip devr-i Ahmed Hn- Slis'den evhir-i asr- SelimHn- Slise gelince kesret-i uar derkr iken 230 (1815) tarihinden beri kllet-i erbb-ahyr ve teksl-i ashb- isti'dd u iktidardan n uarya inkraz tr ve el-yevm szleritahsne yn uar hemn be-altya bali olmayaca bedih olup bu haletin sebeb-i ma'nevsi, galiba zamn- hlin adem-i m-'aresi olmak gerektir.Burada anlatldna gre ekirdi unvanyla bilinen talik yaznn stat hattatlarndan Kadbrahim Efendi, bir gn Okmeydan'ndaki Kemankeler Tekkesi'ne gider ve oradaki okatma msabakalarnda kemann kuvvetle ekip hedef olarak konulan defe okunu frlatr.

Ne var ki ok defe deil de onun evresindeki zillerden birine taklp kalr. Okun hedefibulmamasna ramen zili delip gemesi, keman eken pazularn kuvvetini gstermek bakmndan herkesi hayrete drmtr. Bu garip vak'a zerine brahim Efendi'nin dostlar

birer beyit ile kendisini kutlar ve hatta bazlar da hadiseye tarih drrler. Faik Efendibu beyitlerden 25 kadarn kaydetmitir. Bu metinden anladmza gre eski okuluk talimlerinde hedef olarak def de kullanlmtr. Belli ki o devirlerde okun, hedefi bulduunu

belli etmesi iin defin evresine "kulak" denilen ngrdak ziller taklmaktadr. Defin kulana isabet eden okun bir nlama sesi verdii dnlerek bu zillerin sert madenlerden(demir, pirin, vb.) yapld dnlebilir. Bu durumda oku hedefe nian alp ancak zili

vurabilmekten kinaye arak tretilen "Defin kulan nlatmak" deyimi, galip ihtimal ilebyk krlar umularak giriilen bir iin ok kk bir menfaatle sonulanmas anlamnda

kullanlmtr.

31 DEMOKLES'N KILICI

Kolay grnen her ite bir tehlikenin var olduunu belirtmek yahut sorumluluk hissiniunutmamak gerektiini anlatmak zere "Demokles'in klc gibi" deriz.Hikye yle:Demokles, M.. 4. ylda Syrakusai kral olan Dionysios'un nedimlerinden birinin addr.Tarihler Dionysios'un basit bir aileden gelmekle birlikte cesareti ve kvrak zeks ile devrinde hzla ykselip lkenin kralln ele geirdiini yazarlar. Kartaca ile yapt uzun savalar neticesinde Syrakusai'yi devrin en gl devleti haline koyan Dionysios, iddet yanl

25


26/70

s bir hkmdar olmakla birlikte, adaletli davrandn gstermek zere yannda daimabir kl tar ve gerektiinde de kelle uurmaktan geri durmazm.Demokles, efendisinin sadakatini kazanarak hizmetinde bulunurken ona kralln nimetlerinden bahsetmeye ve kral olmann ne kadar rahat bir i olduunu sk sk tekrarlamaya

balam. Demokles'in bu davranna iyiden iyiye can sklan Dionysios, nedimine bir

ders vermek istemi. Szn yine krallk nimetlerine geldii bir gn demi ki:Demokles, senin de bir sre kralln nimetlerini tatman istiyorum. Yarn btn gnbenim tahtma sen otur ve lkeyi dilediince ynet.Demokles, hayal bile edemeyecei bu iltifat karsnda ok sevinmi. Bir gnn beylii

beylik diyerek, ertesi gn iple ekmeye balam. Ne var ki Dionysios o gece adamlarnaemredip devaml yannda gezdirdii klcn, at kuyruundan bir kla balatarak tahtn tamzerine astrm.Ertesi sabah byk bir heyecan ve evkle tahta oturan Demokles bir de bakm ki banntam zerinde bir kl sarkmakta. Ha dt, ha decek... Demokles tahta oturmu oturmasna ama gn boyu souk ecel terleri dkm. Kraln klc olduu iin de onu yerindenindirtmeye cesaret edememi. Sonunda, anlam ki can korkusu ekerek tahtta oturmak

mutluluk deil, ancak ikence; bu artlarda krallk da dtan grnd gibi huzur vemutluluk deil, bilakis korku ve tedirginlik kaynadr. Velhsl Demokles, btn gntahtta oturmasna ramen hibir icraat yapamam. Akam olunca Dionysios kendisine: Nasl, demi, Demokles, kralln tadna vardn m? Demokles cevap vermi: Hametmeap, krallk tatl olacakt ama yazk ki kl Demokles'in deildi.

32 D BLEMEK

Husumetleri anlatmak iin kullandmz bir deyimimizdir, "di bilemek." Hani yle, fkenin insana yaptrabilecei btn ktlkleri iine alr bu deyim. An yakalad anda

mahvetmeye, hayatn sndrmeye, rzkn kesmeye hazrdr birine di bileyen kii. Oysadeyim, hi de yle kt bir hatray yanstmaz.Bir hadis-i erifte, "Eer mmetime ar gelmeyeceinden korkmasaydm, her namazdaonlara misvak kullanmay emrederdim" buyrulmutur. Di salnn ne derece nemliolduunu her frsatta iln eden modern tbba rnek olacak bu dsturu atalarmz, o derecetitizlikle uygulamlardr ki misvak, onlarn hayat prensiplerinden biri olmu, en zor artlarda dahi unutulmam, ihmal edilmemitir.Rivayete gre, sabah vakti Mslman ordularn kararghn uzaktan kefe kan bir Halmfrezesi, onlarn sabah lacasnda dereye indiklerini, ellerindeki aa paralarn dilerineaa yukar srdklerini, sonra su ile ellerini, yzlerini, ayaklarn ykayp gittiklerinigrp bunun ne olduunu anlayamaynca bir nevi harbe hazrlk seremonisi yaptklarna

kendilerini inandrrlar. Gelip ordu iinde bunu dillendirdiklerinde, ortalk birbirine girerve u yolda cmleler yksek sesle sylenmeye balar: Mslmanlar, yine bilmediimiz bir harp hilesi yapyorlar anlalan. Hem bu sefer dilerini de bileyerek bizi paralamak niyetindeler. Banz kurtarn!Zavall Hal askerinin giysisi gibi kalbi de kararm olmal ki di temizlii gibi bir medeniyet emaresini, kendi iinde bulunduu vahetle tevile kalkyor ve zihninde malubiyetikabul ediveriyor. Gerekten de sabah namazndan sonra atlarna binip dman zerinesren gaziler, karargh yerinde bulurlarsa da ordudan bir eser bulamazlar. adrlardan

birinde yakaladklar yaral bir Hal askeri, tir tir titreyerek onlara yle der: Kefe kan askerler, sizin di bilediinizi grmler. Bu haberi duyunca hi kimse sizinle savamak istemedi ve benim gibi yarallar da brakp ekildiler.

26


27/70

33 DOKUZ DOURMAK

engelolu Tahir Paa (. 1851), Osmanl bahriye tekiltnn slah iin gayretle almbir amiraldir. Kaptanderya olduu dnemde Bahriye Dairesi, Kasmpaa'daki Divanhane(imdiki Kuzey Deniz Saha Komutanl) binasnda bulunuyordu. O srada, padiah irad

esiyle btn Kasmpaa ve Galata havalisinin asayi grevi kendisine verilmiti. Acmaszve tavizsiz bir kiilie sahip olan paa, ie, gece fenersiz sokaa kma yasayla balad.Yasan kontrol iin zellikle zifiri karanlk gecelerde avularyla sk sk kendisi de teftie kp sulular cezalandryordu. Onun yine byle teftie kt gecelerden birinde, yasaa uymayan yirmi kadar adam toplayp huzuruna getirmiler. Bizzat kendisi sorgulamaya balam: Bre syle, emrimin ramna fenersiz olarak nin sokaa ktn? Paam, bendeniz ttn tiryakisiyim. Baktm ttnm kalmam, bir fiek aynga almakiktiza ettiydi...Paa adamn szn kesip grlemi: Vurun buna elli denek!

kinci adam alp yine sormu: Bre haylaz! De bakalm, nin fenersiz sokaa ktn? Paa hazretleri, ne yalan syleyeyim, ben akamcym. Bizim Panayot'un meyhanesinde

bir iki tek atmadka uyuyamam. Vurun buna altm sopa!Byle byle, Kasmpaa ve Galata'nn ayak takmndan hezele gruhu lykyla cezalandrmaya balar. Sra onuncu adama gelince, paa ona da sorar: Gel bakalm herif! Sen niye sokaa fenersiz ktn? Adam titreyerek anlatr: Paa hazretleri! Karm hamile idi. Sanclar tuttu. ki sokak ilerimizde bir ebe vard. Onuarmaya gitmem iktiza etti. Ancak, feneri gndzden komu dn almt. Mecburkaldm, fenersiz ktm... Sonras malm, avularnz beni derdest edip huzur- lilerinize

getirdiler.Paa, adamn hlinden doru sylediine kanaat getirip bunu tahkik iin hemen, adamlarndan birini zavallnn tarif ettii adrese gndermi. Bir eyrek kadar sonra haberci, soluksolua gelip kadnn gerekten dourmak zere olduunu haber vermi. Paa, sakalnavucuna alp bir yandan emrinin inendiine fkelenirken dier yandan, adamn hlineacm. Sonunda, adam affeder tarzda paylam: Seni bu kez affediyorum. Fakat karn olacak o densize syle; bir daha gecenin byle olurolmaz vaktinde dourmasn.Zavall adam sevinle evine komu ve doruca yatak odasna dalm. Bakm ki bir bebekalyor. Yreine sular serpilmi ve karsna efkatle yaklap sormu: Aman karcm. Gemi olsun, neyimiz var? Kadn, adama hi yz vermeyerek sitem

etmi: Efendi, ne kadar da rahatsn. Gya ebe aramaya gitmitin. Desene ki arkadalarnlakeyfe ktn da imdi utanmadan gelmi, hlimi soruyorsun!?

Adamck aresiz, cevap vermi: Hatun, hatun! Sen burada bir dourdunsa, sorguda sra gelinceye kadar ben dokuz dourdum.Bu deyim, dilimizde, sonucu merakla beklenen uygulamalarn tedirginliini bildirmekzere kullanlr.

27


28/70

Gizli kapakl iler yapanlar hakknda sylenen dolap evirmek deyimi, bize eski konak geleneinin bir yadigrdr.Ka g devirlerinde, zengin konaklarnn erkekler ksmna selmlk; kadnlar ksmna daharem(lik) denilirdi. Aile dndan kimseler geldii vakit, kadn ile erkekler ayr oturduklarndan konan harem ile selml arasndaki duvarda bulunan dolap devreye girer ve iki

taraf arasndaki hizmetler bylece yrtlrd.Dolap, eksen etrafnda dnen, silindir eklinde bir aparattr. Raflar hlinde dzenlenmitirve kadnlar tarafndan raflara yerletirilen yemekler, dolap evrilerek erkekler ksmnageer, oradan boalan kaplar yine ayn usul ile alnrd. Eski konaklarn ounda yemekservisi byle yaplr, mahremiyet hissi de dolaplarn her vakit kullanlmasn zaruri klard.

Akn, her devrin en geerli duygusu olduuna phe yoktur. Konaklardaki halayklar,arabaclar, bahvanlar, vs. ve alar, hizmetiler, yamaklar, dadlar, kalfalar arasnda,frsatn bulunca ilnak iin krmz gl demetleri, iekler, ipekli mendiller, lokumlar,lavantalar, vs. de bu dolaplara konularak kar tarafa gnderilir, bylece konak sahibinesezdirmeden dolap evrilmi olurdu. Hseyin Rahmi'nin romanlarnda, heyecanl rnekleri abartlarak anlatlan dolap evirmelerden gnmze, bu deyim kalmtr.

35 EDEP YA HU!

Osmanl Trkesi'ni bilenlerimiz, birtakm eski hat levhalarna bakarak atalarmzn hangidsturlar erevesinde bir hayat felsefesine sahip olduklarn az ok kestirebilirler.Eskiden evlerin, resm dairelerin, ibadethanelerin ve insan aya basan pek ok meknnduvarlar, bu tr levhalardan en az birka tanesiyle tezyin edilmi olur ve en dikkatsiz nazarlar bile kendine celp edecek sslere, tezhiplere, bezemelere, ilemelere sahip bulunurlarimi. Bunlardan birisi de "Edep ya Hu!" ibaresidir.En fazla talik yahut celi sls hat ile yazlan bu ibare, aslen tarikat adabna mugayir bir

hareketi sadr olan dervie hitaben, mrit azndan dklr. Ancak zamanla yalnzca tasavvuf evreleriyle snrl kalmayp btn bir Trk-slm kltrn kaplayacak ekildehret bulmu, yaygnlamtr. Bu bakmdan tasavvuf meknlarn haricinde dahi Edep yaHu'lara rastlamak mmkndr. "Edep ya Hu!" hatlarnn stat hattatlar elinde eitli istiflere brnen ekillerinden en yaygn olan bir Mevlev sikkesini sembolize eden eklidir

ve genellikle de sikkenin evresinde u beyit yer alr:Ehl-i irfan arasnda aradm kldm talebHer hner makbul imi ill edeb ill edeb

Bilgeler, meclisinde kendine uygun bir hner arayan kiinin her hnerden daha ok edebimakbul saymas, suflerin toplum vicdanna ne derecelerde tesir ettiinin de delilidir.

slm, elbette bir edep dinidir; ancak tasavvufta edebin apayr bir yeri vardr. Tarikatadabnn her kademesinde edep n plandadr. Suf, canl olsun cansz olsun -ki onlara greher yaratlmn can olduu farz edilir- her eye ve herkese kar edebini korumak zorundadr. Kapnn arplmadan yavaa rtlmesi bir edeptir. "Kapy kapat" denilemez (Allahkimsenin kapsn kapatmasn); belki kapy rt, yahut srla denilebilir. "Lambay (mumu,) sndr" denilemez (Allah kimsenin n sndrmesin); lambay dinlendir denilir.Keza lamba yaklmaz, ancak uyandrlabilir. Birisi konuurken szn kesmek, gizli konumak, mecliste fslt ile lkrd etmek, iaret ve imar etmek, vs. hep edebe aykr davranlardr. Gezerken yere, ayan sesi duyulmayacak derecede yumuak baslmaldr.Kapdan klrken arkasn dnmek edepsizliktir. Kap eiindeki ayakkablar daryadeil (zira bunun manas "git, bir daha gelme" demektir), ieriye doru evrilir. Uyuyan

birini uyandrmak iin onu sarsmak yahut adn nlemek abestir. Bunun yerine yastnaparmak ularyla vurulup hafif sesle "Agh ol erenler!" denilir. Uyanan kiinin de yataktan

28

34 DOLAP EVRMEK


29/70

kalkarken yastn pp yorganyla grmesi (grmek, tasavvuf tabiatndandr vepmek, yahut permi gibi dudaa dedirmek manalarna gelir) bir edep kaidesidir. Birey alnp verilirken keza ayn kaide geerlidir. Yemek yiyenin az aprdatmas, azdalokma varken konumas, kahveyi, ay hprdeterek imesi, fincan yahut barda ses kartarak tabaa koymas, yahut da sofrada kak ve ataldan ses kartmas edep harici har

eketlerdendir.Btn bunlara gnlk hayatn adabmuaeret kaideleri arasna girmi yzlerce dsturuilave edebilirsiniz."Edebi edepsizden ren" atalar sz, ibret alma hasletinin telkininden ibarettir. "Eline,

beline, diline" dsturu ise hakikat yolcusunun kendine ait olmayan bir eyi almamas, uygunsuz kelm sylememesi ve kimsenin namusuna halel getirmemesi demektir. Zaten edepkelimesi de e (eline), de (diline) ve b (beline) harflerinden mteekkildir ve tam manasylainsann uymas gereken dsturlarn remzidir. Erenlerin "Elin tek, dilin pek, belin berk tut!" demesi de bunun derviesidir.Sz konusu tasavvuf edebin dnda, hayatn her kademesi bir edebe vabestedir. Yemeimeden, giyim kuama, hlden kale, hkmet etmeden siyasete, nefes almadan lme,

her eyin bir edebi vardr. Gnmzde, bu edebi gsterebilecek alperenlere ihtiya vardr.Yoksa insana "Edep yahu!" derler!..

36 EL PEREV

Trk sanatlar ierisinde en kkl geleneklere sahip olanlardan birisi de musikidir. nkmehter musikisinin evveliyat, bin yl akn bir zamana kadar uzanr. Osmanl Devleti, ilkgnnden itibaren mehter ile tank yaam, dolaysyla musikinin de asla dnda kalmamtr.Osmanl mehteri, btn asrlarn birikimleriyle gelie gelie XVIII. asrda nadir bir mk

emmeliyete eriir. Bu asrda artk, Trk mehterhanesi Avrupa'da ses getirmekte, mehtermusikisi de Avrupal musiki adamlarn etkilemektedir. nk bu asrda eliler sk skmehter eliinde kabul edilir; hatta yabanc lkelere giden elilik heyetleriyle birlikte birmehter takm da gnderilir olmutur. zellikle 1699 Karlofa Bar Antlamas'ndansonra yabanc lkeler ile sk sk eliler dzeyinde grmeler, szlemeler, anlamalar, vs.hzlanm, btn bu faaliyet gruplar arasnda deiik katl mehter takmlar da yeralmtr. te bu dnemlerin hatras olarak Mehterhane de zel bir mar besteler: EliPerevi.Tarihte, Trklerin Kantemirolu (16731723) dedikleri bir zat vardr. Uzun mddetBodan Beylii yapan bu zatn asl ad Demetrius Cantemir'dir. Enderun'da Trk musikisitahsil etmi ve bilhare yazd kitaba bu konuda yapt ciddi almalar da ilve etmitir.

Kitapta, Trk musikisi sesleri iin icat ettii bir nota sistemi ile o devir saz eserlerinin notalarn da vermektedir. Bu konuda uzunca bir makale yazm olan Haydar Sanal, bukitabn adn zikretmemekle birlikte iinde yer alan Elilik Perevi'nin notalarn neretmitir.Elilik Perevi, yalnzca trenlerde icra olunan muhteem bir martr. Irak makamnda veharb dyek usulnde bestelenmi olan perev, asker marlarmz arasnda da sekin bir

yere sahip imi. O kadar ki oradaki ezgiler ve geiler pek ok Avrupal musiki adamnaparmak srtmtr. zellikle stanbul'da icra edildii zaman, Osmanl'nn btn ihtiamnomuzlayp elilerin ruh hllerine tesir eder ve deta grmelere Osmanl lehine zeminhazrlarm. Evliya elebi'ye gre bunu alan mehter takmnda, her biri bir hamam kubbesi kadar olan yz elli ift deve ksleri, fil ksleri var imi. Bayram gn ve geceleri ilesaray dnlerinde bu perev, on sekiz devletin elileri huzurunda icra edilirmi.

29


30/70

Mehter tekilt 1826 inklb ile feshedilmi ve bir daha Trk corafyasnda Elilik Pereviduyulmam; geriye, dilimizde tabasbus anlamnda kullanlan deyim kalmtr.*

*bkz. Hayat Tarihi Mecmuas, Yl 2, Say (ubat 1966), s. 35-41

37 EL KULAINDA

Eskiden birisi yanndakine, Ezan okundu mu, dediinde, eer vakit ok yakn ise, Okunmad ama (mezzinin) eli kulanda; dermi.

Gereklemesi pek yakn olan iler hakknda "(Henz olmad ama) eli kulanda!" deriz.Bu deyimin kayna Asr- Saadet'e, Bilal-i Habe'ye kadar uzanr. slmiyet yaylmaya

balayp da Mslmanlarn says artnca, namaz iin onlar bir araya toplamak zere ezanokunmas kararlatrlm ve sesi gzel olduu iin de Habeistanl eski kle Hz. Bilal, bu

vazifeye seilmiti. Ne var ki Medine'deki mrikler ve dier dinlere mensup olanlardanbaz tahammlsz insanlar, ezan okunurken sesi duyulmasn diye grlt yapmaya, ocuklar toplayp Bilal-i Habe ile alay ettirmeye balamlard. Bunun zerine Hz. Bilal, ellerini kulaklarna tkayarak ezan okumaya balad. Bilhare mezzinler, ellerini kulaklarnatkamay bir tr Bilal-i Habe snneti gibi grdler ve ezan yle okudular.

38 ESK AMLAR BARDAK OLDU

Evliya elebi, nl Seyahatnamesinde Bolu'yu anlatrken yle der:(...) Ab- hayat sular ve kutu bozas ve am ve ard bardaklar olur kim andan su ien ab-

hayat- cavidan bulur. Ol diyarda ona senek ve bodu derler.*

mdi, am aacnn ilenmesi kolaydr. stelik aacn bir zellii de suyu souk tutmas veona ltif bir koku vermesidir. Piknik arazilerindeki emelerin, am gvdelerinden aktlmasnn bir sebebi bu olsa gerektir. Ayrca, am ormanlarndan kan kaynak sular da olduka itibar grr. am ile su arasndaki bu illiyet, Evliya elebi'nin de dedii gibi amormanlar bulunduu yerlerde aatan yekpare bardaklar (veya bodular) yaplp su kabolarak kullanlmasna yol am.elebi'nin verdii malmata gre deyimi "Eski amlar bardak oldu" eklinde okumak hataldr. Geri mantk olarak eski cam krklarnn toplanp yeniden imalta sokulup bardak

yaplmas mmkndr. Hatta bir dnemin slm fetihlerinde yoksulluktan dolay

kiliselerin kk anlar da su tas olarak kullanlm olabilir. Bu durumda "Eski anlarbardak oldu" diyenler de hakl kabilir. Ancak deyimin yle bir hikyesi anlatlr:

Vaktiyle orman kylerinden bir delikanl, askere gitmi. O yllarda askerlik de uzunsryor hani. Geri dndnde kyn yaknndaki byk am aalarnn kesildiklerinigrp babasna sebebini sormu. te cevap: Olum, sorduun o eski amlar bardak oldu. Askerde iken sana gnderdiimizharlklar nereden geldi sanyorsun?

*Seyahatname, TS Ktp. Badat Kk, nr. 304, v. 278 a.

30


31/70

Becerikli, i bilir ve kvrak zekl olmakla birlikte, bu meziyetlerini kendi menfaatleri dorultusunda kullanan, bu arada ufak tefek kaamaklarla kendisine kar salayan kiilerden

bahsederken kullandmz bir deyimimiz vardr: Eski kula kesiklerden.

Bu deyimin dilimizdeki varl ta 16. asr balarna, Hac Bekta Veli zamanna kadaruzanr. Bilindii gibi Hac Bekta Veli hazretlerinin kurduu tarikat (Bektaiyye), yenierilerin resm tarikat olmu ve asker ocana girenler, genellikle bu tarikat adabnca yaamlardr. Ancak yenieriliin, daha ilk dnemlerden itibaren devirme sisteminden beslenmesi tarikatn da yozlamasn hzlandrm ve yenieriler arasnda Bekta geleneineuymayan davran ve hayat tarzlar, hogryle karlanp giderek tarikat dsturlarndanm gibi alglanmalarna yol amtr.

Rivayete gre, Bektailie girmeyi kabul eden muhiplere tarikatn artlar aklanp, bunlara uyacaklarna dair sz alndktan sonra, eyh tarafndan baz kk nasihatler verilir vetekkenin kap eiinde kulaklarndan birine bir delik alarak halka biiminde bir kpe

taklrm ("Kulana kpe olsun" sz buradan geliyor olmal). Eski kaynaklarn"mengu" ismiyle kaydettikleri bu kpe, muhibbin artk dervi olduuna iaretle, kulandan Hz. Ali'ye bal olduunu sembolize eder. Nitekim, Yavuz Sultan Selim'in kulandaki menguun da Bektalik sembol olduunu syleyenler vardr. Yenierilerin belli bir

yaa kadar evlenmeleri yasak olduundan, bu kpe zamanla onlarn mcerret (bekr) yaamay kabul ettiklerinden kinaye olarak anlm ve kula kpeli dolaan birinin yenieritaifesinden olup evlenmeyeceine inanlr olmu. "Kula deldirmek" ikrar vermek manastar ki bundan, eyh eiine ba koyup kula deldirenlerin, kendilerine telkin edilen eylerin hilfna davranmalarnn yasaklanm olduu anlalr. Ne var ki insanolu, nefis sahibi olmak hasebiyle sk sk ikrarndan dne gelmitir. Gel zaman, git zaman... Tarikata girerken mcerretlik sz verip kula deldiren dervilerden bazlar, zaman ierisinde ka

amak evlilikler yaparak yol yordam azdrdklarnda, Balm Sultan bunlar huzura arpkeyfiyeti renmek ister. lerinden birka vaziyeti inkra kalknca da onlara ders olsundiye kulaklarndaki mengularn ekip alr. Tabi bu esnada, bizimkilerin kulak memeleri

yrtlr. Bilhare halk, bunlarn eskiden Bekta olduklarn telmihen "eski kula kesik","eski kula kesikler" diye sylemeye balar.

te, sonraki zamanlarda bu cmleler birer deyim hline gelip umumilemi ve bugnherkes hakknda kullanlr olmutur.

40 EREF SAAT

e balamann uurlu ve uygun zamann tanmlarken "eref saatini bekle" telkininde bulunur yahut yaplan bir iin hayrl sonu vermesi durumunda "eref saate rastlad" deriz.Bir kimseye bir ii yaptrmann en uygun zamann bildirmek zere kullandmz bu deyimin asl eref-i saat (zamann ereflisi, muvafk zaman, denk gelme) eklinde ifadelendirilen bir astroloji terimidir.

Tarihte gk bilimleriyle ilgilenen ilk medeniyetler, Smerler ile Keldanlerdir. Mezopotamya'nn bu eski kavimleri, gk cisimlerine tapar ve yldzlarn hareketleri ile aldklardeiik konumlardan baz hkmler karrlarm. imdi astroloji dediimiz ilm-i ahkm-ncum'un esas ite buraya dayanr.

31

39 ESK KULAI KESKLERDEN


32/70

Astrolojiye gre, insanlarn ve kinatn hareket ve tavrlarnda burlarn etkisi, daima hissedilmektedir. nsanlar, hayvanlar, bitkiler ve madenlerden her biri bir burcun ve gezege-inetkisi altnda hareket eder. Duygular, ahlk, huylar, salk, rakmlardan burlar, deiikzamanlarda deiik etkiler gsterir ve bazen olumlu, bazen olumsuz sonulara sebepolurlar. Astroloji sisteminde yer alan her bir yldz ve gezegenin etkisi altndaki insan da

yldzna uygun olarak iyi veya kt cimri veya cmert, neeli veya zgn, ksaca talihliveya talihsiz dnemler yaarlar. Eskiler, gezegenlerin kutlu ve kutsuz zamanlarn tespitetmilerdir ve bir gezegenin ilk hareket noktasna dnn, onun kutlu zaman kabuledip buna zaman- eref (veya eref-i ems, eref-i kamer) demilerdir.

Yldzlarn burlar sistemindeki konumlar, uurlu (sa'd) veya uursuz (nahs) dnmlerle doludur. Gezegenlerin on iki burcu snrlayan zaman dilimlerine girileri (ykselen

bur) ve durular, o burcun gnee gre konumu ierisinde bazen uurlu, bazen dauursuz zamana denk gelir. Bu yzden, her bur iin aylk veya gnlk dilimdeki kutlu vekutsuz saatler deiebilir ve bazen ayn banda olan kutlu saat (sa'd), bir sonrakinde sonuna; birinde gn ortasna rastlayan kutsuzluk (nahs), ertesi gn akam veya sabaha rastl

ayabilir. Bunu ancak astroloji ile yakndan ilgilenenler takip edebilirler. te, uurlu olduu tespit edilen veya zannedilen byle bir zamanda balanlacak ilerin insana uur getireceine inanlr ve buna eref-i saat denilir.

Eskiler eref saate ok nem vermiler ve yldz ilminin bu ubesini ayrca ele alp ihtiyaratadyla zelletirmilerdir. Emevler ve Abbasilerden balayarak hemen btn slm saraylarnda mevcut olan mneccimlerin uratklar ilerden birisi de eref saati tespit etmek veonlar belli dnemlere ait listeler hlinde sultana sunmak olmutur. Osmanl saraynda damneccimbalk messesesi bulunur ve padiahn tahta kmas, ehzadelerin doumu veisimlerinin konulmas, sava iln, ordunun hareketi, nemli bir devlet iine balanlmas,sadrazama mhr verilmesi, bina inaatna temel konulmas, denize gemi indirilmesi,

sultanlarn dnlerinin yaplmas, vs. pek ok konunun zamann tespitte mneccimba,son sz sylemi ve iler ona gre yrtlmtr. O kadar ki eref saati bir dakika biletehir edilmeyerek btn terifat ve protokol ona gre dzenlettiren padiahlar olmutur.Sultan II. Mehmet'in, stanbul'un fethi iin mneccimlerin belirledii eref saatte seferekt rivayeti bunlardandr.

Gnmzde, al merasimlerinde kurban kesilmesi, bir ie balanlaca gn sadaka verilmesi, uur getirsin diye baz gnlerde zel davranlarn tercih edilmesi, uur szlerinintekrarlanmas, vb. pek ok dette biraz da bu eref saat anlaynn etkisinin bulunduudnlebilir.

Eski airlerin eref saatlerinin, sevgiliye vuslat n olduunu Enderunlu Fazl'n u beytinden anlyoruz:

Bir gn elbet ola eref saati Bu dil-i ikestemi ben salarmBir gn elbet sevgilinin eref saatine rastlarm da u krk gnlm yaplr.

Baknin u beytinden de eski cinci hocalarn, eref saatte muska yazdklarn anlyoruz:Ryunda l'li zre hatt- mg-br- yr rnlik yazar eref-i fitbdaSevgilinin yzndeki misk damlas ben, dudann zerinde yle durur ki; grenler, gne

burcunun, eref saatinde irinlik muskas yazdn zannederler.

32


33/70

Menfaatini dnen ve gne gre davranan, gnn gn eden oportnist insanlara eyyamc denir. Eyyam (gnler) kelimesi ile yaplan baz deyimlerde de hemen hemen aynanlam mevcuttur: Eyyam dostu (iyi gn dostu), eyyam efendisi (dalkavuk)... gibi. Dilimizde eskiden kullanld hlde bugn unuttuumuz bir de eyyam reisi deyimi vardr.

Eskiler, sabit ve tutarl bir tavr iinde olmayp yel nereden eserse oraya gre eilen kiilere, eyyam reisi derlermi. Bu gemilerin krekle seyre kt kadrgalar devrindeforsalarn, nefeslerini amak ve zinde kuvvet ile krek ekmek zere hep bir azdantempo tutarak syledikleri "Heyamola!" tekerlemesinin kayna hakknda iki rivayet

vardr. Birincisi "Hey ya Mevl!" yakarnn bir ksaltmas, ikincisi de "Eyyam ola!" temennisidir. Uygun rzgr ve msait eyyamn her iki rivayet iin de geerli olduunu sylemeye gerek yok sanrz.. Hani, nabza gre erbet verip karsndaki kiinin mizacna uygundavranarak menfaatlerini muhafaza eden insan tipleri vardr!.. Bu davrann rnekleri herada bolca grlebilir.Eyyam reisi tabirini gemiciler icat etmitir. Gemicilerin ska telffuz ettikleri rzgr kelimesinin bilinen "yel ve esinti" anlam dnda, bir de "zaman, devir, a, yaanlan gnler

ve ikbal, talih, nfuz" anlamlar vardr. Eski gemiciler, msait rzgr altnda zaten rotasnauygun seyretmekte olan bir geminin, dostlar alverite grsn diye, idaresini ele almaayeltenen gsteri merakllarna, eyyam reisi derlermi. Bu tavr halkn dilinde de eyyamreisi diye anlm ama anlamna biraz da dalkavukluk eklenmitir. Bir farkla kidalkavukluk kiiye bal iken eyyam reislii zamana baldr; rzgr nereden eserse,oradan ses verir. Hani bu tynette bir airin,Ger bana uymazsa eyyam, uyarm eyyama ben dedii bir dizesi vardr. Halkn diline"Zaman sana uymazsa sen zamana uy" eklinde yansyp sanki bir ayet veya hadis gibihkmyle amel olunan bu kastl sz, bizce tam da eski eyyam reisi tipini tarif etmektedir.Hafazanallah!..

42 FERT EKMEK

Sultan II. Abdlhamit'in gayretiyle Hicaz demir yolu yaplrken bu i Almanlara ihaleedilmi ve tabi antiyelerin nemli sorumlular, memurlar, teknisyen ve efleri Almanlardan teekkl etmitir. Tesisi biten gar ve istasyonlardan ii nakleden vagonlarn makinistleri, kondktr ve makaslar da Alm

Documents

Pala - Iki Dirhem Bir Cekirdek