T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Halk Bilimi Anabilim Dalı PİR SULTAN’IN ŞİİRLERİNİN TAHLİLİ VE DAYANDIĞI TEMELLER DOKTORA TEZİ Hazırlayan Haydar DELİGÖZ DANIŞMAN: Prof. Dr. Nerin YAYIN İZMİR-2007
Pir sultan-in-siirlerinin-tahlili-ve-dayandigi-temeller-pir-sultan-spoems-analysis-and-support-ting-bases
1. T.C. EGE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS Halk Bilimi
Anabilim Dal P R SULTANIN RLER N N TAHL L VE DAYANDII TEMELLER
DOKTORA TEZ Hazrlayan Haydar DEL GZ DANIMAN: Prof. Dr. Nerin YAYIN
ZM R-2007
2. II NDEK LER SAYFA NO
NSZ.........................................................................................................
VII KISALTMALAR
..........................................................................................
XIII G R
............................................................................................................
XIV HZ. MUHAMMETTEN XVI. YZYILA KADAR SLAM VE TRK DNYASINDAK NEML S
YAS VE D N GEL MELER................... XIV 1. XVI. Yzyldaki
Kutuplamann Ksa Bir Tarihesi:............................. XIV 2.
Hz. Muhammedin lm ve Baz Olaylar:
.......................................... XV 3. Hz. Ebu Bekir, Hz.
mer ve Hz. Osmann Halifelikleri:......................XVII 4. Hz.
Alinin
Halifelii:...........................................................................
XX 5. Emevler
Dnemi:.................................................................................XXII
6. Abbasler
Dnemi:................................................................................XXV
7. Kutuplamada Emev ve Abbaslerle Bveyhler, smaller ve Fatmlerin
Rol: Snnlik-ilik:
........................................................................
XXVI 8. Byk Trk Devletinde Merkez-evre atmas; Yaplan Yanl
Deerlendirmeler:
.............................................................................XXVIII
9. Osmanl Devletinin Asl zelliklerinden Syrlp Bakalamas ve Bunun
Sonular:..........................................................................................
XXX 10. Osmanlnn Bakalat Yllarda Kurulan Safev Trk Devleti, Osmanl-
Safev Kutuplamas ve Bunlarn
Sonular:.....................................XXXIV 11. Pir Sultann
Osmanl-Safev Kutuplamas Sonucu dam:.......... XXXVIII I. BLM P R
SULTANA A T OLMAYAN RLER VE P R SULTANLAR:......... 1 A. P R
SULTANIN OLAB LECEK RLER N GENEL ZELL KLER
....................................................................................
1 B. P R SULTANLAR
................................................................................
26 1. Pir Sultanm Haydar
......................................................................
28 Pir Sultanm Haydarn Pir Sultana Mal Edilen
iirleri................. 32 2. Aruz airi Pir Sultan
Abdal.............................................................
39
3. III NDEK LER SAYFA NO 3. Pir Sultan Abdal (Halil
brahim)..............................................................
47 4. Abdal Pir Sultan (Pir Muhammedin Babas)
.................................. 52 5. Pir Sultan
Abdal..............................................................................
66 C. P R SULTANIN OLMAYAN BAKA
RLER................................. 124 D. AL ZZET ve P R SULTAN
RLER ................................................ 142 E. .
ASLANOLUNUN P R SULTANA MAL ETT RLER ve BUNLARIN KR T
...................................................... 155 F. A.
BEZ RC N N P R SULTANA MAL ETT BAZI RLER HAKKINDA
........................................................................................
308 G. A. BEZ RC N N ESER NDEK KUKULU RLER HAKKINDA
........................................................................................
316 H. A. BEZ RC N N ESER NDEK P R SULTANLA LG L
RLER.............................................................................................
320 I. P R SULTANA A T OLAB LECEK
RLER..................................... 321 II. BLM A. P R
SULTANIN MENKIBEV HAYATI: P R SULTAN H KYES /
DESTANI....................................................................
322 B. RLERDE P R
SULTAN...................................................................
343 C. P R SULTAN VE HIZIR PAA
........................................................... 360 D.
P R SULTANIN DAMI
.....................................................................
369 III. BLM A. P R SULTANIN RLER N N TAHL L VE K
RNEK............... 401 B. P R SULTANIN RLER NDE OK KULLANDII D N
KAVRAM VE
AHISLAR..................................................................................
415 1. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH...............................
415 2. P R SULTANIN RLER NDE HZ. MUHAMMED............. 429 3. P R
SULTANIN RLER NDE HZ. AL .............................. 434 a. Pir
Sultann iirlerinde Din ve Tarih Olarak Hz. Ali .............
443
4. IV NDEK LER SAYFA NO b. Pir Sultann iirlerinde Tasavvuf
(Tarikat) Olarak Hz. Ali .... 445 c. Pir Sultann iirlerinde Menkbev
/ Destan Olarak Hz. Ali.... 454 4. P R SULTANIN RLER NDE
ALLAH-MUHAMMED-AL VE MUHAMMED-AL
..................................................................
457 C. P R SULTANIN RLER NDE D ER D N MOT F VE
KULLANILAR.....................................................................................
467 1. Kurandan Bahseden Veya yet ve Hadislerden lham Alnarak
Sylenen Drtlk veya Msralar
................................................... 467 2.
Bismillah, Salvat, Namaz, Oru, Hac, Hac, Tevekkl vb. ......... 470
3. Gnah
Sevap.............................................................................
471 4. Hell
Haram..............................................................................
473 5. Cennet Cehennem; Ahiret, Maher
(Kyamet)........................... 474 6. Melek eytan
............................................................................
475 7. Mira
...........................................................................................
477 8.
Mihman/Misafir...........................................................................
478 9. slamdan nceki Din
Bykleri.................................................. 478 10.
slamdan Sonraki Dier Din Bykleri
....................................... 480 D. P R SULTANIN RLER
NDE TASAVVUFLA LG L MOT F VE
KULLANILAR................................................................................
483 1. Ehl-i Beyt ve On ki
mamlar....................................................... 483
2. Tasavvuf Bykleri: Mansur, Nesm, Muhiddin (Arab) .............
486 3. Hac
Bekta..................................................................................
486 4. Mrit, Pir, Rehber, Mrebbi, Klavuz, Meayih, stad
............... 488 5. Tlip, Dervi, k,
Abdal............................................................
492 6. Er/Eren/Erenler; Veli / Evliya
...................................................... 493 7.
rif..............................................................................................
494 8. Zhid, Sofu, Hac, Kad, Mderris,
Mft/Hoca........................... 495 9. Drt Kap, Krk
Makam...............................................................
496 10. Tarikat / Yol
................................................................................
498
5. V NDEK LER SAYFA NO 11.
Mezhep........................................................................................
500 12. Kzlba,
Bekta..........................................................................
502 13. Cem, Cem yini; yin-i
Cem...................................................... 503 14.
Dolu, Bde, Kevser, Mey, erbet
................................................. 509 15. Sema /
Semah /
Samah.................................................................
510 16. Musahip / Yol Kardei / Ahretlik / Ahret
Kardelii..................... 514 17. Kerbel Fcias
............................................................................
517 18. Mmin Mslim, mmet,
Mevli............................................... 521 19. Kfir,
Kffr, Mnkir, Mnfk, Yezit, Mervan, Haric................ 523 20. Eba
Mslim (Yceltilen tarih ahsiyet)
....................................... 525 21. Yezit, Mervan
(Aalanan yneticiler)........................................ 525
22. Krklar /Krklar
Meclisi................................................................
526 23. ler Yediler
............................................................................
530 24. On Drt Msum/On Drt Masum-
Pak........................................ 531 25. Snnet-Yedi
Farz....................................................................
533 E. P R SULTANIN RLER NDE
AH................................................ 539 F. P R
SULTANIN RLER NDE P R SULTANLA LG L PULARI
...............................................................................................
544 1. Pir Sultann Ne Kadar Yaad
.................................................. 544 2. Pir
Sultann Okur-Yazarl
........................................................ 545 3. Pir
Sultann Hz. Aliye Ball
................................................. 546 4. Pir
Sultanda Tevella
Teberra.................................................... 547 5.
Pir Sultann kl (Saz airlii) ve Pir Sultanda alg........... 548 6.
Pir Sultann Hac Bekta Trbesini Ziyareti
................................ 549 7. Pir Sultann iirlerinde
Tarihi Olay (Trk Tarihi ile lgili) .......... 550 G. P R SULTANIN
RLER NDE TASAVVUF TEOR LER ................. 553 H. P R SULTANIN
RLER NDE KFR NDE MAN OLMASI, KFRN MAN YER NE KONMASI
................................. 560
6. VI NDEK LER SAYFA NO IV. BLM P R SULTANIN RLER NDEK NAZIM
EKL VE TRLER.............. 564 A. NAZIM EKL
....................................................................................
564 B.
TRLER..............................................................................................
568 1. Pir Sultann iirlerinde t veya Tavsiyeler
............................. 568 2. Pir Sultann ikyet iirleri ve
Nelerden ikyet Ettii............... 573 a) Kendinden ikyet
.................................................................
573 b) nsanlardan ikyet
................................................................
574 c) Din ve Tarikatla (Yolla) lgili ikyetleri
............................... 575 d) Felekten, Zamandan, Dnyadan
ikyet................................. 576 e) Yezitlerden, Sofi
(ekilci dindar)den ikyet ......................... 577 3. Pir
Sultann Beddua iirleri
........................................................ 582 4. Pir
Sultann At iirleri
............................................................. 583
5. Pir Sultann Talama iiri
........................................................... 584 6.
Pir Sultann Muamma iirleri
..................................................... 585 7. Pir
Sultann athiye Trndeki
iiri............................................ 592 8. Pir Sultann
Dvazimam (Dvaz) iirleri.................................... 592
SONU.........................................................................................................
595 KAYNAKLAR
.............................................................................................
598 ZGEM
..................................................................................................
605
ZET............................................................................................................
606
ABSTRACT..................................................................................................
607
7. VII NSZ ocukluum ve ilk, orta, lise renimim Alev-Snn
farkllnn bilindii ve yaand bir evrede gemiti. 1968-1969 retim ylnda
Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne
girdiimde bir de sa-sol farkllnn var olduunu grmtm. Alev-Snn,
sa-sol farkllklar ise ok defa i-ie giriyor ve birbirine karyordu.
Grnrdeki sa-sol ekimelerinde baka argmanlar kullanlsa da aslnda ve
derinde Alev- Snn farkll kullanlyordu. Snnlerin daha ok sac,
Alevlerin de solcu olaca yaygn kanaati ortaya kyordu. Her iki
tarafta da bu kalba girmeyenler ho grlmyor; istisna olarak kabul
ediliyordu. Sa-sol ekimesi renci hareketleriyle iddetlenmi,
kamplama ve kutuplamalar artm ve nihayet kardein kardei boazlad bir
atmaya dnmt. Ancak bu harekete halk katlmyordu. Bu hareketler
aydnlar arasnda yaanp tartlyor; renciler arasnda ise kan dkmeye
varan kavgalara sebep oluyordu. 12 Mart 1971 Mdahalesi ile buna are
bulunmak istenmiti ama bu gidiin n alnamamt. Ne zaman ki sa-sol
ekimesi AlevSnn farkllna dayandrld ve temeldeki asl ayrlk n plna
karld, ite o zaman bu atmaya halk da katlmaya balad. Artk sadece
renciler birbirini ldrmyor, halk da birbirini boazlyor veya buna
frsat kolluyordu. Kahramanmara ve orum Olaylar ve dklen karde
kanlar bunun en bilinen trajik rnekleriydi. Fakat bunlarla
yetinilmiyor, lkenin tamam ayn trajediye hazrlanyordu. 12 Eyll 1980
Mdahalesine byle geliniyordu. Btn bunlar tesadf olaylar deildi.
Elbette ki bizi ok iyi tanyan, btn zayf noktalarmz ok iyi bilen bir
el bu senaryoyu yazyor ve bu milletin kardelerine de oynatyordu.
Kendisini, kendi hassas ve zayf noktalarn aratrmayan, aratrmad iin
bilmeyen milletimizin fertleri ise farknda olmadan bu oyunda aktif
rol alyordu. niversiteye baladmn ilk yllarnda bu kutuplama,
kamplama ve atmann ciddi olarak zerinde durulmas gerektii kanaatine
varmtm.
8. VIII niversitede iken ve mezun olup retmenlie baladktan
sonra da baz ahs teebbslerim olmutu ama istediim baary elde
edememitim. Ancak ayrln tahminimden ok ve derinde olduunu grmtm.
Onun iin bu farkllk ve ayrln niversite imknlar iinde aratrlmas
gerekiyordu. Byle bir frsat Yksek retim Kanununun Geici 5.
Maddesine gre ortaya kmt. Bu maddeye gre bu kanundan nce Eitim
Enstitlerinde en az 3 yl retmenlik yapanlara doktora almalarna tez
aamasndan balama hakk verilmiti. Ben de Necati Bey Eitim Enstitsnde
1976dan 1982ye kadar almtm. Ege niversitesi Sosyal Bilimler
Enstitsne yaptm mracaat kabul edildiinde bu sahada bir doktora
almas yapmam mmkn hale gelmiti. Ben niversite yllarnda kafama
koyduum sahada bir alma yapmak istiyordum. Bunun iin bu sahada ok
konuulan, adna dernekler kurulan, halkn sevdii, aydnlarn da byk bir
ksmnn yle veya byle ilgilendii Pir Sultan tez olarak almay, bu
konunun gemiini de aratrabilmek iin tezin adn ona gre belirlemeyi
istiyordum. Tez danmanlm Atatrk niversitesinden de hocam olan Prof.
Dr. Fikret TRKMEN stlenebileceini kabul etmiti. Tezin adn Pir
Sultann iirlerinin Tahlili ve Dayand Temeller olarak belirlemitik.
almamn iinde din, tarih ve edebiyatn mhim bir yer tutacan
biliyordum. Edebiyat Fakltesinde ek bran olarak tarihi semitim ve
Do. Dr. Cevdet Gkalp Trkolu ve Dr. Fahrettin Krzolundan tarih
dersleri almtm. Grnrde sa-sol, aslnda Alev-Snn ekimesi ve atmasnn
esasn ve temelini ortaya koyup oradan Pir Sultana, onun idamna ve
iirlerinin tahliline gelecektim. Bilinenleri tekrar etmemek, her
iki taraftaki saplant ve taassuba ak dmemek iin konuya, Hz.
Muhammedin lm nndan balamam, Drt Halife devrini, Emeviler, Abbasler
dnemlerini, Drt Mezhep imamlarn, 12 mamlar incelemem ve bunlar yeni
bir gzle deerlendirmem gerekiyordu. Peinden Trklerin slamiyetle
karlamalarn, Mslman olularn, bu andaki mezhep tercihlerini, Byk
Seluklular, Anadolu Seluklularn ve Osmanllar bizi ilgilendirdii
ynleriyle tantacaktm. Bu srada bu byk Trk devletindeki birbirine ok
benzer ynleri olan, aslnda isyan diye verilmesine ramen,
isyandan
9. IX ziyade devletin asl unsurlarnn kozmopolitleen veya
taassuba meyleden devlete kar bir tavr koymas diyebileceimiz byk
hadiseyi fark etmitim. Bunlar Ouz syan, Baba syan ve eyh Bedreddin
Olayyd. Gemiteki Trkmenliin/Kzlbaln, daha sonraki yllardaki
Aleviliin bunlarla yakn ilgisi vard. Bu byk olaylar ele alp
incelemem gerektiine kanaat getirerek bunlar incelediimde, olaylarn
resm veya mill tarihilerin dedii gibi olmadn grmtm. Trkmen/Kzlba ve
Pir Sultan meselesi Osmanl Devleti zamannda ortaya kt iin Osmanllar
ayrca incelemem gerekiyordu. Bunun iin Osmanl Devletinin kuruluunu,
kuruluta aktif rol alan kiileri veya gruplar ele aldmzda, bu
safhada hissedilir bir mezhep ayrl veya ekimesinin olmadn gryorduk.
Herkes tasavvuf arlkl ve hi Evren, Edeb Ali, Hac Bekta, Yunus Emre
tipi bir mslmand. Bu devlet bir Trkmen devleti, bu devletin halk da
genelde Trkmenlerdi. Bu devleti kuranlar Anadolu Seluklularnn dlad
Trkmen halk ve onlarn din-siyas nderleriydi. Kurulutan sonra devlet
her geen gn merkezileiyor ve bu esnada nemli operasyonlar
gerekletiriliyordu: Kurucu unsurlara cephe alma ve onlar tasfiye
etmeye balama, onlarn yerini devirmelerle doldurma, nfuzlu Trk
beylerini ortadan kaldrma, dinde ise Drt Mezhep Snnilii ad altnda,
onlardan ok farkl bir Osmanl Snniliini slamm gibi takdim edip
herkesi bu taassup kalbna sokma abas gibi Bu taassuba uymayanlar
ise ok rahat bir ekilde dinsiz, kfir, zndk, kfirden de beter, Kzlba
v.s olarak sulanyor ve tasfiye ediliyordu. Btn bunlar XVI. yzylda
hat safhada yaanyordu. Bu yzyln banda kurulan bir baka Trk devleti
ise bu atmay daha da iddetlendiriyordu. Bu devlet Safev Devletiydi.
Bu yeni kurulan devlet Osmanllarn kuruluunda olduu gibi tasavvuf
arlkl bir devletti. Halk ise Osmanlnn dlad, tasfiye etmeye balad ve
Anadoludan rana g eden Trkmenlerdi. Bu devlet ah smailin kurduu bir
Trk Devletiydi. Osmanlnn dlad, horlad, devlet grevlerinden
uzaklatrd Trkmenleri, bu devlet barna basyor; onlara her trl idar
grevleri veriyordu. Bu oranda da Osmanlnn Trkmenlere dmanl
artyordu.
10. X Bu iki Trk devleti arasndaki dmanlk sonunda, Anadoludaki
Trklerin bir ksm ile randaki Trkler, nce Trkmen, sonrada Kzlba
olarak kabul ediliyor, daha sonra da bunlardan Anadolu Alevilii
ortaya kyordu (XIX. yzyldan sonra). Osmanl Devleti ise slamn
ortayolundan ve hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre Mslmanl ve
sfiliinden taassuba ve Osmanl Snnliine geliyordu. te Pir Sultan Trk
dnyasndaki bu yol ayrmnda ve iki Trk devleti arasndaki cihangirlik
yar srasnda, Osmanl Devletinin ortasnda, Sivas- Banazda yaamt.
Osmanlnn fermanlarla ve fetvalarla ok kesin olarak dinsiz, kfir,
kfirden de beter kabul ettii Trkmenler ve onlardan bir fert olan
Pir Sultan, acaba Osmanlnn dedii gibi dinsiz, kfir, kfirden de
betermiydi? Bunu anlayabilmek iin de Pir Sultann iirlerine bakmak
ve onlar incelemek gerekiyordu. Buraya kadar olan blm tezimizin
giri blm olacakt. Ancak bu ksm teksir sayfasyla 614 sayfa tutmutu.
Tekrar olduu iin verilmeyen dipnotlar hari 862 de dipnot kullanlmt.
Buna Pir Sultan, Pir Sultanlar ve Pir Sultann iirlerinin tahlilini
eklediimizde 1200 sayfalk bir tez ortaya kacakt. Bu arada tezi
zamannda teslim edemediimden dolay kaydm silinmiti. Daha sonra
karlan renci aff ile iki yllk bir ek sre verilmi ve tekrar kaldm
yerden doktora tezine devam etme frsatm domutu. Bu aamada, ilk tez
danmanm Prof Dr. Fikret Trkmen, Edebiyat Fakltesinden ayrlp Trk
Dnyas Aratrmalar Enstitsne mdr olarak gittiinden dolay Prof. Dr.
Nerin Kse (Yayn)nin danmanlnda bu tezi hazrlamam kararlatrlmt. lk
ve yeni danmanmla birlikte u karar vermitik: Bu uzun girii ok ksa
bir giri haline getirecektik. Sonra bu blm ilerde bir kitap olarak
yaynlayacaktk. Onun iin Pir Sultan, Pir Sultann iirlerinin tahlili
ve dayand temellere arlk verecektik. Bu pln dorultusunda almalarmza
baladmzda ilk iimiz Pir Sultann olabilecek iirleri ortaya karmak ve
bunun iin baz kstaslar ortaya koymakt. Bu hususta S.N. Ergun,
Glpnarl-Boratav, zellikle de . Aslanolu ve onu takip eden A.
Bezirci epeyce aba sarfetmilerdi. Onlarn bu abalarn yeniden gzden
geirerek ve baz kstaslardan hareket ederek ona ait olabilecek
11. XI iirleri tespit etmeye altk. Olamayacak iirlerin ise niin
ona ait olamayacann izahn yaptk. Pir Sultan aratrmalarnda bir baka
husus da Pir Sultan ve baka Pir Sultanlarn varl idi. Aratrmaclar bu
hususta deiik tavr sergilemilerdi: 1. Btn Pir Sultanlar bir air
kabul etmek 2. Btn Pir Sultanlar bir air deildir ama onlar ayrmaya
da imkn yoktur. Onun iin bunlarn iirlerinin hepsini Pir Sultan
iirleri veya Pir Sultan gelenei iirleri iinde ele almak gerekir. 3.
Pir Sultan ayr ve Pir Sultanlar ayr ayr airlerdir. Bunlar zor
olmakla birlikte ayrmak gerekmektedir. Bu son tezi ileri sren ve bu
almasna 45 yln veren .Aslanolu.dur. Biz de Onun almalarn esas
alarak almamza devam ettik. Zaten bu ayrm yaplmazsa XX. yzylda
sylenmi Pir Sultan iirlerinden hareketle XVI. yzyldaki Pir Sultan
ve onun devletle atmasn izah etmek gibi bir durum ortaya kyordu.
Aslan Pir Sultanla ilgili olarak zaman iinde tam olmasa da Pir
Sultan Hikyeleri (veya Destan) olumutu. Bunlardan hareketle bu
evreye mensup insanlarn (gemiteki Trkmenlerin/Kzlbalarn, bugnk
Anadolu Alevlerinin) kltrel yaplarn ve deer yarglarn ortaya koymaya
altk. Pir Sultann isyan edip etmedii, onun bir isyan lideri olup
olmad, idamnn sebepleri, onu astrd sylenen Hzr Paa, zerinde
durduumuz baka hususlard. Bu hususlarda ileri srlen grleri kritik
edip grlerimizi belirtirken Osmanl belgeleri ve uygulamalarndan da
faydalanma yoluna gittik. Pir Sultann iirlerini tahlil edip dayand
temelleri ortaya koymak iin drtlk drtlk veya iir iir tahlil yoluna
gitmedik. Pir Sultann zerinde durduu ve iirlerinde iledii
kavramlar, inanlar, verdii t ve tavsiyeleri, ycelttii veya ktledii
ahslar bulup ortaya koymaya ve bylece onun inan dnyasn, fikir
yapsn, deer yarglarn tanmaya ve tantmaya altk. Ayrca btn bunlarn
dayand temelleri bulmaya gayret ettik. Bu ekilde tantlp ortaya
karlan Pir Sultann ve onun mensup olduu evrenin, Osmanllar
tarafndan dinsiz, kfir, kfirden de beter eklinde yaplan sulamalar
hak edip etmediini deerlendirme yoluna gittik.
12. XII Gemite devlet ve millet olarak yaplan hatalar bulup
gstererek bugn benzer hatalarn yaplmamasn, kltr yapmzdaki atlaklar
bulup tamir etmeyi, farkl ynlerimizi ne kararak kavga zemini
oluturmay deil, ortak ynlerimizi ne kararak yekvcut olmay can
gnlden arzu ettiimizden dolay bu doktora tezini hazrladk. Bunlar
yapmazsak gemiteki Osmanlya, bugnk Iraka dnmemiz uzak bir ihtimal
deildir. ve d artlar olutuunda veya oluturulduunda byle bir tehlike
her zaman gndemde olacaktr. Biz bu tez zerinde almaya baladmzda
Svas Madmak Oteli Olay ve Gazi Mahallesi Olaylar henz yaanmamt.
Tedbir bizden, takdir ALLAHtan Her iki taraftan birisinin
karsndakini kendi bulunduu noktaya ekmekten veya kendi kalbna
(Osmanl Snniliine veya Anadolu Alevliine) sokmaya almaktan vaz
gemesi, slamn genel erevesinde ve orta yolunda birleilmesi, Gerek
Snnnin Alev, gerek Alevnin de Snn olaca uuruna erilmesi en byk
temennimizdir. Niyetimiz samimi ve hlisnedir. Ancak byle bir konuda
hatasz ve kusursuz olmak da imknsz gibidir. imdiden bu husustaki
zrlerimizin kabuln dileriz. Bu konuyu doktora almas olarak almamda
tevik ve yardmlarn esirgemeyen, ileride ayr bir kitap olarak
yaynlamay dndmz 614 sayfalk 862 dipnotlu almamda da tez danmanm
olan ayn zamanda hocam Prof. Dr. Fikret TRKMENe, bu doktora almamda
tez danmanlm stlenen Prof. Dr. Nerin YAYINa minnet ve kran
borluyum. Ayrca Ege niversitesi Merkez Ktphanesindeki almalarm
srasnda byk yardmlarn grdm Nadir Eserler Sorumlusu ve fedakr insan
Sabahattin Hocaoluna, bu zor ve uzun tezi yazma ve dzenleme
fedakrlnda bulunan Sezer GK Hanma ve Erdal Gk Beye de teekkrler
Bornova/ ZM R, 27.08.2007 Haydar DEL GZ
13. XIII KISALTMALAR Ali Balm A.B. Abdlbaki Glpnarl A.B.G. Ad
Geen Eser A.G.E. Ad Geen Dergi A.G.D. Ad Geen Mecmua A.G.M Ali zzet
zkan A. z. Besim Atalay B.A. Cavide Ca. Cahit ztelli C.. Dervi
Ruhullah D.R. Fuat Kprl F.K. Hasibe atba H.. Haydar Deligz H.D.
brahim Aslanolu .A. lhan Bagz .B. Maarif Kitabevi Ma.K. Mehmet Erz
M.E. M. Sabri Koz M.S.K. M. akir (lktar) M.. Pertev Naili Boratav
P.N.B. Rza Tevfik (Blkba) R.T. Sadettin Nzhet Ergun S.N.E. Selami
Munir Yurdatap S.M.Y. Vahit Ltfi Salc V.L.S. Ziya Grel Z.G.
14. XIV G R HZ. MUHAMMETTEN XVI. YZYILA KADAR SLAM ve TRK
DNYASINDAK NEML S YAS VE D N GEL MELER 1. XVI. Yzyldaki Kutuplamann
Ksa Bir Tarihesi: Pir Sultann yaad XVI. yzylda Osmanl Devleti byk
bir imparatorluk haline gelmitir. Ykselme dnemini yaamaktadr. Fakat
dtaki byklne ve azametine ramen ieride durum bundan ok farkldr.
Devlet, devletin kurucusu olan Trkmenlerle/Trklerle ve onlarn
nderleri ile (siyas, din, tasavvuf ynlerden) kavgal hale gelmitir.
Devletin kuruluunda aktif rol oynayan bu unsurlar ve deerleri
dlamaya, hor grmeye balamtr. Bu unsurlar siyasi olarak tasfiye
etmeyi esas gaye haline getiren devlet, bu plannda dini kullanm,
Osmanl Snniliini icat etmi ve slam bu Osmanl Snnilii taassubuna
hapsetmitir. Bu hedefine ulamak iin de tasfiye etmek istedii
unsurlar rafz, mlhid, dinsiz, kfir, hatta kfirden de beter olarak
iln etmi, bu sulamalar fetvalarla, fermanlarla din ve idar bir
temele oturtmutur. te XVI. yzylda ok ak olarak ortaya kan bu
kutuplama ve atmann balangc ok eskilere, Hz. Muhammedin lm nna ve
ondan sonraki halife seimlerine, Emev ve Abbas saltanatlarna,
Trklerin Mslman olduu ilk yllara, bu yllardan itibaren kurulan Byk
Seluklulara, Anadolu Seluklularna ve Osmanl Devletine dayanmaktadr.
slamn ilk yllarndaki siyas mcadele zamanla din bir zemine
oturtulmu, artk bundan sonra siyasler, dini kullanarak saltanatlarn
devam ettirmenin yollarn bulmulardr. Bu durum Emevlerden balayarak
Abbasler, Seluklular (her iki Seluklular) ve Osmanllar zamannda aka
grlmektedir. Bu genel kaidenin istisnalar vardr ama genelde byle
olmutur. XVI yzyldaki devlet-halk veya devlet-Trkmen/Trk ekimesini
ve bu srete idam edilerek ldrlen Pir Sultan bu erevede
deerlendirmek gerekmektedir. slam ve Trk dnyasndaki bu ayrlk ve
atmalarn bizi ilgilendiren nemli olaylarn ksaca gzden geirerek Pir
Sultan dnemine gelmemiz gerekmektedir.
15. XV 2. Hz. Muhammedin lm ve Baz Olaylar: Hz. Muhammed,
Cahiliye Dnemi Araplarn slama sokmak, onlar bu dnemin cehaletinden,
vahetinden kurtarmak iin her trl mcadeleyi vermi ve sonunda slam,
Arap yarmadasnda hkim bir din haline gelmitir. Bu yllarda Hz.
Muhammede en fazla direnen ve sonunda mecburen Mslmanl kabul
edenlerin banda meyyeoullarndan Ebu Sfyan gelmektedir. Haimoullarna
mensup Hz. Muhammed ve onun tebli ettii slam karsnda meyyeoullar ve
onlarn nderi Ebu Sfyan yenilmitir ama, bunlarn ilerinde byk bir
kini de sakl tuttuklar ve yenilginin cn almak iin frsat kolladklar,
sonraki yllarda cereyan eden siyas olaylarn seyrinden anlalmaktadr.
Bunun iin Muaviye, Yezit ve Emev idarecilerinin byk bir ksmnn Hz.
Muhammed ve Hz. Ali nesline yapt zulmler hatrlanmaldr. Hz. Muhammed
dnemi slamn birlik-beraberlik dnemidir. Btn sahabeler Hz.
Muhammedin ve slamn emsiyesi altnda yek-vcut haldedirler. lk
Mslmanlar arasndaki ilk ihtilaf Hz. Muhammedin lm annda ortaya
kmtr. Buna vasiyet veya krtas olay denmektedir. Hz. Muhammet lmek
zere iken, Mslmanlarn armamalar iin bir vasiyet yazdrmak istemi,
fakat bu vasiyetin yazdrlmas engellenmi, sonra da Hz. Muhammed bu
isteinden sitemli bir ekilde vaz getiini bildirmitir.1 Bu vasiyet
daha sonraki dnemlerde devaml tartlm ve tartlmaktadr. unu syleyelim
ki lm nnda sradan bir insann bile istei yerine getirilmeye allrken,
iki cihann vnc Hz. Muhammedin son arzusu da yerine getirilmeliydi.
Bylece Mslmanlar arasnda ilk atlak da meydana gelmemi olurdu. lk
Mslmanlar arasndaki ikinci nemli ihtilaf, halifelik seimi srasnda
olmutur. Hz. Muhammedin lm gerekleince Hz. Ali ok az saydaki
akrabasyla cenazenin banda kalp defin ileriyle megul olmutur. Bu
srada Hz. Muhammedin ok sevdii ve ocukluk arkada olan Hz. Ebu Bekir
de oradadr. Hz. mer, Hz. Ebu Bekire gelerek Ensarn halife seimini
bitirmek zere olduklar haberini getirmitir. kisi birlikte seim
tartmasnn olduu yere 1 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s.
18; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: amzda tikad slam Mezhepleri, s.
28-29.
16. XVI gitmilerdir. Karlkl sert tartmalar yaanm ve bu srada
Hz. Ebu Bekir daha lml bir tavr sergilemitir. Oradakilere mevcut
artlar dikkate alarak Ensardan birisini veya Hz. meri
seebileceklerini belirtmitir. Hz. mer de, Hz. Ebu Bekir varken
kendisinin o makama gelmek istemediini belirtmi ve Hz. Ebu Bekire
biat etmitir. Sonra onu bakalarnn biatlar takip etmitir. Bu seimde
insiyatifi ele alp olaylar ynlendirenin Hz. mer olduunu
syleyebiliriz. Mslmanlarn bir ksm halifelik seimi ile urarken Hz.
Ali ve yakn akrabalar defin iini bitirdiklerinde, yaplan seimden
haberdar olmular ve buna ok armlardr. Hz. Muhammedin defnedilmesi
lmnn ikinci veya nc gn gerekletirilmitir. Defn ilemleri bu kadar
geni zamanda yaplmasna ramen Hz. Muhammedin cenazesinde Hz. Ali ve
yakn akrabalar ile Hz. Muhammedin klesi kran bulunmu ve Hz.
Muhammed bunlar tarafndan defnedilmitir.2 Bugnk byk ehirlere gre
bir ky durumunda olan Medinede, Hz. Muhammed gibi bir ahsn cenaze
merasimine sahabenin byk bir ksmnn katlmay ve halifelik seiminin n
plna karlmas izah ok zor bir durumdur. Devlet veya slamn yok olmas
gibi sonradan yaplan izahlar inandrc olmaktan uzaktr. Halifelik
seiminin bu ekilde sonulanmas karsnda dier Mslmanlarn hemen tamam
biat etmesine ramen Hz. Ali ile Hz. Fatma biat etmemiler, seimi
kendi lehlerine evirmek iin uramlar, fakat baarl olamamlardr. Ebu
Sfyan, bu srada Hz. Aliye yaklam ve isterse halifelii Ebu Bekirden
alp Hz. Aliye verebileceini sylemi, ancak Hz. Ali, Ebu Sfyan bu ie
yaklatrmak bile istememitir. Bu durum Hz. Fatmann vefatna kadar
devam etmitir.3 Hz. Fatma yaarken Hz. Ebu Bekir ile Hz. Fatma
arasnda bir de Fedek hurmal ihtilaf yaanmtr. Bu hurmal Hz. Muhammed
kz Fatmaya lmeden nce vermitir. Hz. Ebu Bekir ise Hz. Peygamberden
duyduu bir hadisi ileri srerek bu hurmala devlet adna el koymutur.
Bu hadise gre Peygamberler miras brakmazlar. te bu hurmal Hz.
Fatma, Hz. Ebu 2 mamiyye ias, s. 18; amzda tikad slam Mezhepleri,
s. 28-29. 3 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 38-39.
17. XVII Bekirden geri vermesini istemi, o da bu hadise
dayanarak vermeyi reddetmitir. Hz. Fatma da hem halife seiminde
kendilerinin dta braklmasndan, hem de bu meseleden dolay lnceye
kadar Hz. Ebu Bekir ile konumamtr.4 Anlaldna gre bu hurmalk Hz.
Fatmaya Hz. Muhammed tarafndan daha salnda iken verilmitir. Hz.
Muhammedin olmaktan kmtr. Braklan bir miras deildir. Daha sonra Hz.
mer de byle dnm olmal ki bu hurmal halifelii dneminde Hz. Aliye
vermitir. Hz. Muhammedin lmnden alt ay sonra Hz. Fatma lnce Hz.
Ali, Hz. Ebu Bekiri arp halifelik hususundaki grlerini, itirazlarn,
kendi tezlerini, bir bir dile getirmi, kendilerinin fikri bile
alnmadan bu sonuca gitmelerinden gcendiini anlatm, Hz. Ebu Bekir de
yumuak cevaplarla karlk verip zr dilemitir. Bundan sonra Hz Ali de
Hz. Ebu Bekire biat etmitir5 . 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz.
Osmann Halifelikleri: Yukardaki ihtilaflarn dnda Hz. Ebu Bekir iyi
bir idareci olmu, yerine Hz. meri braktn vasiyet ederek lmtr. Hz.
Ebu Bekir, ilk halife seiminde yaplan yanllar kabul ettii halde,
Hz. Aliyi yerine brakmad gibi, bu vasiyette onun fikrini de
sormamtr. stiare ettii kiiler arasnda Hz. Ali yoktur. Buna ramen
Hz. mere Hz. Ali dhil herkes biat etmitir. Hz. mer de iyi bir
idareci olmak iin aba sarfetmi, Fedek hurmaln Hz.Aliye vermi, Hz.
Hasan ve Hseyine hazineden tahsisat ayrmtr. Hz. Ali ile Hz Fatmann
kz mm Glsm ile evlenerek Hz.Alinin damad olmu ve Ehl-i Beyt ile
akrabalk kurma yoluna gitmitir. lk iki halifenin seiminde
ihtilaflar olsa bile her iki halife de ayrm yapmadan btn Mslmanlar
kucaklayarak iyi bir idarecilik rnei sergilemilerdir. Her ikisinin
de Mslmanlar arasnda hatr saylr oullar olmasna ramen, ikisi de
onlar kendi yerlerine tayin ederek saltanatn tesis edilmesi yoluna
gitmemilerdir. Hz. Ali, kerhen de olsa ilk iki halifenin 4 A.g.e.:
s. 39-40. 5 A.g.e.: s.40-41
18. XVIII halifeliini kabul etmi, onlarn danman ve mfts olarak
onlara elinden gelen yardm yapmtr.6 Hz. mer bir kle tarafndan
hanerlenince halife seimini bir uraya havale etmitir. Bu
uradakiler, cennetle mjdelenen 10 kiiden hayatta kalan 6 kiidir.
Bunlardan ikisi Hz. Osman ve Hz. Alidir. Hz. merin olu Abdullah ura
yesi deildir, ancak mavir durumundadr. Seilme art ise Allahn
kitabna, Resln snnetine uymak ve ilk iki halifenin yolundan
gitmektir. Bu arta Hz. Ali Gcmn ve bilgimin yettii kadar demi;
Hz.Osman ise artsz Evet diye karlk vermi, ra da Hz. Osman tercih
etmitir.7 Cmertlii, yumuak huyluluu ile bilinen ve Hz. Muhammedin
iki kz ile evlendiinden dolay Zinnureyn lkabn alan Hz. Osmann
halifeliinin ilk be yl iyi idare dnemi olarak kabul edilmektedir.
kinci devredeki alt yllk dnemi ise gayr- meruluk ve karklk dnemi
olarak bilinmektedir. Hz. Osman bilhassa halifeliinin ikinci
dneminde mensubu olduu meyyaoullarn aka korumu, onlar devlet
grevlerine getirmi, onun bu zaafn alabildiine kullanan akrabalar
ise mardka marmlardr. Hz. Osman; Hz. Muhammedle alay ettii iin
Taife srlen Mervann babas el-Hakemi Medineye getirmi ve ona 100
dirhem maa balamtr. Hakemin olu el- Harise Medine arsnn rn vermi,
Hakemin dier olu Mervan da zel ktibi yapmtr. Hz. Osman, stkardei bn
Ebu Serhe frikiye vilayetinin humusunu (bete birini) tahsis etmi,
harbe katlmayan baz yaknlarna ganimetlerden pay ayrm, Hz. mer
tarafndan Hz. Aliye verilen Fedek hurmaln onlardan alp Mervana
balamtr. Hz. merin tayin ettii baz sahabeyi grevlerinden alp
yerlerine kendi akrabalarn getirmitir. Hz. mer zamannda am valisi
yaplan Muaviye, Hz. Osman zamannda da ayn greve devam ettirilmitir.
Hz.Osman kendisini ve Muaviyeyi tenkid eden, zhd ve takvas ile
mehur Eb Zerril-Gfaryi Rebezeye srm, Ammar B. Ysiri 6 Flal, Prof.
Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 46-48; Sezgin, Abdlkadir: Alevlik-
Bektalik zerine Mnakaalar, Trk Yurdu, Aralk 1994, Cilt. 14, s. 88,
91 (zel Say); allar, Oral: Hz. AliMuaviye atmas, kinci Bask,
stanbul, Pencere Yaynlar, 1992, s. 83-84; Sofuolu, Prof. Dr. Cemal-
lhan, Prof. Dr. Avni: Alevilik-Baktailik Tartmalar, Ankara, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, 1997, s. 79. 7 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
mamiyye ias, s. 48-49.
19. XIX dvdrm, Muhacir ve Ensarla istiareyi terk etmitir. Bu
gibi ikyetler Hz. Osmana iletildiinde cidd bir tedbir almad gibi,
ou yakn akrabas ve ikyet sebebi olan idarecileri grevlerinden de
uzaklatrmamtr. Ktibi olan Mervan ise bazan Hz. Osmandan habersiz,
bazan da aka keyfi uygulamalarna ve sinsi almalarna devam etmitir.
Hz. Osmann bu ekildeki idaresi geni kesimler tarafndan ho
karlanmamtr. Sonunda isyan balamtr. Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed
isyanclar desteklemi, Hz. Aye de Hz. Osmann icraatlar karsnda onu,
kitabn hkmn inemekle ve kfre girmekle sulamtr. Hz. Ali bata olmak
zere hatr saylr sahabelerin araya girmesi iki taraf iin de bir sonu
vermemitir. eitli idar grevlerde bulunan meyye ailesi, onlardan
biri olan Muaviye, bilhassa Hz. Osmann amcasnn olu olan Mervan ii
yattrmaya almadklar gibi direnmeye devam etmilerdir. syan 30 gn
kadar devam etmi, isyana 10.000 cvarnda insan katlmtr. Sonunda Hz.
Ebu Bekirin olu Muhammedin de iinde bulunduu bir grup isyanc Hz.
Osman ehit etmitir.8 Hz. Osmann idar bakmdan hatalar, akrabalarna
kar zaaflar olmakla birlikte bu mcadele de tamamen siyasdir. Bu
dnemde de slamla ilgili herhangi bir farkllk sz konusu deildir. Bir
de bilhassa Hz. Ali taraftar halk evrelerinde iddia edildii gibi bu
mcadelede Hz. Ali (Ehl-i Beyt, Haimler) Emevler eklinde bir
kutuplamada yoktur. Bir tarafta Hz.Osman destekleyen (ve hatta
kullanan) meyyeoullar, dier tarafta da btn Mslmanlar vardr. Hz.Ali
ve dier baz nemli sahabeler ise arabulucu durumumdadr. Hz. Aye Hz.
Osmann iddetle alehindedir. Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed de
isyanclarla ayn saftadr. Muaviye ile Mervann olaylar karsndaki tavr
velinimetlerini atee atma pahasna devleti ele geirmek iin her yola
bavurmak eklinde olmutur. Gelecekteki kutuplamalarn ve Ehl-i Beyte
yaplacak zulmlerin temelleri ise bu 8 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
mamiyye ias, s. 50-56; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede
Alevilik-Bektailik, s. 40-44; Sirma, Prof. Dr. hsan Sreyya:
Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 20,57; ok, Do. Dr.
Bahriye: slam Tarihi, Emeviler- Abbasiler, Ankara, Milli Eitim
Basmevi, 1979, s. 13-16.
20. XX dnemde atlmaya balanmtr. meyye ailesi Hz. Osman ile
birlikte Cahiliye devrindeki imtiyazlarn yeniden ele geirmitir. Bu
aile Haimilere kar bir mcadele balatmamtr ama Haimilere kar bir
stnlk salamaya balamtr. Hz. Osman zamannda Kurann deitirildii
iddias bazan siyas iler, bazan da bugnk Anadolu Alevileri tarafndan
ileri srlmektedir. Ancak ilk i limlerinin nde gelenleri de dhil
olmak zere bugnk randaki i limler, Kurann byle bir deiiklie uramadn
kabul etmektedirler. Bunun en byk delili de Hz. Ali olarak kabul
edilebilir. Hz. Osman zamannda byle bir teebbs olsayd, Hz. Ali
buna, tek bana da olsa kar kard. Kaynaklarda Hz. Alinin byle bir
itirazna ise rastlanmamaktadr. 4. Hz. Alinin Halifelii: Hz. Osmann
ehit ediliinden sonra halife seimine gidilmi, Hz. Aliye hilafet
teklif edilmi, o bu teklifi reddetmi, Hz. Ali de ayn teklifi orada
bulunan Talha ve Zbeyre yapm; onlar da kabul etmemilerdir. Bu durum
karsnda Hz. Ali, kendisine yaplan beyat kabul etmitir.9 Ancak
lkenin idaresi gerekten zorlamtr. Mslmanlar en az gruba ayrlmlardr.
30 gn devam eden ve 10.000 civarnda insann katld bir isyan yaanmtr.
ou Msr, Basra ve Kfeden gelen bu isyanclar, halifeyi Kuran okurken
ehit etmilerdir. meyyeoullar (Emevler) ise bunlarn hepsine
direnecek ve meydan okuyacak bir gce ulamlar ve devleti ele
geirmeye hazr hle gelmilerdir. Hz. Ali btn bu glkleri omuzlamak
zorundadr. Hz. Ali halife olur olmaz Talha ve Zbeyr, Hz. Osmann
katillerinin hemen bulunup cezalandrlmasn istemiler, Hz. Ali ise
zamana ihtiyac olduunu belirtmitir. am valisi Muaviye halifeye
beyat etmeyi reddetmi, Hz. Osmann kann talep etmeye balamtr. Salnda
iken Hz. Osmann iddetle aleyhinde olan Hz. Aye, onun lmyle birlikte
Hz. Osman savunmaya gemitir. Hz. 9 ok, Do. Dr. Bahriye: slam
Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 7-9; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
mamiyye ias, s. 72, 206-207; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: slamda
Fkh Mezhepler Tarihi, s.65-67.
21. XXI Osmann iddetle aleyhinde olan Talha ve Zbeyr, Hz. Aliye
cephe almlar ve Hz. Aye ile birlikte hareket etmeye balamlardr.
Neticede Hz. Ayenin bir deve zerinde katld Cemel Vakas denilen sava
yaanm, Hz. Ali (yani devlet) bu savata galip gelmi ve Hz. Aye esir
alnmtr. Bu savatan sonra Hz. Aye pimanlk iinde kesine ekilmi, bir
daha olaylara karmamtr.10 am valisi Muaviye, Cemel Sava sonras yine
beyat etmeyi reddetmi, Hz. Osmann kann talep etmeye devam etmi, Hz.
Ali aleyhine kkrtma politikalarna balamtr. Kendisi de Emevlerden
olan Muaviye, Hz. Osman zamannda ele geirilen devletin, Hz. Ali
zamannda Emev ailesinin elinden gitmek zere olduunun farkndadr.
Bunun sonunda Mslmanlar ikinci defa kar karya gelmiler; Sffn Sava
yaanm, Muaviye yenilmek zere iken Hakem olay kurnazlkla devreye
sokulmu, sonunda Hz. Alinin hakemi Ebu Ms el-Eari oyuna getirilerek
bizzat onun tarafndan Hz. Alinin halifeliine son verilmi,
Muaviyenin hakemi Amr b. el-s tarafndan da Muaviyenin halifelie
getirildii ilan edilmitir11 . Bylece Mslmanlarn seilmi halifesi Hz.
Ali bir hile ile azledilmi, halifenin emrindeki bir memur (vali)
olan ve meru halifeye beyat reddedip isyan eden Muaviye halife
yaplmtr. Daha sonra Drt Mezhepten birisinin kurucusu olan mam afi,
Muaviyeyi devletin meru halifesine isyan ettiinden dolay bagi
olarak kabul etmitir. Bu olaydan sonra her iki taraf da reddeden
bir topluluk ortaya kmtr ki bunlara Hariciler denmitir. Hz. Ali
amllarla savamay erteleyerek bunlarla savam, onlar yenilgiye
uratmtr. Onlar da her iki halifeyi ayn anda ldrmek zere pln
yapmlar, Muaviye kurtulmu, Hz. Ali ise Abdurrahman bin Mlcem
tarafndan sabah namaznda hanerlenerek yaralanm (15 Ramazan 40), 17
Ramazan 40 (24 Ocak 661) tarihinde vefat etmitir. Irakta bugnk
adyla Necefe defnedilmitir.12 10 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
mamiyye ias, s. 74-76; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede
Alevilik-Bektailik, s. 45-48. 11 A.g.e.: s. 76-80; s. 48-52. 12
Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 80-82.
22. XXII 5. Emevler Dnemi: Bylece Hz. Alinin ehit ediliiyle
birlikte Drt Halife devri sona ermi; meyyeoullar (Emeviler),
devleti tamamen ele geirmiler, Cahiliye dnemindeki itibarlarn
tekrar yakalamlardr. Hz. Aliye yaplanlar ise hibir zaman unutulmam,
hemen her dnemde onun maduriyetini savunanlar, onun ehit ediliiyle
slamn ana izgisinden saptrlp saltanatn baladn dile getirenler
olmutur. Trkler Mslman olduklar yllarda ve daha sonralar genelde
Hz. Aliye daha yakn durmular, onun ve onun ocuklarnn karsnda
olanlar tasvip etmemilerdir. dareciler ve ulema arasnda istisnalar
olsa bile halk olarak bu kaide hemen her devirde geerli olmutur. te
halk ile devletin bu olay farkl deerlendirmesi XVI. yzyldaki
Trkmen/Trk-devlet atmasnda da rol oynamtr. Pir Sultann idam da bu
atmayla ilgilidir. Hz. Alinin ehit ediliinden sonra halk mescitte
Hz. Alinin byk olu Hz. Hasana beyat etmitir. Hz. Hasan, Muaviye ile
savamak iin bir ordu hazrlamtr. Ancak bu orduda Muaviye ile
savaacak g ve morali bulamad iin, Hz. Hseyinin itirazna ramen
Muaviye ile anlama yoluna gitmi ve halifelik hakkndan feragat
etmitir13 . Otoriter bir devlet kuran Muaviye, idar tecrbesine de
dayanarak kendisi ve slalesinin devlete tam hkim olmas iin her trl
tedbiri alm, birok ktl de bizzat kendisi ihdas etmitir. Bunlardan
birisi verdii emirle Cuma hutbelerinde Hz. Aliyi ktletmesi, ona svp
saymay det haline getirmesidir. Buna kar kan samimi dindarlar
tutuklatm, bazlarnn da kafasn kestirmitir. Onun bu emri, dier bir
Emev halifesi mer bin Abdlazizin bu emri ortadan kaldrna kadar
devam etmitir. Muaviye, Emev ailesinin hep iktidarda kalmas iin
daha salnda iken olu Yezidi veliaht tayin etmi, buna kar kanlar
para veya tehdit silahyla susturmutur. Bylece slam devletinde
balatlm olan Halifelik seimi rafa kaldrlm ve saltanat devri
balamtr. Devlet slam bir devletten ziyade dnyev bir devlet haline
getirilmi; devlet dinin emrine deil, din devletin emrine
verilmitir. Ancak Muaviyenin btn tehditlerine ramen Yezidin
veliahtln 13 Ag.e.: s. 84-89.
23. XXIII Hz. Hseyin, Hz. Ebu Bekirin olu Abdurrahman, Hz.
merin olu Abdullah ve Zbeyrni olu Abdullah asla kabul etmemilerdir.
Onlarn biat Muaviyenin lm sonrasna braklmtr. Hz. Aliye
kfredilmesine kar kanlarn ldrlmesine Hz. Aye de raz olmam, bu
hususta ona bir eli bile gndermitir. Grld gibi Muaviyenin Yezidi
veliaht yapmasna kar kanlar zellikle Anadolu Aleviliindeki izaha
uyamamaktadr. Bir tarafta Hz. Hseyin, kar tarafta da Muaviyeyle
birlikte Ebu Bekirin olu Abdurrahman, merin olu Abdullah ve ayrca
Hz. Aye yoktur. Tam tersine bir tarafta Muaviye ve Yezit, dier
tarafta da Hz. Hseyin, Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin oullar ve ayrca
Hz. Aye vardr. Bu kt icraatlar balatan Muaviye idarecilik bakmndan
olduka baarldr. Olu Yezitle mukayese edilemeyecek kadar iyi bir
idarecidir. Onun derdi ne pahasna olursa olsun devletin, kendisi
veya sllesinin elinde olmasdr. Bunu da baarmtr. Ancak yukardaki
icraatlar daha sonraki yllarda hem Mslmanlar arasndaki blnmeyi,
kutuplamay arttrm, hem de devlet Hz. Muhammed ve Drt Halife
devrindeki zelliklerinden syrlm, Bizans ve randaki gibi babadan
oula geen saltanata dnmtr. Muaviye 680 (M.)de lrken hem yerine
halife olarak olu Yezidi brakm, hem de kendi zamannda Yezide beyat
etmeyen drt kiinin beyatn almasn Yezide vasiyet etmitir. Yezidin
ilk ii de bu drt kiinin peine dmek olmutur.14 Hz. Hseyin, kardei
Muhammed b. el-Hanefiye ile yapt istiare sonucu gz nnden uzaklama
ve sonucu zamana brakma yolunu tercih etmitir. Bunun iin Mekkeye
gitmitir. Ancak bu arada Kfeliler Hz. Hseyine beyat edeceklerini
bildirmiler ve onu Kfeye armlardr. Hz. Hseyin, yakn akrabalarnn ve
sahabenin srarlarna ramen, oluk-ocuu ve az saydaki 14 Srma, Prof.
Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, stanbul,
Beyan Yaynlar, 1995, s. 17-22, 36, 104; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
mamiyye ias, s. 77, 89, 92- 96, 110-111; ok, Do. Dr. Bahriye: slam
Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 37, 39-40; Ebu Zehra, Prof. Dr.
Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, s.334; allar, Oral: Hz. Ali-
Muaviye atmas, s. 132-134.
24. XXIV taraftaryla Kfeye hareket etmitir. Bu yolculuk nnda da
Yezid, Hz. Hseyini takip ettirmitir. Hz. Hseyinin sulh abalarna ise
hi yaklamamtr. Nihayet Kerbelada Hz. Hseyin ve 72 civarndaki savas
susuz braklm ve ehit edilmitir. Hz. Hseyinin adr yamalanm ve
oluk-ocuu esir alnmtr. Esirlere her trl zulm yaplm, Hz. Hseyinin ve
savalarnn ba kesilerek Yezide gtrlmtr.15 Bylece Hz. Muhammed ve Hz.
Ali slalesi idareden tamamen uzaklatrlm, slam devleti tam olarak
meyyeolularna (Emevilere) gemitir. Bununla birlikte yzyllarca
srecek bir nifakn da temeli atlmtr. Hz. Muhammedin ok sevdii iki
torunundan birisi olan Hz. Hseyine ve onun ailesine reva grlen bu
muamele ve Kerbelda Hz. Hseyinin susuz braklarak ehit edilmesi, o
zamandan balayarak gnmze kadar hep trajik bir olay olarak
zihinlerde kalm, Mslmanlar arasndaki ayrlklarda en nemli rol
oynamtr. X. yzylda Mslman olan Trkler de bu faciadan ok
etkilenmiler ve istisnalar hari hep Hz. Hseyin tarafn tutmulardr.
XVI. yzylda Trkmen/Trk-Devlet atmas baladnda ve Pir Sultann idamnda
bu olayn mhim rol oynadn syleyebiliriz. mer b. Abdlazize kadarki
halifeler zamannda Emev idaresi ana hatlar itibariyle yukardaki
izgisinde devam etmitir. Bu izgi Hz. Aliye hakaret, Hz. Ali
slalesini sk kontrol, Mslmanlar bir sr olarak grme, ne pahasna
olursa olsun saltanatn devam ve devlet imknlarn Emev ailesi
mensuplarna tahsis etme v.s. eklindedir. Halife mer b. Abdlaziz,
halifelii srasnda Cuma hutbelerinde Hz. Alinin ktlenmesi detine son
vermi, Emevi hanedannn imtiyazlarn ortadan kaldrm ve dnyadaki
insanlarn en zahid olannn Hz. Ali olduunu sylemitir. Onun lmnden
(veya ldrlmesinden) ksa bir sre sonra tekrar eski alkanlklara Hz.
Aliye hakaret hari tekrar dnlmtr. Hz. Alinin torunlarndan mam
Zeydin halife olmak istemesine karlk zerine 15 Flal, Prof. Dr.
Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 90-105; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 56-69; Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya:
Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 37-50; ok, Do. Dr.
Bahriye: slam Tarihi, Emeviler- Abbasiler, s. 40-43; allar, Oral:
Hz. Ali-Muaviye atmas, s. 149-153.
25. XXV ordu gnderilip kafasnn kesilip yllarca bir direkte akl
vaziyette tehir edilmesi de mer b. Abdlazizden sonradr. Emev
Saltanat M. 749da Abbasler tarafndan yklmtr.16 6. Abbasler Dnemi:
Abbasler, Hz. Muhammedin amcas Abbasn soyundan geliyorlard.
Emevlerin sonlarna doru ok gizli ve planl bir ihtilal hazrln
balatan kii, bu aileden Muhammed bin Alidir.
(Abbas-Abdullah-Ali-Muhammed). Ailenin ileri gelenleri zhd ve takva
ile megul olmular, yaplan gizli faaliyeti Hz. Ali taraftarlarnn
faaliyeti olarak gstermiler, Horasanl mehur komutan Eb Mslimi ak
faaliyeti balatmak zere Horasana gndermiler (M. 745) ve onun ok byk
faydasn grmlerdir. Muhammedin olu brahim ve onun kardei Ebul Abbas
zamannda bu faaliyet devam etmi, gizli hcre almalaryla Emev
Devletinin alt oyulmu ve M. 749da da Emev Devleti yklm yerine Abbas
Devleti kurulmutur. Hz. Ali evldnn hakkn aradklarn syleyerek
taraftar kazanan Abbasler, iktidar ele geirince o aileden herhangi
bir kiiye idareyi teslim etmedikleri gibi, bir bakma sayesinde
iktidara geldikleri Eb Mslimi de hile ile ldrerek ortadan
kaldrmlardr. Hz. Ali neslinden mam Cafer bata olmak zere dier aile
fertleri, Abbasilerin aslnda asl gayesini bildikleri iin idareye
gelmeyi de istememilerdir. Ancak onlar da kendi ihanetlerini
bildikleri ve halkn her an Hz. Ali neslinden biri etrafnda
toplanacandan ve bylece devleti elden karma ihtimalinden korktuklar
iin onlar sk kontrol altnda tutmulardr. Onlarn bu aileye yaptklar
zulm Emev zulmnden geri kalmamtr. Abbasiler 756da Eb Mslimden de
kurtulunca artk Abbas saltanat balamtr. Abbasi saltanat 1258de Mool
hkmdar Hlagunun son halife Mustasm idam etmesiyle sona ermitir.17
16 Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler
Dnemi, s. 79-113, 118-119, 124-128; ok, Do. Dr. Bahriye: slam
Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 72-73; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi:
mamiyye ias, s. 40. 17 (Komisyon): Doutan Gnmze Byk slam Tarihi
(Abbasiler), Cilt: 3, stanbul, Ca Yaynlar Tic. Ve San. A.., 1986,
s. 15-28, 28-87; T.D.V. slam Ansiklopedisi, Cilt: 10, Eb
26. XXVI 7. Kutuplamada Emev ve Abbaslerle Bveyhler, smaller ve
Fatmlerin Rol: Snnlik-ilik: Gerek Emeviler, gerekse Abbasler Emev
ve Abbas ailelerinin saltanatna dayanmaktadr. Her ikisi de hem
Mslmanlar, hem de Hz. Ali sllesini sk kontrol altnda tutmular,
iktidarn ellerinden gitmemesi iin her trl tedbiri almlar,
gerektiinde kan dkmekten ekinmemilerdir. Ancak bunlardan birincisi
zaten batan beri Hz. Ali sllesine karyd. kincisi ise Hz. Ali
sllesinin hakkn aradklarn sylemiler, Mslmanlar bu ekilde pelerine
takmlar; fakat idare ellerine geince onlar da Hz. Ali sllesine
Emevler gibi davranmlar ve onlar iktidara yaklatrmamlardr. Bunlarn
her ikisi de dini, kendilerine gre yorumlamlar, dindar grnmeye
almlar, ancak kendi saltanatlarn dinin stnde tutmulardr. Hz. Hseyin
ve mam Zeyd hari genelde Hz. Ali sllesinden bu siyas iktidarlara ba
kaldran veya idareyi ele geirmek iin mcadeleye atlanlar olmamtr.
Onlar, zhd ve takva ile hayatlarn srdrmler, buna ramen zulme
uramaktan kurtulamamlardr. nk her ikisi de bu sllenin, halkla
birleerek iktidarlarn ellerinden alacaklar korkusuyla yaamlardr.
Halkn, kendilerinden ok Hz. Ali sllesini sevdiklerinin
farkndaydlar. Bunlardan dolay her ikisi de Peygamber sllesine her
trl zulm ve iddeti reva grmlerdir. Ancak aralarndaki bu ztlklara
ramen Snn ii gibi bir ayrlk bu dnemlerde henz yoktur. Farkllk
siyasdir. Onu da bu ekilde alglayan ve gzetenler iktidar
mensuplardr. Mezhep imamlar ise bu siyas iktidarn dnda kalmak iin
byk aba sarfetmiler ve Hz. Ali ailesine daha yakn durmulardr.
Abbasler zamannda ve Abbas Devleti iinde iilii benimseyen ve devlet
olmak iin Abbasilerle mcadele eden aileler de vardr. Bunlar
Bveyhler, smailler ve Fatmlerdir. Bunlar ii olarak bilinmektedir
ama Hz. Ali evlad mensuplarndan herhangi birisi aralarnda yoktur.
Bunlarn Hz. Ali evladnn dnda olduklar, Hz. Ali ve evlad adna ortaya
ktklar sylenebilir. iilik ilk defa bunlar zamannda devlet haline
gelmi, uygulama imkn bulmu ve Kitab Mslim-i Horosan Mad. s.197; ok,
Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 132-139.
27. XXVII iilik ortaya kmtr. Bu iilik, Safeviler iin de kaynak
olmutur. Bu haliyle daha sonralar Anadoluda ortaya kan Alevilikten
de ayrlmaktadr.18 Bveyhler, smaliler ve Fatmlerle birlikte artk slm
dnyasnda Snn i ayrl balamtr. Ancak Hz. Ali ve soyunu daha ok sevene
de, bu sevgiyi siyas olarak kullanana da terim yetersizliinden
dolay ii denilerek gemiten gnmze kadar bir kavram kargaas yaanmtr,
yaanmaktadr. Ayn kargaa dier cephede de grlmektedir. Bu cephede Hz.
Ali ve onun soyunu daha ok sevenler Snn olamaz gibi kabul
edilmitir. Bu anlay da gnmze kadar gelmitir. Ayn cephede, ii olann
siyas olsun, olmasn slam d ve btl kabul edilmesi de bir baka
yanllktr. Bu terimlerin yeterli olmamas ve yanl kullanlmas bizim
gemi kltrmz ok yakndan ilgilendirmektedir. Bundan dolay ok yanl
sonulara varlmaktadr. Ayn problem Batn, OrtodoksHeterodoks, Rafz
terimlerinde de yaanmaktadr. Resm tarihilerin ve resm dinin;
tasavvuf bir yorum yapan Batn, slama sonradan eklenen ve ou slam-d
olan anlay ve yaaylar Ortodoks (yani gerek slam), bunlara uymayan
veya bunlar reddedip slam ruhuna uygun bir ekilde yorumlayp yaamaya
alanlar Heterodoks veya Rafz (dinden sapm, km) olarak kabul etmek
de son derece yanltr. Bunlar dzeltilemezse kltrel dayanak bulmakta
zorlanma devam edecektir. Mesel bu anlayta Yunus Emre bile btndir,
heterodokstur. Daha sonraki yllarda onun gibi olan veya olmak
isteyenler de Rafzdir. Ebl Vefa, Ahmet Yesev, hi Evren, Hac Bekta,
Baba lyas v.b.nn da durumu ayndr. Bu manta gre Osmanl Devletinin
kurulu ve gelimesinde aktif rol alan ve ok byk hizmetlerde bulunan,
ilk Osmanl hkmdarlarnn da byk deer verdii hiler, Alp-erenler,
Abdaln- Rum ve Bacyan- Rum mensuplar da Batn ve Heterodokstur. XVI.
yzyldan sonra Osmanllar aa yukar bu dncede idiler. Ayn dnce bugn
bile epeyce baskndr. 18 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s.
130-133, 180-182; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi,
Emeviler-Abbasiler, s. 128-129, 129-130, 132-133; (Komisyon):
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, s. 327-128.
28. XXVIII 8. Byk Trk Devletinde Merkez-evre atmas; Yaplan Yanl
Deerlendirmeler: Sosyal patlamalar, isyanlar anlatmakta ok isabetli
olan Merkez-evre teorisi de klasik veya resm tarihiler tarafndan
yanl yorumlanarak gerekler alt-st edilmektedir. Bunlara gre
evredeki halk (veya halkn bir kesimi) art niyetlidir, pusudadr ve
devletin (merkez) ayann tkezlemesini beklemektedir. Frsatn bulunca
isyan v.b. ekilde darbesini vuracaktr. Belki de devleti yok
edecektir. Byk Seluklulara isyan edip Sultan Sancar esir alan
Ouzlar ve Ouz syan, Osmanl kozmopolitliine, taassubuna, zulmne tavr
koyan veya rana g eden Trkmenler v.b. bu ekilde izah edilmektedir.
Aslnda Merkez-evre teorisi bizim nemli tarih olaylarmz ok gzel izah
etmektedir. Ancak bu teorinin ileyii ve izah yukarda anlatld gibi
deildir. byk Trk devletindeki byk olay bu teoriye gre yle
gelimitir: Byk Seluklu Devleti; Seluk Bey, onun etrafndaki dier
beylerle, ailelerle (merkez) ve gebe halk ile (evre) kurulmutur.
Kuruluta merkez-evre beraberdir. Zamanla merkez (idareciler),
evreyi (halk) dlam, brokrasiyi ranllara teslim etmi, halk (kendi
iinden kt halk, evreyi) hor grmeye balamtr. Buna tepki domu ve
bunun sonucunda Ouz syan19 kmtr. Byk Seluklular esir edilen Sancar
kurtarmlar ve isyan sona ermi ama Byk Seluklu mparatorluu da yklma
srecine girmi ve sonunda yklmtr. Byk Seluklularn dlad, Anadoluya
sevkettii Trklerin/ Trkmenlerin kurduu Anadolu Seluklularnn
kuruluu, gelimesi, sonra kozmopolitleip kendi halkndan uzaklamas ve
buna hem de din referanslarla kar koyan Baba lyas ve isyan olmad
halde isyan gibi gsterilen Baba Hareketi20 de merkez-evre teorisine
tam olarak uymaktadr. 19 Smer, Prof. Dr. Faruk: Ouzlar (Trkmenler),
3. Bask, stanbul, Ana Yaynlar, 1980, s. 113-121; Turan, Prof. Dr.
Osman: Seluklular Tarihi ve Trk- slam Medeniyeti, Ankara, Trk Kltr
Aratrma Enstits Yaynlar, 1965, s. 178-180; Yetkin Dr. etin: Trk
Halk Hareketleri ve Devrimler, Birinci Bask, stanbul, Milliyet
Yaynlar, 1980, s. 60-68. 20 Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular
Zamamnda Trkiye Tarihi, kinci Bask, stanbul, Naklar Yaynevi, 1984,
s. 455-456; 421-422; Bayram, Dr. Mikil: eyh Evhadd-din Hmid
el-Kirman ve Evhadiyye Tarikat, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic.,
1993, s. VIII, 33-34,
29. XXIX Anadolu Seluklularnn (Merkez) dlad kadrolarla (aydn,
dervi, bey, halk) kurulan Osmanl Devleti, bu devletin bu anlayla ok
abuk ilerlemesi, imparatorluk haline geerken Osmanllarn da
kozmopolitlemesi, taassubu ba tac etmesi, kendi halkn ikinci, nc
plna atp devirmeleri devlet kadrolarna doldurmas, buna duyulan
rahatszlk, Safevlere g, ah Kulu syan ve daha sonra birok isyann
patlak vermesi yine ayn teoriye byk bir uyum gstermektedir. Ancak
bu isyanlarn bir ncesindeki eyh Bedreddin Olay21 bu isyanlar
gelmeden nce Osmanllar tarafndan iyi deerlendirilseydi, sonraki
kutuplamalar ve atmalar olmayabilirdi veya ok sonralar olurdu. Grld
gibi olaylar bu noktaya getiren halk (evre) deildir; devlettir
(merkez). Devlet hem tarih hatalar yapmakta, hem de bu hatalar
masum halka yklemektedir. Resm tarihiler de bugn bile yzyllar
ncesindeki devlet hatalarn bilerek veya bilmeyereksavunmakta, halk
ise sulamaktadrlar. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu da yukardaki
devletin kuruluuna ok benzemektedir. Burada da merkez-evre
mcadeleleri deiik ekillerde devam etmektedir. Umulur ki nceki
devletler gibi ar bir fatura denmez. Bu isyanlar gemite ve bugn,
birok resm tarihi tarafndan Kzlbaln (nk o zaman Alevilik yok) alt
yapsn hazrlayan isyanlar olarak gsterilmektedir. Ancak bunlarn de
(Ouz syan, Baba syan, eyh Bedreddin syan) devletin asl sahipleri
tarafndan kozmopolitleen, taassuba meyleden ve kendi asl unsurunu
reddedip onu hor gren ve tasfiyeye alan devlete (merkez) yaplan
uyardr. Bugne gre bunlarn ilk ikisi demokratik, ncs ise ilm bir
tavrdr. Onlar byle bir tavra mecbur eden ise devlettir. 77; Bayram
Dr. Mikil: Bacyn- Rum, Konya, 1987, s. 13-14, 41, 43; Bayram Do.
Dr. Mikil: Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, Damla
Matbaaclk ve Tic., 1991, s. 84; ztrk, Do Dr. Yaar Nuri: Tarihi
Boyunca Bektailik, Birinci Bask, stanbul, Yldzlar Matbaas, 1992, s.
65-71. 21 Edirneli Oru Be: Oru Be Tarihi, (Haz. ADSIZ), stanbul,
Tercuman Binbir Temel Eser, 1972, s. 60-62, 65-81; k Paaolu
(Paazde): k Paaolu Tarihi, (Haz. ADSIZ), kinci Bask, stanbul,
M.E.B. 1992, s. 68-73, 78-83; Hammer, J. Von: Osmanl Tarihi,
Cilt-I, stanbul, M.E.B., 1991, s. 98-99, 101, 103, 108-112; Yetkin
Dr. etin: Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, s. 97-101, 105-117;
Mardin, erif: Trkiyede Toplum ve Siyaset, s. 193; Mumcu, Dr. Ahmet:
Osamnl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Ankara niversitesi Hukuk
Faltesi Yaynlar, 1963, s. 126-128; Ahmet Refik:Osmanl Devrinde
Rafzlik ve Bektailik, s. 21-24; Uzun arl, Ord. Prof. smail Hakk:
Osmanl Tarihi, I cilt, s. 360-367.
30. XXX 9. Osmanl Devletinin Asl zelliklerinden Syrlp Bakalamas
ve Bunun Sonular: XVI. yzyldaki olaylar ve Pir Sultan
ilgilendirmesi bakmndan Osmanl Devletinin durumu bizi daha ok
ilgilendirmektedir. Anadolu Seluklularnn dlad Trkmenlerle ve onlarn
nderleri durumunda olan beyler, derviler, alp-erenler ve hilerle
kurulan bu devlet, tam bir Trkmen devletidir. Kuruluta btn bu
kadrolar beraberdirler ve uyum halindedirler. Hzla gelien bu
devlet, ykseli dnemine girerken bu kadrolarn tamamn dlamaya, onlar
hor grmeye balam ve XVI. yzyldan itibaren bunlarla kavgal hale
gelmi, bunlar dman kabul edip tasfiye etmeye balam ve sonunda
tasfiye etmitir. Bu dnemde slm dini mezhep imamlar da kullanlarak
taassuba brndrlm ve sonunda Osmanl Snniliine gelinmitir. tihad
yasaklanm ve itihad yapanlar cezalandrlmtr. Bu taassuba kar
koyanlar, kar olduu bilinenler cezalandrlm, hatta ldrlmtr. (Molla
Ltfi gibi). Fetvalarla, fermanlarla herkes Osmanl Snnilii kalbna
sokulmaya allm ve tasavvuf dnce su saylmtr. Trkn tresine gre
elenmesi, yaamas, dn yapmas, saz almas, halay ekmesi byk sulardan
addedilmitir. Hz. Aliyi ve soyunu fazla sevmek ise rafzlik,
dinsizlik olarak kabul edilmitir. Drt Mezhepin dndaki herkes tabi
onlarn kafasndaki Drt Mezhep slamn dnda saylmtr. Bu kalplara
uymayanlar ya isyan etmi veya bir baka Trk devleti olan Safevilere
g etmitir. Aslnda Osmanl Devletinin kuruluu ve gelimesi srasnda din
ve mezhep taassubu grlmemektedir. Herhangi bir mezhebin bariz bir
arl veya ynlendirmesi de yoktur. Herkes Mslmandr. Bu Mslmanlkta
tasavvuf anlay kendisini daha ok hissettirmektedir. ounluk Ebl Vef,
Ahmet Yesev, hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre ve Edeb Aliye veya
onlar gibi din- tasavvufi ahsiyetlere zenmekte ve onlar gibi olmaya
almaktadr. Fatih ldnde balayan taht kavgasnda Anadolu Trkne
dayanan, Trk kltrne uurlu olarak sahip kmaya alan ve ok sevilen
ehzde Cem, devirmelere dayanan ve silik bir ahsiyet olan II.
Bayezit karsnda yenik
31. XXXI dm, lkeyi terk etmek zorunda kalm, Avrupa lkelerinin
oyunca ve esiri durumuna dm, trajik bir hayat yaam ve gurbet
ellerde lmtr. II. Bayezit zamanna kadar ok hissedilmeyen mezhep
mcadelesi II. Bayezit zamannda n plna kmaya balamtr. II. Bayezit,
olu Selim tarafndan tahttan indirilirken bu mesele bir numaral
mesele haline gelmek zeredir. Artk Trkmen denilerek dlananlar bir
baka mezhepten grlmeye, devletin mezhebi ise Snnilik olarak
ekillendirilmeye balanmtr. Selim (Yavuz) devrin ulemasnn da
ynlendirmesiyle ve tevikleriyle bu farkllamada Snnlik tarafn
tutarak kar tarafla ak bir mcadeleye girimitir. Ancak bu Snnilik
Drt Mezhep kurucularnn Snniliinden ok, devrin ulemalarnn oluturduu
Osmanl Snniliidir. (Bak: Tez: 392-393). Buna dayanak olarak da Mft
Hamzadan (Sar Gorez) alnan mehur fetva, daha sonra bn Kemal ve
Ebussudun fetvalar kullanlmtr. Trkmenlere Kzlba denmi ve onlarn Snn
hatta Mslman olmadklar, kfirden de kt olduklar kabul edilmitir.
(Bak: Tez: 376-383). Bu anlaya Trkmenlerin mecburen ve ortak kltr
sebebiyle Safev taraftarl da eklendiinden, devlet nazarnda bunlar,
yok edilmesi gereken unsurlar olarak grlmtr. Bu noktadan itibaren
Trk dnyas o gnlerden balayp bugnlerde bile devam eden bir mezhep
atmasn yaamaya balamtr. XVI. yzylda idam edilerek ldrlen Pir
Sultann idam da bu atma ile ilgilidir. Bunun ad o yllarda
Trkmen/Kzlba-Snn atmasdr. XIX. yzyldan itibaren de Alev- Snn
atmasdr. te bu kat Osmanl Snnlii Safev Trk Devletini daha cazip
hale getirmitir. Bu kutuplamada bir baka faktr de Devirmelerdir.
Balangta ordunun insan ihtiyacn karlamak iin kurulan devirme
sistemi, zamanla btn asl unsurlarn yerine geen en byk g haline
gelmitir. Trkmenler/Trkler ikinci, nc plna itilmi, onlarn yerini
devirmeler almtr. stanbulun fethi ile n plana karlan devirmeler
idarede hkimiyetlerini kurmulardr. XV. yzyln ortalarndan XVI. yzyln
ortalarna kadar 48 veziriazamdan sadece 4 Trktr. Dier memuriyetler
de bu anlaya gre dzenlenmitir. Devirmeler sadece asker olarak
kalmamlar, idar kadrolar, vezirlikleri, sadrazaml ele geirmiler; ok
defa istedikleri ehzadeleri padiah yapmlar; istemediklerini
32. XXXII yaptrmamlar, istemedikleri padiah tahttan
indirmilerdir. Bir parti, hatta rgt gibi dayanma iinde olan
devirmeler btn makamlar ellerinde tutmak iin ok planl hareket
etmiler, o makamlara Trkmenlerin deil Trklerin gemesine bile kolay
kolay msaade etmemilerdir. ou devirme olan yneticiler; olmadk zulm,
soygun, adaletsizlik ve ahlkszlkla btn Anadolu halkn Snn, Trkmen,
Trk canndan bezdirmi, onlar ya isyana veya Safevlere ge mecbur
etmilerdir. Devletin kuruluunda aktif rol alan nfuzlu beyler
zamanla yok edilmi ve ortadan kaldrlmtr. ehsuvarolu Ali Paa rneinde
olduu gibi Bu dnemde ve bir Trk devletinde Trke ve Trkle hakaret
alm ban gitmitir. Devletin asl sahibi Trk ve Trkmenler kolay kolay
ykseltilmedii gibi ayrca aalanm ve hakarete uramlardr. Rafz,
dinsiz, kfir, kfirden de beter olarak kabul edilmilerdir. Mal, can,
rz hell kabul edilen Trkmenlerin nikhlar geersiz saylm,
kestiklerinin de yenmeyecei fetvalarla iln edilmitir. Aadaki
sfatlar, resm azlar tarafndan Trk ve Trkmenler iin kullanlan saysz
sfatlardan birkadr: mansz Trkmen, idraksz Trk, melun Trk, aklsz
Trkler (etrak-i bidrak), dinsiz Kzlbalar, eek Trk, soysuz etrk
(Trkler), soysuz Trkmen v.b Kendi devletinde, kendi lkesinde daha
bunlar gibi nice hakaretlere, aalayc szlere muhatap olan
Trkmenlerin/Trklerin, kendilerine deer veren ve onlar idar
makamlara getiren Safev Trk Devletini tercih etmeleri bu erevede
deerlendirilmelidir. XVI. yzyla doru gelirken Trk tasavvufunun altn
a sona ermeye balam, onun yerini XIX. yzylda ortaya kacak olan
Vehhabiliin ekirdek fikirleri alm ve her geen gn taassup kendisini
hissettirmitir. Emev, Abbas zihniyeti ad denmese bile hkimiyetini
kurmutur. Bu anlay ise Trklerin ilk Mslman olduklar X. yzyldan beri
yaadklar ve benimsedikleri slam anlayna ok terstir. Bu ztlklar XVI.
yzyldan itibaren devletle halk arasnda srtmelere, atmalara sebep
olmutur. Emev ve Abbaslere batan itibaren zt olan Safevler, bundan
dolay da halkn byk bir ksm iin tercih sebebi olmutur.
33. XXXIII Osmanl idaresi sadece en dta ve merkezin uzanda yer
alan Trkmenleri ve onlarn nderlerini ortadan kaldrmaya almam;
ehirde, camilerde faaliyet gsteren yani devletin iinde yer alan,
dindar olan ve din yaayan, bu zellikleri yannda tarikat mensubu
olan birok ahsiyeti de takip etmi, sulam ve bunlarn ounu da ldrmtr.
Bunlar yle sralayabiliriz: Hac Bayram (lm: 1430); Sinan Paa (lm:
1486), Molla Ltfi (idam: 1495), Pir Ali Aksaray (lm: 1527), smail
Mak (ldrl: 1528); Karamanl eyh (ldrl: 1550), Ankaral Hsameddin (lm
veya ldrl: 1556), Zeynddin b. Ali (ldrl: 1558), Hamza Bali (ldrl:
1561), Nadajl Sar Abdurrahman (ldrl: 1602), eyh Ali dris ( dris
Muhtef, lm: 1615). Osmanlnn bu icraatlar Pir Sultann aslmas
ncesine, aslmas yllarna veya aslmasnn hemen sonrasna aittir. Bu
ahsiyetler dinsiz veya devlet dman olmadklar gibi bilakis daha
samim dindar veya aratrc ruha sahip kimseler olduklar halde takip
edilmiler, eziyet grmler, ou da zndk, mlhid, dinsiz olarak sulanp
ortadan kaldrlmlardr. Bu zatlara bu muameleleri reva gren Osmanl
idaresinin Trkmenlere/Kzlbalara bunlardan daha fazlasn
yapabileceini syleyebiliriz. nk bunlarn devlet iinde uzantlar
yoktur. Ayrca bunlar, uzun yllarn ihmali veya zor hayat artlarndan
dolay, din vecibelerin tmn harfi harfine yerine getiremiyorlard. Bu
adan Osmanl idaresi ve mutaassp din evreler iin daha kolay bir av
durumundaydlar; yle de olmulardr. Onlar bu halleriyle kabul eden
Safev Trk devleti ise Osmanllara gre tercih sebebi oluyordu. Osmanl
idaresinin din ve mezhep taassubu (Osmanl Snnilii) ve insanlar bu
taassup kalbna sokma abalar, XVI. yzyl ncesinde Trk unsurunun
arlkta olduu Dou ve Gneydou Anadoluda kkl nfus deimelerine de sebep
olmutur. Trkmenlerin byk bir ksmnn Safev Trk Devletine g etmesiyle,
bir ksmnn da yan yana yaadklar Krtlerle kaynap Krtlemesiyle Dou ve
Gney-dou Anadoluda Trkler azalmaya, randa ise stnlk salamaya balam
ve bugnk nfus oranlarna gelinmitir.
34. XXXIV Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubu, din ve
mezhep snrlarn da aarak Trkmen-Kzlba-Trk kymna dnm, gizli-ak fakat
plnl- programl olarak ferd ve daha ok da kitleler halinde bu
insanlar eitli bahanelerle ldrlmtr. Bunlarn Anadoluda yaamalar
imknsz hle getirilmitir. Trkmenlere/Trklere bu kym ve zulmler
yaplrken gayr- mslimler Osmanl anlayna gre dinsiz olmadklar, ehl-i
kitap olduklar iin korunmu, el stnde tutulmutur. Devletin korumas
altnda serbeste kendi kltrlerini ve dinlerini yaayarak oalmaya
devam etmilerdir. Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubuna
kilitlenip kendi halkyla bir atmay yaamaya balad yllarn hemen
ncesinde Avrupa, Rnesans ve Reform hareketleriyle kendi
taassubundan kurtulmu, maddeyi kefetmi, dev admlarla ilerlemeye
balam ve bugnk zirvesine ulamtr. Bu hareketleri takip etmeyen,
kendi Rnesans ve Reformunu da gerekletiremeyen Osmanl idares ise
zamanla teknolojiden uzak ve an gerisinde kalm, kendi kabuuna
ekilip kendi insanlar ile amanszca kavga eden bir devlet haline
dnmtr. Bu devletin teknolojik kalknma, geri kalmlktan kurtulma,
insanlarna i imkn salama, halkn refahn arttrma gibi bir aba, alma
veya dncesi ise XIX. yzyla kadar hi olmamtr. Onun asl hedefi
saltanat devam ettirmektir. Bunun iin de din ve ulema
kullanlmaktadr. Saltanatn elde tutulmas gayesi gdlrken de iki nemli
faaliyet yerine getirilmektedir: Ne pahasna olursa olsun insanlar
idare etmek; kontrol altna almak Ne pahasna olursa olsun vergi
toplamak Bu iki abann ikisi de retim esasna dayanmad iin halka byk
zorluklar getirmi, bu zorluklara dayanamayanlar isyan etmek veya
Safevlere g etmek zorunda kalmlardr. XVI. yzylda Pir Sultann idam
edildii yllarda da ayn anlayn hkim olduunu syleyebiliriz. Neticede
devletle halk eitli ekillerde kar karya gelmitir. 10. Osmanlnn
Bakalat Yllarda Kurulan Safev Trk Devleti, Osmanl-Safev Kutuplamas
ve Bunlarn Sonular: Btn bunlar nceki byk Trk devletlerinin (Byk
Seluklular, Anadolu Seluklular) safhasna benzer bir durumu ortaya
karmaktadr:
35. XXXV Osmanlnn (merkez) dlad, hor grd, yok etmeye alt
Trkmenler (evre), kendi bann aresine bakmak istemektedir. Onlarn bu
arzusunu gerekletirecek bir oluum ise yan balarnda uzun yllardan
beri devam etmektedir. Bu oluum Safev eyh ailesinin din-tasavvuf ve
siyas faaliyetleridir. Bunlar Trkmenlere beklentilerini salayacak
zelliktedirler. Emev ve Abbas idarecileri tarafndan zulme urayan
Hz. Ali soyuna ve Ehl-i Beyte ak derecesinde baldrlar. Osmanlnn
dlad Trkmenleri barlarna basmaktadrlar. Seyyiddirler; Hz. Hseyin
dolaysyla Hz. Ali ve Hz. Muhammed soyundandrrlar. Kendileri de
Trktrler. Buradaki baz kabller tartlsa bile Trkmenlerin inanlar bu
ekildedir. Btn bunlar yeni bir Trk devletinin kuruluuna zemin
hazrlamtr. Neticede yeni bir Trk devleti olarak Safev Devleti
kurulmutur. Bu Trk Devleti, Osmanl Devletinin, kurulu yllarndaki
zelliklerini kaybetmeye, kurulua byk destek veren Trkmenleri,
dervileri, ahileri, alp- erenleri reddedip dlamaya ve din taassuba
meyletmeye balad yllarda kurulmutur. Devleti kuranlar Anadoludan
rana g eden Trkmen oymaklar ile seyyid kabul edilen Safev eyh
ailesidir. Kurucularyla, halkyla, kltryle tam bir Trk devletidir.
randa kurulmu olmaktan baka ranla (Perslerle) bir ilgisi yoktur. Bu
devlet adn eyh Safiyddin (1252/53-1334) den almaktadr. Erdebilde
yaayan bu eyh ailesi, balangta siyasetle ilgilenmemi, halk irad ile
megul olmutur. Snn anlaytadrlar ve Halveti tarikatna mensupturlar.
randa ve Anadoluda byk sayg grmektedirler. Osmanl padiahlar da
onlara sayg gstermekte ve her yl era akesi gndermektedirler. Bu
aile sonra siyasetle ilgilenmeye balam, bundan dolay evreden tepki
grm ve artk dmanlar da olmaya balamtr. ok ile eken ve bu uurda
birok nderini harp meydannda kaybeden bu aile, eyh Safiyddinin olu
Sadruddin Musa, sonra Hoca Ali, brahim, eyh Cneyd, Haydar ve Ali
Sultann liderliinde devam etmi, Haydarn olu smail/ah smail (doumu:
148687) zamannda devlet kurup tarih sahnesine kmtr (1502).
36. XXXVI Bu devlet yap itibariyle kurulu yllarndaki Osmanl
Devletine ok benzemektedir. kisinde de halk olarak Trkmenler vardr.
kisinde de din- tasavvuf bir hassasiyet n plandadr. kisinde de
merkez tarafndan dlanan kadrolar (halk-aydn) bu devletleri
kurmutur. kisinde de gebe yaay vardr. kisinde de Hz. Ali sevgisi n
plandadr. Fark olarak ise unlar syleyebiliriz: Osmanl Devletinde
kurucu Osman Beydir. Etrafnda ahiler, derviler, alp- erenler yer
almaktadr. Safev Devletinde ise kurucu, eyh ailesinden ah smaildir.
Etrafnda Trkmen beyleri bulunmaktadr. Osmanl Devleti Ebl Vefa,
Ahmet Yesev, Ahi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre izgisinde bir Hz. Ali
sevgisi iindedir. Safev Devleti ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt
sevgisinin yannda Ehl-i Beytin, Hz. Alinin ve Hz. Ali slalesinin
intikamn almak zere kurulmutur. Bu aile balangta bu izgide deildir
ama devlet kurma noktasna gelinceye kadar bu izgiye ulamtr. Bu
devleti, kurulduunda i olarak gsterenler vardr ama Safev Devleti
kuruluta ii deildir. Kurulu yllarndaki Osmanl Devletine
benzemektedir. Ancak ah smailin devleti kurmasndan sonra zellikle
Bveyhlerden getirdii ii limlerle iileme balam ve sonra da devlet
iilemi ve nihayet bugnk ran slam Cumhuriyetine gelinmitir. Osmanl
ve Safevi devletlerindeki din gelimeleri de yle zetleyebiliriz:
Osmanl Devleti; Ebl Vefa, Ahmet Yesev, Hac Bekta, hi Evren, Edeb
Ali ve Yunus Emre Mslmanlndan ve tasavvufundan Osmanl Snniliine
yani Mft Hamza, bn Kemal ve Ebussuud Mslmanlna gelirken, Safev
Devleti de Trkmen Snnilii ve Trkmen tasavvufundan (Osmanllarn
kurulu yllarndaki din ve tasavvuf anlayndan) siyas ilie ve bugnk
ran iliine gelmitir. Osmanl Devleti, slam ve tasavvuftaki yeri ve
nemi oranndaki Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinden (mtedil Hz. Ali
taraftarlndan) Osmanl Snnilii denilebilecek bir mezhep anlayna,
Safev Devleti ise devletin kuruluundan nceki ve kurulu yllarndaki
mtedil Snn anlayndan Safev iliine ulamtr. Bir bakma her ikisi de
ortak bir din anlayndan iki kutuplu bir din ve
37. XXXVII mezhep anlayna (Snni) varmtr. Bugn her iki tarafn da
az da olsa tarih hatalarndan kurtulma abas iine girmeye baladn
syleyebiliriz. Safev Devletini kuran ve ou da Anadoludan gelen 13
byk oymaktan sadece biri Krt, birinin Krt olduu pheli, dierleri ise
Trktr. Kuruluta ranllar (Pers) ise hi yoktur. Bu devlet tarafndan
ah smail ve olu ah Tahmasb zamannda bu Trk oymaklarna ve onlarn
beylerine byk nem verilmitir. En nemli asker ve idar grevlere
bunlar getirilmitir. Bilhassa bundan dolay Anadoludaki dier
Trkmenler Safevilere gidip bu imknlara sahip olmak istemitir. Ancak
ah Abbas zamannda Osmanllarn yaptn ah Abbas da yapmaya balam, yani
Trkmenleri dlama yoluna gitmitir. O da Osmanllar gibi devirme
sistemini kurmu Grc, Ermeni veya baka milletlerden tekil ettii
ordusuyla, idarecileriyle Trkmenleri ezmeye, etkisiz hale getirmeye
balamtr. Btn bunlara ramen Anadolu Trk iin Safevler cazibe merkezi
olmaya devam etmitir. Bu durum onlarn Osmanllardan ne kadar ok
ikyeti olduklarn gstermektedir. Safev Devletinin dili de uzun yllar
Trke olarak devam etmitir. Ancak Trk unsurunun iyice
sindirilmesinden ve tasfiyesinden sonra Trkenin yerini bugnk Farsa
almtr. Bu devletin hanedan, hep Trk olarak devam etmitir. Ancak
Pehlev ailesi idareyi ele aldktan sonra idare, ranllarn eline
gemitir. Ksacas Trkler burada da kurduklar devleti ellerinden
karmlardr. Pehleviler dnemi ise 1925te balayp 1979da sona ermitir.
u andaki ran slam Cumhuriyeti artk bir ran devletidir. Safev
Devletinin Trkmen politikas ve Osmanllarn da Trk/Trkmen dmanl
sebebiyle randa nfus Trklerin lehinedir ve bugnk rann yars Trktr,
dier yars da Pers ( ranl), Krt, Arap v.b.dr. Bylece randa uzun sre
Trk kltr ve Trk hkimiyeti devam etmitir. XVI. yzylda zellikle ah
smail ve olu ah Tahmasb zamannda Safev Devleti ve saraynn, Osmanl
Devleti ve sarayndan ok daha Trk olduu bu sahann tarih otoriteleri
tarafndan cesaretle dile getirilmektedir. Safev Devletinin
kuruluundan nce balayp kurulutan sonra da yzyllarca devam eden rana
gn belli bal sebepleri bu ekilde zetlenebilir.
38. XXXVIII Bunlara Osmanllarn Trkmenlere /Trklere devlet
eliyle byk zulmler yapmalar, onlar orduya almadklar gibi, orduda
bulunanlar da fermanlarla karmalar ve yerlerine devirmeleri
almalar; Safevilerin ise orduya ve en itibarl grevlere Anadoludan
giden Trkmenleri yerletirmesi, bir bey bile olsa bir yoksulu
sebepsiz yere ldreni asmalar (1577. Hsam Be)22 ; Amasya Antlamas
ile birlikte, lkede sulh ve sknu hkim klp lkeyi hzla kalkndrmas
gibi Anadolu Trkn cezbeden gelimeleri de ekleyebiliriz. Prof.
Mustafa Akdan aktard bir bilgiye gre Ktip elebi 12 sene Anadoluyu
dolam, buradaki kylerin ounun harap olduunu grm, randa ise 20
menzilde bir harap kye rastlamamtr.23 Safevlerin bu msbet ynleri
yannda menfi uygulamalar da olmutur. ah Kulu syanndan kurtulup ah
smaile ulaan Trkmenlerin nderlerinin, kaynayan kazanlara atlarak
ldrlmesi, Osmanl elisinin bir batl elinin gz nnde ah smail
tarafndan yaktrlmas, bunu engellemek isteyen ah smailin annesinin
de yine ah smail tarafndan ldrlmesi, ah Abbas zamannda devirmelerin
devlete hkim hle getirilip Trk beylerinin tasfiye edilip, Trkmen
halkn da srgn edilmesi gibi Btn bunlara ramen Safeviler, Anadolu
Trkmenleri/Trkleri iin cazibe merkezi olmaya devam etmitir. nk
kendi devletleri Osmanllarn zulm ve dmanl her zaman bunlardan daha
ar basmtr. Pir Sultann idam edildii yllar da bu erevede
deerlendirmek gerekir. 11. Pir Sultann Osmanl-Safev Kutuplamas
Sonucu dam: te Pir Sultan Trk dnyasndaki bu yol ayrmnda idam
edilerek ldrlmtr. Bu yol ayrmnda din, milliyet, siyaset, ekonomi ve
mezhep bata olmak zere birok faktr rol oynam grnmekle birlikte,
Anadolu insannn barnacak bir yurt, geinimini salayacak bir i ve
kendi deerleriyle donanm bir 22 Smer, Prof Dr. Faruk: Safev
Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, stanbul,
Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Yaynlar, Tarih Dizisi No: 1,
1976; s. 107. 23 Akda, Prof. Dr. Mustafa: Trk Halknn Dirlik ve
Dzenlik Kavgas, Birinci Basm, stanbul, Bilgi Yaynlar, 1975; s. 450
(Dipnot: 1)
39. XXXIX devlet arama istei, grnmeyen fakat asl faktrdr
diyebiliriz. Bu ok ynl atmada bir Ocakzde, Dede ve k (ir) olduu
anlalan Pir Sultan, bu trajik lmyle Trkmen/Kzlba evrelerde
unutulmam, hayat hikyeletirilmi, nefesleri Cemlerde kutsiyeti
olduuna inanlarak bugnlere kadar sylenmi ve szl kltrde yaatlmtr.
Cumhuriyete kadar bu evrelerin kahraman olan Pir Sultan,
Cumhuriyetle birlikte aydnlarn da hemen hemen tamamnn gndemine
girmitir. 1960lardan sonraki yllarda, sa-sol kutuplamasnda ise daha
ok sol grl aydnlarn benimsedii bir ir ve kahraman olmutur.
Marksistlere veya solculara kar olan aydnlar ise Pir Sultan ya
grmezlikten gelmiler, ya da onu Marksistler ve solcular sevdii iin
sevmemiler veya souk karlamlardr. Marksist taraf daha ar basan
aydnlar, Pir Sultann din ve tasavvuf ynn arka plana iterek onun
idam etrafnda senaryolar icat etmiler ve onu devlete isyan eden bir
kahraman gibi gstermilerdir. mparatorluun son ve Cumhuriyetin ilk
yllarndaki baz airlerin (klarn) iirlerini de ona mal etmilerdir.
Pir Sultana zenerek, onun mahlsn veya mahlsnn benzerlerini alp iir
syleyen birok n iirleri hep Pir Sultana mal edilmitir. 400 yllk bir
zamandan sonra onun szl kltrdeki iirlerini bulup ortaya karmak
imknsz hle gelmitir. Bugn bu kadar karmak hle gelmi Pir Sultan
iirlerinden hareket edilerek Trk tarihinin bir kesiti ve gemiteki
Pir Sultan deerlendirilmekte, bugne ve gelecee buna gre yn
verilmeye allmaktadr. Bu hale gelmi iirlerden hareket ederek XVI.
yzyl ve Pir Sultan objektif olarak tanmak ve tantmak imknz gibidir.
te bunun iin Pir Sultan, Pir Sultann iirlerini ve Pir Sultann
iirlerinin dayand temelleri yeni bir bak asyla ele alp incelemek,
gemiteki Trk/Trkmen-Devlet mcadelesinin ve bugn bile had safhada
tartlan Alev-Snn ekimesinin gemiini aydnlatmak ve ona gre gelecee
yn vermek gayesiyle bu tez konusunu aldk. Bunun iin yaplmas gereken
ilk nemli i, Pir Sultann olabilecek iirleri bulmak, tespit
etmektir. Zor olmakla birlikte bu tespiti yaptktan sonra onun
iirlerinin tahliline gememiz gerekmektedir.
40. I. BLM P R SULTANA A T OLMAYAN RLER VE P R SULTANLAR A. P R
SULTANIN OLAB LECEK RLER N GENEL ZELL KLER : XV-XVInc asrdan nce,
hatta daha XIIInc asrdan itibaren Yunus Emre, Said Emre, k Paa,
Yunus ve k Paa mensuplar, bilhare Hac Bayram- Veli, Erefolu ve
Bektalerden Kaygusuz Abdal, ekseriyetle hece vezniyle ve sade dille
iirler yazmlar, bunlarn bir ksm da yine sade, fakat mensur
risaleler meydana getirmilerdi. Bu suretle halka hitap eden sofiyne
iirler yahut sade ve basit risaleler yazlmas bir r haline gelmiti.
Ayn yoldan yryen ah smail ve mensuplar batin inann iirini ve
heyecann yaratmlar, nefesleri btn halk arasnda yaylmaya balamt.24
Btin inan tespitinin burada da olduu gibi gemi ve bugnk kltrmzde ok
defa yerli yerinde kullanlmadn syleyelim ve bundan dolay eitli
problemler yaandn belirtelim ve devam edelim: Halk irinin kayna,
XIII. yzyln en byk Trk iri ve asrlar boyunca byk ir Yunus Emredir.
(...) Yunusta lik iirle zhd iirinin hatta Bekta-Alev iirinin esas
vardr.() Yunustan sonra XIV-XV. yzylda bir yandan zhd bir edebiyat
meydana gelmi, bir yandan da esas unsuru tasavvuf olan ve bu
unsurdan hi amayan bir tasavvuf halk edebiyat vcut bulmutur. Hac
Bayram ve Erefoluyla balayan bu edebiyat, XV. yzylda Kaygusuz Abdal
vastasyle tamamiyle ayr bir hususiyet gstermi ve ondan sonra Hatay
(ah smail) onun lubali ve devrine gre srrealist tarzn daha mazbut
bir hale getirmitir. Bylece halk edebiyat iinden Alev-Bekta
edebiyat diye ayrt edilen bir ksm belirmitir.() Alev-Bekta
edebiyatnn kayna Yunus Emredir, kurucusu Kaygusuz Abdal. Bu
edebiyat snrlayan ve bu snr iinde en orijinal didaktik eserlerini
24 Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili, Pir Sultan Abdal, s.
121.
41. 2 sunan Hataydir. Fakat bu edebiyatn en yksek iri, hi
tereddtsz syleyebiliriz ki Pir Sultandr.25 Glpnarlnn yukardaki
isabetli tespitlerinden de hareket ederek u sonular karmak mmkndr.
Ahmet Yesev, Kutbeddin Haydar, Ebl Vefa, bni Arabi, Baba lyas, Hac
Bekta, Ali Evren, Edebal, zellikle Yunus Emre ve k Paa gibi lim ve
tasavvufular kitab bir kltre sahiptiler; mektepliydiler. Bu
ahsiyetler bugnlere kadar gelebilen ok nemli eserler de brakmlardr.
Bunlar slamn znde olduu kadar Hz. Aliye deer vermektedirler. Ancak
XVI. yzyldan sonraki ve zellikle bugnk mnda Snn veya Alev
deillerdi. slamn siyasiler eliyle bozulmu eklini deil, kaynandaki
eklini, asln yayor ve temsil ediyorlard. Bu ideal dnemde Trk
kltrnde Alev-Snn ayrl ve kutuplamas henz yoktu. Bu ahsiyetler ve bu
ideal dnem daha sonra ortaya kacak olan Alev-Bektaliin beslendii,
dayand kaynak olmutur. Bu dnemde Osmanl Snnlii ise bu kayna
grmeyerek veya reddederek bunun dnda ekillenmi ve ortaya kmtr.
Ancak bugnk resm Snnlik bu kayna yeni yeni tanmaya ve onunla balant
kurmaya, hatta onu sahiplenmeye almaktadr. XV. yzylda din-tasavvuf
Trk kltrnde yol ayrm balam, XVI. yzylda kutuplamalar artm ve sonra
da bu kutuplama ekillenmitir. Bu dnemde yukardaki anlay ve dncedeki
ahsiyetlerin ou, bunlarn fikirlerinin ise hemen tamam zararl
grlmeye balanmtr. Devlet nazarnda ise bunlarn uzantlar ok defa din
ve devlet dman ilan edilmi, tasfiye edilmesi gereken gruplar olarak
grlmtr. Bu evreler zamanla devletten, ehirden, mektepten ve kitab
kltrden uzaklatrlmtr. Byle bir hayat yzyllarca yaamak zorunda kalan
ve her geen gn artan bir bask ile ka karya kalan bu evrelerde
haliyle bozulma balam; kitab kltrden uzaklama kanlmaz olmutur.
Ancak buna ramen ilk dnemdeki deerler ve kltr birikimi aynen olmasa
da krnt veya serpinti halinde de olsa devam ettirilmitir. Bunlar
gemiteki resmi tarihin btn srarlarna ramen dinsiz ve devlet dman 25
Glpnarl, Abdlbaki: Pir Sultan Abdal, 3. Basm, stanbul, Varlk
Yaynevi, 1969, s. 14-15.
42. 3 deildirler. Safevileri aktan desteklemeleri ve onlara gnl
vermeleri de beraber kurduklar kendi devletlerinden mitlerini
kesmek zorunda brakldklarndan dolaydr. Bu yine birlikte kurduklar
bir baka Trk devletine bel balama ve gnl vermedir. Bu evreler, uur
altnda da olsa devletin sahibi olduklarn bilmektedirler. Dinn asln
kendilerinin temsil ettiklerine inanmaktadrlar. Bu fikirlerinde son
derece samimidirler. nce Trkmen, rafz, mlhid, Kzlba, sonra da
Alev-Bekta denen bu evreler, devletin yzyllar sren mcadelesiyle
karlamlardr. Sonunda devletten, ehirden, mektepten ve kitab kltrden
uzak kalmlardr. Btn bunlarn neticesinde bir aydn kadrosuna sahip
olamamlardr. En sonunda Alev-Bekta denen bu inan mensuplar iin Halk
Alevlii kanlmaz olmutur. mparatorluk kerken, zellikle ttihatlar
zamannda devlet, Alev- Bektalerle ilgilenmeye balamtr. Daha sonra
XX. yzylda, zellikle de 1960lardan sonra a) Halk Alevlii b) Aydnlar
Alevlii ortaya kmtr, denilebilir. Halk Alevliinin 4050 yl daha
aslna sadk kald, sadk kalmaya alt sylenebilir. Ancak okullama ile
birlikte okuyan Alev ve Snn genleri ounluk itibariyle Marksizmi,
Devrimcilii (ihtilalcilii) benimsemiler; hi durmadan Halk Alevliini
kendi izgilerine ve saflarna ekmeye almlardr. Bunda da bir hayli
baarl olmulardr. u anda tam hedeflerine ulaamamlardr ama Halk Tipi
Alevleri kendi baheleri veya arka baheleri haline getirmilerdir.
XX. yzyla kadar din ve devlet dman olmayan Alevler; din ve devlet
dman haline getirilmeye allmaktadr. Bu noktada hayrettir ki
istisnalar olmakla birlikte Osmanl Snnlii ve bugnk resmi Snnlik ile
Alev aydnlar ayn noktada bulumaktadrlar: Alevlik slam ddr slamdan
ayrdr Heterodokstur!... Bu safhada henz gerek mnda Alev aydnlar
ortaya kmamtr; kanlar da bir g oluturamamlardr. Bozulma, birinci
dnemden yani kaynaktan uzaklama alabileceine devam etmektedir. te
Pir Sultan ve onun iirleri bu ikisi arasnda yer almaktadr: Birinci
dnemdekiler kadar her eyiyle slamn zn temsil etmemektedir; son
dnemdeki kadar da slamn znden, ideal dnemden uzak deildir. Onu bu
ereveye oturtmak ve onun iirlerini bu erevede incelemek gerekir.
Pir Sultan, sonraki Pir Sultanlara
43. 4 veya Pir Sultan Abdallara gre kaynaa daha yakndr. Din ve
tasavvuf onda, dierlerine gre daha bariz olmaldr. Bu ereveye
uymayan iirlerin onun olmas zayf bir ihtimaldir.
Trkmenlerin/Kzlbalarn devletle atmal hale gelmesi birden bire
olmamtr. ah Kulu syan ile balayan sanclar giderek artm, isyanlar
birbirini takip etmi, fermanlarla, fetvalarla canlara kylmaya
balanm, bu icraatlardan birisi olarak da Pir Sultan aslarak idam
edilmitir. Pir Sultann hayatn anlatan dier Pir Sultanlar veya Pir
Sultan Abdallarn iirleri, Pir Sultann iirlerine gre daha sivri ve
devlete tavr koyan nitelikte olmaldr. nk ayrlk sanclar baladnda iki
kesim arasnda henz kprler atlmamtr, denilebilir. Pir Sultann idam
ve dier trajik olaylarla kprlerin atld, cephelemelerin hat safhaya
kt kabul edilebilir. Bunun iin sonraki Pir Sultanlarn veya Pir
Sultan Abdallarn iirleri, aslan Pir Sultann iirlerine gre daha ar,
mcadeleci, kavgac olmaldr. Bu sertlikteki iirlerin onun iiri olmas
ihtimali zayftr. Pir Sultan, Trkiyedeki sayl ocaklardandr. Bugn
bile bu ocaa mensup dedelerin, Tokat bata olmak zere civar illerde
talipleri vardr. Banaz kynden bu aileye mensup 6070 yalarndaki bir
dedenin bana verdii bilgiye g>2