Piyasasının Görünümü Başarılar, Genel Bakış ve Fırsatlar...Yenilenebilir enerji destek mekanizması, yatırımcılar için güvenilir ve istikrarlı bir gelir sağlamakta

Türkiye Enerji Piyasasının GörünümüBaşarılar, Genel Bakış ve FırsatlarEkim, 2016

Türkiye Enerji Piyasasının Görünümü | Başarılar, Genel Bakış ve Fırsatlar

2

Bu rapor Deloitte'un katkıları ile hazırlanmıştır.


3

Başkanın Sunumu

Yönetici Özeti

1/ Türkiye'nin Makroekonomik Görünümü

2/ Türkiye’nin Enerji Görünümü

3/ Elektrik Piyasasına Genel Bakış

4/ Doğal Gaz Piyasasına Genel Bakış

5/ Kömür Piyasasına Genel Bakış

6/ Petrol Piyasasına Genel Bakış

7/ Enerji Verimliliği ve İklim Değişikliği

8/ Enerji Sektörü Teşvik Mekanizmaları

İçindekiler


02

Dünya, birçok bölgede ekonomik büyümenin yavaşladığı, güçlü sosyal değişikliklerin görüldüğü, özellikle Türkiye’nin yakın çevresinde bulunan bölgelerde karışıklıkların baş gösterdiği, petrol fiyatının belirgin bir şekilde düşüşe geçtiği ve iklim değişikliğinin yaşandığı zorlu bir dönemden geçmektedir. En eski medeniyetlerin merkezinde yer alan Türkiye etrafında yaşanan bölgesel sorunlara rağmen sergilediği kararlılık, sosyal sermayesi ve doğal kaynakları sayesinde, bu sıkıntılı zamanlarda büyümesini sürdürmekte ve çekiciliğini korumaktadır.

Son 15 yıl içerisinde görülen rakamlar; artan nüfus, sanayileşme ve kentleşme sayesinde Türkiye'nin ekonomik büyümenin devam ettiği sayılı ülkelerden biri olduğunu göstermektedir. Önümüzdeki on yıllık dönemde Türkiye’nin enerji talebi ikiye katlanacak olup; bu durum en az 100 milyar Amerikan Doları tutarında yatırım yapılmasını gerektirecektir. Bu ekonomik büyüme ve enerji talebindeki artış, güvenli ve sürdürülebilir kaynaklar ile desteklenecektir.

Türkiye’nin enerji stratejisi, ülkenin giderek artan enerji talebinin hem ekonomik hem de çevresel açıdan en sürdürülebilir yöntemle karşılanması şeklinde özetlenebilir.

Bakanlığın en önemli önceliklerinden biri, Türkiye’nin yerli ve yenilenebilir kaynaklarının kullanılması, arz güvenliğinin rekabetçi ve şeffaf şekilde sağlanmasıdır. Etkileşimin bu kadar yüksek olduğu bir dünyada, belirlediğimiz stratejinin ancak hükümetlerarası ve yatırımcılar düzeyinde işbirliği sağlanmasıyla hayata geçirilebileceğine inanmaktayız.

Türkiye, enerji piyasalarına yönelik radikal bir liberalleşme sürecinden geçmiştir. Bu bağlamda piyasa, bağımsız ve özerk bir organ olan Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun denetimi altında çalışmaktadır. Türkiye’nin enerji piyasası mevzuatı, Avrupa Birliği mevzuatına büyük ölçüde uygundur. Elektrik ve gaz iletim ve dağıtım şebekeleri de dahil olmak üzere regüle faaliyet alanları; gelişmiş ve şeffaf tarife mekanizmalarına bağlı şekilde çalışmaktadır. Kritik altyapıların tamamı üçüncü tarafların erişimine açıktır. Bu uygulama, sisteme kullanıcı veya oyuncu olarak girişin belirli standartlar çerçevesinde korunduğu anlamına gelmektedir. Türkiye enerji politikasının kalbinde, kamu ile istişare ve paydaşların iyi şekilde yönetilmesi yer almaktadır. Türkiye’nin güvenli bir yatırım limanı olarak çekiciliğinin korunması en önemli önceliklerden biri olup; bu bağlamda ülkenin yatırım ortamının sürekli iyileştirilmesi için çalışmalar yapılacaktır.

Başkanın Sunumu

Hasan Murat MercanBaşkanOrganizasyon Komitesi 2016 Dünya Enerji Kongresi


03

Türkiye’de enerji sektörüne yatırım açısından sayısız fırsat bulunmaktadır. Stratejik ve mega yatırım projeleri, gündemin en üst sıralarında yer alan maddelerdir. Bu tür fırsatlar arasından nükleer enerji santrali yatırımları, yüksek kapasiteli linyit santralleri, uluslararası gaz ve petrol boru hattı projeleri, kurulu güçleri yüksek olan yenilenebilir enerji projeleri, doğal gaz yer altı depoları, LNG (sıvılaştırılmış doğal gaz) ve FSRU (yüzen LNG terminali) projeleri ilk sıralarda yer almaktadır. Yerli teknolojinin geliştirilmesi açısından da sinerji yaratacak olan projeler hayata geçirilmeye devam edilecektir. Türkiye’nin elektrik dağıtım alanı, büyük ölçekli bir yatırım yapılmasını gerektirmektedir. Düzenleyici otorite, 2016-2020 dönemi için 12 milyar Amerikan Doları tutarında işletme gideri bütçesi ve 6,3 milyar Amerikan Doları tutarında yatırım bütçesini onaylamıştır. 2020 sonrasında daha fazla yatırım yapılması gerekmektedir. Gaz dağıtımı da özel sektör katılımının yüksek olduğu ve büyüme potansiyeli bulunan bir alandır. Diğer taraftan, İstanbul ili için gaz dağıtımının özelleştirilmesi, çok önemli bir yatırım fırsatıdır. Altyapı işletme şirketlerinin, tahmin edilebilir ve sürdürülebilir gelirleri olan elektrik ve gaz dağıtım işine girmeleri akıllı bir seçim olacaktır. Nüfusun giderek artması ve genç nüfusun yoğun olması,

ayrıca tüm bu piyasaların tam rekabete açılması için gerekli adımlar atılacak olması sebebiyle Türkiye’nin elektrik, gaz ve petrol perakende piyasaları oldukça dikkat çekicidir. Türkiye'nin mobil altyapısının oldukça gelişmiş durumda olması perakende piyasalarının potensiyelini açığa çıkarmaya olanak sağlamaktadır.

Güneş ve rüzgâr enerjileri başta olmak üzere yenilenebilir enerji kaynaklarının en iyi şekilde kullanılmasının çok önemli olduğu bir kez daha belirtilmelidir. Büyük ölçekli yenilenebilir enerji alanlarının geliştirilmesi amacıyla yakın zamanda uygulamaya konulan modelin (YEKA) yatırımcılar tarafından yakinen izlenmesi gerekmektedir. En ucuz enerjinin kullanılmayan enerji olduğu aşikârdır. Bu sebeple de giderek gelişen hatta çığır açan teknolojik gelişmelerin görüldüğü bu çağda enerji verimliliğine yatırım yapılması şarttır. Bu bağlamda, sanayide enerji verimliliğinin artırılmasından verimli teçhizat piyasasının dönüşümüne kadar enerji verimliliğine yönelik çok sayıda proje uygulanmaktadır.

Türkiye, başka hiçbir yerde bulunmayan verimli bir toprak üzerinde kurulu olup son on bin yıllık dönemde sayısız fırsata ev sahipliği yapmıştır.

İçerisinde bulunduğumuz dönem de

bir istisna değildir. Ulusal ekonominin diğer lokomotifleri gibi enerji sektörü de yatırımcılara yalnızca Türkiye’nin talebini karşılamak amacıyla değil tüm bölgenin refahını sağlamak için elektrik üretiminden enerji verimliliğine, dağıtım yatırımlarından doğal gazın depolanmasına kadar sayısız fırsat sunmaktadır.

Enerji ve enerji ile ilgili sektörlerde çalışan tüm seçkin oyuncuları, giderek artan talebimizi karşılamak için bizimle işbirliği yapmaya; varlıkların işletilmesinde, altyapı yatırımlarında ve yerli teknolojimizin geliştirilmesinde bizimle ortak olmaya davet ediyoruz.


04

1/ Makroekonomik GörünümBaşarılı bir şekilde uygulanan makroekonomik politikalar ve yapısal reformlar sayesinde Türkiye, AB ve OECD üye ülkeler içerisinde en hızlı büyüyen ülkelerden biridir. 2009 küresel ekonomik kriz döneminde yaşanan düşüş sonrasında Türkiye ekonomisi güçlü büyüme oranlarıyla kendini toplamış ve daha sürdürülebilir bir seviyeye ulaşmıştır 2013 yılında %4,1, 2014 yılında %2,9 ve 2015 yılında %4,0'lık büyüme oranları gerçek Türk Lirası değerleri üzerinden hesaplanmıştır.

Göze çarpan ekonomik performansı sayesinde Türkiye, 2013 ile 2015 yılları arasında yaklaşık 160 milyar Amerikan Doları değerinde doğrudan yabancı yatırım çekmiş olup Türkiye ekonomisinin önümüzdeki 4 yıl içerisinde de 70 milyar Amerikan Doları değerinde doğrudan yabancı yatırım çekmesi beklenmektedir. 2016 yılı itibariyle 50.000’den fazla yabancı şirket Türkiye’de faaliyet göstermektedir.

2/ Türkiye’nin Enerji Görünümü Ekonomisi giderek büyüyen Türkiye’nin enerji talebi de sürekli artış göstermektedir. Birincil enerji ihtiyacının büyük bir kısmı doğal gaz ile karşılanmakta olup doğal gazı kömür ve petrol takip etmektedir. Birincil kaynakların yarısından fazlası elektrik enerjisi sektörü için kullanılmaktadır.

Kişi başına düşen ortalama enerji tüketim düzeyi OECD ülkelerinden az olan Türkiye’nin enerji talebindeki artış eğilimini sürdürmesi beklenmektedir.

3/ Elektrik Piyasasına Genel BakışTürkiye’deki elektrik piyasası, 1990’lı yıllarda başlayıp 2001 yılında Elektrik Piyasası Kanununun hazırlanması ile belirli bir ilerleme hızına ve istikrara kavuşan büyük ölçekli bir yeniden yapılandırma sürecinden geçmiştir. Bu yeniden yapılandırma süreci; piyasanın liberalleştirilmesi ve kamu

varlıklarının özelleştirilmesi olarak bilinen iki sütuna dayanılarak geliştirilmiş ve Türkiye’nin giderek artan elektrik talebini karşılamak için büyük ölçekli yatırımları çekmiştir.

Özel sektör tarafından yapılan yatırımlar ve özelleştirme çalışmaları, piyasadaki kamu hâkimiyetini büyük ölçüde azaltmıştır. Piyasa açılış oranı da artış göstererek %86 düzeyine ulaşmıştır. 2016 itibariyle Türkiye yeterli pazar alanı olan olgun bir elektrik piyasasına, AB mevzuatına uygun bir düzenleyici çerçeveye, özel sektör katılımına ve yüksek düzeyde piyasa açıklığına sahiptir.

Elektrik Piyasası - Değer Zinciri: Ekonomik büyümenin küresel düzeyde yavaşladığı bir dönemde Türkiye, giderek artan talebi ve büyüme potansiyeli sayesinde elektrik değer zinciri içerisinde çok sayıda fırsat sunmaya devam etmektedir.

Türkiye’nin sahip olduğu gelişmiş üretim filosunun farklı teknolojilere ve yakıtlara yönelik artan talep ile iyileştirilmesi gerekmektedir. Türkiye’de devletin sahip olduğu iletim sistemi, 2015 yılsonu itibariyle toplam 56.744 km uzunluğuna ulaşmış olup, tüm elektrik değer zinciri için güvenilir bir iletim ağı olarak hizmet vermektedir. Halihazırda gelişmiş ve olgunluğa ulaşmış toptan satış piyasası ise çok sayıda işlevsel ve likit piyasalara ev sahipliği yapmaktadır. Elektrik dağıtımı tamamen özelleştirilmiş olup şirketlerin birleşmesi ve satın alınması potansiyeli halen sürmekte olup 2016-2020 dönemi için 6,29 milyar Amerikan Doları tutarında bir yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır. Mobil teknolojilere ilgi gösteren dinamik nüfusunun yanısıra nüfusun ve çevre bilincinin giderek artması bağlamında Türkiye perakende sektörü, tedarikçiler açısından mükemmel bir potansiyel sunmaktadır.

Elektrik Talebi - Gelişim: Elektrik talebi, sanayileşme ve kentleşmeye dayanan

ekonomik gelişmelere paralel olarak etkileyici bir şekilde büyüme göstermektedir. Son 15 yıl içerisinde Türkiye’nin elektrik talebi, yıllık bileşik büyüme oranı açısından %5’lik bir büyümeye sahne olmuştur. Türkiye, elektrik tüketimi açısından OECD üye ülkeleri arasında en hızlı büyüme gösteren ülkeler arasında yer almaktadır. Bununla birlikte kişi başına düşen ortalama elektrik tüketimi, OECD ortalamasına kıyasla oldukça düşük kalmaktadır. Nüfus artışı beklentileri ile birlikte bu durum, elektrik talebinin ileriki yıllarda daha fazla büyüme potansiyeli olduğunu göstermektedir.

Kurulu Güç (Doğal Gaz, Linyit, Taş Kömürü, Hidroelektrik, Yenilenebilir Enerji, Nükleer Enerji: Gelişen ekonomi ve artan talep, elektrik üretimine yapılan yatırımları körüklemiştir. Liberalleştirme alanında yapılan yoğun çalışmalar ve piyasaya dayalı fiyat sinyalleri, önemli derecede bir ticaret yatırımı çekmiş ve neticesinde de kurulu güç 2008 sonrasında önemli ölçüde artış göstermiştir. Temmuz 2016 sonu itibariyle Türkiye’nin kurulu gücü 77 GW’ye ulaşmıştır. Bu anlamda, 7,0 GW ile 2013 kapasite artışının en fazla yaşandığı yıl olmuştur.

Kurulu güç açısından hidroelektrik ve doğal gaz yakıtlı enerji santralleri baskın durumda olup bunları kömür ve diğer yenilenebilir kaynaklar takip etmektedir. Kurulu gücün geliştirilmesi stratejisinin kalbinde, yerli ve yenilenebilir kaynakların payının artırılması yer almaktadır.

Talebin hızla artması sebebiyle ortaya çıkan piyasa yatırım ihtiyacının büyük bir kısmı doğal gaz yakıtlı enerji santralleri tarafından karşılanmıştır. 2015 yılı için mevcut kapasitenin yaklaşık %34,0’ı, elektrik üretiminin ise %37,9’u doğal gaz santrallerinden karşılanmaktadır. Sistem güvenliği açısından önemi göz önünde bulundurulduğunda doğal gaz

Yönetici Özeti


05

kombine çevrim santrallerinin gelecek yıllarda da hakim durumlarını korumaları beklenmektedir.

Yerli enerji kaynağı olarak linyit yakıtlı enerji santralleri, Türkiye’nin üretim yapısında her zaman için zaruri bir unsur olmuştur. Devlet desteğine bağlı sıfırdan yatırımlar ve özelleştirmeler çerçevesinde yerli kömür dikkat çekmektedir.

Linyit yakıtlı enerji santrallerinin 8,2 milyar Amerikan Dolarına tekabül eden toplam 4.302 MW’lik kısmı, hükümet güvencesi olmaksızın özel sektöre aktarılmıştır. Bakanlık; Afşin-Elbistan, Konya Karapınar, Çayırhan ve Afyon Dinar için yerli ve yabancı yatırımcılarla yoğun müzakereler yapmıştır. Bu bölgeler, en az 10 yıllık alım garantili ihaleler üzerinden yatırımcılara tahsis edilmiş olup bölgesel yatırım teşvik mekanizmalarından faydalanacaktır. 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu 04 Haziran 2016 tarihinde tadil edilmiş ve TETAŞ, halihazırda aktif olan linyit yakıtlı enerji santrallerinden enerji satın alma hakkına kavuşmuştur.

2015 yılsonu itibariyle, ithal kömür ve yerli taş kömür yakıtlı santraller de dahil olmak üzere toplam kurulu güç 7,1 GW olurken bu santraller toplam üretimin %16,0’ını oluşturmaktadır. Elektrik satış fiyatı ile üretim maliyeti arasında uygun marja sahip taş kömürü yakıtlı enerji santralleri, yatırımcılar için karlı ve makul bir iş imkanı sunmaktadır.

Temiz ve yerli enerji kaynağı olarak, Türkiye’nin sahip olduğu zengin su kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılması, Arz Güvenliği Strateji Belgesinde ifade edilen stratejik hedefler çerçevesinde büyük önem taşımaktadır. Mevcut kurulu güç yaklaşık 26 GW olup stratejik hedef, 2023 itibariyle 34 GW’ye ulaşmaktır. Türkiye’nin ekonomik hidroelektrik potansiyeli ise yaklaşık 36 GW’dir.

Hem enerji bağımlılığına hem de sürdürülebilir enerji modelinin geliştirilmesine ilişkin risklerin ortadan kaldırılması için Hükümet, özellikle yerli ve yenilenebilir kaynaklara dayanan alternatif çözümlerin teşvik edilmesi için çalışmaktadır. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarını Destekleme Mekanizması (YEKDEM) olarak bilinen, enerji alımının teminatı niteliğindeki alım garantisi tarifesi yenilenebilir enerji yatırımcılarına sunulmuştur.

Yenilenebilir enerji destek mekanizması, yatırımcılar için güvenilir ve istikrarlı bir gelir sağlamakta olup bunun neticesinde de finansman koşullarında iyileştirme sağlamaktadır.

Hükümetin yerli ekipman imalatı ve yerlileştirme stratejisi; yeni iş alanlarının açılması, işletmelerin geliştirilmesi ve sonuç olarak GSYİH ile cari açık üzerindeki doğrudan olumlu etkileri sebebiyle stratejik bir öneme sahiptir. YEKDEM çerçevesinde yerli ekipman kullanımına ek teşvik verilmektedir.

Yenilenebilir enerji yatırımlarını daha fazla desteklemek ve yenilenebilir üretim varlıklarının yerli imalatına teşvik sağlamak amacıyla Yenilenebilir Enerji Kaynakları için Yeni Yatırım Modeli, diğer bir deyişle YEKA (Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları) Mekanizması geliştirilmiştir.

Nükleer enerji santralleri, enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesine ve arz güvenliğine katkıda bulunacaktır. Bu noktada Türkiye Hükümeti, imza attığı iki hükümetlerarası anlaşmayla, kurulu güç portföyüne nükleer enerji santrallerinin de eklenmesi için sağlam adımlar atmaktadır.

Üretimde yapılan özelleştirmeler, devlet mülkiyetindeki üretim şirketinin piyasa payını azaltmak açısından büyük önem taşımaktadır.

Şimdiye kadar 6,7 GW’lik kapasite özelleştirilmiş olup özelleştirmeden elde edilen toplam gelir 10,48 milyar Amerikan Dolarıdır. Özelleştirme süreci halen devam etmekte olup 7 ila 9 GW’lik kapasitenin özelleştirilmesi beklenmektedir.

Elektrik - İletim: Türkiye’nin, yenileme ve geliştirme projeleri ile genişletilen ve iyileştirilen sağlam bir iletim altyapısı bulunmaktadır. İletim sisteminindevlet tekeli TEİAŞ’ın mülkiyetinde olup EPDK’nin denetimi altında TEİAŞ tarafından işletilmektedir. Türkiye’de kurulu olan iletim sisteminin, komşu ülkeler ve ENTSO-E ile enterkonneksiyonları bulunmaktadır. 2016 itibariyle TEİAŞ, ENTSO-E’nin gözlemci üyesi olmuştur. Bağlantının, ithalat ve ihracat hacimlerini daha da artırması beklenmektedir.

Elektrik - Dağıtım: Türkiye’deki elektrik dağıtım faaliyetleri 21 bölgesel tekeller üzerinden gerçekleştirilmektedir. Dağıtım sektörünün liberalleştirme sürecinin başarılı bir şekilde tamamlanması neticesinde 21 dağıtım bölgesi özel sektöre devredilmiş ve özelleştirmeden toplamda 13 milyar Amerikan Doları değerinde gelir elde edilmiştir.

Türkiye’nin, 39,7 milyon aboneye hizmet veren büyük bir şebekesi bulunmaktadır. Elektrik talebinin artması ve yatırımların gecikmesi sebebiyle şebekenin büyük ölçekli bir genişleme ve yenileme yatırımlarına ihtiyacı vardır. 2016-2020 dönemi için EPDK, toplam 6,29 milyar Amerikan Doları değerinde elektrik dağıtım yatırım bütçesini onaylamıştır.

Türkiye’deki elektrik dağıtım şirketleri; gerçekleştirilen yatırımlar, işletme verimi, ayrıca teknik ve teknik olmayan kayıpların azaltılması üzerinden gelir sağlamaktadır.

Dağıtım sektörünün dönüştürülmesi ve akıllı


06

sistemlerin getirilmesi de ürün ve teknoloji temin eden şirketler için yeni fırsatlar getirmektedir. Türkiye, Akıllı Şebekeler 2020 Yol Haritası üzerinde çalışmakta olup 2035’e kadar akıllı şebeke uygulamasına yaklaşık 11,2 milyar Amerikan Doları tutarında yatırım yapılacağı tahmin edilmektedir.

Elektrik - Toptan Piyasası: Türkiye elektrik piyasasındaki ticaret ortamı, istikrarlı bir gelişim sürecinden geçmiştir. Günümüz Türkiye elektrik piyasası, güvenilir yatırım sinyallerini zamanında ve şeffaf bir şekilde veren ve piyasadaki katılımcılar için gerekli araçları temin eden tüm piyasaları ve hizmetleri kapsamaktadır. Referans piyasa fiyatı sunan gün öncesi piyasası, 99,3 TWh’lik ticaret hacmine ulaşmış olup 2012 - 2015 döneminde yıllık bileşik büyüme oranı açısından %24’lük bir büyüme göstermiştir.

Elektrik - Perakende Piyasası: Mobil teknolojilere ilgi gösteren genç ve dinamik nüfusu, ayrıca nüfusun ve çevre bilincinin giderek artması bağlamında Türkiye’nin perakende elektrik sektörü çekici bir alandır. Piyasanın kademeli olarak açılması ve elektrik ticaret ortamında kaydedilen gelişmelere paralel olarak Türkiye, perakende şirketlerine henüz doyuma ulaşmamış perakende piyasasında önemli bir pay edinmek açısından mükemmel fırsatlar sunmaktadır.

4/ Doğal Gaz Piyasasına Genel BakışTürkiye doğal gaz piyasası; arz güvenliği, üçüncü tarafların altyapıya tam erişimi ve özel sektörün daha fazla katılımı şeklinde nitelendirilen bir gelişim sürecinden geçmektedir. 2001 yılında Doğal Gaz Piyasası Kanununun hazırlanması, özel sektörün de katılımıyla serbest rekabetçi bir piyasanın kurulması açısından büyük bir adım olmuştur. Yapılan çok sayıda çalışmanın neticesinde, ithalat - toptan ve dağıtım - perakende segmentlerinde özel sektör katılımı artmıştır. Piyasa açıklığı ise

meskenler hariç tüm tüketicileri kapsayacak şekilde sağlanmıştır. Türkiye’nin doğal gaz piyasası, 2016 itibariyle büyük ölçüde AB mevzuatına uygun olup, gelişme yolunda bazı uygulama adımlarının atılması gerekmektedir.

Doğal gaz genellikle ısınma, sanayi ve elektrik üretiminde kullanılmaktadır. 2015 yılında elektrik üretiminde doğal gaz kullanımı, %40 ile en üst sırada yer almaktadır.

Doğal gaz tüketimi açısından Türkiye, 48 bcm ile Avrupa’daki en büyük ülke olup halen büyüme potansiyeli bulunmaktadır.

Türkiye, doğal gaz arzı açısından ithalata bağlı bir ülke olmasına rağmen etrafı büyük doğal gaz rezervleri bulunan ülkeler ile çevrilidir. Yapılan uzun vadeli sözleşmeler çerçevesinde doğal gaz Rusya, Azerbaycan ve İran’dan boru hatlarıyla, Cezayir ve Nijerya’dan ise LNG halinde ithal edilmektedir. Eski dönemlerde BOTAŞ tarafından ithal edilen doğal gazın 10 bcm’lik kısmı özel sektör şirketleri tarafından devralınmıştır. Mevcut BOTAŞ sözleşmelerinin özel sektör şirketlerince yenilenmesi imkanı, özel sektör oyuncuları ve bu alana yeni atılacak kişiler için geniş bir çalışma alanı açmaktadır.

Hâlihazırda devam eden ve yapılması planlanan yatırımlar sayesinde Türkiye gelişmiş ve güçlü bir doğal gaz iletim sistemine sahiptir. Toplam boru hattı uzunluğu yaklaşık 13.000 km olan doğal gaz iletim sistemi, Avrupa’daki en büyük iletim sistemlerinden biridir. Doğal gaz iletim sistemi BOTAŞ’ın mülkiyetinde olup BOTAŞ tarafından işletilmektedir.

Türkiye içerisinde bir adet yer altı depolama tesisi ve iki adet LNG terminali bulunmaktadır. Yer altı depolama, FSRU ve LNG yeniden gazlaştırma tesisleri için halihazırda devam etmekte olan ve yapılması

planlanan ilave yatırımlar arz güvenliğini ve sistem işlemlerinin esnekliğini artıracak olup Türkiye’nin bir doğal gaz ticaret merkezi kurma vizyonunu da destekleyecektir. Piyasanın büyüme potansiyeli, bu alanda daha fazla yatırım yapılması ihtiyacını doğurmaktadır.

Coğrafi pozisyonu itibariyle Türkiye, yaklaşık 113 tcm rezervi bulunan doğal gaz üreticisi ülkeler ile toplam talebi 435 bcm olan AB ülkeleri gibi büyük tüketim merkezlerinin arasında yer almaktadır. Bu da Türkiye’ye, hem kendisinin hem de Avrupa’nın doğal gaz arz güvenliğinin iyileştirilmesine yardımcı olacak bir doğal gaz ticaret merkezinin kurulması imkanını vermektedir.

Sıfırdan yapılan doğal gaz dağıtım yatırımı ihaleleri çok başarılı olmuş ve ülke genelinde çevre dostu doğal gazın kullanımının hızlı bir şekilde artması desteklenmiştir. Tahminler, giderek artan penetrasyon oranları ile birlikte mesken ve sanayi doğal gaz talebinin önümüzdeki yıllarda en fazla büyümenin yaşanacağı alanlar olacağını ortaya koymuştur. Altyapısını istikrarlı bir şekilde geliştiren ve ülke genelinde doğal gaz ağına sahip Türkiye, gelişen perakende gaz sektörü sayesinde yerli ve yabancı yatırımcılar için önemli fırsatlar sunmaktadır. 5/ Kömür Piyasasına Genel BakışKömür, Türkiye’nin birincil enerji talebinin karşılanması açısından önemli bir kaynaktır. 2014 Türkiye kömür bilançosuna göre kömür tüketimi 95,9 milyon tona ulaşmış olup tüketilen bu kömürün %68’i yerli kaynaklarca karşılanmış, talebin geriye kalan kısmı ise kömür ithalatı ile temin edilmiştir.

Türkiye’de, 1,3 milyar ton taş kömürü rezervi bulunmaktadır. Son yıllarda, büyük taş kömürü yataklarının rezerv hacminde herhangi bir değişiklik görülmez iken linyit rezervleri 9,3 milyar tondan 15,5 milyar tona çıkmıştır.


07

Taş kömürü genellikle çevrim sektöründe kullanılmaktadır. Türkiye taş kömürü tedariği son yıllarda istikrarlı bir şekilde büyümüş ve 2015 yılında 35,4 milyon tona ulaşmıştır. Giderek artan taş kömürü talebini karşılamak için ithalata yönelinmiş, bunun neticesinde de taş kömürü tedariğinde ithalat oranı %96’ya ulaşmıştır.

Türkiye linyit rezervleri linyit santrallerinin yakıtı olarak çevrim sektöründe kullanılmaktadır. 2015 yılsonu itibariyle özel sektör, toplam linyit üretiminin %54’ünü elinde bulundurmaktadır.

Taş kömürü santral yatırımlarında kaydedilen gelişmeler ve linyit santrallerinin özelleştirilmesine paralel olarak çevrim ve enerji sektörünün kömür tüketimi 78 milyon tona ulaşarak sanayi ile mesken ve hizmetler sektörünün azalan kömür tüketimini telafi etmiştir. Elektrik üretimi için yerli kaynakların daha fazla kullanılmasına yönelik siyasi desteğe bağlı olarak elektrik üretiminde linyit tüketiminin daha da artması beklenmektedir.

6/ Petrol Piyasasına Genel BakışTürkiye’nin 32,5 Mtep düzeyinde seyreden petrol tüketimi, birincil enerji tüketimi açısından doğal gaz ve kömürün ardından üçüncü sırada yer almaktadır. 2015 yılı için Türkiye’deki petrol üretimi, ham petrol tüketiminin yaklaşık %9’unu, toplam petrol tüketiminin ise yaklaşık %7’sini karşılamaktadır.

Türkiye, dünya genelinde keşfedilmiş olan petrol ve gaz rezervlerinin %70’ini barındıran bir bölgede yer almaktadır. Bu sebeple de petrolün hem taşınması hem de keşfi açısından Türkiye’nin coğrafi bir avantajı bulunmaktadır. Türkiye, AB ülkeleri arasında arama faaliyeti sayısı açısından lider konumda bulunsa da dünyanın geri kalan kısmı ile karşılaştırıldığında Türkiye’de halihazırda aktif olan petrol kuyusu platformu sayısı azdır. Bununla birlikte Türkiye’de petrol keşfi

potansiyeli bulunmaktadır.

Türkiye, Orta Doğu ve Hazar Bölgesinden çıkarılan petrolü BTC ve IT boru hatları üzerinden yabancı rafinerilere taşıyarak ham petrol tedariği yapmaktadır. Yıllık kapasitesi yaklaşık 200 milyon ton olan Ceyhan Deniz Terminali; Rusya, Hazar Bölgesi ve Irak petrolünü uluslararası piyasalar ile entegre ederek petrol ticaret merkezine dönüşme potansiyeline sahiptir.

Piyasalardaki kompleks petrol ürünlerine olan talebin giderek artmasına paralel olarak rafinerilere yapılan sürekli yatırımlar ve gelişmiş rafineriler bağlamında Türkiye, Akdeniz ülkelerinden ayrılmaktadır. İthal edilen petrolün yarısından fazlası ham petrol olmasına rağmen, Türkiye’de kurulu olan gelişmiş rafineriler sayesinde ihraç edilen petrol ürünlerinin tamamı katma değerli rafine petrol ürünleridir.

Türkiye'nin taşıma, otomotiv ve havacılık gibi birçok sektörde gösterdiği büyüme yerli petrol ürünü talebini artırmaktadır. Dağıtım piyasasında, küresel düzeyde tanınmış olan petrol dağıtım şirketlerinin yanısıra yerli şirketler de bulunmaktadır. Bu dağıtım şirketleri, yatırımcılar için birleşme ve satın alma fırsatları sunmakta olup TP Petrol Dağıtım Şirketi de halihazırda özelleştirme sürecinden geçmektedir.

Giderek artan talebi ve coğrafi konumu itibariyle Türkiye, başta arama, rafineri ve ticaret alanları olmak üzere petrol sektörü açısından öne çıkan bir piyasa olarak göze çarpmaktadır.

7/ Enerji Verimliliği ve İklim DeğişikliğiEnerji tedariği için yapılan yüksek maliyetli ithalat işlemleri göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye’nin giderek artan enerji tüketimi, enerji verimliliğinin önemini artırmaktadır. Enerji verimliliği yüksek olan yatırımların teşvik edilmesi

amacıyla Türkiye, bir tamamlayıcı mevzuatın yanısıra yatırımcılara yönelik eylem planlarını da uygulamaya koymaktadır. Türkiye’nin amacı; birçok sektörde enerji verimliliğinin desteklenmesi, yerli ve yabancı yatırımcılar için büyük yatırım fırsatları sunulması ve çeşitli finansman anlaşmalarından faydalanılmasıdır.

Toplam küresel emisyona %1’den daha az sera gazı salan, yeni gelişen bir piyasa olarak Türkiye, iklim değişikliğine karşı açılan küresel savaşa katılmaya hazırdır. CO2 emisyonlarını azaltmak ve iklim değişikliği ile savaşmak için Türkiye UNFCCC’yi kabul etmiş ve akabinde Kyoto Protokolüne taraf olmuştur.

2015 yılında Türkiye, Kesin Katkılar için Ulusal Niyet Beyanını (INDC) sunmuştur. Söz konusu beyana göre Türkiye’nin, Paris Anlaşmasına paralel olarak, 2020 yılı emisyon düzeyini 1.185 milyon ton CO2’den 940 milyon ton CO2’ye düşürmesi beklenmektedir. Yeni gelişen bir piyasa olarak beyanda belirtilen CO2 emisyon hedeflerine ulaşması için Türkiye’nin enerji tasarrufunu, enerji verimliliğini, yenilenebilir enerji payını ve karbon sertifikasyonunu artırması gerekmektedir. 8/ Enerji Sektörü Teşvik MekanizmalarıYatırımların Hükümetinin hedeflerine uygun şekilde desteklenmesi ve yönlendirilmesi, Türkiye içerisindeki bölgesel tutarsızlıkların azaltılması, yeni istihdam imkanlarının yaratılması ayrıca uluslararası rekabet ve çevre koruma ilkelerinin hayata geçirilmesi amacıyla enerji endüstrisindeki yatırımcılar, çeşitli vergi teşvikleri ile desteklenmektedir.

Türkiye’de geçerli olan yatırım teşvik mekanizmaları; “Genel”, “Bölgesel”, “Büyük Ölçekli” ve “Stratejik” yatırımlar olmak üzere dört ana sütun üzerine kuruludur. Bu teşvik mekanizmaları, raporun son bölümünde ele alınan birçok alanda fayda sağlamaktadır.

Türkiye'nin Makroekonomik

Görünümü1.


10

GSYİH BüyümesiTürkiye, 2014 yılı için 799 milyar Amerikan Doları ve 2015 yılı için 718 milyar Amerikan Doları GSYİH ile dünyanın en büyük 18’inci ekonomisi olurken, Türk Lirası (TL) cinsinden bakıldığında %4.0’lık bir büyüme göstermiştir.

2009 yılında yaşanan küresel ekonomik çalkantının etkilerinin ortadan kaldırılması sonrasında Türkiye ekonomisi, 2010 ve 2011 yılları için sırasıyla %9,2 ve %8,8’lik büyüme göstererek kendisini toparlamıştır. Büyüme; 2012 yılında %2,2, 2013 yılında %4,1 ve 2014 yılında %2,9 oranlarında seyrederek daha istikrarlı bir hale gelmiş olup ilgili oranlar Türk Lirası üzerinden hesaplanmıştır.

2006 ile 2015 yılları arasında Avrupa Birliği ülkeleri ve OECD üyesi ülkeler, yıllık bileşik büyüme oranı açısından sırasıyla %0,7 ve %1,1 büyüme göstermişlerdir. Buna kıyasla Türkiye’nin GSYİH’si son on yıllık dönem içerisinde yıllık bileşik büyüme oranı açısından %3,5 oranında büyüme göstermiş ve bu oran Türkiye’yi, AB ve OECD üye ülkeler arasındaki en hızlı büyüyen ekonomilerden biri haline getirmiştir.

Satın alma gücü paritesi açısından bakılacak olursa, son on yıl içerisinde %6,3’lük yıllık bileşik büyüme oranı ile daha hızlı ve sürekli bir artış görülmüştür.

Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

Başarılı bir şekilde uygulanan makroekonomik politikalar ve yapısal reformlar sayesinde Türkiye, AB ve OECD üyesi ülkeler içerisinde en hızlı büyüyen ülkelerden biridir.

Türkiye’nin GSYİH Büyümesi

231 30

2 391 48

2 530

647 73

0

614

731 77

5

789 82

3

799

718

-%6

-%4

-%2

%0

%2

%4

%6

%8

%10

%12

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Mily

ar A

mer

ikan

Dol

arı

Nominal GSYİH (Amerikan Doları cinsinden) (Sol Eksen) Reel GSYİH Büyümesi (TL cinsinden) (Sağ Eksen)

Kaynak: TÜİK, EIU


11

Yapılan son reformlar ve düzenlemeler sayesinde yıllık Doğrudan İç Yatırım değerleri 2003 değerine kıyasla 10 kat artış göstermiştir.

Göze çarpan bu ekonomik performansı sayesinde Türkiye, 2013 ile 2015 yılları arasında yaklaşık 160 milyar Amerikan Doları değerinde doğrudan yabancı yatırım çekmiş olup Türkiye ekonomisinin önümüzdeki 4 yıl içerisinde de 70 milyar Amerikan Doları değerinde doğrudan yabancı yatırım çekmesi beklenmektedir.

Enerji, İmalat, Finansal ve Sigortacılık Hizmetleri ile Perakende Ticaret sektörleri, Türkiye’deki toplam doğrudan yabancı yatırım gelirinin %80’ini oluşturan önde gelen sektörlerdir.

Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Son on yıl içerisinde Türkiye, mevzuatını yabancı yatırımcılara uygun hale getirmiş ve yatırımcılar için çekici bir piyasası haline gelmiştir. 2016 itibariyle, yabancı sermayeye sahip 50.000’den fazla şirket Türkiye içerisinde çalışmaktadır.

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, IMF, UNCTAD, TCMB, TYDTA

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı * Gayrimenkul yatırımları doğrudan yabancı yatırıma dahil edilmemiştir.

Türkiye’deki Doğrudan Yabancı Yatırımın Gelişimi

Bu konuda Avrupa ülkeleri en büyük paya sahip olup doğrudan yabancı yatırım gelirlerinin %68’ini oluşturmaktadır. Avrupa ülkelerini, %22’lik doğrudan yabancı yatırım geliri ile Kuzey Amerika, Orta Doğu ve Körfez ülkelerinden gelen yatırımcılar takip etmektedir.

Yatırımcı sayısında da istikrarlı bir artış gözlemlenmektedir. Haziran 2016 sonu itibariyle, yabancı sermayeye sahip 50.000’den fazla şirket Türkiye içerisinde çalışmaktadır.

2015 yılında Türkiye16,9 milyar Amerikan

Doları tutarında doğrudan yabancı yatırım çekmiştir.

Avrupa %65,8

Yakın ve Orta Doğu

%7,2

Asya %10,0

KörfezÜlkeleri

%3,8

Amerika %13,2

10,0

20,222,0

19,9

8,6 9,1

16,213,3

12,3 12,5

16,9

13,0

16,0

18,5

21,0

1215

1921

24 26

2934

3741

46

0

10

20

30

40

50

0

5

10

15

20

25

2005

A

2006

A

2007

A

2008

A

2009

A

2010

A

2011

A

2012

A

2013

A

2014

A

2015

A

2016

F

2017

F

2018

F

2019

F

x100

0

Mily

ar A

mer

ikan

Dol

arı

Doğrudan Yabancı Yatırım (Sol Eksen)Yabancı Sermayesi Bulunan Toplam Şirket Sayısı (Sağ Eksen)

Türkiye’nin Enerji Görünümü2.


14

Kaynak: Doğal gaz %33,4 payı ile diğer birincil enerji kaynaklarını geride bırakmaktadır. Doğal gaz, elektrik enerjisi sektörünün ana kaynağıdır. Elektrik enerjisi sektöründeki kullanımın azalmasına bağlı olarak, doğal gazın birincil enerji kaynakları arasındaki payı 2015 yılında herhangi bir gelişme göstermemiştir. Mesken ve ticari tüketim, toplam tüketimin %26’sına tekabül etmektedir. Tüketilen doğal gazın %18’lik kısmı, sanayi için kullanılmakta olup bu bağlamda demir ve çelik endüstrileri tüketimde ilk sırada yer almaktadır.

Kömür, birincil enerji kaynakları içerisinde %32,1’lik pay ile ikinci sırada yer almaktadır. Kömür %58’lik pay ile büyük ölçüde elektrik sektörü için kullanılmaktadır. Sanayi

sektörü de kömürün %29’luk kısmını tüketmektedir. Sanayi tüketimi içerisinde kömürün kullanıldığı ana alanlar çimento, demir ve çeliktir.

Birincil enerji kaynakları içerisindeki üçüncü en büyük enerji kaynağı, %24,7’lik pay ile petroldür. Petrol %79’luk tüketim oranıyla büyük ölçüde taşımacılık sektöründe kullanılmaktadır. Arabalar, otobüsler ve kamyonlar gibi karayolu araçları, petrolün en fazla kullanıldığı araçlardır.

Yenilenebilir enerji ve hidroelektrik kaynakları, %9,8’lik pay ile birincil enerji kaynakları içerisinde en alt sırada yer almaktadır. Bu kaynaklar, %54 ile elektrik enerjisi ve %43 ile mesken-ticaret sektörleri için kullanılmaktadır.

Birincil Enerji Kaynakları

2014 yılı için toplam birincil enerji tedariği yaklaşık 124 Mtep’tir.Türkiye’nin Kaynak ve Sektör Cinsinden Birincil Enerji Tedariği, 2014 Yılı

Kaynak Sektör

Not 1: Petrolün enerji dışı kullanımı (3,13 Mtep / %1,2) analiz içerisinde yer almamaktadır. Not 2: Taşıma sektörü tüketiminin %0,3’ü yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanmaktadır.Kaynak: ETKB

Sektör: Elektrik enerjisi sektörü %43,8’lik pay ile birincil enerji tüketimi içerisinde birinci sırada yer almaktadır. Elektrik enerjisi sektörünün ana enerji kaynakları her ikisi de %41’e tekabül eden doğal gaz ve kömürdür.

İkinci sırada %20,2’lik pay ile taşımacılık sektörü yer almaktadır. Petrol, taşımacılık sektörünün elzem bir kaynağı olup taşımacılık tüketiminin %98’i petrol kaynaklı yakıtlar ile karşılanmaktadır.

Mesken ve ticaret sektörü, %18,6’lık pay ile üçüncü sırada yer almaktadır. Mesken ve ticaret sektörü için en büyük kaynak, %46’lık pay ile doğal gazdır. Yenilenebilir enerji ve hidroelektrik %23’lük paya sahipken kömür %22 paya sahiptir.

Tüm sektörler arasından sanayi sektörü, %16,2’lik pay ile enerji kullanımı en az olan sektördür. Sanayi için en büyük enerji kaynağı %57 ile kömür iken bunu %37 ile doğal gaz takip etmektedir. Sanayi içerisindeki enerji tüketiminin ana alt sektörleri çimento, demir ve çelik sektörleridir.

Petrol29,7 (%24,7)

DoğalGaz40,2(%33,4)

Kömür38,7(%32,1)

YenilenebilirEnerjiveHidroelektrik11,8(%9,8)

Taşımacılık24,3(%20,2)

KonutveTicarethane22,4 (%18,6)

Sanayi19,5(%16,2)

ElektrikEnerjisi54,2(%43,8)

%79%4

%11%6

%1

%1

%18

%55%26

%29%58

%13

%2

%54%43

%98

%2%0

%5%37

%57%1

%6

%12

%9

%46

%22%23

%41

%41


15

1,6

2,0

2,5

2,5

3,1

3,7

3,8

4,2

4,5

4,7

7,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8

Türkiye

Yunanistan

İtalya

İspanya

ABOrtalaması

Almanya

Fransa

OECDOrtalaması

Hollanda

Belçika

Amerika BirleşikDevletleri

Enerji Tüketimi(kişibaşıtep)

2,6

OECD

Ortalam

ası

OECDOrtalamasınaGöreFark

%35 %35 %33 %30 %29 %28 %27 %24 %24 %24 %26 %24

%23 %23 %26 %28 %31 %31 %30 %31 %32 %31 %31 %32%14 %15 %14%15

%15 %14 %15 %15 %16 %19 %16 %18

84 88 91 100

108 106 106 109 114 120 120 124

%72 %72 %73%73

%74 %73 %71 %70%72 %73 %73

%75

0

20

40

60

80

100

120

14020

03

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Mtep

Petrol Doğal Gaz Kömür Toplam Birincil Enerji Tüketimi

Türkiye’nin enerji arzı, ithalata dayanmaktadır. Son on yıl içerisinde, Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin dörtte üçü ithal edilen kaynaklar üzerinden karşılanmıştır.

Mesken penetrasyon oranlarının ve doğal gaz yakıtlı santral sayısının artması neticesinde son yıllarda doğal gaz kullanımı da artış göstermiştir. Diğer taraftan, petrolün birincil kaynaklar içerisindeki oranı %35’ten %25’e düşmüştür. Türkiye’nin son on yıl içerisindeki birincil enerji tüketiminin yaklaşık %15’ini kömür ithalatı oluşturmaktadır.

2014 yılında, birincil enerji tüketiminin dörtte biri yerli üretim ile karşılanmıştır. Kalorisi genellikle düşük olan yerli kömür ve yenilenebilir kaynaklar, yerli üretimin büyük bir kısmını teşkil etmektedir.

Türkiye’nin enerji tüketimi istikrarlı bir şekilde artış gösterse de, OECD ülkelerinin kişi başı ortalama enerji tüketim düzeyleri Türkiye’ye kıyasla yüksektir.

2015 yılı için OECD ülkelerinde kişi başına düşen ortalama birincil enerji tüketimi 4,2 tep iken Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları ortalama 1,6 tep enerji tüketmektedir.

Kentleşmenin ve sanayileşmenin büyümesi sebebiyle Türkiye’deki enerji tüketiminin artış potansiyeli yüksektir.

10. Kalkınma Planına göre, 2018 itibariyle Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin 1,92’ye (kişi başına düşen tep) çıkması beklenmektedir.

Birincil Enerji Kaynaklarının İthal Edilmesi

Türkiye’nin fosil yakıt rezervleri talebe kıyasla oldukça sınırlı kaldığından ülkenin enerji talebinin büyük bir kısmı ithalat ile karşılanmaktadır.

Türkiye Birincil Enerji Tüketimi İthalat Payı

Kaynak: ETKB

Kaynak: EIU

2015 Yılı Kişi Başına Düşen Enerji Tüketimi

Elektrik Piyasasına Genel Bakış3.

17


18

Türkiye elektrik piyasası, 1990’lı yıllarda başlayıp yeni milenyumun başlangıcında Elektrik Piyasası Kanununun hazırlanması ile belirli bir ilerleme hızına ve istikrara kavuşarak büyük ölçekli bir yeniden yapılandırma sürecinden geçmiştir.

Elektrik Piyasası Kanununun 2001 yılında yürürlüğe konmasından beri, kanuna ilişkin hedeflere ulaşmak amacıyla birçok adım atılmıştır. Bu bağlamda atılan önemli adımların bazıları aşağıda verilen zaman çizelgesinde gösterilmektedir.

Türkiye Elektrik Piyasasının Liberalleşme Süreci

2001: Elektrik Piyasası Kanunu, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren, mali açıdan güçlü ve şeffaf bir elektrik piyasasının geliştirilmesi için zemin hazırlayan ana mevzuattır. Kanunun ana hedefi yeterli miktarda, kaliteli ve çevre dostu elektriği tüketicilere düşük bir maliyet üzerinden temin etmek ve piyasanın kendi kendini düzenlemesini ve denetlemesini sağlamaktır. Bu Kanun ile birlikte bağımsız bir Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu kurulmuştur. Özel oyuncuların da piyasaya katılmasını sağlayan bir lisans programı getirilmiştir.

2004: Hazırlanan kanun ve yönetmelikler; Yüksek Planlama Kurulu Kararları, diğer bir deyişle “Strateji Belgeleri” ile desteklenmiştir. 1. Strateji Belgesinin konusu “Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme” olup söz konusu strateji belgesi elektrik dağıtım ve üretim varlıklarının özelleştirilmesine ilişkin detaylı bir plan sunmuştur.

2005: 2005 yılında Yenilenebilir Enerji Kanunu çıkarılmıştır. Buna bağlı olarak 2006 yılında, söz konusu mevzuata dayalı yenilenebilir enerji yatırımları başlamıştır.

2006: 01 Ağustos 2006 tarihinde Organize Elektrik Piyasası yalnızca Dengeleme Mekanizması ile çalışmaya başlamıştır. Söz konusu mekanizma ilk safhasında dahi piyasaya dayalı elektrik fiyatlarının gelişmesini sağlamış olup enerji üreticilerin büyüyen ve gelecek vaat eden piyasaya yatırım yapmaların sağlamıştır.

2009: 31 Aralık 2009 tarihinde Gün Öncesi Planlama, Dengeleme Güç Piyasası ve Saatlik Uzlaştırma da dahil olmak üzere Organize Elektrik Piyasasının Birinci Aşamasına başlanmıştır.Yine 2009 yılında, “Arz Güvenliği ve Arz Çeşitliliği” konulu 2. Strateji Belgesi yayınlanmıştır.

Kaynak:DeloitteAnalizleri

ElektrikPiyasasıKanunu(4628sayılıKanun)

DüzenlemeKurumununKurulması (EPDK) ÖzelleştirmeStrateji

Dokümanı

YenilenebilirEnerjiKanunu(5346sayılıKanun)

ArzGüvenliğiStratejiBelgesi

YenilenebilirEnerjiKanununun Tadili(Tarifelerin

kaynaktiplerinegöreayrılmasıveyerliekipman

teşviki)

GünİçiPiyasasınınOluşturulması

EnerjiBorsasının(EPİAŞ)Kurulması

YeniElektrikPiyasasıKanunu

DağıtımvePerakendeFaaliyetlerininAyrıştırılması

Dağıtımdaki ÖzelleştirmelerinTamamlanması

OrganizeElektrikPiyasasınınKurulması- AşamaII(GünÖncesiPiyasası,TeminatMekanizması)

OrganizeElektrik Piyasası- Aşama I (GünÖncesi

Planlama, DengelemeGüçPiyasası,SaatlikUzlaştırma)

OrganizeElektrikPiyasasınınKurulması

ÜretimÖzelleştirmelerinin

Başlaması

ENTSO-EBağlantısınaBaşlanılması

YenilenebilirEnerjiKaynaklarıiçinYeniYatırım

Modeli- YEKA

YerliKömürYakıtlıEnerjiSantralleriiçinYeniTeşvikModeli

2001 2004 2005 2006 2009 2010 2011 2013 2015 2016

40,6 GW28,3 GW 36,8 GW 38,8 GWKuruluGüç:

EÜAŞ(Kamu)Özel

44,8 GW 49,5 GW 52,9 GW 64,0 GW 73,1 GW

PiyasaAçıklıkOranı: %32%28 %30 %49 %63 %75 %84 %86

77,0 GW

%86

%74 %26

%59 %41 %58 %42 %58 %42 %54 %46 %46 %54 %37 %63 %49 %51

%28 %72

%26 %74


19

2010: Stratejik öneme sahip olan varlıklar (büyük ölçekli hidroelektrik santraller) haricindeki tüm varlıkların özelleştirilmesi amacıyla 2010 yılında devletin sahip olduğu üretim şirketi olan EÜAŞ’a ait varlıkların özelleştirme sürecine başlanmıştır. Türkiye elektrik şebekesinin Avrupa ile entegre edilmesi amacıyla ENTSO-E test bağlantısı 2010 yılında yapılmıştır.

2011: 31 Aralık 2011 tarihinde, Organize Elektrik Piyasasının 2. Aşaması başlatılmış, bu bağlamda Gün Öncesi Piyasa ve Teminat Mekanizması hayata geçirilmiştir. 2011 yılında Yenilenebilir Enerji Kanunu tadil edilmiş; alım garantisi tarifesi farklı kaynak tiplerine göre ayrılmış, yerli ekipman teşviki

getirilmiştir. Yapılan bu değişiklikler sayesinde hidroelektrik haricindeki yenilenebilir yatırımlar daha çekici hale gelmiştir.

2013: Piyasa güvenilirliğinin ve şeffaflığının artırılması amacıyla 2013 yılında Yeni Elektrik Piyasası Kanunu hazırlanmıştır.Yine 2013 yılında dağıtım şirketlerinin özelleştirme süreci başarılı bir şekilde tamamlanmış; dağıtım ve perakende faaliyetleri ayrıştırılmıştır. Bu uygulama, tam piyasa açılışı açısından büyük bir adım olmuştur.

2015: 2015 içerisinde piyasa işlemleri TEİAŞ’tan alınmış ve bağımsız enerji borsası (EPİAŞ) kurulmuştur.

Gün İçi Piyasası da yine 2015 yılında çalışmaya başlamıştır. Bu piyasa, piyasanın daha da gelişmesine yardımcı olmuş ve özellikle de yenilenebilir enerji kaynakları açısından ek dengeleme araçları temin etmiştir.

2016: 2016 yılında, yenilenebilir enerji yatırımlarını desteklemek ve yenilenebilir üretim varlıklarının yerli imalatını teşvik etmek amacıyla Yenilenebilir Enerji Kaynakları için Yeni Yatırım Modeli, diğer bir deyişle YEKA (Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları) Mekanizması geliştirilmiştir. 2016 itibariyle TETAŞ, halihazırda aktif olan linyit yakıtlı enerji santrallerinden (stratejik yatırım alanlarından biri) enerji satın alma hakkına kavuşmuştur.


ElektrikPiyasasıKanunu(4628sayılıKanun)

DüzenlemeKurumununKurulması (EPDK) ÖzelleştirmeStrateji

Dokümanı

YenilenebilirEnerjiKanunu(5346sayılıKanun)

ArzGüvenliğiStratejiBelgesi

YenilenebilirEnerjiKanununun Tadili(Tarifelerin

kaynaktiplerinegöreayrılmasıveyerliekipman

teşviki)

GünİçiPiyasasınınOluşturulması

EnerjiBorsasının(EPİAŞ)Kurulması

YeniElektrikPiyasasıKanunu

DağıtımvePerakendeFaaliyetlerininAyrıştırılması

Dağıtımdaki ÖzelleştirmelerinTamamlanması

OrganizeElektrikPiyasasınınKurulması- AşamaII(GünÖncesiPiyasası,TeminatMekanizması)

OrganizeElektrik Piyasası- Aşama I (GünÖncesi

Planlama, DengelemeGüçPiyasası,SaatlikUzlaştırma)

OrganizeElektrikPiyasasınınKurulması

ÜretimÖzelleştirmelerinin

Başlaması

ENTSO-EBağlantısınaBaşlanılması

YenilenebilirEnerjiKaynaklarıiçinYeniYatırım

Modeli- YEKA

YerliKömürYakıtlıEnerjiSantralleriiçinYeniTeşvikModeli

2001 2004 2005 2006 2009 2010 2011 2013 2015 2016

40,6 GW28,3 GW 36,8 GW 38,8 GWKuruluGüç:

EÜAŞ(Kamu)Özel

44,8 GW 49,5 GW 52,9 GW 64,0 GW 73,1 GW

PiyasaAçıklıkOranı: %32%28 %30 %49 %63 %75 %84 %86

77,0 GW

%86

%74 %26

%59 %41 %58 %42 %58 %42 %54 %46 %46 %54 %37 %63 %49 %51

%28 %72

%26 %74


20

Elektrik Piyasası Değer Zinciri

Ekonomik büyümenin küresel düzeyde yavaşladığı bir dönemde Türkiye, giderek artan talebi ve büyüme potansiyeli sayesinde elektrik değer zinciri içerisinde çok sayıda fırsat sunmaya devam etmektedir.

Türkiye’nin kaynakları ve coğrafi konumu, çeşitli teknolojileri kapsayan bir tedarik portföyü geliştirmek ve enerji üretiminin farklı alanlarında deneyimi olan veya bu alanlara ilgi duyan yatırımcılara fırsat sunmak açısından uygundur.

Türkiye’de devletin sahip olduğu iletim sistemi, tüm elektrik değer zinciri için güvenilir bir iletim ağı olarak hizmet vermektedir.İletim hatlarının toplam uzunluğu 2015 yılsonu itibariyle 56.744 km’dir. 2016 itibariyle TEİAŞ, ENTSO-E’nin ilk gözlemci üyesi olmuştur.

EPİAŞ'ın kuruluşu, Türkiye’nin halihazırda gelişmiş ve oturmuş olan toptan elektrik piyasasının daha da geliştirilmesi açısından önemli bir adımdır.

Dağıtım sektörü tamamen özelleştirilmiş olup birleşme ve satın alma fırsatları halen bulunmaktadır. 2016- 2020 dönemi için onaylanan 6,29 milyar Amerikan Doları yatırım ihtiyacı ve 12,0 milyar Amerikan Doları işletme gideri bütçesiyle önemli bir potansiyel sunmaktadır.

Mobil teknolojilere ilgi gösteren genç ve dinamik nüfusunun yanısıra nüfusun ve çevre bilincinin giderek artması sayesinde Türkiye perakende sektörü tedarikçiler açısından mükemmel fırsatlar sunmaktadır. Son on yıllık dönemde yıllık elektrik tüketimi YBBO açısından %5 artış göstermiştir.

( ≥36kV)

(<36kV)

Not: Tüm veriler 2015 yılına ait değerleri göstermektedir.

Üre

timİle

timTo

ptan

Sat

ışD

ağıtı

mPe

rake

nde

Brüt Üretim: 261,8 TWh

Yaklaşık İç Tüketim: %5

Yaklaşık Net Üretim: 248,7 TWh

İletim Kayıpları: %2

Yaklaşık Kayıplar: 5,2 TWh

İthalat: 7,1 TWh

İhracat: 3,2 TWh

Net: 3,9 TWh

Dağıtım Teknik ve Teknik Olmayan Kayıplar: %14Yaklaşık Kayıplar: 34,5 TWhDağıtım Şirketi Sayısı: 21Abone Sayısı: Yaklaşık 39,7 milyon

Brüt Tüketim: 265,7 TWh

Yaklaşık Net Tüketim: 214,2 TWh

Temmuz 2016 sonu itibariyleTürkiye’nin kurulu gücü 77GW’ye ulaşmıştır.

1 2 3

19.071km

37.534km

140km

1

2

%25,6

%74,4

1 2 3

912.551km

157.786km

1.070.337km

ÖzelSektör

380 kV 154kV 66kV

KamuSektörü

İletimHatlarının Uzunluğu

DağıtımHatlarının Uzunluğu

YeraltıYerüstü Toplam

281TWh

99TWh

1 2 3

21TWh

İkiliAnlaşmalar

GünÖncesi

Piyasası

DGP,DPveDengesizlik

PiyasaHacimleri

%86

%14

1 2RekabeteAçıkElektrikTüketimi

Serbest OlmayanTüketicilerin

Elektrik Tüketimi

PiyasaAçıklıkOranı

RekabetçiRegüle

281TWh

99TWh

1 2 3

21TWh

İkiliAnlaşmalar

GünÖncesiPiyasası

DGP,GİPveDengesizlik

PiyasaHacimleri


21

Elektrik Talebinin Gelişimi

Kaynak: TEİAŞ, ETKB, TÜİK

Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri

Türkiye’nin Brüt Elektrik Talebi, 2000-2030

2015 Yılı için Kişi Başına Düşen Net Elektrik Tüketimi

Elektrik talebi, sanayileşme ve kentleşmeye dayanan ekonomik gelişmelere paralel olarak etkileyici bir şekilde büyüme göstermektedir. Ekonomik büyüme ile birlikte nüfus artışı beklentileri, elektrik talebinin ileriki yıllarda daha fazla büyüme potansiyeli olduğunu gösterir niteliktedir.

2015 yılı içerisinde yerel piyasaya yaklaşık 266 TWh elektrik tedarik edilmiş olup bu rakam 2014 yılına kıyasla (257 TWh) yıllık %3,3’lük büyümenin göstergesidir. 2000-2015 dönemi için brüt elektrik talebinin yıllık bileşik büyüme oranı %5,0 olup son beş yıllık dönem (2010-2015) için söz konusu oran %4,8’dir.

Puant elektrik talebi de benzer bir eğilim içerisinde olup büyüme oranı biraz daha fazladır. Puant talep 2000 yılından beri iki katından da yüksek rakamlara ulaşmış olup yıllık bileşik büyüme oranı yaklaşık %5,5’tir.

ETKB referans senaryo talep tahminine göre elektrik tüketimi 15 yıl içerisinde iki katından daha yüksek rakamlara ulaşacak olup halihazırda 266 TWh olan değer 581 TWh’ye çıkacaktır.

Türkiye, elektrik tüketimi açısından OECD üye ülkeler arasında en hızlı büyüme gösteren ülkelerden biridir. Bununla birlikte kişi başına düşen ortalama elektrik tüketimi, OECD ortalamasına kıyasla oldukça düşük kalmaktadır.

2015 yılı için OECD üye ülkelerde kişi başına düşen ortalama tüketim yaklaşık 7,8 MWh iken Türkiye’de bu rakam 3,0 MWh’dir. Bu da Türkiye’deki elektrik tüketiminin artış potansiyelini gösteren başka bir husustur.

Türkiye elektrik talebinde yaşanan artış eğilimi yapısal reformlar ile desteklenen kentleşmenin, sanayileşmenin ve GSYİH’nin artmasıyla sürdürülecektir.

0

100

200

300

400

500

600

700

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

2022

2023

2024

2025

2026

2027

2028

2029

2030

TWh

Gerçekleşen TalepETKB, Yüksek Senaryo Talep Tahmini ETKB, Referans Senaryo Talep Tahmini ETKB, Düşük Senaryo Talep Tahmini

GSYİH Büyümesi

Kişi Başına Düşen Talep (MWh)

6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,8 9,2 8,8 2,2 4,0 2,9 3,9-5,76,8

2,0 2,1 2,2 2,3 2,5 2,7 2,8 2,7 2,9 3,1 3,2 3,2 3,3 3,41,91,9

2.971

5.029

5.213

5.597

6.172

6.880

7.171

7.590

7.822

7.936

12.807

0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000

Türkiye

Yunanistan

İtalya

İspanya

ABOrtalaması

Hollanda

Almanya

Fransa

OECDOrtalaması

Belçika

Amerika BirleşikDevletleri

ElektrikTüketimi(kişibaşınadüşenkWh)

OEC

DO

rtalam

ası

OECDOrtalamasınaGöreFark4.851


22

Kurulu Güç

Gelişen ekonomi ve artan talep, elektrik üretimine yapılan yatırımları desteklemiştir. Türkiye’nin kurulu gücü, 1984 yılına kıyasla yedi katından daha yüksek bir seviyeye yükselmiştir. Temmuz 2016 sonu itibariyle Türkiye’nin kurulu kapasitesi 77 GW’ye ulaşmıştır.

Hidroelektrik ve linyit yakıtlı enerji santrallerin öncelikte olduğu Türkiye elektrik üretiminde hidroelektrik ağır basmaktadır. Özellikle de doğal gaz yakıtlı enerji santrallerine yapılan yatırımların artması ile birlikte, son on yıl içerisinde termal kapasitenin payı kademeli olarak artmıştır.

Uzun vadeli doğal gaz ithalat sözleşmelerinin bulunması, MW başına düşen yatırım maliyetinin diğer teknolojilere kıyasla daha uygun fiyatlı olması, saha seçiminde sağlanan esneklik ve teknolojik olarak esnek üretim operasyonuna sahip olması; son on yıl içerisinde doğal gaz kurulu gücünün diğer teknolojilere kıyasla daha hızlı genişlemesine imkan tanımıştır.

Yenilenebilir enerji kaynakları da üretim yapısı içerisinde gözle görülür bir pay elde etmeye başlamaktadır. Yeni rüzgar, jeotermal, güneş ve biyokütle enerji santrallerinin eklenmesi ile birlikte bu eğilimin devam etmesi beklenmektedir.

Kurulu olan linyit santralleri, eskiyen ekipmanları sebebiyle verimlilik ve emre amade kapasite sorunları ile karşı karşıya kalmaktadır. Enerji Verimliliğine ilişkin olarak yakın zamanda yayınlanan strateji belgesi, verimliliğin artırılmasına yönelik

* Temmuz 2016 sonu itibariyle** Rüzgar, güneş, jeotermal, atık ve diğer yenilenebilir enerji santrallerini içermektedir.*** Dizel, asfaltit ve nafta yakıtlı elektrik santrallerini içermektedir.**** Her türlü yerli ve ithal kömür yakıtlı elektrik santrallerini içermektedir.Kaynak: TEİAŞ, Deloitte Analizleri

Birincil Enerji Kaynaklarına göre Kurulu Güç Gelişimi, 2000-2016*

Gelişen ekonomi ve artan talep, elektrik üretimine yapılan yatırımları desteklemiştir.

hedefler belirlemiştir. Buna ek olarak yeni linyit santrallerine yatırım yapılmaması da linyite dayalı üretimin payının azalmasına sebep olmuştur. Hükümet, yerli kömür yakıtlı enerji santrallerine özel yeni bir yatırım teşvik mekanizması geliştirmek ve halihazırda aktif olan linyit yakıtlı santrallerle enerji satış anlaşmaları (ESA) yapmak suretiyle santrallerine özel yeni bir yatırım teşvik mekanizması geliştirmek ve halihazırda aktif olan linyit yakıtlı santrallerle enerji satış anlaşmaları (ESA) yapmak suretiyle bu gidişatı değiştirmeyi amaçlamaktadır.

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

*

MW

Yenilenebilir** Fuel Oil***Kömür**** Doğal GazHidro

26.275 MW (%34,1)

6.817 MW (%8,8)

16.884 MW (%21,9)

798 MW (%1,0)

26.263 MW (%34,1)


23

Kurulu Kapasite

2000 ile 2015 yılları arasında, Türkiye’nin elektrik üretim kapasitesine her yıl yaklaşık 3,1 GW yeni güç eklenmiştir.

En yüksek oranda gücün eklendiği yıl yaklaşık 7,0 GW ile 2013 olup eklenen bu gücün 3,6 GW’lik kısmını doğal gaz yakıtlı enerji santralleri oluşturmaktadır. 2015 yılında 4,3 GW yeni güç hizmete girmiştir.

Yoğun liberalleştirme çalışmaları ve piyasa içerisindeki fiyat sinyallerine bağlı olarak, 2008 yılı sonrasında yatırımlar önemli ölçüde artış göstermiştir.

2015 yıl sonu itibariyle, özel sektör üreticilerinin kurulu güç içerisindeki payı yaklaşık %72’ye ulaşmış olup halihazırda devam eden özelleştirme çalışmaları ve ilerleyen günlerde yapılacak özel sektör yatırımları neticesinde bu oranın daha da

artması beklenmektedir. EÜAŞ yalnızca stratejik öneme sahip yaklaşık 8 GW’ye tekabül eden enerji santrallerini elinde tutacaktır. Hidroelektrik hariç olmak üzere yenilenebilir yatırımlar Türkiye’nin üretim yapısı içerisinde yeni yeni yer almaya başlamıştır. Söz konusu yatırımların büyük bir kısmı son on yıl içerisinde yapılmıştır.Yerli ve yenilenebilir enerji kaynakları için politika düzeyinde destek verildiği göz önünde bulundurulduğunda bu yatırımların hızlandırılması beklenmektedir.

Kaynak: ETKB, Deloitte Analizleri

Kaynak: TEİAŞ, Deloitte Analizleri

Ek Kurulu Gücün Gelişimi, 2000-2015

Üretici Kuruluşlara Göre Kurulu Güç Gelişimi, 1995-2015

Yoğun liberalleştirme çalışmaları ve piyasa içerisindeki fiyat sinyallerine bağlı olarak, 2008 yılı sonrasında yatırımlar önemli ölçüde artış göstermiştir.

2014 yılı referans alındığında son 2,5 yıl içerisinde hizmete alınan güç, kurulu gücün %20’sine tekabül etmektedir.

%0

%20

%40

%60

%80

%100

1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Özel Üretim Şirketleri Yİ/YİD EÜAŞ

21GW

44GW

8GW

20GW

27 39 50 57 64 70 7353


24

* Temmuz 2016 sonu itibariyleKaynak: TEİAŞ

Kurulu Güç Gelişimi – Doğal Gaz (1990 - 2016*)

Doğal Gaz Yakıtlı Enerji Santralleri

Sektörün liberalleşmesi ve organize piyasanın kurulmasının yanısıra talebin artış göstermesi ve buna bağlı olarak da üretim varlıklarına duyulan ihtiyacın artması sebebiyle Türkiye elektrik piyasası, hem yerli hem de yabancı yatırımcılar açısından çekici bir liman haline gelmiştir. Bu bağlamda, piyasanın yatırım ihtiyacını karşılamak amacıyla başta doğal gaz yakıtlı santrallerine yapılan yatırımlar olmak üzere göz ardı edilemeyecek miktarda ticaret yatırımı yapılmıştır.

2016 yılından beri, yaklaşık 8 GW’lik ek doğal gaz kapasitesi devreye alınmıştır. 2018 öncesinde hayata geçirilmesi beklenen büyük ölçekli projeler bulunmaktadır.

2015 yılı için mevcut kapasitenin yaklaşık %34,0’ı, elektrik üretiminin ise %37,9’u doğal gaz santrallerinden karşılanmaktadır. Hidroelektriğin tercih edilmesi sebebiyle kullanımları azalabilecek olsa da doğal gaz kombine çevrim santralleri sistem güvenliği açısından büyük önem taşımakta olup esneklikleri sebebiyle sıkışıklıkları azaltmaktadır. Sonuç olarak doğal gaz kombine çevrim santrallerinin gelecekte de varlıklarını sürdürmeleri ve önemlerini korumaları beklenmektedir. Bu bağlamda, piyasaya yeni bir güç mekanizması getirilecek olup, doğal gaz yakıtlı enerji santralleri söz konusu mekanizma içerisinde arz ve sistem güvenliğinin sağlanması için ana kaynak olarak hizmet verecektir. Bakanlık ve Kurum ilgili mekanizmaya ait detaylar üzerinde çalışmaktadır.

Sistem güvenliği açısından önemleri göz önünde bulundurulduğunda doğal gaz kombine çevrim santrallerinin gelecek yıllarda da hakim durumlarını korumaları beklenmektedir.

2.210 2.925

7.068

13.774

18.17519.47720.440

24.62125.55024.90626.275

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*

MW

%14 %35 %37

%18 %19 %37 %45 %46

Kurulu Güç İçerisindeki PayıÜretim İçerisindeki Payı

%26 %38

%44

%37%37 %36 %34%34

%48 %38 N/A%45 %44

%14


25

Afşin Elbistan4.825milyon tonrezerv

Çayırhan421,5milyon tonrezerv

KonyaKarapınar1.833milyon tonrezerv

Afyon Dinar941milyon tonrezerv

Yerli enerji kaynağı olarak linyit yakıtlı enerji santralleri, Türkiye’nin üretim yapısında her zaman için zaruri bir unsur olmuştur. 2015 yılı rakamlarına göre kurulu güç yaklaşık 8,7 GW olup üretim, Türkiye içerisinde üretilen toplam elektriğin %12’sine tekabül etmektedir.

Çayırhan Santralinin 620 MW’lik işletim hakkı devri hariç olmak üzere, 2013 yılı öncesinde kapasitenin neredeyse tamamı EÜAŞ tarafından işletilmiştir. 2013 ve 2014 yıllarında Seyitömer, Kangal, Yatağan, Yeniköy, Kemerköy, Soma B, Orhaneli ve Tunçbilek’te özelleştirmeye gidilmiştir. Linyit yakıtlı enerji santrallerinin 8,2 milyar Amerikan Dolarına tekabül eden toplam 4.302 MW’lik kısmı, hükümet güvencesi olmaksızın özel sektöre aktarılmıştır.

Bakanlık; Afşin-Elbistan, Konya Karapınar, Çayırhan ve Afyon Dinar kömür sahaları için yerli ve yabancı yatırımcılarla yoğun müzakereler yapmıştır. Bu sahalar, en düşük fiyat yönteminin kullanıldığı ihaleler üzerinden yatırımcılara tahsis edilecektir. TETAŞ, elektrik için en düşük alım fiyatını sunan başvuru sahibine en az 10 yıllık enerji alım garantisi verecektir. Çevresel Etki Değerlendirmesi, kamulaştırma ve diğer izin - lisans prosedürleri ihale öncesinde kamu kurumları tarafından tamamlanacaktır.

Yerli enerji kaynağı olan linyit yakıtlı enerji santrali yatırımları, hükümet politikaları içerisinde “öncelik” olarak geçmekte olup farklı vergi ve sosyal güvenlik primi avantajlarından, arazi satın alım haklarından ve diğer mali desteklerden faydalanmak üzere Bölgesel Yatırım Teşvik Mekanizması içerisinde Bölge V kapsamına alınmıştır. Destek Programına ilişkin detaylar, raporun son bölümünde ele alınmaktadır.

6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu 04 Haziran 2016 tarihinde tadil edilmiş ve TETAŞ, halihazırda aktif olan linyit yakıtlı

enerji santrallerinden enerji satın alma hakkına kavuşmuştur. 2016 yılı için alım fiyatı 63 Amerikan Doları / MWh (185 TL / MWh) olarak belirlenmiş olup bu rakam halihazırda kullanılmakta olan piyasa fiyatının yaklaşık 1,5 katı düzeyindedir.

Linyit Yakıtlı Enerji Santralleri

Aktif olmayan Linyit Sahaları ve Rezervleri

Kurulu Güç Gelişimi - Linyit (1990 - 2016*)

* Temmuz 2016 sonu itibariyle Kaynak: TEİAŞ

Yerli kömür ile elektrik üretimi, devlet destekleri sayesinde, gelecek vaat eden bir yatırım alanı olarak dikkat çekmektedir.Yaklaşık

5,6 milyar ton

/Ekonomiye katkıda bulunacak linyit rezerv miktarı

4.874

6.0486.509

7.131

8.199 8.199 8.1438.1808.2388.6789.102

01.0002.0003.0004.0005.0006.0007.0008.0009.00010.000

1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*

MW

%30 %13 %15 %12%34 %18 %17%28 N/A

Kurulu Güç İçerisindeki PayıÜretim İçerisindeki Payı

%30 %29 %18 %13 %12 %12%24 %12%17 %14 %16

%17 %14


26

Türkiye, taş kömürü açısından zengin bir ülke olmadığından dolayı taş kömürü santrallerinin yakıt tedariğinin büyük bir kısmı ithalata dayanmaktadır. 2015 yıl sonu itibariyle toplam taş kömürü santrallerinin kurulu gücü ithal kömür yakıtlı santraller, yerli taş kömürü yakıtlı santraller ve çift yakıtlı (katı ve sıvı) santraller de dahil olmak üzere 7,1 GW olmuştur. İthal kömür yakıtlı santraller ile taş kömürü yakıtlı santraller, 2015 yılı için toplam elektriğin %16,0’ını üretmiştir. 2009 yılından beri, yaklaşık 4,7 GW gücünde yeni ithal kömür santrali hizmete geçmiş olup kapasitenin daha da artması beklenmektedir.

İthal kömür yakıtlı enerji santralleri yakıt maliyeti ve kömür arz riskinin düşük olması açısından avantaj sağladığından dolayı yatırımcılar, baz yükte çalışan ithal kömür yakıtlı projeler geliştirme eğilimindedir.

2015 yılı için elektrik satış fiyatı ve maliyeti arasındaki marj (dark spread) 31,7 Amerikan Doları / MWh’dir*. Ağustos 2016’da, üretimde kullanılmak üzere büyük ölçekli ihracatçılardan ithal edilen termal kömüre ek ithalat vergisi getirilmiştir. Termal kömür ithalatına getirilen vergi, marj açısından 5,4 Amerikan Doları / MWh azalmaya sebep olmaktadır. Bununla birlikte marj halen tatmin edici bir düzeyde olup yatırımları teşvik etmektedir.

Türkiye’deki ithal kömür santralleri kömürleri genellikle Güney Afrika, Rusya veya Kolombiya’dan ithal etmektedir. Lojistik sebeplerden dolayı yeni lisans başvuruları kıyı bölgelerinde (İzmir, Çanakkale ve Adana) yoğunlaşmaktadır. Kaya gazının etkisiyle düşen taş kömürü fiyatlarına bağlı olarak Birleşik Devletler kömürü de yakın zamanda Türkiye içerisinde piyasa payı kazanmaya başlamıştır.

Kurulu Güç Gelişimi – Taş Kömürü ** (1990 - 2016***)

** Yerli ve ithal taş kömür yakıtlı elektrik santrallerini içermektedir. *** Temmuz 2016 sonu itibariyle Kaynak: TEİAŞ

* Kömür yakıtlı enerji santralinin verimliliğinin %40, kömürün alt ısıl değerinin ise 6000 kcal/kg olduğu varsayılmıştır.

Taş Kömürü Yakıtlı Enerji Santralleri

Bazı Aktif ve Devreye Alınması Planlanan İthal Kömür Yakıtlı Elektrik Santralleri

Not: Projeler proje planlarında açıklanan şehirlere göre yerleştirilmiştir. Bununla birlikte projelerin kesin lokasyonları değişebilir. Kaynak: EPDK, Deloitte Analizleri

BazıAktifveDevreyeAlınmasıPlanlananİthalKömürYakıtlıElektrikSantralleri

IcdasÇolakoğlu

ZorluAksa

KahramanmaraşKağıt

Atlas

Izdemir

Ayasİsken

Eren

Kirazlıdere

Cenal

Selena

Hakan

Sarıkaya

Emba

Atagür

SankoİçtaşAtakaşLisanslı/Aktif

Lisanslı/YapımAşamasındaÖnLisanslı

ÖnLisanslı/DeğerlendirmeAşamasında

Kipaş

Pitanes

Tosyalı

Diler

Enerjisa

Göknur

Gölovası

Çebi

DD

Biga

Suez

332 326 480

2.002

3.7514.351

4.9234.930

7.0657.0667.782

01.0002.0003.0004.0005.0006.0007.0008.0009.000

1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*

MW

KuruluGüçİçerisindekiPayıÜretimİçerisindekiPayı

%8%2 %2 %2 %5 %9 %10

%3 %14%12%1 %3 %8 %9

%10%8 %8 %10

%16%14 %15 N/A


27

Türkiye’nin zengin su kaynaklarının temiz ve yerli enerji kaynağı olarak etkin bir şekilde kullanılması, Arz Güvenliği Strateji Belgesinde ifade edilen stratejik hedefler çerçevesinde büyük önem taşımaktadır.

Türkiye, hidroelektrik kaynakları açısından zengin bir ülkedir. Temiz ve yerli bir enerji kaynağı olan hidroelektrik, yatırım önceliğine sahip olup Türkiye elektrik piyasasının gelişimi boyunca desteklenmiştir. Bu durum yatırımlarda da kendisini göstermiş ve son beş yıl içerisinde kapasite, yıllık bileşik büyüme oranı açısından %10,3 artmıştır.

Hidroelektrik santrallerinin kurulu gücü 2015 yıl sonu itibariyle 25,9 GW’ye (toplam kurulu gücün %35,4’ü) ulaşmış olup yine 2015 yılı için hidroelektrik santralleri Türkiye’deki elektrik talebinin yaklaşık 67,1 TWh’lik (toplam elektrik üretiminin %25,6’sı) kısmını karşılamıştır.

"EPDK Ocak 2016 verilerine göre 282 hidroelektrik projesi halihazırda yapım aşamasında olup bunların toplam kapasitesi yaklaşık 7,8 GW’dir. Hükümetin 2023 hedefi, hidroelektrikte 34 GW’lik kapasiteye ulaşmaktır.

Hidroelektrik kaynakları elektrik kurulu gücünde önemli bir paya sahiptir. Bu nedenle hidrolojinin, üretim programı ve sistem güvenliği üzerinde büyük bir etkisi vardır. Barajlı hidroelektrik santralleri piyasa fiyatlarının yükselmesinden faydalanabilir ve bunun neticesinde yalnızca talebin yüksek olduğu dönemlerde hizmet veren santraller olarak çalışarak daha fazla gelir elde edebilir.

Türkiye’nin ekonomik hidroelektrik potansiyeli, kapasite için yaklaşık 36 GW ve üretim için yıllık yaklaşık 130 TWh olarak hesaplanmıştır. Hidroelektrikte 34 GW’lik kapasiteye ulaşılması, Türkiye Hükümetinin 2023 hedefleri arasında bulunmaktadır.

Küçük ölçekli hidroelektrik santraller; 10 yıllık alım garantisi veren ve 5 yıl süreyle yerli ekipman tarifesi uygulayan Yenilenebilir Enerji Kaynaklarını Destekleme Mekanizmasından (YEKDEM) faydalanabilir. Konu ile ilgili detaylar Yenilenebilir Enerji Bölümünde verilmektedir.

Hidroelektrik Santraller

Kurulu Güç Gelişimi - Hidroelektrik (1990 - 2016*)

Not: 2011 yılı öncesi için rezervuarlı hidroelektrik santralleri ile nehir tipi hidroelektrik santrallerine ait kurulu güç kırılımı gösterilememektedir.* Temmuz 2016 sonu itibariyle Kaynak: TEİAŞ

34 GW

8 GW

//

2023 Hedefi

Devreye Alınacak Yeni Hidroelektrik Kapasitesi

%79 %75 %72 %70

%74 %74

%21%25

%28%30

%26 %26

6.764

9.86311.175

12.90615.831

17.13719.609

22.28923.643

25.86826.263

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*

MW

ÜretimİçerisindekiPayı

Kurulu GüçİçerisindekiPayı

%41 %47 %42 %34 %32 %33 %34 %35 %34 %35 %34

%41 %25 %24 %25 %23 %24 %25 %16 %26 N/A%40

Nehir Tipi Hidroelektrik Santralleri

Rezervuarlı Hidroelektrik Santralleri


28

Yenilenebilir Enerji

Devlet politikalarına göre; giderek artan birincil enerji talebine bağlı olarak, yeni kapasiteye yapılacak olan ilave yatırımlar, arz çeşitliliği (yerli ve yenilenebilir kaynak ihtiyacı) ve enerji verimliliğinin artırılması Türkiye açısından kritik hususlardır. Hem enerji bağımlılığına hem de sürdürülebilir enerji modelinin geliştirilmesine ilişkin risklerin ortadan kaldırılması için Hükümet, özellikle yerli ve yenilenebilir kaynaklara dayanan alternatif çözümlerin teşvik edilmesi için çalışmaktadır. Bu sebeple Türkiye, yenilenebilir enerjinin önemli bir rol oynadığı geleceğe dönük ve yenilikçi bir enerji politikası başlatmıştır.

Yenilenebilir enerjiye ait toplam kurulu güç 2015 yıl sonu itibariyle 5,8 GW’ye (toplam kurulu gücün %7,9’ü) ulaşmış olup yine 2015 yılı için yenilenebilir enerji santralleri Türkiye’deki elektrik talebinin yaklaşık 17,0 TWh’lik (toplam elektrik üretiminin %6,5’sı) kısmını karşılamıştır.

Türkiye’nin uzun vadeli stratejisine paralel olarak Hükümet, yenilenebilir enerji kaynaklarının (hidrolik, rüzgar, güneş, jeotermal vb.) elverişli olmasına dayanarak elektrik üretimi açısından 2023 için oldukça iddialı hedefler belirlemiştir. Bu uygulama, 2023 itibariyle hidrolik harici yenilenebilir enerjinin kurulu güç miktarını 27 GW seviyesine çıkaracaktır.

Türkiye’nin hem küresel bağlamda hem de Avrupa Ülkelerine kıyasla güneş radyasyonu ve güneşlenme süresi açısından avantajlı konumda bulunması sebebiyle güneş enerjisi gelecek vaat eden bir yatırım alanı olarak görülmektedir. Güneş radyasyonuna sahip alanı ve güneşlenme süresi göz önünde bulundurulduğunda Türkiye’nin, Avrupa içerisinde İspanya ile birlikte en yüksek güneş enerjisi potansiyeline sahip ülke olduğu düşünülmektedir. Ortalama güneşlenme süresi 2.993 saat ve ortalama güneş radyasyonu 1.460 kWh/m2 olan Güneydoğu ile ortalama güneşlenme süresi 2.956 saat ve ortalama güneş radyasyonu 1.390 kWh/m2 olan Akdeniz bölgeleri bu tür bir çalışma için en uygun bölgelerdir.

Kurulu Güç Gelişimi - Yenilenebilir Enerji (1990 - 2016*)

*Temmuz 2016 sonu itibariyleKaynak: TEİAŞ

Hem enerji bağımlılığına hem de sürdürülebilir enerji modelinin geliştirilmesine ilişkin risklerin ortadan kaldırılması için Hükümet, özellikle yerli ve yenilenebilir kaynaklara dayanan alternatif çözümlere teşvik sağlamaktadır.

27 GW

20 GWyaklaşık

29 milyar Amerikan Doları

///

2023Hedefi

Hizmete Alınacak olan Yeni Yenilenebilir Enerji Kapasitesi

Yatırım İhtiyacı

18 31 60 70

1.5221.9692.581

3.2944.363

5.7776.817

0

2.000

4.000

6.000

8.000

1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

MW

ÜretimİçerisindekiPayı

%0 %3%3%0 %0 0% %2

KuruluGüçİçerisindekiPayı

%3%0 %0 %0 %0 %5 %6 %8%4 %5 %9

%7%4 %5 N/A


29

Yenilenebilir Enerji – YEKDEM

Yenilenebilir enerji kaynaklarının gelişimi ve enerji verimliliğine dair tedbirlerin teşvik edilmesi Türkiye enerji politikasında öncelik verilen konular arasında öne çıkan başlıklardan ikisidir.

Hükümetin yenilenebilir enerji kaynaklarını destek politikası çerçevesinde enerji alımının teminatı niteliğindeki alım garantisi tarifesi yenilenebilir enerji yatırımcılarına sunulmuştur. Bu mekanizma, Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması (YEKDEM) olarak bilinmektedir.

YEKDEM’den Kimler Faydalanabilir?

Lisanslı Üretim Şirketleri: 18 Mayıs 2005 ile 31 Aralık 2020 arasında faaliyete geçen yenilenebilir enerji üretim tesisleri, 10 yıl süre ile YEKDEM alım garantisinden ve 5 yıl süre ile yerli ekipman tarifesinden yararlanabilir.

Lisanssız Üretim: Dağıtık üretimin teşvik edilmesi amacıyla lisanssız üretime başlanmış ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması çerçevesinde ruhsatsız üretim teşvik edilmiştir.

Lisanssız yenilenebilir enerji üretim tesisleri bulunan tüzel veya gerçek kişiler, kendi bölgelerindeki görevli Perakende Şirketleri aracılığıyla 10 yıl boyunca bu mekanizmadan faydalanabilir. Lisanssız üretim halihazırda 1,0 MW'den daha az kapasiteler ile sınırlıdır.

Alım Garantisi Tarifesi (Amerikan Dolar Sent/kWh)

Kaynak: 5346 sayılı Kanun

Yenilenebilir enerji destek mekanizması, yatırımcılar için güvenilir ve istikrarlı bir gelir sağlamakta, bunun neticesinde de daha iyi koşullarda finansman bulmayı kolaylaştırmaktadır.

7,3

7,3

10,5

13,3

13,3

13,3

2,3

3,7

2,7

5,6

6,7

9,2

0 5 10 15 20 25

Hidroelektrik

Rüzgar

Jeotermal

Biyokütle

Güneş(Fotovoltaik)

Güneş(CSP)

AmerikanDolarSent/kWh

22,5

18,9

20,0

13,2

11,0

9,6 Maksimum FiyatYerliEkipmanTeşviğiBazTeşvik


30

Yenilenebilir Enerji – Yerli Ekipman Teşvikleri

Teşvik programı, yerli ekipman kullanımının ve ulusal sanayi gelişiminin teşvik edilmesi amacıyla oluşturulmuştur.

Yenilenebilir enerji üretim varlıkları için yerli ekipman imalatına yapılan yatırımlar, devlet politikaları içerisinde “öncelikli” olarak ele alınmaktadır. Bu yatırımlar Bölgesel Yatırım Teşvik Mekanizmaları içerisinde Bölge V kapsamına alınmış olup buna bağlı olarak farklı vergi ve sosyal güvenlik primi avantajlarından, arazi satın alım haklarından ve diğer mali desteklerden faydalanılmaktadır. Bölgesel Yatırım Teşvik Mekanizmasına ilişkin detaylar, raporun son bölümünde ele alınmaktadır.

Tutarlı politikalar ve destek mekanizmaları doğrultusunda yenilenebilir enerji ekipmanı üreten piyasanın gelişmesi ve en nihayetinde de güçlü potansiyeli, güvenilir imalat yaptığına dair saygınlığı ve coğrafi konumu itibariyle Türkiye’nin Afrika, Doğu Avrupa ve Orta Doğu piyasalarına ihracat yapmaya başlaması beklenmektedir.

* Yerli ekipman teşvikleri, yurt içinde üretilen ekipmanlar için verilen teşvikler olup 5 yıl süreyle geçerlidir. Mevzuatın yakın zamanda hazırlanan tadil edilmiş halinin taslağına göre, YEKDEM’in lisanssız üretim tesisleri için verdiği yerli ekipman teşvikleri (yerli bileşeni) kaldırılmıştır.Kaynak: 5346 sayılı Kanun

Hükümetin yerli ekipman imalat ve yerlileştirme stratejisi; yeni iş alanlarının açılması, işletmelerin geliştirilmesi ve sonuç olarak GSYİH ve cari açık üzerindeki doğrudan olumlu etkileri sebebiyle stratejik bir öneme sahiptir.

Güneş Enerjisi(CSP) YerliEkipmanTeşviği*

Panelentegrasyonu ve solarpanelyapısal mekaniği 0,6

Stirling motoru 1,3

Buharüretimsistemininmekanik aksesuarları 2,4

Isı enerjisi depolamasisteminin mekanik

aksesuarları1,3

Güneşizlemesistemi 0,6

Yansıtıcıyüzeylevhası 0,6

Radyasyontoplama tüpü 2,4

13,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

Amer

ikan

Dol

ar S

ent/k

Wh

BiyokütleEnerjisi YerliEkipmanTeşviği*

Birleşik üretim sistemi 0,4

Jeneratör ve güç elektroniği 0,5

İçten yanmalı motorveyastirling motoru 0,9

Buhar veya gaz türbini 2,0

Gazlaştırma ve gaz temizlemegrubu 0,6

Sıvı veya gaz yakıtlı buhartankı 0,4

Akışkan yataklı buhar tankı 0,8

13,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24


GüneşEnerjisi(PV) Yerli EkipmanTeşviği*

Güneş ışınlarını PVmodülüneodaklayan malzeme 0,5

İnvertör 0,6

PVmodülünü oluşturanhücreler 3,5

PVmodülleri 1,3

PVpanelentegrasyonu 0,8

13,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24


RüzgarEnerjisi YerliEkipmanTeşviği*

Rotorve nasel gruplarındakimekanik ekipmanlar 1,3

Türbin kulesi 0,6


Kanat 0,8

7,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24


JeotermalEnerji YerliEkipmanTeşviği*

Buhar enjektörü veya vakumkompresörü 0,7


Buhar veya gaz türbini 1,3

10,5

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24


HidroelektrikEnerjisi YerliEkipmanTeşviği*


Türbin 1,3

7,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24



31

Yenilenebilir Enerji - Yatırım Destek Programı

Yenilenebilir Enerji Kaynaklarına Yönelik Teşvikler:

• Yenilenebilir enerji yatırımları, yatırım maliyetleri açısından katma değer vergisinden ve gümrük tarifesinden muaftır (ithal edilen güneş panelleri teşvik kapsamına girmemektedir)

• Lisans bedeli daha azdır – Lisans bedelinin yalnızca %10’u – Çalışmaya başlamasının ardından ilk sekiz yıl için yıllık lisans bedelinden muafiyet

• Şebeke bağlantısında öncelik

• Basitleştirilmiş proje ve arazi satın alma prosedürleri

• Yatırım ve hizmet döneminin ilk on yılında irtifat hakkı, kullanım hakkı ve kirada %85 indirim uygulanır.

Enerji Kaynaklarına Yönelik Teşvikler:

Üretim lisansı 31 Aralık 2020 tarihine kadar alınacak olan tüzel kişiler için aşağıdaki teşvikler verilecektir:

• Santralin devreye alınması sonrasında 5 yıl süre ile iletim sistemi kullanım bedeli üzerinden %50 indirim uygulanır.

• Üretim santrallerinin yatırım dönemi içerisinde, üretim santralinin yatırımı ile ilgili işlem ve belgeler damga vergisi ve harçlardan muaftır.

Hükümetin yerli ve yenilenebilir üretim destek politikasına paralel olarak, alım garantisi tarifesinin yanısıra yenilenebilir enerjiye yönelik başka teşvik ve destekler de sağlanmaktadır.

Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (YEKA)

Yenilenebilir enerji yatırımlarını desteklemek ve yenilenebilir üretim varlıklarının yerli imalatını teşvik etmek amacıyla Yenilenebilir Enerji Kaynakları için Yeni Yatırım Modeli, diğer bir deyişle YEKA (Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları) Mekanizması geliştirilmiştir.

Yenilenebilir enerji üretimi için uygun olarak nitelendirilen kamu ve devlet arazileri YEKA olarak tanımlanmaktadır. YEKA’nın yenilenebilir enerji sektörü ve yatırımcılar için yeni fırsatlar oluşturması beklenmektedir. YEKA yönetmeliğine göre;

Avantajlar

• Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü aşağıda belirtilenlerin tamamlanmasıyla yükümlüdür: – Gerekli ölçümler, – Teknik çalışmalar, – Ön fizibilite çalışmaları, – YEKA’ların altyapısının taşınması.

• TEİAŞ’ın tamamlamakla yükümlü olduğu hususlar: – Enerji iletim tesisleri, – Elektrik altyapı planları

• Arazi izni almak için basitleştirilmiş prosedürler uygulanır.

Şartlar

• YEKA yönetmelik taslağı uyarınca yerli bir imalat tesisine sahip olmak ve yerli ekipman kullanmak YEKA ihalelerine katılım için bir ön şarttır.

• YEKA ihalelerine başvuruda bulunmak için teminat verilmesi gerekmektedir. Her ihale için kesin meblağ belirlenecektir.

Tahsis Süreci

• YEKA içerisindeki projeler, ihaleler aracılığıyla özel kuruluşlara tahsis edilir. (YEKA yönetmelik taslağına göre ihalelerde düşük fiyat teklifi yöntemi uygulanmaktadır. Buna göre bağlantı kapasitesi kullanım hakkı, en düşük elektrik alım fiyatını veren başvuru sahibine verilir.)

• İhaleyi kazanana lisans verilir.


32

Istanbul

Ankara

2’nci Nükleer Enerji Santrali(4.400 MW) Sinop

1’inci Nükleer Enerji Santrali(4.800 MW)Mersin - Akkuyu

Tip: YSİESA: 15 yılŞartlar: Sabit Fiyat, 12,35 Amerikan Dolar Sent/kWh, (Ünite 1 ve 2 için üretimin %70’i, Ünite 3 ve 4 için üretimin %30’u)

Tip: YSİESA: 20 yılŞartlar: Sabit Fiyat,Yakıt Maliyeti+10,80 Amerikan Dolar Sent/kWh, Üretimin tamamı (%100)

Nükleer Enerji

Nükleer enerji santralleri, enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesine ve arz güvenliğine katkıda bulunacaktır. Bu noktada Türkiye Hükümeti, üretim portföyüne nükleer enerji santrallerinin de eklenmesi için sağlam adımlar atmaktadır.

Mersin’de ilk nükleer enerji santralini inşa etmek için Rus şirketi Atomstroyexport ile bir anlaşma yapılmıştır. Akkuyu Nükleer Enerji Santralinin 2023 yılında hizmete girmesi beklenmektedir.

İkinci nükleer enerji santrali, %51 payı Japonya-Fransa konsorsiyumuna, %49’luk payı ise EÜAŞ’a ait olacak şekilde Sinop’ta kurulacaktır. Proje şirketinin kurulmasına yönelik yoğun çalışmalar devam etmektedir.

Üçüncü nükleer enerji santrali için de müzakereler sürmektedir.

Hükümetin yerlileştirme politikalarına paralel olarak yerli sanayinin, nükleer teknoloji ile bağlantılı 8 milyar Amerikan Doları değerinde yatırım çekmesi beklenmektedir.


33

Üretimin Özelleştirilmesi Zaman Çizelgesi

Türkiye elektrik piyasası büyük ölçekli bir yeniden yapılandırma ve liberalleştirme sürecinden geçmiştir. Üretimde yapılan özelleştirmeler, devlet mülkiyetindeki üretim şirketinin piyasa payını azaltmak açısından büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple de Bakanlık, söz konusu süreci hızlandırmak için büyük çaba sarf etmiştir.

Elektrik dağıtım ve üretim varlıklarının özelleştirilmesine dair detaylı bir plan hazırlamak amacıyla, 2004 yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından Özelleştirme Strateji Belgesi hazırlanmıştır. Sektörün liberalleşme ve reform süreci, ancak devlet varlıklarının piyasa üzerindeki hakim gücünün sınırlandırılması suretiyle hızlandırılabilir ve uygulamaya konabilir. ETKB’nin 2015-2019 Stratejik Planı bu hususu da ele almakta ve 2019 yılı itibariyle EÜAŞ tarafından üretilen elektriğin Türkiye’deki toplam elektrik üretimi içerisinde %20’lik bir pay ile sınırlandırılacağını belirtmektedir.

2008 ile 2012 yılları arasında, 52 küçük ölçekli hidroelektrik santralini kapsayan bir HES portföyü oluşturulmuştur. Bu santrallerden, yaklaşık 170 MW için toplam 457 milyon Amerikan Doları gelir elde edilmiştir. Bu rakam MW başına yaklaşık 2,7 milyon Amerikan Dolarına tekabül etmektedir.

Küçük ölçekli HES’lerin özelleştirilmesi sonrasında Özelleştirme Makamı, EÜAŞ’a ait termik santrallerin yaklaşık 6 GW’lik kısmını ihaleye açmaya başlamıştır. Özelleştirme ve devir işlemleri 2013 ila 2015 yılları arasında tamamlanmıştır.

Linyit yakıtlı enerji santrallerinin 4,3 GW’lik kısmı özel sektöre devredilmiş olup bu işlemden toplamda 8,2 milyar Amerikan Doları (1,9 milyon Amerikan Doları / MW) elde edilmiştir.

Temmuz 2015’te 9 HES’ten oluşan 5 portföy grubunun özelleştirileceği ilan edilmiş olup 2015 yıl sonu itibariyle bu listeye 4 HES’i kapsayan 3 grup daha eklenmiştir. Mayıs 2016 itibariyle toplam kurulu gücü 718,4 MW olan 8 HES portföy grubu ihaleye açılmıştır. Bu işlem neticesinde 1,336 milyar Amerikan Doları (1,86 milyon Amerikan Doları / MW) alınmıştır.

Özelleştirme Makamı, EÜAŞ mülkiyetinde bulunan santralleri özelleştirmeye devam etmektedir. 2016 yılının son aylarında 5 HES’ten oluşan 3 portföy grubu ihaleye açılacak olup bu özelleştirme çalışmalarının devam edeceği bilinmektedir.

EÜAŞ üretim varlıklarının (stratejik varlıklar olan büyük ölçekli hidroelektrik santralleri hariç) özelleştirme çalışmaları ile özel sektöre devredilmesi amaçlanmaktadır. Buna ek olarak, uygulama sözleşmelerinin vadesi dolan YİD tipi üretim varlıkları da özelleştirme kapsamına alınacaktır.

Diğer kaynaklar için ortalama MW fiyatları taş kömürü için 1,17 milyon Amerikan Doları / MW ve akaryakıtlı santraller için 0,53 milyon Amerikan Doları / MW iken ortalama özelleştirme bedeli 1,56 milyon Amerikan Doları / MW’dir.

* Mali kapanışların yapılması beklenmektedir. Kaynak: Özelleştirme İdaresi Başkanlığı

10,48 milyar Amerikan Doları

6,7 GW

7-9 GW

///

Toplam Özelleştirme Geliri

Özelleştirilen Varlıkların Kurulu GücüOrta-Uzun Vadede Özelleştirilecek olan Varlıkların Kurulu Gücü

KuruluGüç

ÖzelleştirmeBedeli

600MW

2014

2015

2016

2013

Kangal (Linyit)

985milyonAmerikanDoları

457MW08.02.2013

Seyitömer (Linyiit) 17.06.2013

990MW

SomaB (Linyit)

13.01.2015

Hopa (Fuel-Oil)

50MW 30.11.2015

300MW

Çatalağzı (TaşKömürü)

29.04.2014

Yeniköy,Kemerköy (Linyit)

420&630MW 16.08.201427.08.2014

Yatağan (Linyit)

630MW

06.03.2013

Hamitabat (Doğal Gaz)

1.156MW

08.12.2014

Orhaneli,Tunçbilek (Linyit)

210&365MW

Manavgat (Hidroelektrik)

48MW

Kadıncık I-II(Kaskat Hidroelektrik

Santralleri)126MW

19.10.201523.10.2015

16.11.2015 09.11.2015

Fethiye (Hidro)

16.5MW

Karacaören I-II(Kaskat Hidroelektrik

Santralleri)78MW

18.12.2015

Doğankent – Kürtün – Torul(Kaskat Hidroelektrik Santralleri)

262,7MW

Tortum*(Hidroelektrik)26,2MW

Adıgüzel - Kemer*(Cascade Hydros)

110MW

26.04.2016

28.04.2016

27.04.2016

Şanlıurfa*(Hidroelektrik)51MW

2.248 milyonAmerikanDoları


105 milyonAmerikanDoları

351 milyonAmerikanDoları


521 milyonAmerikanDoları685,5 milyon

AmerikanDoları

131,2 milyonAmerikanDoları




26,6milyonAmerikanDoları 435,2milyon

AmerikanDoları

87,3milyonAmerikanDoları




34

Elektrik İletimi

TEİAŞ, devlete ait doğal tekel olarak yüksek gerilim iletim şebekesinin sahibi ve işletmecisidir. Yine TEİAŞ; şebeke yatırım ve işlemlerinden, yük tevzi ve frekans kontrolünden, enterkonneksiyonlardan ve üretim kapasite projeksiyonundan sorumludur.

Tedarik yönünden zengin olan Doğu’dan alınan elektriğin talep yoğun Batı’ya iletilmesi amacıyla iletim altyapısı Türkiye’de tasarlanmıştır.

Türkiye’nin, yenileme ve geliştirme projeleri ile genişletilen ve iyileştirilen sağlam bir iletim altyapısı bulunmaktadır. Türkiye elektrik piyasasının gelişimini desteklemek amacıyla iletim yatırımı harcamaları önemli oranda artmış ve 2015 yılında 2002 bütçesinin 12 katına çıkarak 803 milyon Amerikan Dolarına ulaşmıştır.

2002-2015 döneminde Türkiye elektrik piyasasında görülen gelişmeye paralel olarak bu yatırımlar trafo merkezi sayısının %107 oranında artmasını sağlamıştır. 2015 yılında TEİAŞ 56.744 km’lik iletim hattını ve 138.951 MVA’lık trafo merkezi kapasitesini (380 kV, 220 kV, 154 kV ve 66 kV’lik gerilim düzeyleri) işletmiştir.

TEİAŞ, iletim hattı yatırımlarına da devam etmekte olup yakın tarihte Trakya Bölgesindeki kısıtları gidermek amacıyla Marmara Denizi etrafında dönen 380 kV’lik su altı iletim hattına yatırım yapılmıştır.

İletim hattı ve trafo merkezlerinde kaydedilen gelişmeler ile birlikte TEİAŞ enterkonneksiyon hattı kapasitelerini de iyileştirmiştir. Türkiye’nin mevcut enterkonneksiyon kapasitesi ithalat için toplam 1.800 MW, ihracat için ise toplam 900 MW’dir. Enterkonneksiyon kapasitesini kullanarak Türkiye, 2015 yılı içerisinde 7 TWh elektrik ithal ederken 3 TWh elektrik de ihraç etmiştir. Bakanlığın 2015-2019 Strateji Planında TEİAŞ’ın 2019 yıl sonu itibari ile 5.500 MW ithalat ve 3.800 ihracat kapasitesine ulaşması hedeflenmektedir.

ENTSO-E şebekesine senkron bağlantı kurulması da TEİAŞ açısından önemli bir hedef olmuştur. Altyapıda kaydedilen gelişmelere paralel olarak ENTSO-E bağlantısının deneme süresi 18 Eylül 2010 tarihinde başlamıştır. 2014 yılında Türkiye iletim sisteminin daimi olarak Avrupa Kıtası şebekesine bağlanması kararı alınmıştır. On yıllık Uzun Vadeli Anlaşma (UVA) ve ilgili anlaşmalar 15 Nisan 2015 tarihinde imzalanmıştır. Ocak 2016 itibariyle TEİAŞ, ENTSO-E’nin gözlemci üyesi olmuştur. Bu anlaşmanın, ithalat ve ihracat hacimlerini daha da artırması beklenmektedir.

Devletin sahip olduğu iletim sistemi, yapılan yatırımlara bağlı olarak hem tüketiciler ve üreticiler hem de sektördeki tüm oyuncular için güvenilir bir altyapı sunmaktadır.

Enterkonneksiyon Kapasite Projeksiyonu

Kaynak: 2015-2019 ETKB Strateji Planı

Altyapının Gelişimi

Kaynak: TEİAŞ

Kapasiteler İthalat (MW) İhracat (MW)

2017 2019 2017 2019

ENTSO-E 650 1.800 500 500

Gürcistan 1.050 1.400 1.050 1.400

İran 600 1.200 600 600

Irak - 500 400 700

Suriye - 600 500 600

Toplam 2.300 5.500 3.050 3.800

0100200300400500600700800900

0

20

40

60

80

100

120

140

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Amer

ikan

Dol

arı (

Mily

on)

x100

0 M

VA

Trafo Merkezi Kapasitesi

İletim Yatırımı Harcamaları


35

Elektrik dağıtım sektörü, hem işletimde verimliliğe ulaşmak hem de uzun zamandır geciktirilen yatırım ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla başarılı bir şekilde tamamlanan özelleştirme çalışmalarına göre şekillendirilmiştir.

2004 yılında hazırlanan Özelleştirme Strateji Belgesi, dağıtım sektörünün özelleştirme sürecine ilişkin ana kuralları ortaya koymaktadır. 2005 yılında 21 dağıtım şirketinin 20’si (bölgesel tekeller), elektrik dağıtım ve perakende satışı ile görevli şirket olan TEDAŞ’ın bağlı ortaklıkları olarak kurulmuştur. Dağıtım şirketlerinin her biri, 30 yıllık dönemler için hazırlanan elektrik dağıtım lisanslarına istinaden kendi bölgesi içerisinde çalışma hakkına sahip şirketlerdir. Dağıtım şirketinin varlıkları TEDAŞ’a aittir.

Liberalleştirme sürecinin ayrılmaz bir parçası ve özelleştirme için bir ön şart olarak gelişmiş bir tarife mekanizması getirilmiş ve şirketlerin 2006-2010 dönemi tarifeleri 2006 yılında onaylanmıştır.

2008 yılında Özelleştirme İdaresi, 18 elektrik dağıtım şirketinin özelleştirme ihalelerini açmıştır. Özelleştirme süreci başarılı bir şekilde tamamlanmış ve 21 bölgenin özel sektöre devri 2013 yılında gerçekleştirilmiştir.

Özelleştirmelerin tamamlandığı 2013 yılında 18 dağıtım bölgesi 33,7 milyon aboneye hizmet vermekte olup bu rakam toplamda 164,3 TWh elektrik dağıtımı yapıldığını ifade etmektedir. Özelleştirme ihaleleri toplamda 13 milyar Amerikan Doları ile tamamlanmıştır. Bu bağlamda yatırımcılar dağıtımı yapılan TWh başına 79 milyon Amerikan Doları, bir milyon abone başına ise 383 milyon Amerikan Doları ödemişlerdir.

Piyasanın daha fazla liberalleştirilmesi için 01 Ocak 2013 itibariyle elektrik dağıtım ve perakende satış faaliyetleri ayrıştırılmıştır. Bu tarih itibariyle perakende satış faaliyetleri ayrı bir tüzel kişilik tarafından gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Bu sayede piyasa katılımcılarının şebeke altyapısına eşit şartlar altında girmesi sağlanmış ve arz piyasasında verimli bir rekabetçi ortam kurulmuştur.

Elektrik Dağıtım

Dağıtım sektörünün liberalleştirme sürecinin başarılı bir şekilde tamamlanması neticesinde 21 dağıtım bölgesi özel sektöre devredilmiş ve özelleştirmeden toplamda 13 milyar Amerikan Doları değerinde gelir elde edilmiştir.

13 milyar

Amerikan Doları

21 BölgeninTamamı

//

Toplam Özelleştirme Geliri

Özel Sektör Tarafından İşletilen Dağıtım Şirketi Sayısı

Trakya EDAŞ

575 milyon Amerikan Doları

5,33 TWh

0,822 milyon09.08.2010

19.12.2012

Gediz EDAŞ

1.231 milyon Amerikan Doları

2,533 milyon13,54 TWh

14.12.2012Boğaziçi EDAŞ


23,95 TWh

4,326 milyon

01.07.2008

Sakarya EDAŞ


1,308 milyon7,79 TWh01.07.2008

Başkent EDAŞ


11,85 TWh

3,079 milyon

Özelleştirme BedeliAbone SayısıDağıtımı Yapılan Enerji

25.09.2008

Aras EDAŞ


0,725 milyon2,28 TWh25.09.2008

Meram EDAŞ


6,08 TWh

1,531 milyon

Yeşilırmak EDAŞ



Çoruh EDAŞ



Osmangazi EDAŞ


5,16 TWh

1,311 milyon

06.11.2009

Uludağ EDAŞ


9,91 TWh

2,438 milyon Çamlıbel EDAŞ



Fırat EDAŞ



18.02.2010

Van Gölü EDAŞ


3,78 TWh

0,515 milyon

Toroslar EDAŞ


13,83 TWh

3,084 milyon

AYEDAŞ



Dicle EDAŞ



15.03.2013

12.11.2012

Akdeniz EDAŞ




36

Elektrik Dağıtımı

Elektrik Dağıtımından Elde Edilen Gelirlere ilişkin DüzenlemelerElektrik dağıtımı, EPDK denetiminde gerçekleştirilen regüle bir segmenttir.Elektrik dağıtım şirketlerinin gelirleri, Avrupa ülkelerinde de sıklıkla uygulanan gelir tavanı modeli üzerinden düzenlenmektedir. Türkiye’deki gelir düzenlemelerine ilişkin uygulamalar, dağıtım yatırımcılarının aşağıdaki alanlardan kar elde etmesine imkan tanımaktadır:

Yatırımlar (Sermaye Giderleri)

/ AOSM:

• Makul bir getiri oranı üzerinden (AOSM oranı) amorti edilmemiş sermaye masraflarından elde edilen gelir. 2016-2020 dönemi için geçerli olacak AOSM oranı Türk Lirası cinsinden %11,91 olarak belirlenmiştir. 2016-2020 dönemi içerisinde 2015 yılı için EPDK, toplam 6,29 milyar Amerikan Doları değerinde elektrik

dağıtım yatırım bütçesini onaylamıştır.

• EPDK tarafından belirlenen referans birim maliyet bedelleri ile şebeke yatırımlarının gerçek maliyet bedelleri arasındaki farktan doğan ek kar fırsatı (Sermaye giderleri verimliliği).

İşletme Giderleri:

• EPDK tarafından onaylanan işletme giderleri ile gerçek işletme giderleri arasındaki farktan doğan ek kar fırsatı (işletme giderleri verimliliği). EPDK, 2016-2020 dönemi için 2015 yılında toplam 12,0 milyar işletme gideri bütçesine onay vermiştir.

• Dağıtım gelir düzenlemelerinde yer almadığı halde dağıtım şirketlerine ek gelir olarak verilen diğer gelir kalemleri.

Teknik ve Teknik Olmayan Kayıp Performansı:

• Bölgesel teknik ve teknik olmayan kayıp hedefleri ile gerçek oranlar arasındaki farktan doğan ek gelir fırsatı (teknik ve teknik olmayan kayıp verimliliği).

• Düzenlemeye tabi dağıtım tarifeleri 5 yıllık bir dönemi kapsayacak şekilde hazırlanmıştır. İlk uygulama dönemi 2006 yılında başlamıştır. 1 Ocak 2016 itibariyle Üçüncü Tarife Uygulama Dönemine girilmiştir.

Perakende Elektrik Gelirlerine ilişkin DüzenlemelerEPDK’nin Perakende Elektrik Şirketleri için uyguladığı gelir düzenlemelerine göre perakende gelirleri tavan fiyat modeline tabidir. Gelir düzenlemelerine ilişkin bu uygulamalar, perakende şirketlerin aşağıdaki alanlardan kar elde etmesine imkan tanımaktadır:

Brüt Kar Marjı:

• Üçüncü Uygulama Dönemi (2016-2020) için regüle müşterilerin brüt kar marjı %2,38 olarak onaylanmıştır.

• Serbest tüketiciler için serbest piyasa bulunmaktadır. Nihai kullanıcı fiyatı ile enerji maliyeti arasındaki farkın artırılması, şirketlerin brüt kar elde etmesine imkan tanımaktadır. Perakende şirketleri esasen satış hacimlerini ve piyasa paylarını artırmak için çalışmaktadır.

İşletme Giderleri:

• EPDK tarafından onaylanan işletme giderleri ile gerçek işletme giderleri arasındaki farktan doğan ek kar fırsatı (işletme giderleri verimliliği).

• Geç ödeme ceza geliri; brüt kar marjı veya perakende hizmet gelir gereksinimi hesaplamalarına katılmamış olup ek gelir olarak perakende şirketlere bırakılmıştır.

Elektrik dağıtım ve perakende satış sektörü yatırımcılara, yapacakları yatırımlar ve verimli işletim faaliyetleri aracılığıyla değer yaratmak açısından mükemmel fırsat sunmaktadır.


37

Elektrik Dağıtımı - Akıllı Şebeke

Teknolojideki gelişmeler, şebeke operatörleri ve şebeke kullanıcılarının şebeke ile etkileşime girme ve şebekeyi kullanma yöntemlerini değiştirmektedir. Bu dönüşümün mümkün kılınması amacıyla akıllı şebeke teknolojileri geliştirilmektedir.

Akıllı şebeke gelişiminin ilk adımı olan otomatik sayaç okuma sistemleri (OSOS) ortaya çıkmış olup söz konusu sistemler ölçümün uzaktan ve daha sık yapılmasına imkan tanımaktadır. Türkiye elektrik dağıtım şebekesine OSOS getirmek amacıyla yönetmeliklerini uyarlamıştır. Piyasanın tam açılışı ve şebekenin verimli bir şekilde yönetilmesinin desteklenmesi için OSOS’un yaygın bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Akıllı şebeke ve ölçüm sistemlerinin uygulanması çift yönlü veri iletişiminin kurulmasını sağlamanın yanısıra talep tarafı yönetimi, enerji verimliliği ve puant talebin dengelenmesi gibi alanların iyileştirilmesine imkan tanımaktadır. Bu büyük ölçekli yatırımlar öncesinde detaylı bir maliyet-fayda analizi gerçekleştirilmesi gerekmektedir.

Akıllı ŞebekeEnerji Verimliliği Strateji Belgesinde

(2012-2023) akıllı şebeke yatırımları, 2023 öncesinde elektrik yoğunluğunun %20 oranında azaltılmasını desteklemek için bir hedef olarak görülmektedir.

Elektrik dağıtım şirketlerinin Ar-Ge faaliyetlerinin artırılması amacıyla EPDK, Ar-Ge projeleri için bir destek programı hazırlamış olup bu bağlamda akıllı şebeke yatırımları hedeflenmektedir.

Bu alanda gerçekleştirilen ana projelerden biri “Türkiye Akıllı Şebeke 2020 Vizyon Ve Strateji Belirleme Projesi” olup projenin çıktısı Türkiye’nin 2020 Akıllı Şebeke Yol Haritasıdır. Proje kapsamında maliyet fayda analizine, sistemlerin mimari tasarımına, gerekli mevzuata ilişkin tavsiyelere ve insan sermayesi hedeflerine dayanılarak uygun teknolojiler belirlenmiştir.

Akıllı şebeke yol haritasında yer alan adımların uygulanması ile tüketicilerin elektrik piyasası içerisinde daha aktif bir rol üstlenmelerinin sağlanması, elektrik üretimde yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının artması ve elektrik arz kalitesinin iyileştirilmesi beklenmektedir.

2035 yılı itibariyle akıllı şebeke uygulamalarına yapılacak olan tahmini yatırım yaklaşık 11,2 milyar Amerikan Dolarını bulacaktır.

Akıllı ÖlçümAkıllı şebekeye bağlı olarak akıllı

ölçüm sistemleri de dağıtım altyapısının geliştirilmesi ve tam piyasa açıklığının desteklenmesi konusunda önemli bir rol oynamaktadır. Akıllı şebekeye benzer bir şekilde akıllı ölçüm sistemi yatırımları da maliyet-fayda çalışmaları üzerinden incelenmiştir.

Akıllı sayaçların ilk etapta, düzenleyici makam tarafından öne sürülen OSOS kısıtlamaları kapsamında elektrik tüketimi fazla olan müşteriler için uygulanması beklenmektedir. Sonraki yatırım döneminde akıllı ölçüm sistemlerinin uygulandığı alan, maliyet azaltımının faydaları ve yeni teknolojilerin getirilmesine paralel olarak genişletilecektir.

Akıllı PiyasaAkıllı Piyasa, akıllı çözümlerin piyasa

ile ilgili faydaları şeklinde tanımlanmaktadır. Üreticiler, tüketiciler ve üreten tüketicilere ek olarak birçok farklı hizmet sağlayıcısı (örneğin enerji verimliliği hizmet sağlayıcıları, toplayıcılar vb.) da bu piyasalarda yer almaktadır.

Dağıtım sektörünün dönüştürülmesi ve akıllı sistemlerin getirilmesi de ürün ve teknoloji temin eden şirketler için yeni fırsatlar getirmektedir. 2035 yılı itibariyle akıllı şebeke uygulamalarına yapılacak olan tahmini yatırım yaklaşık 11,2 milyar Amerikan Dolarını bulacaktır.


38

Türkiye elektrik piyasasındaki ticaret ortamı istikrarlı bir gelişim sürecinden geçmiştir. Aşamalı bir yaklaşım belirlenmiş olup iyileşen sistemler ve altyapı ile birlikte piyasa alanları, ürünler ve hizmetler de gelişmiştir. İlk aşamalarında dahi tüccarlardan önemli miktarda yatırım çeken elektrik piyasası olgunluk dönemine girmiştir. Organize piyasaların kurulmasına paralel olarak organize olmayan piyasalar da ilerleme kaydetmiş ve daha gelişmiş ürünler sunarak piyasa içerisinde önemli bir rol üstlenmeye başlamıştır. Günümüz Türkiye elektrik piyasası, güvenilir yatırım sinyallerini zamanında ve şeffaf bir şekilde veren ve piyasadaki katılımcılar için gerekli araçları temin eden piyasaları ve hizmetleri kapsamaktadır.

2015 itibariyle organize piyasaların hacmi 108 TWh iken ikili sözleşme hacmi 281 TWh’dir. Tedarik edilen toplam elektrik hacmi 221 TWh olup bu rakam 1,8’lik ticaret el değiştirme oranına tekabül etmektedir.

İkili sözleşmelerin gelişimi, 4 yıllık dönem içerisinde hacmini üçe katlayan özel sektör tarafından teşvik edilmektedir.

Elektrik Toptan Satış Piyasası

2012 yılında kurulan gün öncesi piyasası, 99,3 TWh’lik ticaret hacmine ulaşmış olup 2012 - 2015 döneminde yıllık bileşik büyüme oranı açısından %24’lük bir büyüme göstermiştir.

Piyasa Hacimleri

Kaynak: EPİAŞ

• Gün Öncesi Piyasası

• Dengeleme Güç Piyasası

• Saatlik Uzlaştırma

• Dengeleme Mekanizması

• Aylık Uzlaştırma Dönemi

• Gün Öncesi Planlama

• Dengeleme Güç Piyasası

• Saatlik Uzlaştırma

Aşama 1Geçiş Dönemi

Aşama 2

Teminat Mekanizması•

• Gün Öncesi Piyasası• Dengeleme Güç Piyasası• Saatlik Uzlaştırma

Son Durum

Teminat Mekanizması•

Gün İçi Piyasası•Fiziksel Teslimat / Finansal Türev Sözleşmeleri

•

MaliUzlaştırmaTebliği

Kasım 2003 1 Ağustos 2006 1 Aralık 2009 1 Aralık 2011 2015

OrganizePiyasalar

EPİAŞ TEİAŞ BİST

GÖP Uzlaştırma DGPTürevÜrünlerGİP Teminat Yan

Hizmetler

OrganizeOlmayanPiyasalar

TÜ

İkiliSözleşmeler

050

100150200250300350400450

2012 2013 2014 2015

TWh

DGP Hacmi Dengesizlik Hacmi

GÖP Hacmi İkili Anlaşma Hacmi

Uzlaştırma Tedarik Hacmi


39

Elektrik Perakende Satış Piyasası

Türkiye, elektrik piyasasını rekabete tamamen açmayı hedeflemektedir. Bu hedefe paralel olarak 2003 yılında 9.000 MWh olan serbest tüketici limiti istikrarlı bir şekilde azaltılarak 2016 yılında 3,6’ya düşürülmüştür. Büyük bir ilerlemenin kaydedildiği ve yakında tamamlanması beklenen EPİAŞ altyapı yatırımlarına istinaden serbest tüketici limitinin sıfıra indirilmesi beklenmektedir. Sonuç olarak serbest tüketici limitinin düşürülmesi, 2003 yılında %23 olan teorik piyasa açıklık oranının 2016 yılında %86’ya ulaşmasını sağlamıştır.

Piyasa açıklığına ve elektrik piyasasındaki gelişmelere paralel olarak, özel tedarik lisanslarının sayısı önemli ölçüde artmıştır. 2015 yıl sonu itibariyle özel sektörde 156 tedarik lisansı var iken devletin toptancı şirketi olan TETAŞ’ın bir adet tedarik lisansı bulunmaktadır.

Halihazırda, görevli olan perakende şirketler, diğer bir deyişle özelleştirilmiş dağıtım şirketlerinden ayrıştırılmış perakende şirketleri, serbest tüketicilerin büyük bir kısmını elinde bulundurmaktadır. 2014 yılı için piyasanın gerçek açıklık oranının %25 olduğu tahmin edilmektedir. Bu sebeple de nüfusun ve ticaret el değiştirme oranının artmasına bağlı olarak yeni perakende şirketlerin perakende elektrik piyasasında önemli bir piyasa payı edinmelerine yönelik mükemmel fırsatlar doğacaktır. Ayrıca perakende şirketleri, düzenlenmiş elektrik satış uygulamalarına ek olarak operasyonel mükemmellik uygulamalarıyla da değer yaratabilirler.

Türkiye, akıllı şebeke, akıllı ölçüm ve talep tarafı yönetim uygulamalarını hayata geçirmeyi ve daha yaygın hale getirmeyi planlamaktadır. Sonuç olarak çığır açan bu teknoloji, perakende şirketlerin farklı ürünler sunmasına imkan tanıyacak ve şirketler için yeni ticaret fırsatları sunacaktır.

Piyasanın kademeli olarak açılması ve elektrik ticaret ortamında kaydedilen gelişmelere paralel olarak Türkiye, perakende şirketlerinin henüz doyuma ulaşmamış perakende piyasasında önemli bir piyasa payı edinmeleri açısından mükemmel fırsatlar sunmaktadır.

* Teorik piyasa açıklık oranı EPDK tarafından hesaplanmıştır. Kaynak: EPDK,TETAŞ, Türkiye Rekabet Kurumu

**Eski haliyle toptan lisansı Kaynak: EPİAŞ

Özel Sektör Tedarik** Lisansı Sayısı

Piyasa Açıklık Oranının Gelişimi

%0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100

01.0002.0003.0004.0005.0006.0007.0008.0009.000

10.000

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

MWh/yıl

Serbest Tüketici LimitiTeorik Piyasa Açıklık Oranı*

5 15 19 23 26 2740

75

141160

122148 156

020406080

100120140160180

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Doğal GazPiyasasına Genel

Bakış4.

41


42

Türkiye’deki doğal gaz kullanımı, ülkenin giderek artan enerji talebini karşılamak amacıyla, artan hava kirliliğine bir çözüm ve genel olarak ülkenin kalkınmasını destekleyecek güvenilir bir enerji tedariği olarak başlamıştır. Doğal gaz piyasası ilk etapta değer zincirinin tüm alanlarında kamu kaynakları tarafından geliştirilmiştir. 2001 yılında Doğal Gaz Piyasası Kanununun hazırlanması, özel sektörün de katılımıyla serbest rekabetçi bir piyasanın kurulması açısından büyük bir adım olmuştur.

2001 yılı öncesinde, liberalleştirme hedeflerine ulaşmak için birçok adım atılmıştır. Özel sektörün doğal gaz dağıtım segmentine katılımının, piyasanın gelişimi açısından en önemli başarı olduğu söylenebilir.

Türkiye Doğal Gaz Piyasasının Liberalleşme Süreci

2001: Doğal Gaz Piyasası Kanunu (DGPK) 02 Mayıs 2001 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Bu kanun, kaliteli doğal gazın tüketicilere düzenlenmiş ve çevreye uyumlu bir ortamda, rekabetçi koşullarda, rekabetçi fiyatlar üzerinden sunulmasını sağlamak amacıyla oluşturulmuş ve finansal açıdan kuvvetli, istikrarlı ve şeffaf bir doğal gaz piyasası kurulmasının temellerini atmıştır. Kanun, üçüncü tarafların şebekelere erişimini getirmekte, liberalleştirme hedefleri belirlemekte ve özel oyuncuların da piyasaya katılmasını sağlayan bir lisanslandırma programını tanımlamaktadır. Yine 2001 yılında bağımsız bir Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu kurulmuştur. 2003: DGPK öncesinde doğal gaz yalnızca belirli şehirlere (Ankara, İstanbul, Bursa, İzmit ve Eskişehir) arz edilmiştir.

Daha sonrasında doğal gaz kullanımının diğer şehirlere de taşınması ihtiyacı doğmuştur. Buna istinaden EPDK, ihalelere dayanan sıfırdan bir özelleştirme programı hazırlamıştır. İlk ihale 2003 yılında gerçekleştirilmiştir. İhale süreci başarılı olmuş ve bunun neticesinde de doğal gaz kullanan şehir sayısı yıldan yıla artış göstermiştir. Gerekli yatırımların tamamı özel sektör tarafından yapılmış olup bu sayede sermaye gereksinimi özel sektör tarafından karşılanmıştır.

2004: DGPK ve ilk defa 2002 yılında yayınlanan Doğal Gaz Piyasası İletim Şebekesi İşleyiş Yönetmeliği, iletim şebekesine Üçüncü Taraf Erişimine ilişkin ana kuralları öne sürmektedir. Fakat, BOTAŞ İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine ilişkin Esasların 2004 yılında yürürlüğe girmesi öncesinde

Türkiye’de uygulanabilecek nitelikte bir düzenleyici çerçeve bulunmamaktadır. 2005: DGPK, BOTAŞ’ın piyasa payını azaltmaya yönelik oldukça büyük hedefler içermekte ve gaz devir programlarını bu hedeflere ulaşmak için bir araç olarak tanımlamaktadır. Buna paralel olarak, BOTAŞ’ın GazProm’dan alınan gazın 4bcm’lik kısmını devretmesine ilişkin ilk sözleşme devir ihalesi 2005 yılında gerçekleştirilmiştir. Yapılan ihale sonucunda 4 şirket, Batı Hattı aracılığıyla Rusya’dan 4 bcm gaz ithal etmek için GazProm ile müzakereye oturma hakkına kavuşmuşlardır.

2007: 2007 yılında bir doğal gaz toptan şirketi Standart Taşıma Sözleşmesi imzalayarak, BOTAŞ haricindeki ilk “Taşıtan” olarak üretilen yerli doğal gazı taşımak için


EnerjiPiyasasıDüzenlemeKurumunun Kuruluşu

DoğalGazPiyasasıKanunu(4646sayılıKanun) İletimŞebekesineÜçüncüTaraf

ErişimineİlişkinDüzenleyiciÇerçeve

DoğalGazDağıtımŞirketleriiçinTarifeDüzenlemesi

ÖzelSektörünEk6bcm’likSözleşmesi

YeraltıDepolarınınKullanımınailişkin

Yönetmelik

ÖzelSektörünilkFSRUYatırımı(Geliştirme

Aşamasında)

2001 2004 20052003 2007 2009 2011 2012 20152013 2016

ÖzelSektörünİletimSistemineİlkErişimi

ÖzelSektöriçin4bcm’likİlkSözleşme

Devirİhalesi

İlkÖzelİthalatçı(BatıHattı)

DoğalGazPiyasasıKanununun Tadili(Dağıtım

BölgelerininLisanslandırılması)

DağıtımİhalelerininBaşlangıcı(SıfırdanYatırım)

GazTedariğiYapılanDağıtımBölgesiSayısı:

44


27 GazTedariğiYapılanDağıtımBölgesiSayısı:

59


66


64


7

Yunanistan’aİhracatFaaliyetininBaşlaması

LNGTerminallerineÜçüncüTarafErişimineilişkin

Yönetmelik

ÖzelSektörTarafındanİlkLNGKargoİthalatı

BOTAŞÖzelSektör

%100 %100 %100 %100 %92

%8

%89 %11

%… %…

%84

%16

%100 %78

%22 Toplamİthalat:

16,0 bcm 22,1 bcm 26,9 bcmToplamTüketim: 35,2 bcm 44,1 bcm 45,2 bcm 48,0 bcm45,9 bcm35,1 bcm

29,3 bcm 45,3 bcm 45,3 bcmToplamSözleşmeHacmi: 51,9 bcm 51,9 bcm 51,9 bcm 51,9 bcm51,9 bcm51,9 bcm

20,9 bcm

45,3 bcm


43

iletim şebekesine erişim hakkı kazanmıştır.Sözleşme devir ihalesinde başarılı olan dört şirketten ilki, 2007 yılında lisans alarak gaz ithalatına başlamıştır. 2009 yılının ilk üç aylık döneminde, ihalede başarılı olan dört şirketin tamamı sözleşmelerini devralmış olup Rusya’dan gaz ithalatına başlamıştır. BOTAŞ ile Yunan DEPA şirketi arasında 2001 yılında yapılan anlaşmaya istinaden, Azerbaycan’dan alınan gazın Yunanistan’a yeniden ihracına Kasım 2007’de başlanmıştır.

2009: LNG Terminallerine Üçüncü Tarafların Erişimine ilişkin Yönetmelik 2009 yılında hazırlanmıştır. Söz konusu yönetmelik, terminal operatörleri tarafından hazırlanacak olan alım dokümanları ve prensiplerinde yer alması gereken ana ticari ve teknik kuralları öne sürmüştür. LNG terminallerine erişimin ayrımcı olmayan bir şekilde gerçekleştirileceği

ve bu tür bir erişimin terminalin ekonomik, verimli ve güvenli işlemler yapmasına imkan tanıyacağı ifade edilmiştir. Özel sektöre ait ilk LNG yükü 2009 yılında sisteme girilmiştir.

2011: Yer altı depolarının kullanımına ilişkin yönetmelik, LNG terminallerine benzer şekilde, 2011 yılında hazırlanmıştır. Doğal Gaz Dağıtım Şirketlerine ait Tarifeler Yönetmeliği 2011 yıl sonu itibariyle hazırlanmış ve uygun nitelikteki doğal gaz dağıtım şirketleri için uygulanmaya başlanmıştır. Yönetmelik, gaz dağıtım tarifelerinin belirlenmesin açısından modern bir tavan fiyat yaklaşımı getirmektedir.

2012: BOTAŞ’ın Batı Hattı üzerinden getireceği 6 bcm hacme ilişkin gaz sözleşmesi 2011’de son bulmuş olup söz konusu hacim özel sektör şirketleri tarafından devralınmıştır. Bu süreç, doğal gaz ithalatı ile ilgilenen üç

oyuncunun daha katılımını sağlamıştır. Özel sektör şirketlerine ait gaz ithalat sözleşmeleri 10 bcm’ye ulaşmıştır.

2016: DGPK 2016 yılında tadil edilmiştir.Yapılan bu tadil çalışması; Düzenleyici Otoriteye, halihazırda yıllık gaz tüketiminin %10’u olan doğal gaz depolama yükümlülüğünü %20’ye çıkarma hakkı veren hükümleri ve doğal gaz dağıtım şirketlerinin sınırlarının yeniden tanımlanmasını içermektedir. Özel sektöre ait ilk FSRU yatırımı hayata geçirilmiştir. Bu uygulama hem kaynakların çeşitlendirilmesi hem de puant talebin güvenli bir şekilde karşılanması açısından önemli bir adımdır. EPİAŞ içerisinde 2017 yılında aktif olacak bir spot doğal gaz piyasasının açılmasına ilişkin çalışmalar başlatılmıştır.


EnerjiPiyasasıDüzenlemeKurumunun Kuruluşu

DoğalGazPiyasasıKanunu(4646sayılıKanun) İletimŞebekesineÜçüncüTaraf

ErişimineİlişkinDüzenleyiciÇerçeve

DoğalGazDağıtımŞirketleriiçinTarifeDüzenlemesi

ÖzelSektörünEk6bcm’likSözleşmesi

YeraltıDepolarınınKullanımınailişkin

Yönetmelik

ÖzelSektörünilkFSRUYatırımı(Geliştirme

Aşamasında)

2001 2004 20052003 2007 2009 2011 2012 20152013 2016

ÖzelSektörünİletimSistemineİlkErişimi

ÖzelSektöriçin4bcm’likİlkSözleşme

Devirİhalesi

İlkÖzelİthalatçı(BatıHattı)

DoğalGazPiyasasıKanununun Tadili(Dağıtım

BölgelerininLisanslandırılması)

DağıtımİhalelerininBaşlangıcı(SıfırdanYatırım)


44


27 GazTedariğiYapılanDağıtımBölgesiSayısı:

59


66


64


7

Yunanistan’aİhracatFaaliyetininBaşlaması

LNGTerminallerineÜçüncüTarafErişimineilişkin

Yönetmelik

ÖzelSektörTarafındanİlkLNGKargoİthalatı

BOTAŞÖzelSektör

%100 %100 %100 %100 %92

%8

%89 %11

%… %…

%84

%16

%100 %78

%22 Toplamİthalat:

16,0 bcm 22,1 bcm 26,9 bcmToplamTüketim: 35,2 bcm 44,1 bcm 45,2 bcm 48,0 bcm45,9 bcm35,1 bcm

29,3 bcm 45,3 bcm 45,3 bcmToplamSözleşmeHacmi: 51,9 bcm 51,9 bcm 51,9 bcm 51,9 bcm51,9 bcm51,9 bcm

20,9 bcm

45,3 bcm


44

Doğal Gaz Piyasası Değer Zinciri

Türkiye’nin doğal gaz piyasası, tedarik zincirinin tüm alanlarına AB müktesebatı ile uyum içerisinde olup üçüncü tarafların gaz şebekelerine tam erişimine imkan tanımakta, gelişmiş tarife mekanizmaları sunmakta ve perakende piyasasını kademeli olarak açmaktadır.

Doğal gaz rezervleri ve üretimi oldukça kısıtlı olsa da Türkiye kaynak açısından zengin ülkelerde çevrili bir konumda bulunmakta, dolayısıyla da çok sayıda kaynaktan doğal gaz tedarik etmektedir.

Türkiye’nin esnek bir iletim sistemi olup bu sistem tüm ülkede doğal gaz kullanımı artırmak için büyük bir destek sağlamaktadır.

Yer altı depolama, FSRU ve LNG yeniden gazlaştırma tesisleri için halihazırda devam etmekte olan ve yapılması planlanan yatırımlar arz güvenliğini ve sistem işlemlerinin esnekliğini artıracak olup Türkiye’nin bir doğal gaz ticaret merkezi kurma vizyonunu da destekleyecektir. Piyasanın büyüme potansiyeli, bu alanda daha fazla yatırım yapılması ihtiyacını doğurmaktadır.

Türkiye’nin coğrafi konumu, hem Avrupa hem de Türkiye dahil olmak üzere bölgedeki ülkelerin arz güvenliğine hizmet verecek bir likit doğal gaz ticaret merkezinin kurulması ve geliştirilmesi açısından mükemmel bir potansiyel sunmaktadır.

Sıfırdan yapılan doğal gaz dağıtım yatırımı ihaleleri çok başarılı olmuş ve ülke genelinde çevre dostu doğal gazın kullanımının hızlı bir şekilde artmasını desteklemiştir. Tahminler, giderek artan penetrasyon oranları ile birlikte meskenlere ve sanayiye ait doğal gaz talebinin, gelecek yıllar için doğal gaz talebi artışının en fazla görüldüğü alanlar olacağını ortaya koymuştur.

Not: Tüm veriler 2015 yılına ait değerleri göstermektedir.

İthal

at v

eÜ

retim

İletim

LNG

ve

Yer A

ltı

Dep

olam

aTo

ptan

Sat

ışD

ağıtı

m v

e Pe

rake

nde

Toplam İthalat Hacmi: 48,4 bcm

Toplam Üretim Hacmi: 0,4 bcm

Giriş Noktası Sayısı: 9Kompresör Sayısı: 9Yüksek Basınçlı Hatların Toplam Uzunluğu: Yaklaşık 13.000 kmGiriş Hacmi: 50,2 bcmAzami Günlük Kapasite: 205 mcm/gün

Aktif LNG Terminali Sayısı: 2Toplam LNG İthalatı: 7,6 bcmToplam Tank Kapasitesi: 535.000 m3

Toplam Yeniden Gazlaştırma Kapasitesi: 12 bcm/yılAzami Tasarım Kapasitesi: 16 - 18 mcm/gün

LNG Terminali Yer Altı Depolama

Aktif Yeraltı Deposu Sayısı: 1Depolama Kapasitesi: 2,8 bcmEnjeksiyon Kapasitesi: 16 mcm/günÇekiş Kapasitesi: 25 mcm/gün

İthalat Lisansı Sayısı:Boru Hattı: 15LNG: 44

Toptan Satış Lisansı Sayısı: 45

Dağıtım Hatlarının Toplam Uzunluğu: Yaklaşık 80.000 kmToplam Yatırım: 11,4 milyar Amerikan DolarıAbone Sayısı: Yaklaşık 12 milyonSerbest Tüketici Sayısı: Yaklaşık 0,5 milyon

Dağıtım Şirketi Sayısı: 68Gaz Tedariği Yapılan Şehir Sayısı: 77

RekabetçiRegüle


45

Türkiye’deki doğal gaz tüketimi, sanayileşme ve kentleşmeye dayanan ekonomik gelişmeler ile paralel olarak büyümektedir. Buna ek olarak nüfusa ilişkin büyüme beklentileri de tüketimin daha da artma potansiyeli bulunduğunu gösterir niteliktedir. 2002-2015 yılı için doğal gaz tüketim hacminin yıllık bileşik büyüme oranı %8,1’dir.

2015 yılında 48 bcm doğal gaz tüketimi gerçekleşmiştir. Türkiye’nin toplam enerji tüketimi içerisinde doğal gazın payı %33’e ulaşmıştır. Doğal gaz talebi üç alt segmentten oluşmakta olup bu segmentler elektrik üretimi, sanayi ve ısınmadır.

Isınma ve sanayide doğal gaz tüketimi içerisinde elektrik üretimi en fazla payı almaktadır. Yakın zamanda hayata geçirilecek olan, kömür ve nükleer güç kullanan, baz yükte çalışan elektrik üretim projelerinin doğal gazın elektrik üretimi içerisindeki payını bastırması beklenmektedir. Bununla birlikte sistem güvenliği sebebiyle esnek nitelikteki doğal gaz yakıtlı enerji santrallerine ihtiyaç duyulmaya devam edilecektir.

Sanayi ve meskenlerdeki doğal gaz tüketiminin de gelecek yıllarda artmaya devam etmesi beklenmektedir. Yapılan çalışmalar, talebi artıran ana etmenin, mesken taleplerindeki artış olduğunu göstermektedir. Gaz dağıtım hattına yapılan yatırımlar ve buna bağlı olarak penetrasyon oranlarında görülen artışın da doğal gaz

Doğal Gaz Talebinin Gelişimi

Doğal gazın elektrik üretimi içerisindeki payı büyük ihtimalle düşecek olsa da penetrasyon oranlarının artması, nüfustaki artış, kentleşme ve sanayileşme sebebiyle doğal gaz talebi gelecek yıllarda da artmaya devam edecektir.

Kaynak: EPDK

Kaynak: UEANot: Tüm tüketim değerleri bcm cinsinden verilmiştir.

Geçmiş Yıllara Ait Talep Gelişimi

Doğal Gaz Tüketim Miktarı Açısından İlk 10 Avrupa Ülkesi, 2015

kullanıcısı sayısını artırması beklenmektedir. Bunun neticesinde meskenlerde doğal gaz kullanımının artması beklenmektedir. Meskenlerdeki doğal gaz kullanımı hava sıcaklığından etkilenmektedir. Soğuk günlerde meskenleri ısıtmak için kullanılan gaz ile toplam doğal gaz tüketim hacminde artış görülmektedir. 2015 kış döneminde meskenlerdeki aylık azami gaz tüketimi, yaz dönemi için meskenlerdeki ortalama aylık tüketimin yaklaşık sekiz katıdır.Ayrıca sanayiye ait doğal gaz talebinin de GSYİH’nin artması ve ekonomik büyümeye bağlı olarak artış göstermesi beklenmektedir.

Doğal gaz tüketimi açısından Türkiye, 48 bcm ile Avrupa’daki en büyük 5. ülke olup büyüme potansiyeli halen devam etmektedir.

Rusya

461 81 72 68 48

40 39 35 28 19

Almanya Birleşik Krallık

İtalya Türkiye

Hollanda Fransa Ukrayna İspanya Beyaz Rusya

05

101520253035404550

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

bcm

IsınmaSanayiElektrik Üretimi

%31

%29

%40

2015Kırılımı


46

İthalat ve Üretim

Yerli üretim kısıtlı olduğundan dolayı doğal gaz arzında Türkiye ithalata bağımlı bir ülkedir (2015 için 0,4 bcm). Toplam tüketimin yalnızca %1’i yerli üretimden karşılanabilmektedir.

Giderek artan doğal gaz talebine paralel olarak ithalat hacmi de büyümektedir. 2015 yılında iç piyasaya yaklaşık 48,4 bcm doğal gaz ithal edilmiştir. 2005-2014 dönemi için ithalat hacminin yıllık bileşik büyüme oranı %6,2’dir. Türkiye doğal gaz ithalatına bağımlı olsa da hem arz kaynaklarının çeşitlendirilmesi hem de altyapının iyileştirilmesi suretiyle arz güvenliğinin

sağlanması için gerekli tüm adımlar atılmaktadır.

Doğal gaz; 12 uzun vadeli boru hattı sözleşmesi, 2 uzun vadeli LNG sözleşmesi ve spot ticaret (Katar ve Norveç gibi birçok ülke) üzerinden tedarik edilmektedir. Bunun yanısıra Türkmenistan ile de bir sözleşme (16 bcm/yıl) yapılmış olmakla birlikte halihazırda bu tür bir tedarik alternatifinin kullanılması için boru hattı bulunmamaktadır.

2015 yılı için BOTAŞ’ın toplam ithalat payı %84 iken (40,6 bcm), özel sektör

oyuncularının payı %16 (7,8 bcm) olmuştur.DGPK içerisinde yer alan hükümlerden biri BOTAŞ’a ait piyasa payının azaltılması olup bunun altında yatan amaç rekabetçi ve liberal bir doğal gaz piyasası oluşturulmasıdır. Bu hedefe istinaden BOTAŞ’ın Batı Hattı üzerinden yapılan 4 bcm’lik sözleşmesi, 2005 yılında başlayıp 2009 yılında tamamlanan bir süreç çerçevesinde özel sektöre devredilmiştir. İkinci devir ise BOTAŞ’ın 6 bcm’lik sözleşmesinin özel sektör oyuncuları tarafından yenilenmesiyle 2012 yılında yapılmıştır.

Mevcut BOTAŞ sözleşmelerinin özel sektör şirketlerince yenilenmesi imkanı, özel sektör oyuncuları ve bu alana yeni atılacak kişiler için geniş bir çalışma alanı açmaktadır.

Kaynak: BOTAŞ, EPDK

Kaynak: EPDK

Kaynak: BOTAŞ

Uzun Vadeli Sözleşmeler

Toplam İthalat Hacmi, 2015

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

2022

2023

2024

2025

2026

2027

2028

2029

2030

bcm

Özel Sektör için Potansiyel Hacim Sözleşme DevriAzerbaycan Faz-II (TANAP Boru Hattı ile) Azerbaycanİran Nijerya LNGCezayir LNG Rusya Mavi AkımRusya Batı Toplam TalepTalep Tahmini

İthalEden Şirket KaynakÜlke İthalEdilenŞirket SözleşmeMiktarı

Öze

lSe

ktör

7ÖzelŞirket Rusya (Batı Hattı) GazProm 10,0bcm/yıl

Kamu

Sektör

ü

BOTAŞ Rusya (MaviAkım) GazProm 16,0bcm/yılBOTAŞ İran NIGC 9,6bcm/yılBOTAŞ Azerbaycan SOCAR 6,6bcm/yılBOTAŞ Rusya (Batı Hattı) GazProm 4,0bcm/yıl

BOTAŞ (LNG) Cezayir Sonatrach 4,4bcm/yılBOTAŞ (LNG) Nijerya NLNG 1,3bcm/yıl

%55 %16

%13 %8 %3 %5 Rusya

İran

Azerbaycan

Cezayir(LNG)

Nijerya(LNG)

SPOT(LNG)


47

Beklen

enProjeler

DoğuAkdenizGazı Türkmen Gazı

TANAP - Azerbaycan Türk Akımı - Rusya Irak Gazı

İran– Türkiye - Avrupa

Sözleşmeye tabihacim:16bcm/yıl(6bcm/yıl’lıkkısmıTürkiye’ye)

Beklenenhacim:35bcm/yıl (Toplam)

Beklenenhacim:31,5bcm/yıl(15,75bcm/yıl’lıkkısmıTürkiye’ye)

Beklenenhacim:10-20bcm/yıl

Beklenenhacim:Yaklaşık3bcm/yıl

Sözleşmeye tabihacim:16bcm/yıl

Aktifİtha

latSözleşm

eleri

LNG- Cezayir

Sözleşmeyetabihacim:4,4bcm/yılKaynak ülke:Cezayirİthalatçılar:BOTAŞBOTAŞsözleşmesinin sona ereceğitarih:Ekim2024

LNG- Nijerya

Sözleşmeyetabihacim:1,3bcm/yılKaynak ülke:Nijeryaİthalatçılar:BOTAŞBOTAŞsözleşmesinin sona ereceğitarih:Ekim2021

BatıHattı- Rusya

Boru hattınıntoplam uzunluğu:842kmSözleşmeyetabihacim:14bcm/yılKaynak ülke:RusyaAzamigünlük kapasite: Yaklaşık 51,4mcm/günİthalatçılar:BOTAŞ(4bcm/yıl)ve 7ÖzelSektörOyuncusu (10bcm/yıl)BOTAŞsözleşmesinin sona ereceğitarih:2021sonu

MaviAkım - Rusya

Boru hattınıntoplam uzunluğu :1.213kmSözleşmeyetabihacim:16bcm/yılKaynak ülke:RusyaAzamigünlük kapasite:Yaklaşık47,4mcm/günİthalatçılar:BOTAŞBOTAŞsözleşmesinin sona ereceğitarih:2025sonu

DoğuAnadolu- İran

Boru hattınıntoplam uzunluğu:1.491kmSözleşmeyetabihacim:9,6bcm/yılKaynak ülke:İranAzamigünlük kapasite:Yaklaşık28,6mcm/günİthalatçılar:BOTAŞBOTAŞsözleşmesinin sona ereceğitarih:Temmuz 2026

GüneyKafkasya- Azerbaycan

Boru hattınıntoplam uzunluğu:692kmSözleşmeyetabihacim:6,6bcm/yılKaynak ülke:AzerbaycanAzamigünlük kapasite:Yaklaşık 19,1mcm/günİthalatçılar:BOTAŞBOTAŞsözleşmesinin sona ereceğitarih:Nisan2021

Batı HattıMavi Akım

Güney Kafkasya

Doğu Anadolu


48

BATI HATTI

BOTAŞ MARMARA LNG Terminali

EGEGAZ ENERJİLNG Terminali

MAVİ AKIM GÜNEY KAFKASYA

DOĞU ANADOLU

Doğal Gaz İletim Sektörü

İletim lisansı bulunan tek şirket BOTAŞ olmakla birlikte yapılan düzenlemeler diğer oyuncuların da bu alana yatırım yapmasına imkan tanımaktadır. BOTAŞ’ın iletim şebekesini tüm ülkeyi kapsayacak şekilde genişletmesine ilişkin yatırımları büyük ölçüde tamamlanmış olup yüksek basınçlı hatların toplam uzunluğu yaklaşık 13.000 km’yi bulmuştur. Ana iletim şebekesine 4 farklı (yabancı) iletim şebekesi, 2 LNG terminali, 1 yer altı depolama tesisi ve 2 yerli gaz çekme alanından gaz tedarik edilmektedir. Gaz, şebekeye doğrudan bağlı olan 300’den fazla Basınç Azaltma ve Ölçüm İstasyonu aracılığıyla şebekeden çekilmektedir. Gaz sevkiyat kapasitesinin artırılması için geleceğe dönük yatırımlar genel olarak yan hatların inşasına ve yeni kompresör istasyonlarının kurulumuna odaklanmaktadır.

TANAP projesi kapsamında boru hattı üzerine iki gaz çekme istasyonu daha eklenecek olup bunlardan biri Eskişehir diğeri Trakya’da olacak şekilde konuşlandırılacaktır. On dokuz kilometrelik kısmı Marmara Denizi’nin altından geçecek olan ana boru hattı toplamda 1.850 km’ye ulaşacaktır.

Yabancı şebeke bağlantılarının, LNG terminallerinin, yer altı depolama tesisinin ve iki yerli doğal gaz çıkarma alanının

tahsis edilebilir azami kapasiteleri toplamı, şebekenin günlük olarak sunabileceği azami tedarik kapasitesini oluşturmaktadır. Halihazırda Türkiye’nin doğal gaz şebekesi giriş kapasitesi 205 mcm/gün olmasına rağmen boru hattı stoku kullanıldığında günlük 240 mcm kapasiteye ulaşılabilmektedir. Ayrıca LNG terminali kapasitesinin artması ve yeni FSRU tesisi ile birlikte bu rakamlar 2016-2017 kış döneminde artış gösterecektir.

Kaynak: BOTAŞ, Deloitte Analizleri

Halihazırda devam eden ve yapılması planlanan yatırımlar sayesinde Türkiye gelişmiş ve dirençli bir iletim sistemine sahiptir. Toplam boru hattı uzunluğu yaklaşık 13.000 km olan Türkiye doğal gaz iletim sistemi, Avrupa’daki en büyük iletim sistemlerinden biridir.

Mevcut Doğal Gaz Boru Hattı

Planlanan Doğal Gaz Boru Hattı / Yapım Aşamasında

Uluslararası Giriş Noktası

Kompresör İstasyonu


49

Yer AltıDeposu(LisanslıProje)

Yer AltıDeposu(Aktif)

LNGTerminali(LisanslıProje)

LNGTerminali(Aktif)

Yer AltıDeposu(YapımAşamasında) FSRUTerminali(GeliştirilmeAşamasında)

Yer Altı DeposuYer altı doğal gaz depolarının ana amacı puant talebi kısa vadede karşılamak, doğal gazı stratejik rezerv olarak depolamak, al ya da öde yükümlülüklerini idare etmek, boru hattı sistemi içerisindeki akışı dengelemek ve fiyat dalgalanmalarını azaltmaktır. Türkiye’de aktif olarak çalışan bir yer altı doğal gaz depolama tesisi olup tesisin toplam depolama kapasitesi 2,8 bcm’dir. Türkiye’nin yıllık doğal gaz tüketiminin yaklaşık %6’sı Silivri yer altı depolama tesisinde depolanabilmektedir

Halihazırda devam eden yatırımlar çerçevesinde Silivri’nin depolama, çekiş ve enjeksiyon kapasiteleri iyileşecektir.

Türkiye şebekesinin depolama kapasitesini artırmayı hedefleyen ana proje, BOTAŞ’ın Tuz Gölü yer altı depolama tesisi olup projenin %80’i tamamlanmıştır. Bu proje Türkiye piyasasının depolama kapasitesini 1 bcm artıracaktır. Ayrıca halihazırda lisanslı olan üç özel sektör depolama projesi bulunmaktadır. Tarsus bölgesindeki projelerin kapasiteleri 3 bcm ve 1 bcm’dir.

Yer Altı Deposu ve LNG Terminalleri

Yer altı depolama tesisleri ve LNG terminalleri, doğal gaz şebekesinin yönetimi açısından büyük esneklik sağlamaktadır. Türkiye’nin halihazırda faaliyette olan tesislerine ek olarak bu alanlara daha fazla yatırım yapması gerekmektedir.

LNG TerminalleriTürkiye’de halihazırda aktif olan iki LNG terminali bulunmakta olup terminallerden biri BOTAŞ’a (Marmara Ereğlisi) aittir. BOTAŞ’ın Cezayir ve Nijerya ile yaptığı uzun vadeli LNG alım sözleşmelerine istinaden LNG yükleri terminale getirilmektedir. İzmir Aliağa’da bulunan diğer LNG terminali ise özel bir şirkete aittir.

Tüm bunlara ek olarak İzmir ve Adana’da özel sektöre ait üç adet lisanslı LNG terminali projesi de bulunmaktadır. Doğal gaz kaynağının çeşitlendirilmesi amacıyla yeni projeler desteklenmektedir. Türkiye’nin FSRU projesi geliştirilme aşamasındadır.

Yer altı depolama tesisleri ve LNG terminallerine yapılan yatırımlar, “öncelikli

yatırımlar” olarak tanımlanmaktadır. Yatırımlara ait fırsatlardan yararlanmalarını sağlamak amacıyla yapıldığı bölge neresi olursa olsun bu yatırımların bölgesel desteği, Bölgesel Yatırım Teşvik Mekanizmaları aracılığıyla Bölge V’e geçirilmiştir.

Kaynak: EPDK

Aktif Depo Sayısı: 1 (BOTAŞ)Yapım Aşamasındaki Depo Sayısı: 1 (BOTAŞ)

Lisanslı Depo Projesi Sayısı: 3 (Özel Sektör) Depolama Kapasitesi:2,8bcm(2024 itibariyle4,3bcm)EnjeksiyonKapasitesi:16mcm/gün (2024itibariyle 45mcm/gün)ÇekişKapasitesi: 25 mcm/gün (2024itibariyle75mcm/gün)

Aktif Yer Altı Deposu (BOTAŞ)

TankKapasitesi:3x85.000m3 (255.000m3)AzamiYenidenGazlaştırma Kapasitesi:6bcm/yıl(2018itibariyle 9,3bcm)AzamiTasarım Kapasitesi:18mcm/gün (2018itibariyle27mcm/gün)Günlük Kamyon YüklemeKapasitesi:75İskeleUzunluğu:380m40.000-130.000m3 LNGkargolarıiçinuygun

Aktif LNG Terminali (BOTAŞ)

TankKapasitesi:2*140.000m3 (280.000m3)AzamiYenidenGazlaştırma Kapasitesi:6bcm/yılAzamiTasarım Kapasitesi:16mcm/gün (2017itibariyle24mcm/gün)Günlük Kamyon YüklemeKapasitesi:50İskeleUzunluğu:340m60.000-220.000m3 LNGkargolarıiçinuygun

Aktif LNG Terminali (Özel Sektör)

Aktif Terminal Sayısı: 2 (1 BOTAŞ, 1 Özel Sektör)Lisanslı Terminal Projesi Sayısı: 3 (Özel Sektör)

FSRU Projesi Sayısı: 1 (Özel Sektör)


50

Doğal Gaz Ticaret Merkezi Olarak

Doğal gaz ticaret merkezi olarak hizmet vermek, ekonomik ve stratejik yararlar sağlayan üç fırsatı da beraberinde getirmektedir.

Türkiye, dünyanın en önemli doğal gaz kaynağı ülkeleri (Doğu Akdeniz, Irak, Azerbaycan, Rusya ve İran) ile Avrupa ülkeleri gibi büyük ölçekli tüketim bölgelerinin kesiştiği noktada bulunmakta olup ülkenin kendisi de doğal gaz tüketicisidir.

Avrupa tedariği içerisinde boru hattı gazının zaruri bir rolü olup Türkiye, Avrupa’nın güney doğu tedarik noktası olmak için mükemmel bir konumda bulunmaktadır. Türkiye Doğal Gaz Ticaret Merkezinin kurulması, hem Türkiye hem de Avrupa için gaz iletim yollarını ve arz kaynaklarını çeşitlendirerek arz güvenliğine de katkıda bulunacaktır.

Coğrafi avantajına bağlı olarak Türkiye kendi potansiyelinin, sorumluluğunun ve stratejik rolünün tamamen bilincinde olup bir doğal gaz ticaret merkezi haline gelerek içerisinde bulunduğu konumu iyileştirmeyi amaçlamaktadır. Uluslararası gaz iletim projelerin (TANAP ve TAP) yanısıra iletim şebekesi, LNG ve yer altı depoları, diğer muhtemel gaz kaynakları ve FSRU tesisleri ile ilgili halihazırda devam eden veya

planlanan yatırımlar sayesinde Türkiye, ithalat kaynağının çeşitliliğini artırmakta ve gaz ithalat kapasitesini artırmaktadır.

2017 yılında faaliyete geçmek üzere EPİAŞ tarafından geliştirilmekte olan spot doğal gaz piyasası, toptan doğal gaz piyasasını ve bir doğal gaz ticaret merkezi haline gelinmesini destekleyecektir.

Türkiye’nin sahip olduğu potansiyelin yanısıra altyapı ve kaynakların çeşitlendirilmesi için halihazırda yapılan veya yapılması planlanan yatırımlar göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye’nin bölgesel bir sıvı doğal gaz ticaret merkezi kurma hedefinin beklenenden daha önce gerçekleşmesi muhtemeldir.

Coğrafi pozisyonu itibariyle Türkiye, yaklaşık 113 tcm rezervi bulunan doğal gaz üreticisi ülkeler ile toplam talebi 435 bcm olan AB ülkeleri gibi büyük tüketim merkezlerinin ortasında yer almaktadır.

2015

2020

2030

48bcm 58

bcm

69bcm

Reze

rvle

rTalepler

Azerbaycan Türkmenistan1.148bcm

17.479bcm

34.020bcm

İran

181 bcm İsrail

24.528bcm Katar

1.846bcm Mısır

1.505bcm Libya

32.271bcm Rusya

Avrupa’nın Doğal Gaz Tüketim Tahmini

Türkiye’nin Doğal Gaz Tüketimi

435 bcm

432 bcm 417

bcm

2015

2020

2030

Kaynak: Avrupa Komisyonu, UEA, BP

MakroekonomikEtkiler#ticaret#istihdam#GSYİH#yatırım

GazPiyasasınınRekabeteAçılması

#rekabetçifiyatlandırma#referansfiyatınbelirlenmesi

TedarikteRekabetEdebilirlik#talepyönetimindeesneklik#arzgüvenliği


51

Son 20 yıllık dönem içerisinde yapılan yatırımlar neticesinde gaz boru hatları ülke geneline yayılmış olup Türkiye doğal gaz penetrasyonu açısından hızlı bir büyümeye tanıklık etmektedir. 2003 yılında yalnızca 6 şehre tedarik edilen gaz 2015 yıl sonu itibariyle 81 ilin 77’sine tedarik edilmekte olup doğal gaz dağıtım penetrasyonu %95’e ulaşmıştır. Gaz dağıtımının bu kadar hızlı bir şekilde artması, EPDK tarafından yürütülen sıfırdan gaz dağıtım lisans ihalelerinin başarısı ile ilgilidir.

Doğal gaz, lisanslı 68 doğal gaz dağıtım şirketi aracılığıyla 77 şehre tedarik edilmektedir. Penetrasyonu artırmak ve daha iyi hizmet sunmak amacıyla bu şirketler, sürekli bir yatırım programı

Doğal Gaz Dağıtım ve Perakende Sektörü

Altyapının istikrarlı bir şekilde geliştirildiği ve ülke genelinde bir gaz ağının kurulduğu Türkiye, gelişen perakende gaz sektörü sayesinde yerli ve yabancı yatırımcılar için önemli fırsatlar sunmaktadır.

Mesken abonelerinin sayısı 2015 yılsonu itibariyle yaklaşık 12 milyona ulaşmış olup 2030 itibariyle bu rakamın ikiye katlanması beklenmektedir. Ayrıca toplam nüfusun %66’lık kısmının doğal gaz altyapısına erişimi olduğu, %55’lik kısmının ise doğal gaz kullandığı tahmin edilmektedir.

2007 ile 2016 yılları arasında serbest tüketici limiti büyük bir düşüş kaydederek 1.000.000 m3’ten 75.000 m3’e gerilemiştir. Bunun neticesinde serbest gaz tüketicisi sayısı yaklaşık 0,5 milyona çıkmış ve bu tüketiciler 2015 yılında 21 bcm doğal gaz tüketmiştir. Halihazırda, kısıtlanmış müşterilere yönelik perakende gaz işi doğal gaz dağıtım şirketleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Dağıtım ve perakende segmentlerinin ayrıştırılması işlemi tamamlandıktan ve piyasa rekabete tamamen açıldıktan sonra piyasa, perakende segmenti için mükemmel fırsatlar sunacaktır. Devlet tarafından görevlendirilmiş şirket olan BOTAŞ halihazırda doğal gaz kombine çevrim santrallerinin %90’ına, sanayi tüketicilerinin ise %50’sine gaz tedarik etmektedir. Yapılan bir analiz, piyasada görülen gelişmelere bağlı olarak özel sektör oyuncularının, fiyata karşı aşırı hassas olan sanayi ve elektrik sektörlerinde 20 bcm/yıl büyüklüğünde bir piyasa hacmi edinebileceğini göstermektedir.

uygulamış olup toplam yatırımların cari değeri 2006 yılında 2,6 milyar Amerikan Doları iken 2015 yıl sonu itibariyle 11,4 milyar Amerikan Dolarına ulaşmıştır. Ayrıca, 2016-2022 yılları arasındaki 7 yıllık dönem için planlanan toplam yatırım miktarı 2,4 milyar Amerikan Doları olup bu rakam yıllık 342 milyon Amerikan Dolarına tekabül etmektedir.

Dağıtım bölgelerindeki yatırımlara paralel olarak boru hattının toplam uzunluğu yaklaşık 80.000 km’ye ulaşmış olup son on yıl içerisinde boru hattının uzunluğu üçe katlanmıştır.

Kaynak: GAZBİR

Dağıtım Şirketleri Tarafından Yapılan Yatırımlar Toplamı

Gaz Tedariği Yapılan Şehirlerin Sayısı

Kaynak: EPDK

Kaynak: GAZBİR

Mesken Abone Sayısı ve Tüketim Tahmini, 2016-2030

Serbest Tüketici Limitinin Gelişimi

Kaynak: EPDK

Gaz dağıtım şebekesi üçüncü tarafların erişimine tamamen açık olup tüm sistem kullanıcılarına ayrımcı olmayan bir şekilde erişim sağlamaktadır.

6 1018

3038

5057 58 62

68 69 7477

0102030405060708090

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Şehi

r Say

ısı

02468101214

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Mily

ar A

mer

ikan

Dol

arı

13 14 15 16 17 18 18 19 20 21 21 22 22 22 23

11 12 13 14 15 16 17 18 18 19 19 20 20 20 21

0

5

10

15

20

25

2016

2017

2018

2019

2020

2021

2022

2023

2024

2025

2026

2027

2028

2029

2030

Abone Sayısı (milyon)Tüketim (bcm)

1.0001.0001.000

800

700

300 300

100 75 75

0

200

400

600

800

1.000

1.200

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

x100

0 m

3

Kömür Piyasasına Genel Bakış5.

53


54

Kömür Piyasasına Genel Bakış

Enerji talebi sürekli artan ve yeni gelişen bir piyasa olan kömürün maliyet ve erişilebilirlik yönünden avantajları sebebiyle Türkiye enerji yapısı içerisindeki rolü önemlidir.

Türkiye’deki kanıtlanmış kömür rezervi 2014 yılında 16,9 milyar tona ulaşmış olup kömür tüketimi 95,9 milyon tondur. Toplam kömür tedariği içerisinde önemli bir kaynak olarak yerli üretim 1,8 milyon ton taş kömürüne ve 62,6 milyon ton linyite ulaşmıştır. Türkiye Taş kömürü Kurumu (TTK), yerli taş kömürü üretiminin neredeyse tamamını elinde bulundurmuş olup TKİ ve EÜAŞ gibi devlete ait şirketler de linyit üretiminin %50’den fazlasını üstlenmiştir. Linyit enerji santrallerinin özelleştirilmesinin bir sonucu olarak özel sektör oyuncuları linyit üretimindeki lider üreticiler haline gelmiştir.

29,8 milyon tonluk taş kömürünün ithal edilmesi sebebiyle ithalat, taş kömürü piyasasına egemen olmuş ve toplam taş kömürü tedariğinin %94’ü ithalat ile karşılanmıştır.

Toplam kömür tüketiminin %81’i, kömür tüketiminde ilk sırada yer alan dönüştürme ve enerji sektörü tarafından kullanılmıştır. Diğer taraftan mesken ve hizmet sektörü %10’luk bir kömür tüketimine sahip iken sanayinin kömür tüketimi %9 oranındadır.

2014 Türkiye kömür bilançosuna göre kömür tüketimi 95,9 milyon tona ulaşmış olup tüketilen bu kömürün %68’i yerli kaynaklarca karşılanmış, talebin geriye kalan kısmı ise kömür ithalatı ile temin edilmiştir.

*2009 Strateji Belgesinde, ETKB Strateji Planında (2015-2019) ve 10’uncu Kalkınma Planında yer almaktadır.** Özel sektörde linyit üretimi onaya tabidir.*** Tarımsal tüketimi de kapsamaktadır.Kaynak: EÜAŞ, TKİ, ETKB, Deloitte Analizleri

Değer Zinciri (2014)

Sektördeki Ana OyuncularMİGEM: Lisansların verilmesi, denetleme ve devlet şirketlerine ait maden sahaların proje değerlendirmesi gibi işlemleri ETKB yerine MİGEM yürütmektedir.

MTA: Bir kamu kurumu olan MTA, devlete ve özel şirketlere ait olan maden sahaları için tetkik ve araştırma hizmetleri sunmaktadır.

TKİ, TTK, EÜAŞ: Bu üç kamu şirketi, yasal sınırları aşmamak şartıyla kömür madenciliği ve ticareti gibi faaliyetleri yürüterek kömür sahalarını ekonomiye katmakla yükümlüdür.

Özel Sektör: İlgili yasal hakları ve lisansları edinmek şartıyla özel şirketler her türlü madencilik faaliyetinde yer alabilir.

Kömür Sektöründeki Teşvikler ve Hedefler*Yerli kömür madenlerine yönelik ve arama hizmetleri hızlandırılacaktır.

Kamu sektörünün elinde bulunan kullanıma hazır kömür rezervleri, telif bedeli karşılığında özel sektöre devredilecek olup 2023 itibariyle kanıtlanmış rezervler elektrik üretiminde kullanılacaktır.

Linyit yakıtlı enerji santrali yatırımları Bölgesel Yatırım Teşvik Mekanizmaları içerisinde Bölge V kapsamına alınmış olup buna bağlı olarak farklı vergi ve sosyal güvenlik primi

avantajlarından, arazi satın alım haklarından ve diğer mali desteklerden faydalanılmaktadır. Destek Programına ilişkin detaylar, raporun son bölümünde ele alınmaktadır.6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu 04 Haziran 2016 tarihinde tadil edilmiş ve TETAŞ, halihazırda aktif olan linyit yakıtlı enerji santrallerinden enerji satın alma hakkına kavuşmuştur. 2016 yılı için alım fiyatı 63 Amerikan Doları / MWh (185 TL / MWh) olarak belirlenmiş olup bu rakam halihazırda kullanılmakta olan piyasa fiyatının yaklaşık 1,5 katı düzeyindedir.

3. Tüketim(milyon ton)İthalatÜretim

2. Tedarik (milyon ton)1. Reserv(milyar ton)

TTKÖzel Sektör

(1,3)TaşKömürü

İthalat (29,8)TTK (1,3)Özel Sektör (0,5)

Toplam (16,9) Toplam (64,4) Toplam (29,8)

EÜAŞ (8,5) TKİ (14,9)

EÜAŞ (19,0)

Özel Sektör**(28,7)

LinyitTKİ (3,4)

Özel Sektör (1,1)

Toplam (95,9)

MTA (2,6)

20,4 5,6 5,3

57,5 3,0 4,0

Değer Zinciri (2014)

Toplam (94,2)

Çevrim Sektörü

Mesken ve Hizmetler***

Sanayi


55

2015 yılında Türkiye’nin kalorifik değerleri 5.450 kcal/kg ile 7.050 kcal/kg arasında değişiklik gösteren 1,3 milyar ton taş kömürü rezervi bulunduğu açıklanmıştır. Rezerv tipleri arasında 0,9 milyar ton ile koklaşabilir kömür toplam rezerv içerisinde %67’lik bir paya sahip olup, yarı koklaşabilir ve koklaşmaz kömür rezerv hacimleri sırasıyla 32 milyon ve 0,4 milyar tondur.

Önemli bir linyit ülkesi olarak Türkiye’nin linyit rezervleri, tetkik faaliyetleri ile paralel olarak istikrarlı bir artış göstermiştir. Linyit rezervleri 2004 ila 2015 yılları arasında 9,3 milyar tondan 15,5 milyar tona çıkmış olup bu rakam %4,4’lük bir yıllık bileşik büyüme oranının göstergesi olup dünyadaki linyit rezervleri toplamının %4,1’ine tekabül etmektedir. Genel olarak bakıldığında Türkiye’deki linyit rezervlerinin kalori değerleri 1.000 kcal/kg ila 4.200 kcal/kg arasında değişiklik göstermekte olup, toplam rezervlerin %90’ının kalori değeri 3.000 kcal/kg’nin altındadır.

Kömür Rezervleri

Türkiye’de, 1,3 milyar ton taş kömürü rezervi bulunmaktadır. Son yıllarda büyük ölçekli taş kömürü sahalarının rezerv hacminde herhangi bir değişiklik görülmemiştir. Diğer taraftan linyit rezervleri 9,3 milyar tondan 15,5 milyar tona çıkmıştır.

Taş Kömürü Rezervleri (2015) Linyit Rezervleri (2004-2015)

Taş KömürüReservleri

1,3 milyar ton

Kaynak: TTK

Kaynak: TKİ

% 4,8

15,6 milyar ton

//

Linyit Rezerv Artışının Yıllık Bileşik Büyüme Oranı (2004-2015)

Türkiye’nin Linyit Rezerv Miktarı

Koklaşabilir KoklaşmazYarı Koklaşabilir

%31

%2 %67 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Liny

itRe

serv

leri

(Mily

ar to

n)


56

Kömür Tedariği

Taş Kömürü TedariğiTürkiye taş kömürü tedariği son yıllarda istikrarlı bir şekilde büyümüş ve 2015 yılında 35,4 milyon tona ulaşmıştır.

TTK’nin ve yerli özel sektör oyuncularının üretim oranının giderek azalması, taş kömürü ithalatçılarını artan taş kömürü talebini başka bir yöntemle karşılamaya yönlendirmiştir. TTK’nin azalan taş kömürü üretimini canlandırmak amacıyla 2005 yılı itibariyle maden sahaları telif bedeli karşılığında özel sektör oyuncularına devredilmeye başlanmıştır. Yapılan bu uygulamaya rağmen hem TKİ hem de özel sektör üretimi düşüşe devam etmiştir.

Yerli taş kömürü üretimi 2010 yılından beri 2,4 milyon tondan 1,4 milyon tona düşmüştür. Hizmete yeni alınan kömür yakıtlı termik santrallerinin de etkisiyle aynı dönemde kömür ithalatı yıllık %6 oranında büyüme göstermiş ve toplam tedarik içerisindeki ithal kömür oranı 2000 yılında %84 iken 2015 itibariyle %96’ya ulaşmıştır.

Günümüzde en önemli beş ithalatçı ülke (Kolombiya, Rusya, Güney Afrika, Avustralya ve ABD), Türkiye’nin taş kömürü ithalatının %90’ından fazlasını karşılamaktadır.

Linyit TedariğiKalorifik değeri az olması sebebiyle linyit rezervleri genellikle maden ocağı ağızlarında kullanılmakta olup rezervlerin küresel kömür ticareti içerisindeki yeri önemsizdir. Bu sebeple de toplam linyit tedariği yerli tüketim ile büyük ölçüde doğru orantılıdır çünkü tedarik fazlasının satılabileceği bir piyasa bulunmamaktadır.

Linyit rezervleri, EÜAŞ ve özel elektrik şirketleri tarafından işletilen linyit santrallerinin ana yakıtı olarak kullanılmaktadır. Yakın zamanda linyit santrallerinin özelleştirilmesine bağlı olarak

özel sektör üretimde önemli bir yer almaya başlamış ve 2015 yıl sonu itibariyle özel sektörün payı %54’e ulaşmıştır.

Çevrim ve enerji sanayisinde yakın zamanda kaydedilen gelişmeler toplam linyit talebini artırsa da 2009 - 2014 yıllar arasındaki altı yıllık dönemde yerli linyit üretimi %17 oranında büyük bir düşüş göstermiş ve 76 milyon tondan 63 milyon tona gerilemiştir. Toplam üretimdeki bu gerilemenin sebebi, sanayi ve mesken tüketimindeki azalmadır.

Giderek artan taş kömürü talebini karşılamak için Türkiye taş kömürü tedariğinde ithalata yönelinmiş, bunun neticesinde de taş kömürü tedariğinde ithalat oranı %96’ya ulaşmıştır.

Kaynak: ETKB

Kaynak: TKİ

Taş Kömürü Tedariği (2000-2015)

Linyit Üretimi (2000-2015)

%75

%80

%85

%90

%95

%100

05

10152025303540

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

İthal

at O

ranı

Teda

rik(m

ilyon

ton)

Üretim İthalat İthalat Oranı

0102030405060708090

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Üret

im(m

ilyon

ton)


57

Kaynak: ETKB *Tarımsal tüketimi de kapsamaktadır.

Türkiye’deki kömür talebinin büyük bir kısmı, çevrim ve enerji, mesken ve hizmetler ile son olarak sanayi sektörü olmak üzere üç sektörde yoğunlaşmaktadır. 2014 yılında taş kömürü tüketimi 31,5 milyon tona, linyit tüketimi de 64,6 milyon tona ulaşmıştır.

Sektörel tüketim bağlamında bakılacak olduğunda, çevrim ve enerji sektörünün 2013 yılında 17,8 milyon ton olan taş kömürü tüketimi %15 artış ile 2014 yılında 20,4 milyon tona ulaşmıştır. Çevrim ve enerji sektöründeki linyit tüketimi de %22 artış ile 57,5 milyon tona ulaşmıştır. Diğer taraftan mesken ve hizmetler sektöründeki toplam kömür tüketimi %13 düşüş ile 8,6 milyon tona gerilemiştir. Bununla birlikte sanayinin kömür tüketimi %11 artış göstererek 9,4 milyon tona ulaşmıştır.

Kömür Tüketimi

Taş kömürü santral yatırımlarında kaydedilen gelişmeler ve linyit santrallerinin özelleştirilmesine paralel olarak çevrim ve enerji sektörlerinin kömür tüketimi 78 milyon tona ulaşmış; mesken ve hizmetler ile sanayi sektörlerinde görülen toplam kömür tüketimi kaybı telafi edilmiştir.

Elektrik üretimi için yerli kaynakların daha fazla kullanılmasına yönelik siyasi desteğe bağlı olarak elektrik üretiminde linyit tüketiminin daha da artması beklenmektedir.

Kömür talebinde en büyük paya sahip olan çevrim ve enerji sektörü, taş kömürü tüketiminin %65’ini, linyit tüketiminin ise %89’unu oluşturmuştur. Son 5 yıl içerisinde kömür santrallerine yapılan yatırımlar santrallerde tüketilen kömürü %58 oranında artırmış olup linyit santrallerinin 2012 yılında özelleştirilmesine bağlı olarak da linyit tüketimi 56 milyon tondan 57 milyon tona hafif bir artış göstermiştir.

Doğal gaz şebekesinin avantajlarına rağmen toplam kömür tüketimi içerisinde ısınma amacıyla kullanılan kömürün halen önemli bir yeri bulunmakta olup 2012 yılında ısınma amacıyla kullanılan kömürde azami düzeye ulaşılmıştır. 2012 yılında mesken ve hizmet sektöründe tüketilen kömür 16,6 milyon ton iken doğal gazın ısıtma amacıyla meskenlere penetrasyonuna bağlı olarak 2014 yılında %48’lik bir düşüş ile 8,6 milyon tona gerilemiştir.

Sanayinin 2008 yılında 9 milyon ton olan kömür tüketimi 2014 yılında 8,3 milyona gerilemiş olsa da çimento şirketleri gibi büyük ölçekli kömür tüketicileri halen yıllık 4,5 milyon ton taş kömürü tüketmeye devam etmektedir. En üst sıralarda yer alan 10 çimento piyasasından biri olan Türkiye sanayisinin taş kömürü talebi içerisinde önemli bir role bürünmesi beklenmektedir.

Çevrim ve Enerji Mesken ve Hizmetler* Sanayi

Çevrim ve Enerji Tüketimi Mesken ve Hizmetler Tüketimi Sanayi Tüketimi

Taş Kömürü Linyit

020406080

100

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

mily

on to

n

0

5

10

15

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

mily

on to

n

02468

10

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

mily

on to

n

Petrol Piyasasına Genel Bakış6.

59


60

Petrol Piyasasına Genel Bakış

Türkiye’nin 32,5 Mtep düzeyinde seyreden petrol tüketimi, enerji tüketimi açısından doğal gaz ve kömürün ardından üçüncü sırada yer almaktadır. Son on yıl içerisinde Türkiye’nin yıllık ham petrol üretimi 2 ila 2,5 milyon ton arasında istikrarlı bir düzeyde seyretmiş ve 2015 yılı ham petrol tüketiminin %9’unu, toplam petrol tüketiminin ise %7’sini karşılamıştır.

Yerli petrol büyük ölçüde Batman ve Adıyaman’dan çıkarılmaktadır.İthal edilen ham petrol, toplam petrol ithalatının %63’üne tekabül etmektedir. Ham petrol, hem yerli hem de yabancı piyasalara tedarik edilen kaliteli petrol ürününü üretmek için rafinerilerde işlenmektedir.

Türkiye, dünya genelinde keşfedilmiş olan petrol ve gaz rezervlerinin %70’ini barındıran bir bölgede yer almaktadır. Bu sebeple de petrolün hem taşınması hem de keşfi açısından Türkiye’nin coğrafi bir avantajı bulunmaktadır. Petrol fiyatlarındaki düşüş tetkik çalışmalarının sayısını küresel olarak düşürmüş olmakla birlikte halihazırda devam eden çok sayıda tetkik faaliyeti bulunmaktadır. Türkiye, AB ülkeleri arasında arama faaliyeti sayısı açısından lider konumda bulunsa da dünyanın geri kalan kısmı ile karşılaştırıldığında Türkiye’de halihazırda aktif olan petrol kuyusu platformu sayısı azdır. Ağustos 2016 itibariyle dünya üzerinde aktif olan 1.500’den fazla petrol kuyusu platformu bulunmakta olup Türkiye’de bulunan petrol kuyusu platformları toplam sayının %2’sine tekabül etmekte, bu da petrol tetkik faaliyetlerinin artabileceğine dair potansiyeli göstermektedir.

Giderek artan talebi ve coğrafi konumu itibariyle Türkiye, başta arama, rafineri ve ticaret alanları olmak üzere petrol sektörü açısından öne çıkan bir piyasa olarak göze çarpmaktadır.

Aktif Petrol Kuyusu Platformu Sayısı*

*Ağustos 2016 itibariyle Kaynak: Baker Hughes

Petrol Ürünleri Piyasasına Genel Bakış

Kaynak: EPDK

MotorinBenzin

HavacılıkYakıtlarıDenizcilikYakıtları

FuelOil Türleri

YakıtDışıÜrünler

HamPetrol 2,5

11,9

25,1

0,90,2

0,11,5

8,5

27,5

5,1

2,3

0,5

6,3

5,0

20,6

2,10,6

1,3

0,2

3,1

1,0

3,82,4

0,5

RefiningİthalatArama & Üretim

Tüketim Export

<0,1

Toplam: 14,6

Rafinaj İhracat

Tedarik Tarafı Talep Tarafı

Toplam: 27,9 Toplam: 32,1 Toplam: 10,8

0

7,3

Milyon Ton

BirleşikDevletler481

Ortadoğu379

Kanada129

Türkiye31

DünyanınGeriKalanı527


61

İthalat2015 yılında Türkiye yaklaşık 40 milyon ton ham petrol ve petrol ürünü ithal etmiştir.

İthal edilen petrolün %63’ü ham petrol halinde olup alınan ham petrolün tamamı Türkiye’deki rafinerilerde işlenmiştir. Yaklaşık 12 milyon ton ile dizel yakıtlar, ithal edilen petrol ürünlerinin dörtte birini oluşturmaktadır. Benzin yakıtlarının yerli tüketim ve ihracatı rafineriler tarafından karşılanmakta olup 2015 yılında benzin ithalatı yapılmamıştır.

İthalatın yarısından çoğu üç ülkeden (Irak, Rusya ve İran) yapılmakta olup toplamda %75’lik kısmı beş ülke tarafından karşılanmaktadır.

İhracat2015 yılında Türkiye yaklaşık 11 milyon ton petrol ürünü ihraç etmiştir.

Petrol ürünleri arasından en çok ihraç edilen ürünler havacılık ve denizcilik yakıtları ile benzindir. Dizel yakıtların yerli tüketimi yaklaşık 20 milyon ton olduğundan dolayı rafine ve ithal dizel yakıtların tamamına yakını Türkiye tarafından tüketilmiş olup, buna bağlı olarak da dizel ihracatı oldukça düşük düzeyde kalmıştır.

Türkiye çok sayıda ülkeye petrol ürünü ihraç etmiş olup 2015 yılında 130’dan fazla ülke Türkiye’den petrol ürünü ithal etmiştir. Bununla birlikte ihracatın yaklaşık %45’lik kısmı beş ülkeye yapılmış olup Malta, Mısır ve Birleşik Arap Emirlikleri, Türkiye’nin petrol ürünü ihraç ettiği ülkeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır.

İthalat ve İhracat

İthal edilen petrolün yarısından fazlası ham petrol olmasına rağmen, Türkiye’de kurulu olan gelişmiş rafineriler sayesinde ihraç edilen petrol ürünlerinin tamamı katma değerli rafine petrol ürünleridir.

% 63

%100

//

Ham Petrolün Toplam Petrol İthalatı içerisindeki Payı (2015)

İhraç Edilen Rafine Ürünlerin Toplam İhracat İçerisindeki Payı (2015)

Kaynak: EPDK

Malta

En Fazla İthalat Yapılan 5 Ülke

ülke bazında (milyon ton cinsinden)

En Fazla İhracat Yapılan 5 Ülke


1,3

1,1 Mısır

1,0 BAE

0,6 Almanya

0,6 İspanya

11,4Irak

7,0Rusya

5,6İran

3,0Hindistan

2,6Suudi Arabistan

Malta

En Fazla İthalat Yapılan 5 Ülke


En Fazla İhracat Yapılan 5 Ülke


1,3

1,1 Mısır

1,0 BAE

0,6 Almanya

0,6 İspanya

11,4Irak

7,0Rusya

5,6İran

3,0Hindistan

2,6Suudi Arabistan


62

DK, TÜPRAŞ

Crude Oil Transportation & Storage

More than one million barrels per day is supplied from Ceyhan Marine Terminal to international markets and Ceyhan’s capacityis expected to be increased substantially with existing and projected international pipelines. Ceyhan Marine Terminal is locatedat cross- roads of globally important oil reserves of Caspian sea, Middle East and Russia. Due to its strategic location, Ceyhanhas the potential to be an oil trading hub and this vision is also widely supported.

Turkey supplies crude oil to international refineries through BTC and IT pipelines by transporting extracted oil from Middle Eastand Caspian Regions. Furthermore, in order to transit Russian and Caspian oil to the international markets a new pipeline,Samsun-Ceyhan Pipeline that crosses Turkey vertically is projected. This crude oil pipeline with marine terminal storage tanksand pumping stations is expected to ease the increasing tanker traffic in Turkish Straits. Currently, 5% of the global maritimetrade of petroleum is transported through the Straits.

Domestic Pipelines are constructed to provide crude oil to Batman and Kırıkkale Refineries and transport excess oil productionto Ceyhan Marine Terminal.

Railcars and marine vessels are another sources for oil transportations. Currently, 71 marine transportation companies holdpetroleum transportation licenses and there are six licensed railway transportation companies in Turkey.

Storage of crude oil and petroleum products has a crucial importance in terms of supply security, therefore in addition tostorage capacity of existed refineries there are more than 100 storage facilities, which have a total of ca. 12 million tons ofstorage capacity, active in Turkey. Total storage capacity is ca. 50% of Turkish consumption.

Iraq– Turkey(IT)PipelineNumber of Lines: 2

Total length of the pipeline: 1,876 km (986+890)

Annual Capacity: 70.9 Million Tons

Transported Crude Oil, 2015: 26.1 Million Tons

Transporter: BOTAŞ

Ceyhan– Kırıkkale PipelineNumber of Lines: 1

Total length of the pipeline: 448 km



Transporter: BOTAŞ

Batman– Dörtyol PipelineNumber of Lines: 1

Total length of the pipeline: 511 km



Transporter: BOTAŞ

Baku– Tbilisi– Ceyhan(BTC)PipelineNumber of Lines: 1

Total length of the pipeline: 1,776 km


Transported Crude Oil, 2015: ca. 36.0 Million Tons

Transporter: BOTAŞ International Limited

Ceyhan Marine Terminal with ca. 200 million tons of annual capacity has a potential to be an oil trading hub by integrating Russian, Caspian and Iraqi oil with international markets.

International Pipelines National Pipelines

amasındakiRafineriler

ler

tları

amasındakiBoruHatları

ton

erminali

İzmit Rafinerisi11,0MtonNCI:14,5

İzmirRafinerisi11,0MtonNCI:7,66

Kırıkkale Rafinerisi5,0MtonNCI:6,32

BatmanRafinerisi1,1MtonNCI:1,83

CeyhanDenizTerminali

Marmaraİstanbul

Karadeniz

Ankara

STARRafinerisi10,0Mton

Doğu AkdenizRafinerisi15,0Mton

Ham Petrol Taşıma ve Depolama

Günlük bir milyondan fazla varil Ceyhan Deniz Terminalinden alınarak uluslararası piyasalara tedarik edilmekte olup terminal kapasitesinin halihazırda devam eden ve yapılması planlanan uluslararası boru hatları ile önemli şekilde artması beklenmektedir. Ceyhan Deniz Terminali; Hazar Denizi, Orta Doğu ve Rusya’nın küresel düzeyde önem addeden petrol rezervlerinin kesiştiği noktada bulunmaktadır. Stratejik lokasyonu sebebiyle Ceyhan, bir petrol ticaret merkezi olma potansiyeline sahip olup bu vizyon yaygın bir şekilde desteklenmektedir. Türkiye, Orta Doğu ve Hazar Bölgesinden çıkarılan petrolü BTC ve IT boru hatları üzerinden yabancı rafinerilere taşıyarak ham petrol tedariği yapmaktadır.

Buna ek olarak Rusya ve Hazar petrolünün yeni bir boru hattı üzerinden uluslararası piyasalara taşınması için, Türkiye’yi dikey olarak geçen Samsun-Ceyhan Boru Hattı projesinin yapılması öngörülmektedir. Deniz terminali depolama tankları ve pompalama istasyonu bulunacak olan bu ham petrol boru hattının Türkiye Boğazlarının giderek artan tanker trafiğini hafifletmesi beklenmektedir. Halihazırda, uluslararası deniz petrol taşımacılığının %5'lik kısmı boğazlar üzerinden geçmektedir.

Ulusal boru hatları, Kırıkkale rafinerisine ham petrol temin etmek ve ülke topraklarından çıkarılan petrolü Ceyhan Terminaline taşımak amacıyla inşa edilmiştir.

Petrol taşımasında kullanılan diğer araçlar demiryolu ve deniz taşıtlarıdır. Halihazırda, 71 deniz taşımacılığı şirketi petrol taşıma lisansına sahip iken, demiryolu taşımacılığı lisansına sahip 6 şirket bulunmaktadır.

Ham petrol ve petrol ürünlerinin depolanması da arz güvenliği açısından büyük önem teşkil ettiği için Türkiye içerisinde mevcut rafinerilerin depolama kapasitelerine ek olarak toplam depolama kapasiteleri yaklaşık 12 milyon tonu bulan 100’den fazla aktif depolama tesisi bulunmaktadır. Toplam depolama kapasitesi, Türkiye tüketiminin yaklaşık %50’sine tekabül etmektedir. Türkiye’de bunların yanısıra ülkenin yıllık ithalatını 90 gün boyunca karşılayabilecek stratejik petrol stoku da bulunmaktadır.

Yıllık kapasitesi yaklaşık 200 milyon ton olan Ceyhan Deniz Terminali; Rusya, Hazar Bölgesi ve Irak petrolünü uluslararası piyasalar ile entegre ederek petrol ticaret merkezine dönüşme potansiyeline sahiptir.

Mton: milyon tonKaynak: EPDK, TÜPRAŞ

Irak– Türkiye (IT)BoruHattıHat Sayısı: 2

Boru hattının toplam uzunluğu: 1.876 km (986+890)

Yıllık Kapasite: 70,9 milyon ton

Taşınan Ham Petrol, 2015: 26,1 milyon ton

Taşıyıcı: BOTAŞ

Baku–Tiflis– Ceyhan(BTC)BoruHattıHat Sayısı: 1

Boru hattının toplam uzunluğu: 1.776 km


Taşınan Ham Petrol, 2015: Yaklaşık 36,0 milyon ton

Taşıyıcı: BOTAŞ International Limited

Uluslararası Boru Hatları

PlanAşamasındakiRafinerileri

Rafineriler

BoruHatları

PlanAşamasındakiBoruHatları

DenizTerminali

Ceyhan–KırıkkaleBoruHattıHat Sayısı: 1

Boru hattının toplam uzunluğu: 448 km




Batman–DörtyolBoruHattıHat Sayısı: 1

Boru hattının toplam uzunluğu: 511 km




Ulusal Boru Hatları


63

4,12,82,9

0,80,4

0,5

3,01,71,61,5

0,23,0

1,40,60,5

1,7

1,0

0 1 2 3 4

1

3

5

7

9

11

13

15

17

19

Milyon Ton

İzmitRafinerisi

İzmirRafinerisi

KırıkkaleRafinerisi

BatmanRafinerisi

Son on yıl içerisinde kurulu rafinerilere 5 milyar Amerikan Dolarından fazla yatırım yapılmış olup bir rafineri yapım aşamasındadır, bir rafineri projesi ise halihazırda geliştirilmektedir. Mevcut rafineri kapasitesi ve rafineriye yapılan büyük ölçekli yatırımları sebebiyle Türkiye, hem coğrafi avantajından hem de rafineriye yapılan büyük ölçekli yatırımlardan faydalanarak kaliteli petrol ürünlerini uluslararası enerji piyasalarına tedarik etme potansiyeline sahiptir.

Türkiye’de, yıllık petrol işleme kapasitesi 28,1 milyon ton olan dört rafineri bulunmaktadır. 2015 yılı içerisinde 27,9 milyon ton ham petrol işlenmiş olup ortalama kapasite kullanımı %98’dir.

Türkiye’de kurulu olan rafineriler, kaliteli petrol ürünleri sayesinde Akdeniz Bölgesindeki rafinerilerden ayrılsa da sürekli bir yatırım programı uygulanmakta olup son on yılık dönem içerisinde rafinerilere yaklaşık 5,5 milyar Amerikan Doları yatırım yapılmıştır. Bu yatırımın 3,1 milyar Amerikan Dolarlık kısmı, İzmit Rafinerisi Fuel-Oil Dönüşüm Projesine yatırılmış olup rafinerinin NCI’sı (beyaz ürün verimini ölçmek için kullanılır) 14,5’e yükseltilmiştir.

Türkiye’nin talebini karşılamak ve kaliteli petrol ürünlerini uluslararası petrol piyasalarına ihraç etmek amacıyla STAR ve Doğu Akdeniz rafinerileri adı altında iki rafineri projesi yürütülmektedir. Türkiye’ye yapılan son doğrudan yabancı yatırımlardan biri olan STAR rafinerisinin, 10 milyon ton ham petrol işleme kapasitesi ile Mart 2018’de faaliyete geçmesi beklenmektedir.

Rafineriler

Hem ulusal hem de uluslararası piyasalardaki kompleks petrol ürünlerine olan talebin artmasına paralel olarak yapılan sürekli yatırımlar ve gelişmiş rafinerileriyle Türkiye, Akdeniz ülkelerinden ayrılmaktadır.

Kaynak: EPDK

Türkiye’nin Rafineri Üretimi, 2015

Ham petrol üretimi

2,5 milyon ton

Ham petrol ithalatı

25 milyon ton

MotorinBenzinHavacılık YakıtlarıDenizcilikYakıtlarıFuelOil TürleriYakıt Dışı Ürünler

İzmitRafinerisiYıllık Kapasite: 11,0 milyon ton

Kapasite Kullanımı: %111,3

Nelson Karmaşıklık Endeksi: 14,50

Depolama Kapasitesi: 3,02 milyon m3

Sahibi: TÜPRAŞ

KırıkkaleRafinerisiYıllık Kapasite: 5,0 milyon ton




Sahibi: TÜPRAŞ

İzmirRafinerisiYıllık Kapasite: 11,0 milyon ton




Sahibi: TÜPRAŞ

BatmanRafinerisiYıllık Kapasite: 1.1 milyon ton




Sahibi: TÜPRAŞ


64

%9

%83

%2 %5 %1

24.8MillionTons

Petrol Ürünlerinin Tüketim ve Dağıtımı

Taşıma sektörü, yapılan büyük ölçekli altyapı yatırımları ile sürekli gelişme göstermekte olup toplam petrol tüketimi içerisindeki %80’lik payı ile sektör talebi ve trendlere yön vermektedir. Motorlu araçlar daha verimli hale gelmiş olsa da motorlu kara araçlarında görülen gelişmelere istinaden son on yıl içerisinde petrol ürünlerinin tüketimi de artmıştır. Yakıt tüketiminde, 2012 ila 2015 yılları arasında %7,2’lik bir yıllık bileşik büyüme oranı görülmüştür.

En yaygın yakıt olan dizel, yerli petrol ürünü tüketiminin %80’ine tekabül etmekte olup dizel ürünlere duyulan yıllık talep de artmaktadır. Dizel araba ve tarım makineleri sayısında görülen artışa istinaden son on yıllık dönem içerisinde dizel yakıt tüketimi neredeyse iki katına çıkmıştır.

Uluslararası piyasalarda dizel ve benzin yakıtlarının fiyatları benzerlik gösterse de vergisi daha düşük olduğundan dolayı dizel tüketimi rekabetçi bir avantaja sahiptir.

Hem dizel hem de benzinden daha ucuz olan LPG, motorlu araçlar için sıklıkla kullanılan bir diğer yakıt tipidir.

Bu bağlamda motorlu araçlar LPG yakıtı kullanmak üzere modifiye edilmekte olup LPG yakıtlı araçların motorlu kara araçları içerisindeki oranı %22’ye ulaşmıştır.

Altyapı ve filo yatırımlarına paralel olarak havacılık sektörü istikrarlı bir şeklide büyümekte olup bu da son yıllarda havacılık yakıtı kullanımında önemli bir artış görülmesine sebep olmuştur. Bu noktada, Türkiye’nin olgun piyasalara kıyasla bu sektörde halen önemli bir büyüme potansiyeli bulunduğunun da belirtilmesi gerekmektedir.

Küresel düzeyde tanınan petrol ürünü dağıtım şirketleri dağıtım piyasasında önemli ölçüde yüksek hacimlerle hizmet vermektedir. 2015 yılında Türkiye içerisinde yaklaşık 25 milyon ton petrol yakıtı tüketilmiştir. En üst sıralarda yer alan beş dağıtım şirketinin tamamı uluslararası

şirketler olup devletin dağıtım şirketi olan TP Petrol Dağıtım Şirketi altıncı sırada yer almış ve söz konusu altı şirket, tüketilen petrol yakıtlarının %70’inden fazlasının dağıtımını gerçekleştirmiştir.

Bu dağıtım şirketleri yatırımcılara birleşme ve satın alma fırsatları sunmaktadır. Yakın zamanda, özel sektörün en büyük dağıtım şirketlerinden biri için şirket birleşim ve edinim anlaşması yapılmış olup TP Petrol Dağıtım Şirketi de halihazırda özelleştirme sürecinden geçmektedir. özel sektör dağıtım şirketleri için halen çok sayıda birleşme ve satın alma fırsatı olduğu da bilinmektedir.

Türkiye; taşıma, otomotiv ve havacılık gibi birçok sektörde büyüme göstermekte olup bu da yerli petrol ürünü talebini artırmaktadır.

Tiplerine Göre Yakıt Tüketimi

Kaynak: EPDK

24,8 milyon ton

Not: Bilinmeyen yakıt tipleri sebebiyle ilgili oranların toplamı %100’ün altında kalmaktadır.Kaynak: TÜİK

Motorlu Kara Taşıtlarının Yakıt Tipine Göre Payları

Yasadışı yollarla veya kaçakçılık ile elde edilen yakıtların dağıtımını engellemek amacıyla petrol ürünlerine EPDK tarafından belirlenen ulusal marker eklenmektedir. Buna bağlı olarak dağıtımı yapılan yakıtların kalitesi ülke genelinde korunmaktadır.

BenzinMotorin

HavacılıkYakıtları

DenizcilikYakıtları

FuelOilTürleri

%0

%20

%40

%60

%80

%100

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Tüm Taşıtlar içerisinde Motorin Yakıtlı Taşıtların Payı Tüm Taşıtlar içerisinde Benzin Yakıtlı Taşıtların Payı

Tüm Taşıtlar içerisinde LPG Yakıtlı Taşıtların Payı

%50,3;5,6 M

%11,7;1,3 M

%29,9;6,0 M

%21,8;4,4 M

%34,4;3,8 M

%47,9;9,6 M


65

Enerji Verimliliği ve İklim Değişikliği7.

67


68

Enerji Verimliliği

Enerji tedariği için yapılan yüksek maliyetli ithalat işlemleri göz önünde bulundurulduğunda, yeni gelişen bir piyasa olarak Türkiye’nin giderek artan enerji tüketimi, enerji verimliliğinin önemini artırmaktadır. Enerji verimliliği yüksek olan yatırımların teşvik edilmesi amacıyla Türkiye, bir tamamlayıcı mevzuatın yanısıra yatırımcıların enerji verimliliği faaliyetlerine katılmaları için imkan yaratan eylem planlarını uygulamaya koymaktadır.

Enerji sektörü ve sanayide enerji verimliliğini artırmak amacıyla 2007 yılında Enerji Verimliliği Kanunu çıkartılmıştır. Sonraki yıl taşımacılık, binalar ve enerji kaynaklarının kullanımında enerji verimliliğine ilişkin yönetmelikler kabul edilmiştir.

Yerli mevzuatların iyileştirilmesinin yanısıra Türkiye Enerji Verimliliği Strateji Belgesini (2012-2023) yayınlamış ve Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planını (UEVEP) hazırlamış olup söz konusu plan enerji verimliliğinin AB şartlarına paralel olarak iyileştirilmesine

yönelik politikalar, stratejiler ve eylemleri belirlemektedir.

Strateji Belgesinde Türkiye, stratejik hedefler belirlemiş olup amaçlar şu şekilde sıralanabilir:

• Enerji yoğunluğunu, enerji kayıplarını, fosil yakıt tüketimini ve karbon emisyonlarını azaltmak

• Elektrik üretim ve kamu sektörlerinde verimliliği artırmak

• Kurumsal yapıları, rekabetçi EHŞ (enerji hizmet şirketi) piyasasını ve mali mekanizmaları güçlendirmek.

Strateji Belgesinin 2023 Hedefleri

• 2010 yılı bina stokunun en az dörtte biri, 2023 itibariyle sürdürülebilir bina haline getirilecektir.

• Kömür yakıtlı termik santrallerin ortalama çevrim verimliliği, 2023 itibariyle %45’in üzerine çıkartılacaktır.

• 2023 yılına kadar, elektrik enerjisi yoğunluğunu en az %20 azaltmak amacıyla talep tarafı yönetimi geliştirilecektir.

• Kamu kuruluşlarının bina ve tesislerinde yıllık enerji tüketimi 2023 yılına kadar %20 azaltılacaktır.

• 2023 yılına kadar enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kaynakları alanlarında, yurt içinde gerçekleştirilen AR-GE sonuçlarına dayanarak üretime aktarılmış özgün tasarım ve/veya ürün sayısı en az 50 olacaktır.

Enerji verimliliği yatırımlarının kendini sıfırlama süresi 2 yıl kadar kısadır. Enerji verimliliği finansman anlaşmalarının da yardımıyla yatırımı yine aynı süre içerisinde kara dönüştürmek de mümkündür. Türkiye halihazırda enerji verimliliği projelerine yatırım yapmaktadır; bununla birlikte Strateji Belgesi ve UEVEP içerisinde belirtilen verimlilik hedeflerine ulaşmak için yapılacak daha çok şey olup bu da yerli ve yabancı yatırımcılara iş fırsatları sunacaktır.

Türkiye’nin amacı; birçok sektörde enerji verimliliğinin desteklenmesi, yerli ve yabancı yatırımcılar için büyük yatırım fırsatları sunulması ve çeşitli finansman anlaşmalarından faydalanılmasıdır.

Enerji Verimliliği Alanında Geleceğe Yönelik Yatırım Alanları

Enerji Hizmet Şirketleri (EHŞ’ler): Enerji denetimlerini gerçekleştirmek ve

denetimleri dört yılda bir tekrarlamak amacıyla Türkiye, sanayi sektöründe uzmanlaşmış en az 50 EHŞ kurmayı planlamaktadır.

Enerji Verimliliği Finansman Anlaşmaları: Sanayi sektörü

oyuncuları, daha iyi şartlar altında kredi vermeye istekli olan çok sayıda kurumdan maddi destek almak amacıyla EFA, TuREEFF, TurSEFF, MidSEFF, EKOkredi gibi uluslararası finansman anlaşmalarından faydalanabilmektedir.

Ekipman Tedarikçileri: Enerji verimliliği programları, eski ve

verimsiz ekipmanların (brülör, ocak, elektrik motoru vb.) yeni ve daha verimli ikameleri ile değiştirilmesini sağlamayı hedeflemektedir. Bu da ekipman tedarikçileri ve ekipman kiralayan kişiler açısından büyük fırsatlar sunmaktadır.

Kaynak Verimliliği ve Dairesel Ekonomi: Eski ve verimsiz ekipmanın

yenilenmesi hedefinin bir sonucu olarak geri dönüşüm sektörü için fırsatlar doğacaktır.

İnşaat Sektörü: Kentsel dönüşüm, Yeşil Binaların ve Verimli (C Sınıfı üstü)

Binaların inşaat sektörü içerisindeki payını yükseltecektir. 2017 yılında C Sınıfı Binaların satışına getirilmesi beklenen kısıtlama, verimli bina projeleri açısından yatırım fırsatları sağlayacaktır.

Elektrikli ve Hibrit Otomobil Sektörü: Elektrikli ve hibrit

otomobiller için teşvik sağlamak amacıyla Türkiye, elektrikli arabalara uygulanan özel tüketim vergisini (ÖTV) azaltmıştır.


69

Nüfusun artması ve ekonominin gelişmesine bağlı olarak Türkiye’nin karbon emisyonları 2014 yılında 2000 yılına kıyasla %57 artış göstermiş ve 468 milyon ton CO2’ye ulaşmıştır. Emisyonlarına ilişkin sektör ve alt sektör kırılımları incelendiğinde, seragazı emisyonlarının yaklaşık %72’lik kısmının enerji endüstrisinden kaynaklandığı görülmektedir. Diğer taraftan sanayi, tarım ve atık emisyonlarının payları sırasıyla %13, %11 ve %3’tür.

OECD de dahil olmak üzere ekonomi alanındaki en saygın uzman kuruluşlara göre, gelişmekte olan ülkelerin enerji ihtiyaçları artmaya devam edecek olup bu bağlamda büyük ölçekli ve halen büyümekte olan bir ekonomi olan Türkiye’nin enerji talebi de artacaktır. 2015 yılı için Türkiye’de kişi başına düşen elektrik tüketimi, Amerika’nın %23’üne, OECD ortalamasının ise yaklaşık %38’ine tekabül etmektedir. Yapılan tahmin çalışmalarına göre Türkiye’deki elektrik talebinin 2030 itibariyle 581 TWh’ye ulaşması beklenmektedir. Bu rakam günümüzdeki elektrik üretiminin iki katı olup bu da elektrik üretiminin önümüzdeki 15 yıl içerisinde iki katına çıkması gerektiğini göstermektedir.

CO2 emisyonlarını azaltmak ve iklim değişikliği ile savaşmak için Türkiye UNFCCC’yi (Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi) kabul etmiş ve akabinde Kyoto Protokolüne taraf olmuştur. Aralık 2015’te Türkiye, Paris COP21 kapsamında yeni bir iklim anlaşmasına imza atmış olup söz konusu anlaşma ile küresel sıcaklık artışının 2 °C altında tutulması ve gelişmiş ülkelerin gelişen ülkeleri emisyonlarını azaltmak konusunda desteklemesi amacıyla 100 milyar Amerikan Doları değerinde “Yeşil

İklim Fonu” toplanması konusunda mutabakata varılmıştır.

2015 yılında Türkiye, Kesin Katkılar için Ulusal Niyet Beyanını (INDC) sunmuştur. Söz konusu beyana göre Türkiye’nin, Paris Anlaşmasına paralel olarak, 2030 yılı emisyon düzeyini 1.175 milyon ton CO2’den 929 milyon ton CO2’ye düşürmesi beklenmektedir.

Yeni gelişen bir piyasa olarak beyanda belirtilen CO2 emisyon hedeflerine ulaşması için Türkiye’nin enerji tasarrufunu, enerji verimliliğini, yenilenebilir enerji payını ve karbon sertifikasyonunu artırması gerekmektedir. CO2 hedeflerine paralel olarak Türkiye yerli yakıtlarını temiz yakma teknolojileri üzerinden değerlendirecek ve hem teşvik sağlamak hem de yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırım yapmak suretiyle iklim değişikliği ile mücadelede yer alacaktır. Türkiye’nin sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda Yeşil İklim Fonundan faydalanması da beklenmektedir. Buna ek olarak uluslararası sürdürülebilirlik fonları da ekoloji dostu projeleri desteklemek için yatırımcılara sunulmaktadır.

Karbon PiyasalarıTürkiye’nin halihazırda giderek büyüyen bir gönüllü karbon piyasası bulunmakta olup söz konusu piyasa içerisinde karbon danışmanlık şirketleri, karbon sertifikası veya karbon kredisi almak isteyen projeleri onaylamaktadır. Türkiye’deki karbon fiyatları Avrupa Karbon Piyasalarındaki fiyatlara kıyasla daha düşük olup sertifikalı yatırımcılar, gönüllü piyasa içerisinde karbon kredisi alım ve satımından faydalanmaktadır. Yatırımlar için ticaret fırsatı ve standardizasyon sağlayacak olan karbon piyasasının oluşturulmasına paralel olarak alım satım faaliyetlerinin ve karbon fiyatlarının da artması beklenmektedir.

Çevre ve İklim Değişikliği

Toplam küresel emisyona %1’den daha az sera gazı salan, yeni gelişen bir piyasa olarak Türkiye, iklim değişikliğine karşı açılan küresel savaşa katılmaya hazırdır.

Karbon Emisyonunun Sektörlere Göre Dağılımı

Türkiye’nin Sera Gazı Emisyonları

Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

Kaynak: TÜİK

050

100150200250300350400450500

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Emis

yon

(mily

onto

n CO

2)

Enerji Tarım

Kaynak: TÜİK

Sanayi Atık

Karbon EmisyonununSektörlere Göre Dağılımı

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030

milyon

tonCO

2e

Geçmiş YıllaraAitEmisyonDeğerleriTürkiye’ninParisAnlaşmasıTürkiye’yeAitReferansSenaryo

Enerji Sektörü Teşvik Mekanizması8.

71


72

Enerji Sektörü Teşvik Mekanizması

Enerji alanındaki yatırımlar Türkiye ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye’deki enerji talebinin giderek artması, özellikle de enerji üretimi açısından önemli yatırımlar yapılmasını gerekli kılmıştır. Buna göre yatırımların Türkiye Hükümetinin hedeflerine uygun şekilde desteklenmesi ve yönlendirilmesi, Türkiye içerisindeki bölgesel tutarsızlıkların azaltılması, yeni istihdam imkanlarının yaratılması ayrıca uluslararası rekabet ve çevre koruma ilkelerinin hayata geçirilmesi amacıyla enerji endüstrisindeki yatırımcılar, çeşitli vergi teşvikleri ile desteklenmektedir.

A. Türkiye’nin Enerji Yatırımcılarına Sunulan Genel Vergi Teşvik MekanizmasıYatırım teşvikleri, yatırımcılara, Ekonomi Bakanlığı altında hizmet veren Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Yatırım Teşvik Belgesi (YTB) üzerinden temin edilmektedir. Enerji sektöründe hizmet veren şirketler, yatırımın Bakanlar Kurulu tarafından düzenlenen niteliği ve yapılacağı bölgeye göre, aşağıda belirtildiği şekilde teşviklerden faydalanabilir. Genel teşvik rejimi kapsamındaki teşvikler aşağıda açıklanmaktadır:

Katma Değer Vergisi (KDV) İstisnası: Yatırım Teşvik Belgesi kapsamında yapılacak makine ve teçhizat ithal ve yerli teslimleri KDV’den istisna edilebilir.

Gümrük Vergisinden Muafiyet: Yatırım amacıyla yabancı ülkelerden ithal edilen ve Yatırım Teşvik Belgesi çerçevesinde onaylanan makine ve teçhizatlar Gümrük Vergisi ve fon ödemelerinden %100 muaftır.

Katma Değer Vergisi İadesi: Sabit yatırım tutarı 500 milyon Türk Lirasının üzerindeki stratejik yatırımlar kapsamında yapılacak bina-inşaat harcamaları KDV iadesinden yararlandırılabilir. Konu ile ilgili KDV Kanunu’nunda yapılan değişikliğe göre stratejik yatırım şartı kaldırılarak 2023 sonuna kadar uygulanmak üzere yatırım

teşvik belgeleri kapsamında asgari 500 milyon Türk Lirası tutarında sabit yatırım öngörülen yatırımlara ilişkin inşaat işleriyle yüklenilen ve takvim yılı sonuna kadar indirim yoluyla telafi edilemeyen KDV izleyen yıl talep edilmesi halinde mükellefe iade olunacaktır. Söz konusu eşiği genel olarak veya sanayiye özel olacak şekilde 50 milyon Türk Lirasına kadar düşürme veya iki katına çıkarma yetkisi Bakanlar Kurulundadır.

Faiz Desteği: Türkiye Hükümeti, yatırım teşvik rejimi kapsamında alınan kredilere ait faiz ödemeleri için katkı sağlamaktadır. En yüksek katkı 900.000 Türk Lirası olup bu katkı Bölge VI içerisindeki yatırımlar için temin edilmektedir. Bununla birlikte stratejik yatırımlar için söz konusu katkı 50 milyon Türk Lirasına kadar çıkabilir.

Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği: Türkiye Hükümeti, işverenin sosyal güvenlik katkısı içerisindeki payına, bir çalışanın asgari ücreti düzeyinde destek verir. Katkının toplam meblağı, sabit yatırım tutarının yüzdesi olarak hesaplanır; yalnızca Bölge VI’da ilgili destek, en fazla 10 yıl süre ile herhangi bir üst sınır olmaksızın verilir.

Sigorta Prim Desteği (İşçi Payı): İşçinin sosyal güvenlik primi içerisindeki payı, yalnızca Bölge VI içerisindeki yatırımlar için 10 yıllık dönemde Hükümet tarafından desteklenir.

Türkiye, enerji yatırımlarını çeşitli vergi teşvikleri ile desteklemektedir.


73

Gelir Vergisi Stopajı Desteği: Bu teşvik, yalnızca Bölge VI içerisinde yapılan yatırımlar için verilmekte olup 10 yıllık bir süre kısıtlaması bulunmakta, üst sınırı bulunmamaktadır. Çalışanların her biri için ödenecek desteğin meblağı, asgari ücret üzerinden hesaplanan vergi miktarı ile sınırlıdır.

Kurumlar Vergisi İndirimi: Teşvik rejimi kapsamında uygun görülen yatırımlar için %20 oranındaki genel Kurumlar Vergisi oranı indirimli olarak uygulanır.

Kurumlar vergisi oranı %2’ye kadar düşürülebilir ve indirilen bu oran, herhangi bir süre kısıtlaması olmaksızın, öngörülen yatırıma katkı tutarına ulaşıncaya kadar uygulanır. İndirimli kurumlar vergisi oranı, belirli sınırlar dahilinde yatırım döneminde yatırımcının diğer faaliyetlerinden elde edilen kazançlara da uygulanabilir. Konuyla ilgili düzenleme yapmaya Bakanlar Kurulu yetkilidir. Yapılan son değişiklikler ile birlikte, yatırımın tamamlanmış olduğu hallerde, yatırım katkı tutarının ilgili vergi yılı içerisinde faydalanılmayan kısmı yeniden değerleme oranına endekslenerek bir sonraki yıla aktarılabilir.

Yatırım Yeri Tahsisi: Maliye Bakanlığı tarafından belirlenen kural ve ilkeler uyarınca, böyle bir arazinin halihazırda mevcut olması halinde, yatırım teşvik belgesi alınması koşuluyla belirli bir arazi yatırım için tahsis edilebilir.

B. Yatırım Teşvik RejimiTeşvik rejiminin uygulanması, ilgili teşvikin lokasyonuna, ölçeğine, önem düzeyine ve konusuna bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Devlet teşviklerinden faydalanmak için yatırımın yapılması öncesinde yatırım teşvik belgesi alınması gerekmektedir. Genel Teşvik Rejimi: Bölge I ve II içerisinde yapılan yatırımlar için sabit yatırım miktarının en az 1 milyon Türk Lirası; Bölge III, IV, V ve VI için ise 500.000 Türk Lirası olması gerekmektedir.

Enerji yatırımları genellikle genel teşviklerden faydalanmaktadır. 19 Haziran 2012 öncesinde Enerji Piyasası Düzenleme Kurumundan üretim lisansı almış olanlar hariç olmak üzere doğal gaz yakıtlı elektrik üretim santrallerine yapılan yatırımlar teşvik rejiminden faydalanamazlar.

Bölgesel Teşvik Rejimi: Bölgesel teşvik rejimi kapsamında Türkiye, gelişmişlik düzeylerine göre altı gruba bölünmüştür. Teşvik tipleri ve hacimleri, ilgili yatırımın diğer özelliklerinin haricinde lokasyonuna göre değişiklik göstermektedir. Bölge VI’da yer alan yatırımlar en avantajlı yatırımlar olup bunun sebebi ilgili bölgenin Türkiye’nin en az gelişmiş olan bölgesini ifade etmesidir.

Nükleer enerji yakıtlı elektrik santralleri, ilgili yatırımın lokasyonuna bağlı olarak bölgesel

teşviklerden faydalanmaktadır. Vergi teşvik rejimi genellikle Ev Sahibi Ülke Anlaşmaları (ESÜA) ve Hükümetlerarası Anlaşmalar (HA) kapsamında belirlenmektedir.

Diğer taraftan bazı yatırımlar teşvik rejimi kapsamında öncelikli olarak kabul edilmekte olup, Bölge I, II, III ve IV içerisinde yapılmış olsa dahi Bölge V’e ait teşviklerden faydalanmaktadır. Bununla birlikte Bölge VI içerisinde yapılan yatırımlar bu kapsama girmemektedir; diğer bir deyişle Bölge VI içerisinde yapılan yatırımlar yine bu Bölgeye ait teşviklerden faydalanabilmektedir. Öncelikli yatırım olarak sınıflandırılan enerji yatırımları şu şekilde sıralanabilir:

• Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı tarafından düzenlenen geçerli bir maden işletme ruhsatı ve izni kapsamında 3213 sayılı Maden Kanununun 2/4-b Maddesinde belirtilen madenleri kullanan elektrik üretimine ilişkin yatırımlar;

• Yıllık enerji tüketimi en az 500 TEP olan mevcut imalat sanayi tesislerinin mevcut duruma göre en az %20 oranında enerji tasarrufu sağlayacak ve sağlanacak enerji

Enerji yatırımlarının yatırım teşvik mekanizması içerisindeki kapsamı giderek genişlemektedir.


74

tasarrufu ile yatırımın geri dönüş süresi 5 yıl ve daha az olan enerji verimliliğine yönelik yatırımlar

• Doğal gaz yakıtlı elektrik üretim santralleri hariç olmak üzere bir tesisteki atık ısının geri kazanımıyla elektrik üretilmesine ilişkin yatırımlar;

• Yatırım meblağı en az 50 milyon Türk Lirası olan Sıvılaştırılmış Doğal Gaz (LNG) ve yer altı doğal gaz depoları;

• Yenilenebilir enerji üretiminde kullanılan türbin ve jeneratörlerin imalatına yönelik yatırımlar ile rüzgar enerjisi üretiminde kullanılan kanatların imalatına yönelik yatırımlar;

Bunlara ek olarak asgari sabit yatırımları 3 milyar Türk Lirası üzerinde olan öncelikli yatırımlar stratejik yatırım olarak ele alınır ve daha yüksek düzeyde teşviklerden faydalanabilirler.

Ayrıca, öncelikli yatırımlardan sabit yatırım tutarı 1 milyar Türk Lirası ve üzerinde olanlar için Kurumlar Vergisi İndirimi desteği, Bölge V için belirlenen yatırım katkı oranına 10 puan ilave edilerek uygulanır.

Büyük Ölçekli Yatırımlar: On iki özel sektörle ilgili olup asgari yatırım meblağlarını aşan büyük ölçekli yatırım projeleri teşviklerden faydalanabilir. Enerji yatırımları genellikle büyük ölçekli yatırımlar olarak ele alınmaz; bununla birlikte yatırımı en az 50 milyon Türk Lirası olan transit boru hattı taşımacılığına ilişkin yatırımlar, büyük ölçekli yatırım teşviklerinden faydalanabilir.

Stratejik Yatırımlar: Asgari sabit yatırımları 3 milyar Türk Lirasının üzerinde olan öncelikli yatırımlar stratejik yatırım olarak ele alınır.

C. Diğer vergi TeşvikleriEnerji yatırımları, teşvik rejiminin yanısıra, vergi düzenlemeleri kapsamındaki başka teşviklerle de desteklenir. Bunlar arasından en önemli olanları şu şekilde sıralanabilir:

Uygun Yatırımlar için Yeni Teşvikler (Proje Bazında): Kanunlara, genel teşvik rejiminin yanısıra proje bazlı bir yatırım teşvik paketi de eklenmiş olup bununla yenilikçi, teknolojiye yönelik, AR-GE odaklı, katma değeri yüksek olan ayrıca yabancı ülkelere bağımlılığın azaltılmasına destek olur nitelikteki projelere maddi destek sağlamak amaçlanmaktadır. Yeni kanun çerçevesinde destek almak isteyen projeler, Türkiye Hükümetinin ulusal kalkınma planlarında ve yıllık programlarda belirttiği hedeflerin yanısıra Ekonomi Bakanlığınca özellikle desteklenen hedeflere uygun olmalıdır. Proje bazlı destek araçları ve muafiyetlerin bazıları aşağıda verilmektedir:

• En fazla 10 yıl süre ile, yatırımdan elde edilen gelirde kurumlar vergisinden tam istisna;

• Gelir vergisi stopaj desteği;

• Gümrük vergisinden muafiyet;

• Arazilerin 49 yıllığına ücretsiz olarak tahsis edilmesi;

Türkiye, enerji yatırımcıları için genel teşvik mekanizmaları uygulamanın yanısıra başka önemli vergi indirimleri de yapmaktadır.


75

• İstenen istihdamı en az beş yıl süreyle temin eden ve tamamlanmış olan projeler için bu gayrimenkul malların bedelsiz devri;

• En fazla 10 yıl süreyle, işverenin payı için sosyal güvenlik prim desteği;

• Yatırım ile ilgili enerji tüketim giderlerinin %50’sine kadar olan kısmının en fazla 10 yıl süreyle karşılanması;

• Sabit yatırım tutarının finansmanında kullanılan yatırım kredisi için 10 yıla kadar faiz/kar payı desteği;

• Nitelikli personel için beş yıla kadar maaş desteği, bu bağlamda verilebilecek olan destek, brüt aylık asgari ücretin en fazla yirmi katıdır;

• On yıl içerisinde halka arz veya yatırımcılara doğrudan satış yapılacak olması halinde, %49’a kadar kamu ortaklığı;

• Bakanlar Kurulunun alım garantisi hükmü;

• Hukuki ve idari prosedürlerin Bakanlar Kurulu tarafından kolaylaştırılması;

• Altyapı yatırımlarının tamamlanması.

Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu:Elektriğin ithal edilmesi ve bu tür bir ithalat işleminin finanse edilmesi için alınan krediler, Kaynak Kullanımını Destekleme Fonuna (KKDF) tabi olmayacaktır. Genel itibariyle KKDF, kredili ithalat işlemleri için %6 oranında uygulanır.

Özel Tüketim Vergisi: Burada da belirtildiği üzere, bazı şartlar altında elektrik üretimi için kullanılan yakıtlar Özel Tüketim Vergisinden (ÖTV) istisnadır.

Katma Değer Vergisi: Çıktı enerjileri 50 kVA ila 500 kVA arasında olan rüzgar santrallerinin finansal kiralama şirketlerine tesliminde ve bu şirketler tarafından yapılan teslim/ finansal kiralama işlemlerinde indirimli KDV oranı olarak tanımlanan %1’lik oran uygulanır. Yenilenebilir enerji yatırımları için standart oran olan %18 yerine indirimli KDV oranı olarak tanımlanan %1’lik oran kullanılarak önemli faydalar sağlanır.

Diğer taraftan, yerli güneş panellerinin üretimini teşvik etmek amacıyla ithal güneş panelleri teşvik belgelerinin kapsamından çıkarılmıştır.

Damga Vergisi: Genel olarak bakıldığında sözleşmeler, anlaşmalar, taahhütnameler, veraset senetleri, fesih yazıları, teminat mektupları, mali bilançolar, raporlar ve bordrolar gibi birçok resmi belgeden damga vergisi alınmaktadır. Genel damga vergisi %0,948 olup azami had 1.797.117,30 Türk Lirasıdır. Bununla birlikte, Yatırım Teşvik Belgesi kapsamındaki enerji yatırımları için birçok belgede damga vergisi muafiyeti uygulanmaktadır.

Buna ek olarak Elektrik Piyasası Kanunu kapsamında bu tür yatırımlar için bazı damga vergisi teşvikleri bulunmaktadır. Örneğin üretim lisansı sahibi olan tüzel kişiler, üretim tesisi ile ilgili olarak imzalanan belgeleri için damga vergisinden muaftır. Burada aranan şart, ilgili belgelerin yatırım dönemi içerisinde imzalanmış olması ve çalışmanın 31 Aralık 2020 öncesinde başlatılmasıdır.


76

Genel Teşvik Mekanizması Bölgesel Yatırımlar Bölgesel Yatırımlar -

Öncelikli Yatırımlar Büyük Ölçekli Yatırımlar Stratejik Yatırımlar

Bölge I-V Bölge VI Bölge I Bölge II Bölge III Bölge IV Bölge V Bölge VI Bölge I-V Bölge VI Bölge I Bölge II Bölge III Bölge IV Bölge V Bölge VI Bölge I-V Bölge VI

KDV Muafiyeti ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü

Gümrük Vergisi Muafiyeti ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü

Faiz Desteği (TL/Döviz) - - - - 3/1 4/1 5/2 7/2 5/2 7/2 - - - - - - 5/2 5/2

Faiz Desteği Üst Sınırı (TL) (1) - - - - 500.000 600.000 700.000 900.000 700.000 900.000 - - - - - -Sabit yatırımın %5’inden

daha azı veya 50 milyon TL ile sınırlıdır.

Sosyal Güvenlik Primi Desteği - İşverenin Payı (Yıl)

- - 2 3 5 6 7 10 7 10 2 3 5 6 7 10 7 10

Sosyal Güvenlik Prim Desteği Oranı - Sabit Yatırım içerisinde İşverenin Payı (Üst Sınır) (%)

- - 10 15 20 25 35 Sınır yoktur. 35 Sınır yoktur. 3 5 8 10 11Sınır

yoktur.15 Sınır yoktur.

Sosyal Güvenlik Prim Desteği - Çalışanın Payı (Yalnızca Bölge VI için) (Yıl)

- 10 - - - - - 10 - 10 - - - - - 10 - 10

Bordro Vergisi (Gelir Vergisi Stopajı) Desteği (Yalnızca Bölge VI için) (Yıl)

- - - - - - - 10 - 10 - - - - - 10 - 10

Kurumlar Gelir Vergisi İndirim Oranı (%) - - 50 55 60 70 80 90 80 90 50 55 60 70 80 90 90 90

Yatırım Katkı Oranı (%) (2) - - 15 20 25 30 40 50 40 50 25 30 35 40 50 60 50 50

Yatırım/İşletme döneminde yararlanılabilecek Vergi Desteği Oranı Kurumlar İndirimi (%) (3)

- - 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20

KDV İadesi (4) - - - - -

Yüklenilen KDV miktarının, öngörülen sabit yatırımı 500 milyon TL olup ilgili vergi yılı içerisinde tamamlanmamış olan yatırıma ait inşaat işleri

üzerinden geri ödemesi

Arazi Tahsisi - - ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü


77

(1) Sabit yatırım miktarı en az 3 milyar TL olan öncelikli yatırımlar stratejik yatırım olarak sınıflandırılır. Bununla birlikte faiz oranı destek miktarı 700.000 TL ile sınırlıdır. (2) Sabit yatırımı en az 1 milyar TL olan öncelikli yatırımlar, bölge V için geçerli olan yatırım katkı oranının üzerine 10 ek puan alırlar. (3) Yatırımcılar, yatırımın toplam katkı miktarına mahsuben yatırım dönemi içerisinde diğer faaliyetlerden elde edilen kazançlar için indirimli kurumlar gelir vergisi oranlarına başvuruda bulunabilir. Bu bağlamda uygulanan kısıtlamalar şu şekildedir: i) Bir yıla ait vergi indirimi, ilgili yıl içerisinde yapılan yatırım harcamalarını aşamaz; ii) Tüm yatırım dönemine ait vergi indirimi, toplam vergi indiriminin belirli bir miktarını aşamaz.(4) KDV Kanunu’na eklenen Geçici 30. Madde ile KDV iadesi için aranan ‘stratejik yatırım’ olma şartı kaldırılmıştır. Bu kapsamda 2023 sonuna kadar uygulanmak üzere yatırım teşvik belgeleri kapsamında asgari 500 milyon TL tutarında sabit yatırım öngörülen yatırımlara ilişkin inşaat işleri ile ilgili yüklenilen ve yıl içinde indirim konusu yapılamayan KDV için uygulanacaktır.

Genel Teşvik Mekanizması Bölgesel Yatırımlar Bölgesel Yatırımlar -

Öncelikli Yatırımlar Büyük Ölçekli Yatırımlar Stratejik Yatırımlar

Bölge I-V Bölge VI Bölge I Bölge II Bölge III Bölge IV Bölge V Bölge VI Bölge I-V Bölge VI Bölge I Bölge II Bölge III Bölge IV Bölge V Bölge VI Bölge I-V Bölge VI

KDV Muafiyeti ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü

Gümrük Vergisi Muafiyeti ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü

Faiz Desteği (TL/Döviz) - - - - 3/1 4/1 5/2 7/2 5/2 7/2 - - - - - - 5/2 5/2

Faiz Desteği Üst Sınırı (TL) (1) - - - - 500.000 600.000 700.000 900.000 700.000 900.000 - - - - - -Sabit yatırımın %5’inden

daha azı veya 50 milyon TL ile sınırlıdır.

Sosyal Güvenlik Primi Desteği - İşverenin Payı (Yıl)

- - 2 3 5 6 7 10 7 10 2 3 5 6 7 10 7 10

Sosyal Güvenlik Prim Desteği Oranı - Sabit Yatırım içerisinde İşverenin Payı (Üst Sınır) (%)

- - 10 15 20 25 35 Sınır yoktur. 35 Sınır yoktur. 3 5 8 10 11Sınır

yoktur.15 Sınır yoktur.

Sosyal Güvenlik Prim Desteği - Çalışanın Payı (Yalnızca Bölge VI için) (Yıl)

- 10 - - - - - 10 - 10 - - - - - 10 - 10

Bordro Vergisi (Gelir Vergisi Stopajı) Desteği (Yalnızca Bölge VI için) (Yıl)

- - - - - - - 10 - 10 - - - - - 10 - 10

Kurumlar Gelir Vergisi İndirim Oranı (%) - - 50 55 60 70 80 90 80 90 50 55 60 70 80 90 90 90

Yatırım Katkı Oranı (%) (2) - - 15 20 25 30 40 50 40 50 25 30 35 40 50 60 50 50

Yatırım/İşletme döneminde yararlanılabilecek Vergi Desteği Oranı Kurumlar İndirimi (%) (3)

- - 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20 80/20

KDV İadesi (4) - - - - -

Yüklenilen KDV miktarının, öngörülen sabit yatırımı 500 milyon TL olup ilgili vergi yılı içerisinde tamamlanmamış olan yatırıma ait inşaat işleri

üzerinden geri ödemesi

Arazi Tahsisi - - ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü


78


79

°C Santigrat

AB Avrupa Birliği

AGT Alım Garantisi Tarifesi

AOSM Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti

Ar-Ge Araştırma ve Geliştirme

Bakanlık Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

bcm Milyar Metreküp

bcm/yıl Milyar Metreküp / Yıl

BİST Borsa İstanbul

BOTAŞ Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi

BTC Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı

CO2 Karbondioksit

CO2e Karbondioksit Eşdeğeri

COP21 21. İklim Değişikliği Taraflar Konferansı

CSP Yoğunlaştırılmış Güneş Enerjisi

DEPA Yunanistan Gaz Şirketi

DG Doğal Gaz

DGP Dengeleme Güç Piyasası

DGPK Doğal Gaz Piyasası Kanunu

DYY Doğrudan Yabancı Yatırım

EDAŞ Elektrik Dağıtım Şirketi

EFA Etki ve Fayda Anlaşması

EHŞ Enerji Hizmet Şirketi

EIU Economist Intelligence Unit

EKOkredi Enerji Verimliliği Kredisi

ENTSO-E Avrupa Elektrik İletim Sistemi Operatörleri Ağı

EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu

EPİAŞ İstanbul Enerji Borsası

ESA Enerji Satış Anlaşması

ESÜA Elektrik Üretim Anonim Şirketi

ETKB Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

EÜAŞ Elektrik Üretim Anonim Şirketi

FSRU Yüzen LNG Terminali

GAZBiR Doğal Gaz Dağıtıcıları Birliği Derneği

GİP Gün İçi Piyasası

GÖP Gün Öncesi Piyasası

GSYİH Gayrı Safi Yurt İçi Hasıla

GW Gigawatt

HA Hükümetlerarası Anlaşmalar

HES Hidroelektrik Santral

INDC Niyet Edilen Ulusal Katkı

IT Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı

İHD İşletme Hakkı Devri

İMF Uluslararası Para Fonu

kcal Kilokalori

KDV Katma Değer Vergisi

kg Kilogram

KKDF Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu

km Kilometre

kV Kilovolt

kVA Kilovolt Amper

kWh Kilowatt Saat

LNG Sıvılaştırılmış Doğal Gaz

LPG Sıvılaştırılmış Petrol Gazı

M Milyon

m2 Metrekare

m3 Metreküp

mcm Milyon Metreküp

MidSEFF Türkiye Orta Ölçekli Sürdürülebilir Enerji Finansman Programı

MİGEM Maden İşleri Genel Müdürlüğü

MTA Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü

Mtep Milyon ton eşdeğer petrol

MVA Megavolt Amper

MW Megawatt

MWh Megawatt Saat

NCI Nelson Karmaşıklık Endeksi

NIGC İran Ulusal Gaz Şirketi

NLNG Nijerya LNG Limited

NS Nükleer Santral

OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

OSOS Otomatik Sayaç Okuma Sistemi

ÖTV Özel Tüketim Vergisi

PV Fotovoltaik

SOCAR Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi

TAEK Türkiye Atom Enerjisi Kurumu

TANAP Trans Anadolu Boru Hattı

TAP Trans-Adriyatik Boru Hattı

tcm Trilyon Metreküp

TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi

TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi

TEP Ton Eşdeğer Petrol

TETAŞ Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim Şirketi

TKİ Türkiye Kömür İşletmeleri

TL Türk Lirası

ton Metrik Ton

TTK Türkiye Taş Kömürü Kurumu Genel Müdürlüğü

TuREEFF Türkiye Konutlarda Enerji Verimliliği Finansman Programı

TurSEFF Türkiye Özel Sektör Sürdürülebilir Enerji Finansman Programı

TÜ Tezgah Üstü

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

TÜPRAŞ Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi

TWh Terawatt Saat

TYDTA Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı

UEA Uluslararası Enerji Ajansı

UEVEP Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı

UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

UNFCCC Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi

USD Amerikan Doları

UVA Uzun Vadeli Anlaşma

YBBO Yıllık Bileşik Büyüme Oranı

YEKA Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları

YEKDEM Yenilenebilir Enerji Kaynaklarını Destekleme Mekanizması

Yİ Yap - İşlet

YİD Yap - İşlet - Devret

YSİ Yap - Sahip Ol - İşlet

YTB Yatırım Teşvik Belgesi

Documents

Piyasasının Görünümü Başarılar, Genel Bakış ve Fırsatlar...Yenilenebilir enerji destek mekanizması, yatırımcılar için güvenilir ve istikrarlı bir gelir sağlamakta