Plantinga - Jeszcze Raz o Logice, Rozumie i Wierze [Wywiad] z Alvinem Plantingą Rozmawia Czesław Porębski

7/26/2019 Plantinga - Jeszcze Raz o Logice, Rozumie i Wierze [Wywiad] z Alvinem Planting Rozmawia Czesaw Porbski

1/11

WYWIADYZAGADNIENIA FILOZOFICZNE

W NAUCEXI / 1989, s. 210

JESZCZE RAZ O LOGICE, ROZUMIE I WIERZE.

Z ALVINEM PLANTING ROZMAWIA CZESAW

PORBSKI

Alvin Plantinga jest jednym z najwybitniejszych filozofw ameryka-

skich redniego pokolenia. Uznanie zyskay mu ksiki: God and OtherMinds (1967), The Nature of Necessity (1974), God, Freedom and Evil(1974),Does God Have a Nature?(1980) oraz kilkadziesit artykuw, opu-blikowanych w gwnych periodykach filozoficznych. Szeroko zakrojona jest

jego dziaalno dydaktyczna: cho zwizany gwnie z Calvin College (gdziepracowa od 1963 do 1980 roku), Plantinga wygasza cykle wykadw i pro-wadzi seminaria m. in. w uniwersytetach: Chicago, Michigan, Indiana, Ari-zona, w Oxfordzie, w uniwersytecie Harvarda, w Center for Advanced Studyin the Behavioral Sciences czy w uniwersytecie Notre Dame. W krgachfachowych znany jest te dziki odczytom konferencyjnym wygosi ichokoo 150 oraz jako prezydent American Philosophical Association (We-stern Division)w latach 19811982. Obecnie jest profesorem filozofii w uni-wersytecie Notre Dame. Dowodem uznania, jakim cieszy si jego twrczofilozoficzna jest tom powiconych jej rozpraw, ktry ukaza si w 1985 rokuw reidlowskiej serii Profiles (James Tomberlin & Peter van Inwagen, eds.,Alvin Plantinga, D. Reidel 1984).

Rysem charakterystycznym tej twrczoci jest podejmowanie klasycz-

nych problemw filozoficznych i rwnoczesne wykorzystywanie w toku samejpracy filozoficznej subtelnych narzdzi i technik, jakich dostarczaj wsp-czenie rne dziedziny szeroko rozumianej logiki. Rys ten mona odnalew pracach wielu innych autorw anglosaskich. Do grona tak wanie filozo-fujcych nale: Hector Castaneda, Roderick M. Chisholm, Kit Fine, PeterGeach, Saul Kripke, Keith Lehrer, David Lewis, Nicholas Rescher i wieluinnych. Dorobek uprawianej przez nich filozofii formalnej (cisej), zwa-

UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; mo-liwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana ([email protected]). Tekstelektroniczny posiada odrbn numeracj stron.


2/11

2 Wywiad

nej te logik filozoficzn jest ju pokany. Niektre z uznanych wynikwprzedstawione zostan w czterotomowym Handbook of Pholosophical Logic,ktrego tom pierwszy ju si ukaza w wydawnictwie Reidla. Cech filozofiiformalnej prcz dbaoci o ciso i precyzj i podejmowania klasycznychproblemw filozoficznych jest te zwracanie si ku historycznym pocztkombadanych zagadnie. Czsto okazuje si przy tym, i pocztki te sigajepok i autorw mao dotd cenionych: redniowiecza i scholastykw. Susznaokazuje si jeszcze jedna opinia Leibniza: [...] w pogldach filozofw i teo-logw scholastycznych wicej jest rzeczy trwaych, ni si to powszechniesdzi, byleby tylko posugiwa si nimi naleycie i zgodnie z waciwym immiejscem. Jestem przekonany, e gdyby jaki cisy i kontemplacyjny umys

zada sobie trud przetrawienia i objanienia ich myli na mod geometrwanalitykw, znalazby skarbnic prawd nader wakich i w peni dowodli-wych1. Filozofia formalna ma w Plantindze jednego ze swych najbardziejreprezentatywnych przedstawicieli.

Gdzie tkwi rda tego sposobu filozofowania? Jakkolwiek interesujcabyaby ta kwestia w caej jej oglnoci, w uwagach takich jak te nie monapokusi si o jej rozstrzygnicie. Trzeba raczej ograniczy si do podaniakilku informacji, dotyczcych przypadku Plantingi. Pochodz one z Auto-biografii intelektualnej, otwierajcej wspomniany tom Profiles.

Alvin Plantinga urodzi si w roku 1932 w Ann Arbor, gdzie jego oj-ciec Cornelius Plantinga by podwczas studentem filozofii. Wywodzi siz rodziny emigrantw holenderskich. Okolicznoci szczeglnie wan dla

jego przyszego rozwoju intelektualnego byo to, e oboje rodzice naleelido kalwinistycznej wsplnoty religijnej, znanej jako holenderski koci re-formowany (Gereformeerde Kerk). Wsplnota ta powstaa w wyniku tzw.Aufscheidung(secesji) w 1834 roku, a utworzyli j ludzie, ktrzy nie chcielipogodzi si z formaln pobonoci pastwowego kocioa holenderskiego

(Hervormde Kerk). Pisze o nich Plantinga: Religia miaa wedug nich za-sadnicze znaczenie yciowe. Ich zdaniem wszystkie aspekty ycia winno siprzeywa w wietle chrzecijastwa. Dlatego sdzili te (susznie, jak my-l), e edukacja ma znaczenie religijne, e nie ma czego takiego jak religij-nie neutralna edukacja. Wyznawcy tego kocioa zakadali wic swe wasneszkoy i uczelnie. Jedn z nich jest Wolny Uniwersytet w Amsterdamie, inn zaoony w 1876 roku przez emigrantw Calvin College w Grand Rapids,w stanie Michigan.

1Gottfried Wilhelm Leibniz,Wyznanie wiary filozofa. Rozprawa metafizyczna. Zasadynatury i askioraz Inne pisma filozoficzne, PWN, Warszawa 1969, s. 109.


3/11

JESZCZE RAZ O LOGICE, ROZUMIE I WIERZE... 3

Plantinga odbywa studia filozoficzne w Harvard, w Calvin College,w uniwersytecie Michigan w Ann Arbor, w Yale. Najwiksze znaczenie miay

jednak dla niego wanie lata studiw, spdzone w Calvin College. Tu jegomistrzem by William Harry Jellema, ktry podkrela wag dogbnej zna-

jomoci historii filozofii (da czytania klasycznych tekstw w oryginale)i ktry te ukazywa wzajemne zwizki filozofii i religii.

Innym istotnym dowiadczeniem by kontakt z grup modych filozofw,jakich skupi wok siebie w uniwersytecie Wayne (Detroit) George Nakhni-kian. Naleeli do niej: Edmund Gettier, Hector Castaneda, Robert C. Sleigh,Richard Cartwright i Keith Lehrer. Plantinga doczy do nich po uzyskaniudoktoratu w Yale w 1958 roku. Grupa ta stanowia dla Plantingi prawdziw

szko: nauczy si dziki niej nie tego, jak mwi o problemach filozoficz-nych, lecz jak atakowa same problemy filozoficzne. W grupie tej dbano terygorystycznie o precyzj wypowiedzi. Zrazu wykorzystywano w tym celustandardowy podrcznik logiki Copiego, do dzi uywany w wielu uniwer-sytetach amerykaskich. Pniej signito po narzdzia bardziej wyrafino-wane. Pracujc w Wayne University zetkn si te Plantinga z RoderickiemM. Chisholmem, ktry pozostaje dla (jak sam przyznaje) wzorem.

Kolejne wane dowiadczenie wie si z ponownym, prawie dziewitna-stoletnim pobytem w Calvin College. Przyby tu Plantinga jako nastpcaswojego nauczyciela Jellemy. Tu powstay jego najwaniejsze prace, tuostatecznie uksztatowaa si jego filozoficzna postawa. Tu znalaz staegrono wsppracownikw rzecz dla szczeglnie wana, gdy filozofia jestdla Plantingi przedsiwziciem zbiorowym, ktre rozwija si najkorzystniejw toku zespoowej dyskusji. Tu wreszcie odnalaz atmosfer powagi i intelek-tualnego skupienia, ktr nauczy si ceni ju w czasie studiw. I cho oddwch lat kieruje Plantinga katedr filozofii w uniwersytecie Notre Dame,Calvin College jest nadal uczelni mu blisk (take w sensie przestrzennym,

co pozwala mu prowadzi tam w dalszym cigu pewn ilo zaj).Zamieszczona rozmowa pozwala zorientowa si w gwnych kierunkach

zainteresowa Plantingi. Odnajdujemy poczenie charakterystyczne dla ca-ej filozofii formalnej: z jednej strony klasyczna problematyka filozoficzna,w tym wypadku klasyczna problematyka caej filozofii chrzecijaskiej Bg, Jego istnienie i natura, istnienie Boga a istnienie za, wolno ludz-kiej woli a wszechmoc Boga, ponadto filozoficzne konsekwencje kalwinizmu,a z drugiej strony problematyka filozoficznych podstaw logiki modalnej.Podkrelmy, e cho Plantinga traktuje swoje badania logiczne jako przy-gotowanie do waciwych analiz zagadnie, ktre nale przede wszystkim


4/11

4 Wywiad

do filozofii religii, to jednak poziom tych prac przygotowawczych jest taki,e zyska Plantindze uznanie wszdzie, take wrd tych, ktrzy nie podzie-laj jego religijnych fascynacji i przekona:The Nature of Necessityjest jupozycj klasyczn z zakresu logiki modalnej.

Gdyby szuka formuy, ujmujcej najzwilej charakter filozofii Plan-tingi, naleaoby zatrzyma si przy formule, ktrej uyto niedawno w od-niesieniu do filozofii Brentany i powiedzie, e jest to filozofia analitycznaw najlepszym sensie tego sowa to znaczy w tym sensie, w ktrymMetafi-zykaArystotelesa moe by nazwana dzieem analitycznym. Filozofia anali-tyczna przeciwstawia si bowiem nie metafizyce, [ale] niezdyscyplinowanymi nieodpowiedzialnym sposobom uprawiania filozofii2.

Pytanie:Praca w Calvin College ma dla Pana, jak przypuszczam, szcze-glne znaczenie, szczeglny sens.Odpowied:Z pewnoci ma! Do Calvin College chodziem ja sam, cho-

dzili moi rodzice, liczni moi krewni, bracia, wujowie, ciotki, a take mojaona. Waniejsze jednak jest to, e Calvin College jest szko mojego ko-cioa. Od tego wszystkiego za jeszcze wiksz wag ma dla mnie inny fakt w tej szkole doznaem intelektualnego przebudzenia, tu zapoznano mniez caym szeregiem spraw, dotyczcych zwizku pomidzy chrzecijastwema rnymi dyscyplinami filozoficznymi i teoretycznymi. Jak pan wie, na Za-chodzie standardowy liberalny sposb mylenia o tych sprawach polegana tym, e mamy z jednej strony to, co publiczne, a z drugiej to, co pry-watne czy indywidualne. Publiczna jest nauka, powiedzmy: biologia, fizykai im podobne a wic rzeczy, co do ktrych przekonania s zbiene. Pry-watna natomiast jest moja orientacja religijna czy polityczna, prywatne smoje upodobania estetyczne itp. Gdy chodziem do Calvin College, gdy tustudiowaem, wtedy uczono mnie jako studenta e religia jest istotnaw pracy naukowej, jeli nauk rozumie szeroko; jest cile istotna w pracy

naukowej tak, e nie wolno myle o niej jak o maym, prywatnym przydatkudo innych wasnych przekona, a naley j uznawa za co, co gboko wnikaw nasz system przekona take naukowych i filozoficznych. Tego uczyemsi tu jako student i nadal w to wierz. Calvin College podejmuje zdecy-dowany, instytucjonalny wysiek, by doprowadzi do spotkania tych dwchrzeczy wiary, i rozumu, czy mwic inaczej: religii i nauki. Praca nadtym zajmuje mnie nadal i dlatego tu jestem.

2

Roderick M. Chisholm, Brentano and Meinong Studies, Editions Rodopi B. V., Am-sterdam 1982.


5/11


Pytanie: Niektre fragmenty Paskich pism take poprzez swojemocjonaln aur zdradzaj, e najbardziej obchodz Pana stare, od-wieczne problemy filozofii i teologii: wolno, istota koniecznoci, istnienieza, istnienie Boga. Te zainteresowania przebijaj ju przez tytuy Paskichksiek:God and Other Minds, God, Freedom and Evil, The Nature of Ne-cessity. Jeli tak, to kwestia: co Pana skierowao ku logice? Natura tychproblemw? Czy...

Odpowied: Tak, tak. Widzi pan, pytanie ma pewne zaoenie: pytapan jakby byo czym zaskakujcym, e w pracy nad tymi odwiecznymiproblemami filozoficznymi idzie si za logik, e pozwala si logice silnie za-barwia to, co si robi, e logika wkracza gboko w odpowiedzi, jakich si

udziela, czy ju w sam sposb atakowania pyta. To zaoenie wydaje misi, jeli nie cakiem faszywe, to przynajmniej stronnicze. Jeli spojrze nadotychczasow histori filozofii, poczynajc od Arystotelesa albo nawet odPlatona, wczajc w ni gigantw redniowiecza takich jak Akwinata, Szkotczy Ockham i pniej, powiedzmy: Leibniza, Kartezjusza czy Spinoz, a poKanta, i Kanta nie wyczajc, to wida, e logika bya istotn i wan cz-ci filozofii. Zagadnienia filozoficzne stawiano i rozwizywano posuwajc sidrog argumentacji, dokonywania starannych rozrnie, wyjaniania poj,

caego zbioru poj, zwizanych z modalnoci na przykad. Dopiero stosun-kowo niedawno, od pocztku tego stulecia, moe troch wczeniej, zacz sipewien podzia: jedni, powiedzmy filozofowie angielscy i amerykascy po-traktowali logik powanie, ale potem pracowali gwnie nad bahostkami;drudzy filozofowie kontynentalni podejmowali nadal gwne zagadnie-nia filozoficzne, ale w ich podejciu logika nie odgrywaa adnej roli. Obiestrony, jak mi si wydaje, popeniy zasadnicze bdy. Filozofw analitycz-nych, Brytyjczykw i Amerykanw, powiedzmy Bertranda Russella i jegouczniw, filozofw jzyka potocznego Austina i jego uczniw zachwycia

sama metoda. Obrcili si oni jednak plecami, wielu z nich przynajmniej tozrobio, do zasadniczych, odwiecznych, kwestii filozofii. Na tym polega bdz ich strony. To, co zrobili filozofowie kontynentalni, mona uzna za swoistreakcj. Sdzili oni, e te odwieczne problemy s wane. Poniewa jednakci, ktrzy zajmowali si logik pomijali je, przeto filozofowie kontynentalniuznali, e waciwe podejcie do tych problemw polega na niestosowaniulogiki. Myl, e to te by bd. Jedyny sposb, pozwalajcy wnika praw-dziwie gboko w owe problemy, a zarazem podejmowa je odpowiedzialnie,polega wanie na stosowaniu logiki. Nie ma innej drogi, jak tylko ta: prze-prowadza staranne rozrnienia, uwiadamia sobie dokadnie to, o czym


6/11

6 Wywiad

chcemy mwi, stosowa argumenty tam, gdzie argumenty s na miejscu,tam, gdzie mona ich uy. Oto jak sadz sposb mylenia o owychsprawach. Z drugiej strony o owych sprawach myle naley. Stanowi onecz zbioru, jak pan mwi, odwiecznych kwestii filozoficznych, ku ktrymfilozofowie dzi powinni si zwraca w tym samym stopniu, co w przeszo-ci. Nie s one bynajmniej przebrzmiae, nie pokazano te, by byy skutkiem

jakiej konfuzji czy czego podobnego.Pytanie:Czy mgby Pan wymieni te swoje wyniki na terenie filozofii

czy teologii, ktrych osignicie byo moliwe dziki uyciu zaawansowanychtechnik formalnych?

Odpowied:Wydaje mi si, e spord problemw, ktrymi si zajmo-

waem, problem za wymaga uycia logiki, wymaga uycia explicitewsp-czesnych jej wynikw argument w obronie wolnej woli moe tu by przy-kadem: logika modalna jest w nim istotna, niezwykle istotna, rwnie lo-gika okresw kontrfaktycznych jest w tym argumencie bardzo wana. Toraz. Oczywicie wielu podejmowao te problemy w przeszoci, powiedzmy,wielcy filozofowie redniowieczni. Oni take stosowali logik. Nie byli taktechnicznie sprawni jak my, nie dysponowali tak licznymi technicznymi re-zultatami, lecz przecie uywali logiki, a i same te kwestie s zasadniczologiczne. Myl, e jeli pytamy: czy istnienie Boga istoty wszechmoc-

nej, wszechwiedzcej i nieskoczenie dobrej da si pogodzi, a chodzi tuo spjno logiczn, z istnieniem za, to mamy przed sob kwesti oczywi-cie logiczn i dlatego, stajc przed ni, do rezultatw logiki powinnimysi odwoa. Tak wic problem za to raz. Poza tym mamy oczywicieca kwesti dowodw na istnienie Boga. I tu logika ma zasadnicze zna-czenie: dowd ontologiczny, dowd z celowoci, dowd kosmologiczny, cayszereg innych dowodw. Najszerzej zajmowaem si dowodem ontologicz-nym, gdzie rne rozwizania wspczesnej logiki modalnej okazay si nie-

zmiernie wane. Logika modalna jest rzeczywicie wana dla wielu kwestii,dotyczcych Boga i jego natury. Istotnie, kwestia czy co ma natur jestkwesti w gruncie rzeczy modaln i std techniki logiki modalnej, a w ka-dym razie rozrnienia i pojcia logiki modalnej, s w odniesieniu do tejkwestii niezmiernie wane.

Pytanie:W jednym z ostatnich swoich artykuw3 mwic o witymTomaszu z Akwinu i teologii naturalnej uy Pan takiego oto sformuowania:

3Chodzi o pierwszy zarys artykuu Reason and Belief in God, ktrego ostateczna

wersja zostaa wczona do: Alvin Plantinga & Nicholas Waterstorff (eds.), Faith andRationality, University of Notre Dame Press, 1984.


7/11


Midzy Rzymem a Genew znajduj si bez wtpienia gry. Tym niemniejprotestanci powinni by w tych sprawach, jak mwi Ralph McInerny,peepingThomists a przynajmniej jako tacy powinni zaczyna. Dlaczego?

Odpowied: Wic tak. Zna pan oczywicie znaczenie angielskiegozwrotupeeping Tom.Peeping Tom to kto, kto staje pod cudzym oknemi podglda co dzieje si w rodku domu. A wic peeping Thomists tobyby kto, kto bdc zasadniczo outsiderem bierze pod uwag myli To-masza z Akwinu, kto zaglda w wiat myli Tomasza. Oczywicie Tomasz

jest filozofem kocioa katolickiego, gwnym filozofem kocioa katolickiego,a w kadym razie niejako oficjalnym filozofem tego kocioa. Twierdz, eprotestanci powinni zaczyna od dziea Akwinaty, poniewa aden inny filo-

zof chrzecijaski cho moe Szkot czy Ockham zasugiwaliby na podobnepotraktowanie ale jednak zasadniczo aden inny filozof chrzecijaski niemyla tak intensywnie o tych sprawach, nie myla o tak wielu spord tychspraw, nie myla o nich w podobnie systematyczny sposb. Akwinata bychrzecijaninem, ktry zetkn si z filozofi Arystotelesa i ktry stara sizobaczy, jak mona pogodzi filozofi i chrzecijastwo. Wydaje mi si, efilozofowie protestanccy nie mog zrobi nic lepszego jak zacz od tego,co on ma do powiedzenia. By moe zgodz si z nim, by moe nie, bymoe stwierdz, e w tym czy innym punkcie nie ma on racji. Ale jest to

naturalny punkt wyjcia, tak mi si wydaje. Nie ma filozofa protestanckiegoo podobnym znaczeniu.

Pytanie:W tej samej pracy, odwoujc si do pojcia bazowoci pro-ponuje Pan tak zmian definicji racjonalnoci, ktra w pewnym sensie ozna-czaaby zagodzenie warunkw, jakie na racjonalno nakadaa tradycjagreckorzymska. Pana propozycja jest, jak sdz, w zgodzie z gwnym nur-tem kalwinizmu, czy moe w ogle protestantyzmu. Czy nie obawia si Pan,e zmiana taka moe mie konsekwencje, ktre oka si spoecznie i poli-

tycznie niebezpieczne. Jak Pan widzi, jeszcze jedno z odwiecznych pyta.Odpowied:To skomplikowane pytanie. Myl, e prawd jest, i mylgreckorzymska, myl zachodnia skaniaa si przede wszystkim ku funda-mentalizmowi4. Poza tym przyjmowano te powszechnie, e racjonalno

4W cytowanym artykule wstpne wyjanienia na temat fundamentalizmu zaczynajsi tak: To jest pewien obraz albo caociowy sposb widzenia spraw wiary, wiedzy, uza-sadniania przekona, racjonalnoci i innych zblionych zagadnie. Obraz ten cieszy siw myli zachodniej niezwyk popularnoci i pomimo narastania powanego sprzeciwupozostaje, jak sadz, czynnikiem wywierajcym decydujcy wpyw na sposb mylenia

o tych sprawach. Wedle fundamentalisty pewne zdania s waciwie bazowe, inne nie. Te,ktre nie s zdaniami waciwie bazowymi mona racjonalnie zaakceptowa tylko w opar-


8/11

8 Wywiad

pozwala przyj jako sdy bazowe tj. sdy nie opierajce si ju o adneinne sdy wycznie sdy oczywiste lub spostrzeeniowe (czyli zmysowooczywiste) bd, w przypadku Kartezjusza i Leibniza, w przypadku nowo-ytnego fundamentalizmu, sdy o wasnym yciu psychicznym. Wszystkiesdy poza tym, jeli ich przyjcie ma by racjonalne, winny by ewidentniesprowadzalne do sdw tego rodzaju. Twierdz, myl, e jest to zasadniczynurt albo zasadnicza tendencja w filozofii zachodniej w ogle od Platonapoczynajc a po dzie dzisiejszy. Prawd jest jednak, e zdarzali si dysy-denci. Byo ich wielu, wielu poza kalwinistami. Wydaje mi si na przykad,e w redniowieczu trwa silna tradycja augustiaska, niekiedy ujmowana

jako tradycja platoska Platon kontra Arystoteles nie wiem, czy jest

to suszny sposb mylenia o tym jestw kadym razie tradycja augustia-ska, wedle ktrej pord rzeczy znanych ludziom bezporednio, o ktrychmaj bezporedni wiedz, nie tylko uzasadnione przekonania, a waniewiedz, znajduje si rne sdy dotyczce Boga; to, e istnieje taka osoba,e kocha nas ona, e stworzya wiat itp. Oczywicie jest te tradycja mi-styki redniowiecznej ale oprcz tego jest caa tradycja augustiaskobonawenturiaska, z ktrej, jak myl, wyrosa myl Kalwina i myl kal-winistyczna w ogle. Nie jest wic tak, e to ujcie, ktre proponuj, jestczym bezprecedensowym. Mona je odnale w pewnej tradycji myli za-

chodniej, w tradycji ktra co prawda odgrywaa rol uboszego krewnego,a w kadym razie nie dominowaa. Jeli chodzi o ewentualne niebezpiecze-stwa, nie bardzo widz zwizek. Po pierwsze, nie sdz..., nie jest przecietak, e gdyby miliony zaczy wierzy w to, co mwi to zagrozioby tospoistoci spoecznej struktury. Gdyby nawet kady przyj ten sposb my-lenia, ktry ja proponuj jako suszny... trudno mi zrozumie, jak mogobyto okaza si politycznie niebezpieczne. Moe mgby mi pan powiedzienieco wicej o tym, co pan ma na myli, co pan sam sdzi o tych moliwych

niebezpieczestwach.Cz. P.:Najpierw pewne przypuszczenie, wyraone przez Manna w Dok-torze Faustusie, a take gdzie indziej: mwi on, e korzeni wielu politycznie

ciu o jakie uzasadnienie. Uzasadnienie za musi ostatecznie odwoywa si do tego, cojest waciwie bazowe. Ponadto zdanie, stwierdzajce istnienie Boga, nie naley do zdawaciwie bazowych. Dlatego osoba przyjmujca przekonania teistyczne, aby pozostawaw zgodzie z racjonalnoci musi swe przekonania uzasadni. Po tych wyjanieniach na-stpuje szczegowa analiza fundamentalizmu i prezentacja stanowiska wasnego, ktregoistota polega na tym, e wiara w Boga jest przekonaniem waciwie bazowym. Pogld ten

przedstawia Plantinga take w: Is Belief in God Properly Basic?, Nous, vol. XV, Spring1981.


9/11


niebezpiecznych zjawisk, nawet faszyzmu, mona doszukiwa si bardzo g-boko, w samej istocie protestantyzmu. I cho to, co powiem, jest bardziejrezultatem gry lunych skojarze, anieli starannych przemyle, to jednakmusz powiedzie, e obawiam si, i kto mgby argumentowa tak mniejwicej: jeli agodzi Pan warunki, jakie zwyko si nakada na racjonalno,a take warunki, jakie nakadano na przewiadczenia goszone publicznie,wwczas dopuszcza Pan pewien rodzaj arbitralnoci, ktry moe okaza sipolitycznie niebezpieczny.

A. P.:Tak, zatem sugeruje pan, e jeli zgodzimy si uzna za racjo-nalne pewne rzeczy, ktrych zgodnie z gwn lini tradycji zachodniej zaracjonalne nie uznawano, to tym samym wesprzemy by moe, czy wspo-

moemy pewne aberracje, faszyzm, powiedzmy, czy inne rodzaje aberracji,rasizm np., jaki by, jaki jest znany w tym kraju i w wielu innych krajachwiata. Tak, przypuszczam, przypuszczam, e taka moliwo istnieje. Sdz

jednak, e powinno si myle o tej kwestii po prostu inaczej. To znaczy,jeli klasyczny fundamentalizm ma racj w sprawie racjonalnoci... Tak?

Cz. P.:Przychodzi mi na myl jeden z moliwych argumentw. Monapowiedzie, e skoro fundamentalizm dominowa w myli zachodniej, to jeston odpowiedzialny przynajmniej w czci, za wiele klsk, ktre w tradycjimyli zachodniej maj swe rdo.

A. P.: Nie zupenie to miaem na myli. Chciaem raczej powiedzie:gdyby fundamentalizm wyraa prawd, wtedy rnego rodzaju rzeczy,w ktre ja i pan wierzymy, okazayby si czym irracjonalnym. Czym irra-cjonalnym byaby np. myl, e rasizm jest zem, pogld, e rasizm jest zem,poniewa pogld ten nie jest oczywisty, nie jest te zmysowo oczywisty, nie

jest te nie podlegajcym korektom sprawozdaniem z wasnych przey psy-chicznych w rodzaju: I am being appeared to redlyczy Wydaje mi si, ewidz co czerwonego. Myl, e sd ten jest na pewno prawdziwy, lecz wy-

mogi fundamentalizmu nie pozwalaj wykaza jego racjonalnoci. Jeli sitwierdzi, e faszyzm jest zy, jeli chce si twierdzi, e pastwo nie powinnomie ustroju faszystowskiego, to przecie pogld taki nie byby racjonalnyz punktu widzenia klasycznego fundamentalizmu. A ju z ca pewnocinie z punktu widzenia nowoytnego fundamentalizmu a laDescartes czyLeibniz. Nie ma sposobu, by wywie ten pogld ze zda, od ktrych, jakchce fundamentalizm, myl powinna zaczyna, jeli chce by myl racjo-naln; nie mona te tego pogldu przy pomocy takich zda uzasadni. Toz jednej strony. A z drugiej: cay szereg przekona i to przekona doskonaleracjonalnych okazuje si by czym nieracjonalnym w wietle klasycznego


10/11

10 Wywiad

fundamentalistycznego podejcia: nasze przekonania dotyczce przeszocina przykad, czy nasze przekonanie dotyczce drugiego czowieka. Z pewno-ci przekonania te s racjonalne, tak e klasyczny fundamentalizm jakimgo znamy jest po prostu, jak sdz, stanowiskiem faszywym. Prawd jest,e gdybymy powiedzieli, e dokadnie wszystko jest racjonalne, e racjonal-no dopuszcza, co si komu podoba, to byoby to by moe w jaki sposbspoecznie niebezpieczne. Problem polega na tym, jak sterowa pomidzytymi dwoma rzeczami: powiedzeniem, e wszystko jest dopuszczalne...

Cz. P.:Czy mog wtrci sowo?A. P.:Oczywicie.Cz. P.:Problem polegaby m. in. na tym jak odgraniczy wiar w Boga

Bibliiod wiary w Boga jakiej osobliwej sekty w rodzaju tej znanej z Indii,ktrej czonkowie uwaali, e Bg da od nich popeniania morderstw.

A. P.:Tak, myl, e moe by spraw trudn znalezienie przekonywa-jcych i oglnie akceptowalnych kryteriw pozwalajcych wyrni zdaniawaciwie bazowe, bd inaczej kryteria pozwalajce odrni to, coracjonalne, od tego, co racjonalnym nie jest. To moe by stay problem.Nie znaczy to jednak, e nie powinno si krytykowa klasycznego fundamen-talizmu. Myl, e byoby znakomicie, gdyby udao si co takiego znale,gdyby mona byo, e tak powiem, poda prawdziwe kryterium pozwalajceodrni to, co racjonalne, od tego, co racjonalne nie jest. By moe jednaknie da si tego zrobi. By moe musimy si zadowoli jakimi rozwiza-niami czstkowymi. Znamy cay szereg rzeczy, jak sdz, ktre s w peniracjonalne, cho nie s za racjonalne uwaane przez klasyczny fundamen-talizm. A co do mnie, to chc powiedzie, e wiara w Boga jest w peniracjonalna, cho wiara w voodoo w przypadku ludzi w naszych warunkachprzynajmniej racjonalna nie jest. Pan za pyta, jak poprowadzi lini roz-graniczajc. Ot nie wiem dokadnie jak tak lini poprowadzi. Myl, e

prawdopodobnie przyjbym wszystkie racje i argumenty, ktre by pan wy-sun wykazujc irracjonalno voodoo. Myl te, e prawdopodobnie anipan, ani ja nie przekonalibymy wyznawcy voodoo, nie umielibymy znaleakceptowanych przeze sdw, z ktrych wynikaoby, e voodoojest czymzym, irracjonalnym czy niewaciwym.

Pytanie:Na zakoczenie pytanie innej nieco natury: co Pan sdzi o za-inicjowanym kilkadziesit lat temu ruchu ekumenicznym?

Odpowied:0glnie biorc, jestem jego entuzjast. Zawsze sdziem, ekatolicy i protestanci powinni cilej wspdziaa, e i katolicy i protestancis w kocu chrzecijanami, to co ich czy jest znacznie gbsze, znacznie


11/11


waniejsze ni to, co ich dzieli. Trudnoci, jakie pojawiy si wraz z refor-macj byy nieszczsne i wiodoby si nam chrzecijanom lepiej, gdybymysi sobie nie przeciwstawiali gdybymy wspdziaali. wiat wspczesny pe-en jest wrogw chrzecijastwa. Katolicy nie s wrogami protestantyzmu.Wrogowie protestantyzmu nazywaj si inaczej i s te wrogami katolicy-zmu. Tak wic do perspektywy zblienia katolikw i protestantw odnoszsi z entuzjazmem. Myl, e jest to wspaniaa idea. Jest pewien aspektobecnego rozlunienia, mona chyba powiedzie rozlunienia katolicyzmu,ktry nie w peni wydaje si by godnym podziwu. Wielu katolikw... za-czyna si obserwowa w katolicyzmie to, co pojawio si w protestantyzmie

ju dawno. Pojawia si mianowicie pewien rodzaj liberalizmu, tak to widz,

ktry wylewa dziecko razem z kpiel, taki rodzaj liberalizmu, ktry w imiwolnoci myli, w imi odkry wspczesnej nauki, w imi otwartoci wobectego, co wspczesny niechrzecijaski wiat ma do powiedzenia, posuwasi tak daleko, e w kocu po chrzecijastwie ginie wszelki lad. Zjawiskoto wystpowao w protestantyzmie do dugo, dobre sto lat, nawet duej.Katolicyzm nie zna go do niedawna, a sdz, e jest to zjawisko godneubolewania.

Cz. P.:Bardzo Panu dzikuj.

Grand Rapids, 10 listopada 1981

Documents

Plantinga - Jeszcze Raz o Logice, Rozumie i Wierze [Wywiad] z Alvinem Plantingą Rozmawia Czesław Porębski