SADRAJ

UVOD31. AKCIJA ( Share)41.1. Kratak istorijat i sutina akcionarstva51.2. ZAKON O VRIJEDNOSNIM PAPIRIMA62. VRIJEDNOST AKCIJA (nominalna ili racunovodstvena)72.1. Emisiona vrijednost82.3. Suvlasnitvo akcija83. POJAM KLASE (RODA) AKCIJA93.1. Podjele akcija prema pravima93.1.1.Redovne (obine) akcije103.1.2. Preferencijalne (povlaene, prioritetne) akcije103.2. Registracija akcionara113.3. Odobrenje prospekta u javne emisije akcija, i registracija emisije123.4. Znaaj upisa u knjigu akcija ili Centralni registar hartija od vrijednosti123.5. Podijele prema odreivanju imaoca124. OBLICI DIVIDENDE I PROCEDURE ISPLATE144.1. Plasman emisije154.1.1. Javni plasman154.1.2 Privatni plasman164.1.3 Privilegovani plasman174.2. Faktori cjena akcija174.2.1. Zarade174.2.2. Odnos cijena zarada184.3. Dividende184.4. Prihodi od akcija194.5.Diobe akcija i dividende194.6. Kamatne stope20ZAKLJUAK21LITERATURA22

UVOD

Finansijsko trite predstavlja organizovani prostor na kome se trai i nudi finansijsko-novana imovina iskazana u novcu, devizama i kapitalu i to u gotovinsko ili bezgotovinskom obliku i na kome se u zavisnosti od ponude i tranje organizovano formira cijena tih sredstava.

Osnovna uloga finansijskog trita sastoji se u pruanju i stvaranju mogunosti optimalne alokacije novanih sredstava sa onih fizikih i pravnih lica koja raspolau slobodnim iznosima koje ele investirati, na ona fizika i pravna lica iji je dohodak nedovoljan za finansiranje tekuih i razvojnih planova i programa iz oblasti proizvodnje, potronje, prometa i usluga. Pri tom se prenos novanih sredstava sa suficitnog sektora na deficitan sektor mora izvriti na organizovan trini nain i prema legalizovanim trinim uslovima.

Hatrija od vrijednosti je pismena isprava kojom se njen izdavalac obavezuje da ispuni obavezu, koja je upisana na navedenoj ispravi njenom zakonitom imaocu. Hartija od vrijednosti je pismeni dokument ili isprava koja onom, koje posjeduje daje odreeno imovinsko pravo, koje se moe koristiti samo pod uslovom zakonskog vlasnitva nad tom hatrijom od vrijednosti. Da bi jedan dokument imao svojstvo hartije od vrijednosti, on mora biti izdat u pismenoj formi i u njemu mora biti inkorporirano pravo po osnovu dunoko-povjerilakih odnosa, koje se ne moe ostvariti ni prenijeti na drugog, bez same isprave. Hartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obeava isplata novca, kamate, zarade ili dividende.

Hartije na donosioca prenose se najlake od svih hartija od vrijednosti. Hartija od vrijednosti, prema prirodi prava, sadranog u hatriji, moe biti: stvarno pravna hartija, obligaciona hartija i hartija sa pravom uea. U praksi razvijenih trinih privreda, hartija od vrijednosti se moe pojaviti kao: robni dokument, novani dokument (ek, mjenica, blagajniki zapis...) , kapitalni dokument ( obveznica, akcija, hipoteka...). [footnoteRef:1]Hartije od vrijednosti u uem smislu su investicioni instrumenti, odnosno one hartije od vrijednosti kod kojih postoji rizik ulaganja koji se kompenzuje potencijalnom zaradom. [1: N. Vignjevi-irevi, Berzansko poslovanje za menadere, Beograd 2008, str 92]

U ovoj grupi hartija nalaze se akcije, obveznice, opcije, derivati i tako dalje. Ove hartije su izraz ili vlasnikog (akcije) ili indirektno vlasnikog (opcije) ili kreditnog (obveznice) aranmana.

1. AKCIJA ( Share)

Neki autori, ini se s pravom, definiu akciju kao mjeru interesa akcionara u akcionarskom drutvu. Akcija je hartija od vrijednosti koju izdaje akcionarsko drutvo (ili komanditno drutvo na akcije koje nae pravo ne poznaje), sa odreenom nominalnom ili raunovodstvenom vrijednou koja predstavlja dio njegovog osnovnog kapitala. Na raniji Zakon o hartijama od vrijednosti pogreno je definisao akcije kao isprave o vlasnitvu na uloenim sredstvima" jer akcija nije stvarno pravna hartija od vrijednosti, ve korporaciona isprava (hartija sa pravom uea), koja daje odreena lanska prava (imovinska i upravljaka, ili samo imovinska). Neki autori definiu Akciju ( Share, Stock) kao finansijski instrument koji vlasniku odnosno investitoru, daje pravo na dio profita odnosno dobiti kompanije dividendu, pravo na upravljanje kompanijom i pravo na imovinu kompanije u sluaju njegove likvidacije.Akcije su vlasnike hartije od vrijednosti koje glase na dio osnovnog kapitala akcionarskog drutva, odnosno, obezbjeuju svom vlasniku proporcionalni udio u vlasnitvu kompanije. Akcija predstavlja ispavu o vlasnitvu nad sredstvima uloenim kod emitenta. Kao emitenti ovih hartija od vrijednosti javljaju se akcionarska drutva. Obzirom na razlike koje postoje u pogledu osnivakog kapitala i prava vlasnika koje postoje u ovim drutvima, to se i vlasnike hartije oznaavaju razliitim terminima. Tako se na primjer vlasnike hartije koje emituju akcionarska drutva u SAD nazivaju stock , u Velikoj Britaniji share, a u Nemakoj akcija. Akcije se emituju sa ciljem formranja ili poveanja kapitala kompanije. Akcije posjeduju nominalnu vrijednost koja se slobodno utvruje prilikom osnivanja kompanije i upisana je na akciji. Prodajom akcije akcionarsko drutvo stie sopstveni kapital koji je trajni izvor finansiranja. Ako se emitovane akcije prodaju iznad nominalne vrijednosti, kompanija stie sopstveni kapital u visini nominalne vrijednosti i premiju. Odgovornost vlasnika akcija za imovinu i dugove akcionarskog drutva ograniena je samo do iznosa njegovih akcija. Akcija u principu traje neogranieno i vezana je za sudbinu emitenta kao poslovnog subjekta. Ona prua mogunost investitoru da uestvuje u rasporedu profita firme, ali i da snosi rizik iz poslovanja kompanije do sume uloenog kapitala, odnosno nominalne vrijednosti akcija koje posjeduje. Prodajom akcija akcionarsko drutvo stie sopstveni kapital koji je trajni izvor finansiranja.Imalac akcije stie pravo na dio ostvarene dobiti (dividendu). Ukoliko se sprovodi specijalni postupak steaj nad izdavaocem (emitentom) akcija, tada upravljanja u preduzeu emitenata akcije utvruje visinu dividende i nain njene isplate. Akcija se sastoji iz dva dijela. Na platu akcije (prvi dio) oznaeni su svi njeni osnovni elementi, a na kuponskom tabaku (drugi dio) sadrani su kuponi za naplati dividende. Odluke o izdavanju akcija donosi odgovarajui organ upravljanja izdavaoca-osnivaa akcionog drutva.

1.1. Kratak istorijat i sutina akcionarstva

Razvoj akcionarstva poeo je veoma spontano, razvojem trita, tako da su prve emisije akcija nastale polovinom XVI vijeka. Do tada su skupe trgovake ekspedicije bile rezervisane samo za one imune. Oni koji nisu imali dovoljno novca, umjesto uzimanja kredita, emitovali su potvrde (pretee akcija) i tako prikupljali sredstva za sprovoenje skupih putovanja. Tako su kupci potvrda, pretee dananjih akcionara, postali i vlasnici robe koja treba da bude predmet trgovanja. Vlasnicima akcija je ostalo da se nadaju oekujui dobar poslovni rezultat i tako ostvaren lini dobitak.

Smatra se da je prva firma koja je na ovaj nain finsirala svoja putovanja, firma londonskog trgovaca Sebastijana Kaboa Muscovy Company davne 1553 godine. Zbog rizinosti poduhvata, Kabo je, umesto kreditnog zaduenja, odluio da emituje akcije pojedinane vrijednosti od 25 funti i na taj nain sakupi 6000 funti koje su bile potrebne za realizaciju ekspedicije kojom je elio da pronae sjeverni morski put za Kinu. Srea za akcionare, koji su na samom poetku bili osueni na gubitak jer ne postoji sjeverni morski put za Kinu, jeste to je Kebo nekako doao u kontakt sa Rusima i umjesto trgovakog sporazuma sa Kinom, potpisao sa ruskim carom Ivanom Groznim.

Druga trgovaka firma, mnogo vea i poznatija, koja je na ovaj nain finansirala svoje pomorske ekspedicije bila je The East Indian Company. Ona je za 17 godina poslovanja emitovala akcije u vrijednosti od 1.6 miliona funti. Prekookeanska trgovina se toliko razvila da su vlasnici akcija ostvarivali profit i do 40% godinje. Karakteristino za obje firme je to to su vlasnici njihovih akcija bili u mogunosti da ih prodaju mnogo prije povratka ekspedicije. Do irenja akcionarstva dolazi u drugoj polovini XVIII vijeka, posredstvom industrijske revolucije, kada su posredstvom akcija prikupljen neophodna sredstva za osnivanje prvih preduzea u industriji, to je bio inicijalni okida i za druge grane saobraaj, rudarstvo, finansije. Jedan od osnovnih razloga zaetka akcionarstva, odnosno emitovanja akcija, jeste prikupljanje manjih suma kapitala koje su se nalazile u vie ruku, kako bi se ta sredstva koncentrisala radi finansiranja skupih projekata. Drugi razlog je to se akcijama premoava vremenski period od ulaganja do profitiranja, odnosno, mogunost dalje prodaje akcija.

Glavna karakteristika akcija je u tome to kupovinom kupujemo i udio u vlasnitvu firme sa svim rizicima i benefitima ali bez nae direktne odgovornosti. Takoe akcionari nikako ne mogu izgubiti vie od onoga to su uloili, za razliku od duga gdje je dunik odgovoran cijelom svojom imovinom.Danas je ovaj vid organizovanja i prikupljnja sredstava iroko rasprostranjen, a akcionarska drutva se dijele na dvije vrste, zatvorena ili privatne korporacije i otvorena ili javne korporacije. Zatvorena akcionarska drutva se nerijetko sastoje od manjeg broja akcionara i postoje ogranienja u prometu akcija, a akcijama se ne trguje na berzi. Na drugoj strani se nalaze otvorena akcionarska drutva gdje ne postoji ogranienje u prometu i njihovim akcijama se slobodno trguje na berzanskom i vanberzanskom tritu. Jedan od razloga dominacije akcionarstva je i to to ivotni vijek organizacije nije povezan sa ivotnim vijekom vlasnika, to je sluaj kod nekih drugih oblika vlasnikih preduzea. Takoe i laki pristup finasnijskom tritu i vee mogunosti sakupljanja kapitala su odgovorne za njegovo odravanje i rast.[footnoteRef:2] [2: www.psinvest.rs]

1.2. ZAKON O VRIJEDNOSNIM PAPIRIMA

lan 1. ZAKON O VRIJEDNOSNIM PAPIRIMAOvim zakonom ureuju se emisija i promet vrijednosnih papira i uesnici u prometuvrijednosnih papira u Federaciji Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Federacija).[footnoteRef:3] [3: http://www.bond-invest.ba/dokumenti/zakon_o_vrijednosnim_papirima.pdf]

lan 2. ZAKON O VRIJEDNOSNIM PAPIRIMAVrijednosni papir u smislu ovog zakona je isprava ili elektroniki zapis koji sadri prava kojase bez istih ne mogu ni ostvarivati ni prenositi, i to:1) dionice;2) obveznice;3) certifikati (izdati na rok dui od godinu dana);4) ostali vrijednosni papiri dugoronog karaktera;5) ugovor o investiranju na temelju kojeg se mogu od treih lica pribavljati sredstva;6) druga prenosiva isprava o investiranju;7) drugo pravo utvreno kao vrijednosni papir propisima Komisije za vrijednosne papire uFederaciji Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Komisija).Derivativni vrijednosni papir je vrijednosni papir ija vrijednost ovisi o vrijednosti drugihvrijednosnih papira ili vrijednosnih papira u vezi s njima. Sadraj vrijednosnog papiraodreuje emitent, odlukom o emisiji i mora biti naveden u prospektu i moe biti promijenjenodlukom organa emitenta nadlenog za odobravanje emisije, u skladu sa zakonom i propisimaKomisije.[footnoteRef:4] [4: http://www.bond-invest.ba/dokumenti/zakon_o_vrijednosnim_papirima.pdf]

lan 81.Profesionalni posrednici mogu ugovorom, u skladu sa zakonom uspostavljati druga ureenajavna trita, na kojima se promet vrijednosnih papira obavlja po unaprijed utvrenimpravilima.[footnoteRef:5] [5: http://www.bond-invest.ba/dokumenti/zakon_o_vrijednosnim_papirima.pdf]

Druga ureena javna trita posluju u skladu sa odredbama ovog zakona.lan 82.Zahtjev za uvrtenje vrijednosnih papira u promet na drugom ureenom javnom tritu moepodnijeti emitent i profesionalni posrednik.Komisija propisuje podatke koje je emitent duan objaviti prilikom uvrtenja vrijednosnihpapira u promet na drugom ureenom javnom tritu.[footnoteRef:6] [6: http://www.bond-invest.ba/dokumenti/zakon_o_vrijednosnim_papirima.pdf]

lan 83.Druga ureena javna trita duna su u domaim dnevnim novinama objavljivati ponude zakupovinu i prodaju i podatke o zakljuenim poslovima, sa brojem ostvarenih transakcija,brojem i cijenama vrijednosnih papira.Druga ureena javna trita duna su dostavljati Komisiji izvjetaj o zakljuenim poslovima,u skladu sa propisima Komisije.[footnoteRef:7] [7: http://www.bond-invest.ba/dokumenti/zakon_o_vrijednosnim_papirima.pdf]

2. VRIJEDNOST AKCIJA (nominalna ili racunovodstvena)

Nominalnu vrijednost izdavanja (primarna prodaja - emisija - primarno trite) akcija (ili raunovodstvenu vrijednost za akcije bez nominalne vrijednosti) treba razlikovati od emisione vrijednosti izdavanja akcija (trina vrijednost izdavanja akcija koju utvruje upravni odbor u skladu sa zakonom). Zbog principa ouvanja integriteta osnovnog kapitala akcionarskog drutva, pravilo je da emisiona vrijednost akcija ne moe biti ispod njihove nominalne (ili raunovodstvene) vrijednosti (zabrana izdavanja akcija ispod nominalne vrijednosti), dok emisiona vrijednost akcija moe biti iznad nominalne (ili raunovodstvene) vrijednosti (tzv. premija emisije - agio). Tako, na primjer, ako je nominalna (ili raunovodstvena) vrijednost akcije 10 konvertibilnih maraka, emisiona vrijednost akcija po kojoj bi se one otkupljivale mogla bi iznositi 10,2 konvertibilnih maraka .

2.1. Emisiona vrijednost

Izuzetno od pravila izdavanja (emisija) akcija po nominalnoj ili raunovodstvenoj vrijednosti ili iznad nje (za akcije bez nominalne vrijednosti), akcionarsko drutvo moe izdavati (emitovati) akcije ispod trine vrijednosti u nekoliko sluajeva odreenih zakonom:1) akcije koje se izdaju iz kontingenta tzv. odobrenih - neizdatih akcija za realizaciju prava imalaca zamjenljivih obveznica i imalaca varanata,2) izdavanje akcija za realizaciju prava imalaca prava preeg upisa akcija postojeih akcionara sa obinim akcijama (kao i takvih prava imalaca zamjenljivih obveznica i varanata, ako osnivakim aktom nije drukije odreeno)[footnoteRef:8] -ova cijena ne moe biti nia od 90 odsto utvrene trine vrijednosti tih akcija, [8: Zakon o privrednim drutvima, lan 213. stav 7. Slubene novine Federacije BiH, br. 23/99, 45/00, 2/02, 6/02, 29/03, 68/05, 91/07, 84/08, 88/08, 7/09, 75/13)]

3) izdavanje akcija u postupku reorganizacije drutva (kao forma zadovoljenja akcionara pri statusnoj promjeni ili promjeni pravne forme) i4) izdavanje akcija posrednicima ili preuzimaima emisije po cijeni koja moe biti nia za iznos njihove provizije koja ne moe biti vea od 10 odsto njihove trine vrijednosti (dakle, izdavanje tih akcija po cijeni koja ne moe biti nia od 90 odsto njihove trine vrijednosti).

2.3. Suvlasnitvo akcija

Akcija moe imati i vie vlasnika (nema ogranienja) - suvlanistvo akcija, u kom sluaju se shodno primjenjuju pravila koja vae za suvlasnitvo udjela (solidarna odgovornost, zajednicki punomonik, ali nema upisa u knjigu udjela, ve u knjigu akcija ako se vodi i postoji upis u Centralni registar hartija od vrijednosti).

3. POJAM KLASE (RODA) AKCIJA

Akcije koje daju ista lanska prava (skup ovlaenja i obaveza akcionara) u akcionarskom drutvu ine istu klasu (rod) akcija. Akcionarsko drutvo osnivakim aktom odreuje da li e izdavati akcije razliitih klasa, a ako ih izdaje, u osnivakom aktu mora se navesti svaka klasa akcija i broj u svakoj klasi. Ako je akcionarsko drutvo izdalo akcije razliitih klasa, akcionari svake klase odluuju na odvojenim skuptinama (sa razliitim pravima) svake klase akcija (ili pak odvojenim glasanjem na istoj skuptini). Akcije koje glase na ime i akcije koje glase na donosioca ne ine posebne klase akcije, ve posebne vrste akcija. Posebnu klasu ne ine ni akcije s razliitim nominalnim vrijednostima, kao ni akcije koje se uplauju u novcu ili u stvarima i pravima, kao ni sopstvene akcije drutva, ili akcije koje akcionarima daju posebna prava ili pak ogranien broj glasova. Razliite klase postoje samo ako akcije daju razliita prava, a ako akcije daju ista lanska prava, nema razliitih klasa akcija. Razliite vrijednosti korporativnog tipa - klase su samo tzv. obine (redovne) akcije (koje uvjek ine jednu klasu) i preferencijalne akcije kada daju razliita lanska prava (moe biti i vise klasa preferencijalnih akcija).[footnoteRef:9] [9: M. Dedovi, Berzansko i bankarsko poslovanje, Via ekonomska kola Pe, Leposavi, 2004. godine, 35. str;]

Akcije razliitih klasa (dakle, razlicitih lanskih prava) otvaraju pitanje sudbine principa ravnopravnosti akcionara. Ipak, naelo ravnopravnosti akcionara ne znai da svi akcionari s akcijama iste nominalne vrijednosti imaju ista lanska prava - ista lanska prava imaju samo akcionari s akcijama iste klase (princip ravnopravnosti akcionara iste klase). Akcije razliitih klasa drutvo moe izdavati i pri osnivanju i kasnije. Svako dodatno jaanje prava akcija koje se naknadno emituju smanjuje prava akcija koje su ranije emitovane, takva promjena odnosa meu klasama trai saglasnost akcionara one klase (grupno glasanje -glasanje klase akcija)[footnoteRef:10] ija se steena prava time umanjuju (npr. izmjena reda prioriteta u raspodjeli dividende ili procenta dividende meu razliitim klasama prioritetnih akcija).[footnoteRef:11] Ovo nezavisno od toga sto postojei akcionari imaju eventualno utvreno pravo preeg sticanja akcija iz nove emisije (jer to je ipak samo pravo koje ne mora biti iskorieno). [10: ZOPD, clan - clan 341.] [11: www.harmonius.org/sr/publikacije/clanci/vuk_radovic/Pruzanje_finansijske_podrske/O promjenama prava akcionara akcija jedne klase: Boyle & Birds, nav. djelo, str. 221.]

3.1. Podjele akcija prema pravimaKlasa akcija odreuje se pravima koja su u njima sadrana, te polazei od ovog kriterijuma, akcije mogu biti:a) redovne (obine) ib) preferencijalne (prioritetne, povlaene).

Osnovna prava iz akcija su: pravo na dividendu, pravo glasa, pravo na ostatak likvidacione ili steajne mase i pravo na raspolaganje akcijom kao hartijom od vrijednosti.[footnoteRef:12] Svi akcionari ne moraju uestvovati na isti nain u svim ovim pravima. [12: M. L Fein, Securities activities of banks, New York : Aspen Publishers, 2011. 73.pg;]

Klase akcija odreuju se u ugovoru o osnivanju drutva i statutu drutva, a na osnovu ovih akata i u odluci o izdavanju akcija. Jedno drutvo moe izdavati vise klasa akcija, ak i u istoj emisiji akcija. Srazmijera izmeu vie klasa akcija, u istoj emisiji ili razliitim emisijama, utvruje se na autonomnoj osnovi, u skladu sa zakonom. Zakoni, po pravilu, odreuju najvii procenat preferencijalnih akcija u odnosu na osnovni kapital drutva.[footnoteRef:13] [13: U HTZ (clan 169. stav 1) prioritetne akcije mogu iznositi najvise do polovine osnovnog kapitala drustva, a u Francuskoj (FTZ, cl. 269-1) - akcije bez prava glasa najvise do jedne cetvrtine kapitala drustva. Prema nasem ZOPD, prioritetne akcije iznose najvise 49 odsto osnovnog kapitala akcionarskog drustva (clan 209. stav 8).]

3.1.1.Redovne (obine) akcije

Redovne akcije su akcije koje daju ista statusna prava (pravo pristupa aktima i dokumentima drutva, pravo ucesca u radu skuptine drutva, pravo glasa u skuptini drutva - po principu, jedna akcija jedan glas, pravo podizanja individualne i derivativne tube, pravo informisanja itd.) i ista imovinska prava (pravo na dividendu poslije isplate dividende svim klasama preferencijalnih akcija, pravo na uee u raspodjeli likvidacionog vika poslije isplate povjerilaca i akcionara svih klasa preferencijalnih akcija, pravo preeg upisa akcija iz novih emisija akcija i zamenljivih obveznica, i pravo raspolaganja). Ova prava ostvaruju se srazmijerno nominalnoj vrijednosti posjedovanih akcija (ili raunovodstvenoj vrijednosti za akcije bez nominalne vrijednosti). Uvoenjem principa jedna obina akcija jedan glas, onemoguuje se sistem tzv. pluralnog votuma,[footnoteRef:14] to se ranije praktikovalo kad je drutvo u tekoama radi atraktivnosti emisije, a i kao nagrada za vjernost akcionarskom drutvu akcionara osnivake emisije ili nekad i narednih emisija. Imovinska prava akcionara su po svojoj prirodi prenosiva, ako zakonom u odreenim sluajevima to nije iskljueno. [14: www.vokabular.org/ (lat. pluralis , votum od vovere sveano obeati. eleti) vrsta nejednakog izbornog prava kojem pojedini birai (prema poloaju, imovnom stanju itd.) uivaju vie glasova.]

3.1.2. Preferencijalne (povlaene, prioritetne) akcije

Preferencijalne akcije jesu akcije koje njenim imaocima daju odreena povlaena prava u odnosu na imaoce obinih akcija. Ta povlasena prava mogu biti viestruka. Prvo, prioritetan karakter u isplati dividende u odnosu na obine akcije. Drugo, pravo prvenstva naplate iz ostatka likvidacione (ili steajne) mase nakon podmirenja povjerilaca.

Osim ovih prava, preferencijalne akcije mogu dati i pravo pretvaranja u obine akcije ili u drugu klasu preferencijalnih akcija (zamenljive), pravo prodaje tih akcija akcionarskom drutvu po utvrenoj cijeni (tzv. otkupljive akcije)[footnoteRef:15]pravo prisustva i uea u radu skuptine akcionara, kao i pravo pristupa aktima i drugim dokumentima drutva, u skladu s osnivakim aktom drutva. Preferencijalne akcije daju i pravo raspolaganja tim akcijama, pravo na podizanje individualnih i derivativnih tubi, kao i pravo informisanja. Osim ovih prava, preferencijalne akcije mogu ukljuciti i druga prava, ako se tako predvidi osnivakim aktom i odlukom o emisiji te klase akcija (pravo prvenstva u korienju usluga iz djelatnosti tog drutva, pravo prvenstva u otkupu pri smanjenju osnovnog kapitala u redovnom postupku i slino). [15: R. Luki, Hartije od vrednosti - metodoloski aspekti, Izdavako preduzee Beograd, Beograd, 1995. ]

Preferencijalne akcije su bez prava glasa (kao kompenzacija prioriteta u navedenim imovinskim pravima u odnosu na akcionare sa obicnim akcijama), a izuzetno i kad su bez prava glasa, mogu steci i pravo glasa (bilo trajno, bilo privremeno). Prema naem zakonu, preferencijalne akcije daju pravo glasa na skupstini akcionara u nekoliko sluaja: ako se odluuje o pretvaranju obine akcije (kada mogu imati broj glasova jednak broju glasova obinih akcija u koje se mogu pretvoriti) i, drugo, ako je donijeta odluka o isplati dividendi koje po zahtjevu ovih akcionara nisu isplaene, sve do njihove isplate. U svakom sluaju, broj glasova akcionara sa ovim akcijama ne moe biti jednak niti prei broj glasova akcionara sa obinim akcijama.

Preferencijalne akcije mogu imati vie klasa tako da samo preferencijalne akcije iste klase daju tim akcionarima ista prava. U ovom sluaju potrebno je odrediti njihov redoslijed prvenstva. Prava akcionara preferencijalnih akcija odreuju se osnivakim aktom drutva (i u skladu s njim, odlukom o emisiji takvih akcija date klase). Da bi se obezbijedilo da utvrena prava ovih akcionara ne mogu biti promjenjena odlukom skupstine akcionara sa obinim akcijama, pravilo je da zakonodavstva propisuju postojanje posebne vrste skupstine (tzv. specijalna skupstina - ako ima vise klasa preferencijalnih akcija, ova skuptina postoji za svaku klasu posebno ili se na istoj skuptini moe glasati odvojeno po klasama) na kojoj uestvuju akcionari sa ovim akcijama bez prava glasa (bez saglasnosti ove skupstine, steena prava akcionara ovih akcija ne mogu se promijeniti: ograniiti, smanjiti ili ukinuti).3.2. Registracija akcionara

Akcionari, kupci akcija iz emisije akcija (javne ili nejavne), kao i akcionari, kupci akcija na sekundarnom tritu (ili sticaoci akcija na drugom osnovu - nasljedivanje, poklon, izvrenje u izvrnom postupku, statusne promjene itd.), upisuju se u Centralni registar hartija od vrijednosti, u skladu sa zakonom kojim se ureuje trite hartija od vrijednosti i aktima Komisije za hartije od vrijednosti. Pored ovog upisa, akcionarsko drutvo moe voditi i knjigu akcija, samo ili angazovanjem specijalizovane organizacije. Knjiga akcija moe biti i u elektronskoj formi.

Akcionar ima pravo uvida u knjigu akcija, a direktor ili upravni odbor su odgovorni za uredno i tano voenje knjige akcija (imovinska odgovornost za prouzrokovanu dokazanu tetu).3.3. Odobrenje prospekta u javne emisije akcija, i registracija emisije

Emitovanje (izdavanje) akcija kao serijskih hartija od vrijednosti u propisanom je reimu saglasnosti Komisije za hartije od vrijednosti i finansijsko trite (uz prilaganje propisane dokumentacije koja u osnovi treba da dokaze da je rije o bonitetnom emitentu), sa propisanim izuzecima. Nasi propisi su jos nedograeni kad je rije o obavezi objavljivanja propisanih podataka (izvodi iz finansijskih izvetaja, izvetaj revizora, izvestaj o poslovanju, bitni podaci znaajni za poslovanje i sl.) emitenata hartija od vrijednosti koje se emituju u seriji, to bi trebalo da uini transparentnim (javnim) njihovo poslovanje i da zatiti investitore u javno emitovane hartije od vrijednosti.

3.4. Znaaj upisa u knjigu akcija ili Centralni registar hartija od vrijednosti

Za prijenos akcije kao hartije od vrijednosti u principu vae pravila koja vae za prijenos hartija od vrijednosti. Ovo znai da se akcije na ime prenose punim indosamentom i upisom u knjigu akcija (dematerijalizacija hartija od vrijednosti mijenja ovo pravilo i sticanje prava vezuje za upis na raun u Centralnom registru). Na ovaj nain omoguuje se neprimjena pravila cesije (ustupanja potraivanja) iako je rije o hartiji na ime. Na ovaj nain se takoe onemoguuje da akcionarsko drutvo istie subjektivne prigovore koje je imalo prema ranijem akcionaru (osim u sluaju da dokae njegovu nesavjesnost). Kada ima nesaglasnosti izmeu knjige akcija i upisa u Centralni registar hartija od vrijednosti, pravno je mjerodavan upis u Centralni registar. Otuda se i prema akcionarskom drutvu i prema treim licima, akcionarom smatra lice koje je upisano u Centralni registar hartija od vrijednosti.

3.5. Podijele prema odreivanju imaoca

Zavisno od naina odreivanja imaoca akcije, mogu postojati akcije na ime i akcije na donosioca. Izbor izmeu ove dvije forme preputen je u principu samom izdavaocu, ako za odreene kategorije akcija nije samim zakonom odreeno da moraju glasiti na ime (akcije iz privatizacije, osnivake akcije - akcije prve emisije, akcije akcionara sa kojim je zakljuen ugovor o sporednim inidbama).[footnoteRef:16] U praksi akcionarskih drutava kao akcije na ime izdaju se po pravilu i akcije drutva koja se osnivaju bez javnog upisa akcija. Razlozi izdavanja ovih kategorija akcija, kao akcija na ime, vezani su za ogranienje i kontrolu prenosa. Akcije na donosioca omoguuju laki prenos, ali sa sobom nose vei rizik, jer njihov gubitak (ako su u materijalnoj formi) vodi gubitku prava iz akcije (nije mogua tzv. amortizacija). U novije vrijeme sve se vie govori ak i o isezavanju anonimnosti akcionara sa akcijama na donosioca zbog potreba fiskusa, zbog potreba upisa na odreeni raun u centralnom registru u svrhe dematerijalizacije, zbog potreba prijave komisiji za hartije od vrijednosti kupovine bloka kontrole i slino. ta vie, tendencija je u mnogim zemljama i iskljuivanje mogunosti izdavanja akcija na donosioca, to sada prihvata i na zakon. [16: M. Miovi, Berzanski poslovi i hartije od vrednosti Kragujevac 2002. godine, 45. str;]

4. OBLICI DIVIDENDE I PROCEDURE ISPLATE

Dividenda je periodini dohodak akcionara, koji on dobija iz profita preduzea na osnovu posjedovanja akcija i moe se smatrati za prihod od izvrenog ulaganja. Meutim, prisvajanje dividende nije primarni motiv zbog kojeg se ulae kapital u akcionarsko drutvo. Kod donoenja odluke za ulaganje kapitala u kupovinu akcija, mogo vei znaaj ima pekulativna dimenzija, tj. mogunost zarade na osnovu razlike u nabavnoj i prodajnoj cijeni akcija. Ta razlika predstavlja kapitalnu dobit.

Na osnovu predhodnog moemo zakljuiti da, kapital, uloen u preduzee, donosi akcionaru prinos ije su komponente kapitala dobit i dividenda. Visina kapitalne dobiti ili pak kapitalni gubitak, su neizvijesne kategorije koje su rezultat djelovanja trinih kretanja.

Za razliku od kapitalne dobiti, visina i isplata dividende zavisi od odluka upravljake strukture preduzea. Odluka o isplati dividende predstavlja izbor izmeu alociranja profita unutar preduzea (zadrana dobit), ili isplate akcionarima. Moglo bi se rei da je ova odluka i izbor izmeu kratkoronih i dugoronih interesa preduzea. Ako se profit rasporedi u obliku zadrane dobiti, izvjesno je da e to poveati razvojne mogunosti preduzea. Ako se s druge strane, isplati dividenda, poveae se dohodak akcionara, ali e se smanjiti akumulacija preduzea.

Dividendna politika obuhvata i pitanje izbora modela isplate dividende. Naime, dividenda se moe odrediti na nekoliko naina: kao procentni iznos na nominalnu vrijednost akcije; kao stabilan iznos dividende po akciji, kao konstantan odnos dividende po akciji i oporezovanog profita. Sam oblik dividende zavisi od vrste akcija koju posjeduje vlasnik, te se one stoga mogu posmatrati kao preferencijalna (prioritetna) i kao obina ( redovna) dividenda.

Preferencijalna dividenda se isplauje prije nego to se proglasi isplata redovne dividende iz profita preduzea. Redovna dividenda predstavlja prinos na obine akcije, te kao takva, isplauje se u formi gotovine, obino jedanput godinje ( u razvijenim zemljama kvartalno), ukoliko preduzee ostvari profit i skuptina deklarie dividendu.

Nakon deklarisanja dividendi preduzee je duno da zatvori svoju akcionarsku knjigu za upise promjene vlasnitva nad akcijama i tako omogui izvijesnost isplate dividende vlasnicima akcija do datuma zatvaranja akcionarskih knjiga ( Holder-of-record Date). Meutim dan zatvaranja akcionarske knjige nije poslednji dan do koga dividenda treba da se isplati postojeim akcionarima. Naime, konvencijom uesnika na tritu kapitala, ustanovljeno je da e dividenda biti isplaena onom vlasniku koji kupuje akcije 3-4 dana prije datuma zatvaranja akcionarske knjige ( ex dividend date )[footnoteRef:17] kako bi se omoguilo saldiranje kupljenih akcija prema pravilima berze i ujedno sprijeila pekulacija. [17: www.investopedia.com/articles]

4.1. Plasman emisije

Prema nainu plasmana , emisija akcija moe se posmatrati kroz tri osnovna oblika:

javni plasman privatni plasman privilegovani plasman.

4.1.1. Javni plasman

Ovaj oblik emisije pretpostavlja prodaju akcija irokom krugu investitora, u skladu sa posebnim ugovorom koji registruje i kontrolie regulatorni (dravni) organ. Imajui u vidu da je ovo vrlo sloen posao koji zahtijeva primjenu specijalizovanih znanja, neophodna je saradnja izdavaoca s jedne strane i berzanskih posrednika i investicionih banaka s druge strane koji e nositi ulogu garanta uspjenosti plasmana, ali e pruati i konsalting usluge i usluge marketinga. Sa pravnog stanovita, berzanski posrednik ili banka e plasman emisije hartija od vrijednosti komitenta vriti u svojstvu principa ili agenta, uz odgovarajue preuzimanje odgovornosti za uspjeh emisije.

Kao principal ( u svoje ime za raun izdavaoca) djelovae kao garant uspjenosti, tako to e banka otkupiti emisiju od izdavaoca i preuzeti odgovornost za uspjeh emisije. Banka e sredstva, dobijena prodajom hartija od vrijednosti, prenijeti emitentu. U sluaju da ne uspije prodati ukupan obim emisije, banka neprodati dio zadrava za sebe radi dalje prodaje, a emitentu isplauje punu ugovorenu cjenu. Djelovanjem kao principal, banka, zbog poveanog rizika, naplauje veu proviziju nego kada djeluje kao agent.

Ukoliko je banka angaovana kao agent ( u ime i za raun izdavaoca ), ona preuzima obavezu da proda samo onaj dio emisije koji to realno moe uiniti. Za dio neprodate emisije, banka-agent ne preuzima nikakvu finansijsku odgovornost. Emitent hartija od vrijednosti, banku koja e vriti plasman, bira na osnovu predhodnog iskustva ili pak na osnovu javnog poziva bankama i najbolje ponude sa njihove strane. Da bi se ocjenila zainteresovanost investitora i odredio oblik angaovanja banke (principal ili agent), nakon registracije kod nadlenog dravnog organa, potencijalnim investitorima se alje preliminarni prospekt.

Preliminarni prospekt je neformalna ponuda za kupovinu hartija od vrijednosti. Sadri osnovne informacije o emisiji, kako bi investitori na taj nain stekli grubu sliku o emisiji i cijeni finansijskog instrumenta. Nakon uvida u potencijalni obim trita, naravno ukoliko nae svoj interes u tome, banka e zakljuiti ugovor o plasmanu sa izdavaoce. Bitno je napomenuti da se plasman emisije moe vriti preko vie banaka na poziv banke koja je sklopila ugovor sa emitentom. Ugovorom izmeu banaka formira se sindikat banaka koje preuzimaju obavezu zajednikog plasmana. Banka koja predvodi sindikat naziva se banka gestor i ona ima posebne odgovornosti za plasman emisije. Ona:

formira i predstavlja sindikat imenuje grupu za prodaju hartija ustanovljava dio emisije koji e lanovi sindikata neposredno prodati rukovodi prodajom odgovara za stabilizaciju trita emitovane hartije

Obim odgovornosti ostalih lanova sindikata, koja je znatno manja, moe se javiti u dva osnovna tipa:

nepodijeljen raun svaki lan sindikata je odgovoran za prodaju tano odreenog dijela emisije. Ukoliko neki lan sindikata ne uspije da proda dio emisije koji mu je dodjeljen, ostali lanovi preuzimaju obavezu da prodaju preostali dio emisije srazmijerno njihovom procentualnom ueu u ukupnoj emisiji. podijeljen raun svaki lan sindikata je odgovoran za prodaju onog dijela emisija koji mu je dodijeljen.

Kao nagradu za obavljeni posao, lanovi sindikata dobijaju srazmijeran dio diskonta u cijeni hartije koji ostvari banka gestor kojoj pripada i provizija za upravljanje sindikatom od 10-20% diskonta. Banka gestor angauje agente sindikata, odnosno banke koje su odgovorne za prodaju dijela akcija koji im je dodijeljen. S obzirom da ne preuzimaju nikakvu finansijsku odgovornost, ova grupa za prodaju nema pravo na diskont, ve im se odobrava mara u zavisnosti od okolnosti plasmana hartija od vrijednosti. Banka gestor zadrava dio emisije (oko 25%) radi neposredne prodaje komitentima od strane lanova sindikata. lanovi sindikata, dakle, imaju pravo i da uestvuju u mari po osnovu prodatih hartija. Sve ove mogunosti zarade poveavaju zainteresovanost banaka za to bolji uspijeh emisije. lanovi sindikata kao i agenti za prodaju, imaju obavezu da neposredno poslije efektivnog datuma plasmana utiu na odravanje cijene hartija od vrijednosti. Na kraju ovog perioda, banka gestor i emitent e saldirati svoje obaveze iz ugovora.

4.1.2 Privatni plasman

Privatni plasman (private placement) prodavatlja prodaju emitovanih hartija od vrijednosti ogranienom broju institucionalnih investitora. Kod ovog tipa plasmana, banka djeluje samo kao agent emitenta to znai da ne preuzima nikakvu finansijsku odgovornost, te je s toga sljeduje samo ugovorena provizija.

Ovaj tip prodaje hartija od vrijednosti ne prati prospekt kao kod javnog plasmana jer se pretpostavlja da su institucionalni investitori dovoljno sofisticirani da mogu da ocjene rizik ulaganja i imaju dovoljno kapitala da snose rizik plasmana. Umjesto prospekta investitorima se dostavlja memorandum o emisiji koji sadri osnovne informacije o emisiji. Ovaj memorandum ne podlijee odobrenju nadlenih organa.

Pretpostavlja se da investitor nema namjeru da u skorije vrijeme prodaje kupljene hartije od vrijednosti ve da e ih due vrijeme drati u svom portofelju. Da bi banka osigurala tu namjeru ulagaa, on banci daje potvrdu (investment letter) u kojoj potvruje navedenu obavezu.

4.1.3 Privilegovani plasman

Privilegovani plasman ili plasman po osnovu prava pree kupovine, kako se jo naziva, namijenjen je postojeim akcionarima koji, kod poveanja akcijskog kapitala, kupovinom novih akcija odravaju srazmijerno uee u vlasnitvu preduzea.

Pravo postojeih akcionara na kupovinu akcija nove emisije, srazmijerno broju akcija koje posjeduju pravo pree kupovine (preemptive right), ugraeno je u osnovne akta preduzea i sprijeava neregularno razvodnjavanje kapitala (dillution). Na ovaj nain se sprijeava da upravljaka struktura preduzea tendenciozno smanji vlasnike udijele postojeih akcionara.

4.2. Faktori cjena akcija

Na tritu akcija postoji veliki broj uesnika koji pokuavaju da predvide trendove cijena i stepena promjena, u blioj ili daljoj budunosti. Njihova procjena tendencije kretanja cjena akcija uglavnom se bazira na procjeni fundamentalnih uslova koji utiu na cjene. Ukoliko veina transaktora smatra da su osnovni ekonomski pokazatelji nepovoljni, akcije e kupovati i cijene e da rastu; u obrnutom sluaju akcije e se ubrzano prodavati, a njihova cijena e padati.

Sigurno da bi analitiari potvrdili zakonitost da, na dui rok, postoji vrsta korelacija izmeu stanja u privredi i kretanja cijena akcija. Uopteno govorei, tano je da cijene akcija rastu kada je stanje privredne konjukture povoljno, i da padaju kada je ekonomija slaba. Meutim, postoji bitna razlika izmeu trendova u kretanju opteg indeksa cijena akcija (grupe akcija) i cijena pojedinanih akcija. Zato je prilikom pokuaja da se predvidi kretanje cijena akcija, neophodno imati u vidu stanje i tendencije globalnih pokazatelja, s jedne strane, i stanje i tendencije sasvim odreene kompanije koja je predmet interesovanja, s druge strane, kako bi se lake donijela odluka o namjeravanom trgovanju na berzi.

4.2.1. Zarade

Po klasinoj teoriji o cijenama akcija, zarade ili profiti korporacija se smatraju najvanijim faktorom koji utie na cijene akcija. Investitori kupuju ili prodaju akcije u zavisnosti od oekivanih zarada. Poveanje zarada u odreenom vremenskom periodu, prouzrokuje poveanje cijena akcija. Prihod od akcija je odreen odnosom izmeu dividendi i trine cijene. Akcija moe donijeti prihod akcionaru samo zato to kompanija plaa dio zarade u obliku dividende, tako su poveane cijene akcije i prihod, odreeni veliinom zarade korporacije.[footnoteRef:18] [18: V. Dugali, Cene akcija, Stubovi kulture, Beograd, 2001]

Prema ovom stanovitu, nije od bitnog znaaja da li bi trebalo zadrati zaradu u kompaniji ili je pak isplatiti kao dividendu. Na koju god soluciju se kompanija odlui, akcionar dobija.

U prvom sluaju, ponovo investirani kapital u kompaniju dovodi do proirenja kompanije to obezbjeuje poveanje oekivane zarade, i zato u budunosti rastu i zarade i cijene akcija. Iako veliko reinvestiranje profita moe znaiti da e biti isplaena mala dividenda, akcionar je zadovoljan jer posjeduje naprednu akciju i ovakva politika se smatra dobrim pokazateljem razvoja. Naime, sve dok je profitna stopa povoljna, investirani kapital je korisno upotrebljen.

4.2.2. Odnos cijena zarada

Odnos cijena zarada se ve dugo koristi za merenje vrijednosti akcija. npr., ako se neka akcija prodaje po cjeni od 72$, a zarada po toj akciji iznosi 6$, kae se da se ona prodaje prema odnosu cijena zarada kao 12:1. U prolosti se odnos 10:1 smatrao standardnim, i prodaja akcija prema tom ili niem odnosu, smatrala se dobrom investicijom.

Za period od 55 godina, od 1935. do 1990. godine, odnos cijena-zarada na amerikom finansijskom tritu po Dow Jones Industrial Average[footnoteRef:19] je iznosio prosjeno 15:1. Meutim, danas se odnos cijena-zarada menja uz veliku uestalost i obim promjena. Izmeu 1935. i 1990. godine, odnos cijena-zarada se kretao u rasponu od 6 do 130. Odnos od 130 u 1982. godini je predstavljao greku koja je bila prouzrokovana izuzetno nepovoljnim zaradama, ukljuujui deficite nekoliko akcija u industriji, koje su znatno iskrivile dobijene podatke. [19: Dow Jones Industrial Average(NYSE:DJI, takoe poznat kaoDJIA,Dow 30ili, naformalno, kaoDow Jones indexilithe Dow) je jedan odindeksa vrijednosti dionicakoje je stvorioCharles Dow, urednikWall Street Journalai osnivaDow Jones & Company. Dow je stvorio indeks kako bi se moglo mjeriti trino kretanje industrijske komponente na amerikojburzi dionica. To je trini indeks u SAD koji i danas postoji. Danas se indeks sastoji od 30 najveih i najrasprostranjenijih javnih kompanija uSAD. ]

Sve vei broj analitiara je, na osnovu ove promjenljivosti odnosa cijena-zarada, zakljuio kako ovaj koeficijent ima slabu racionalnu osnovu i malu praktinu primjenljivost.4.3. Dividende

Mnogi investitori smatraju dividende faktorom koji je isto toliko vaan kao i zarade korporacija, dok ima i onih koji ovom faktoru daju prednost. Naime, razlog za davanje prednosti dividendama u odnosu na zarade je u tome to trenutna vrijednost dividendi ima veu vrijednost za akcionara nego budue zarade isplaene u dividenama, ak iako postoji potpuna sigurnost da e biti isplaene.Drugi razlog za davanje prednosti dividendama je to to su one konkurentne i opipljive, to odgovara narodnoj poslovici : Bolje vrabac u ruci nego golub na grani. S druge strane dividende imaju najmanji znaaj kod vrijednih akcija kod kojih je poveanje cijena veliko, te stoga one esto donose vei konaan dohodak nego tekue dividende. Smatra se da razvijena kompanija moe upotrijebiti novac produktivnije nego akcionar.Meutim, analize potvruju da su dividende, tokom vremena, pokazivale nestabilan i neprecizan odnos prema akcionarskim profitima.4.4. Prihodi od akcija

Uticaj dividende na izbor portpolija moe se prouiti i preko prihoda od akcija. Prihodi se dobijaju kada se podijeli godinja dividenda sa trenutnom cijenom akcija na tritu. Treba svakako naglasiti da investitor ne smije da mijea dividende ni prihod, sa prihodom od akcija, kod donoenja odluka pri kupovini akcija.

Berzanski prihodi, kao odnos cijena-zarada, omoguavaju jedan od najjednostavnijih testova za mjerenje vrhunca spekulativnih transakcija na tritu.

Prihodi od akcija pokazuju veliku varijaciju kod industrijskih akcija. Mnogi faktori, kao to su razvoj, status kompanije, dividendna politika, izvori novog kapitala, starost kompanije, popularnost kod investitora i rizik, objanjavaju ove varijacije. Pored ovih faktora, nesigurnost kompanije da prui dividende po trenutnoj stopi plaanja, esto je uzrok velikih prihoda, ak i u sluaju visoko rangiranih kompanija. Moe se zakljuiti da su akcijski prihodi, izuzetno znaajni u berzanskoj valorizaciji uspjenosti kompanija.

4.5.Diobe akcija i dividende

Dioba akcija (stock split) predstavlja operaciju kojom se sniava nominalna vrijednost akcija i na taj nain poveava broj emitovanih akcija. Diobe akcija i akcijske dividende esto djeluju kao stimulansi za odreivanje trine cijene akcija.

Osnovna svrha diobe akcija je smanjenje trine cijene akcija kako bi one bile dostupne veem broju kupaca. Praksa, meutim pokazuje, da je ova operacija, kao i isplate dividende u akcijama, praena i porastom dividende po akciji. To znai da se, u masi, poveava dividenda za vlasnike akcija. Npr., preduzee moe usitniti svoje dionice i to 2 akcije za 1 i ustanoviti dividendu od 1.20$ po dionici, a to je prije iznosilo 2.00$ po dionici. Dioniar koji je prije usitnjavanja dionica bio vlasnik 100 dionica, primio bi 200$ u novanoj dividendi godinje, a poslije usitnjavanja dioniar bi bio vlasnik 200 dionica i primio bi 240$ u dividendi godinje.

Zbog signalnog efekta, koji ima podjela akcija odnosno, zbog nagovetaja vee dividende, vrijednost akcije ne smanjuje se srazmijerno smanjenju nominalne vrijednosti, nego u manjem stepenu. Dioba akcija moe da rezultira viim cijenama akcija, jer se vjeruje da je praena dobrom zaradom ili vijestima o dividendi. Ako je to tano, uveanje cijene su opravdane oekivanim uveanjem zarada, a ne diobom akcija.4.6. Kamatne stope

Uticaj kamatnih stopa na cijene akcija je jedan od problema koji su najvie zaokupljali panju teoretiara i empirijskih istraivaa. U sreditu interesovanja uvijek su bila slijedea pitanja: da li promjene u kamatnim stopama donose promjene u cijenama akcija? Da li kamatne stope predhode promjenama cijena akcija? Da li trite dobro vri funkciju sniavanja kamatnih stopa i da li uspjeno predvia promjene kamatnih stopa.Naime, pojednostavljeno tumaenje uticaja kamatnih stopa na promet akcija svodi se na slijedei transmisioni proces: visoke kamatne stope stimuliu transaktore da slobodna sredstva usmjere u banke zbog sigurnog i solidnog prinosa; ulaganjem sredstava na tednju, privlai se kapital sa berze i smanjuje se tranja za akcijama; pad tranje doprinosi obaranju cijena berzanskog materijala, i obrnuto u sluaju sniavanja kamatnih stopa. Tako se uspostavlja obrnuto srazmijeran uticaj na relaciji kamatne stope cijena akcija.

Rezultati interakcijskih odnosa izmeu budetskih prihoda i berzanskog poslovanja omoguili su formulisanje stava da jeftin novac stvara fondove koji slue za spekulativne transakcije na berzi, po povoljnim kamatnim stopama. Transaktori mogu da pozajme velike koliine novca po niskim kamatnim stopama, i tako da ostvare velike zarade, zbog razlike izmeu prihoda od akcija koje posjeduju i cijene dnevnog novca, a cijene akcija e se poveati. U obrnutom sluaju, kada kamatne stope postanu visoke, a dnevni novac oskudan, smanjie se krediti zbog nepovoljnih kamatnih uslova i sniavanja profita, a cijene akcija e padati.

ZAKLJUAK

Hatrija od vrijednosti je pismena isprava kojom se njen izdavalac obavezuje da ispuni obavezu, koja je upisana na navedenoj ispravi njenom zakonitom imaocu. Hartija od vrijednosti je pismeni dokument ili isprava koja onom, koje posjeduje daje odreeno imovinsko pravo, koje se moe koristiti samo pod uslovom zakonskog vlasnitva nad tom hatrijom od vrijednosti. Da bi jedan dokument imao svojstvo hartije od vrijednosti, on mora biti izdat u pismenoj formi i u njemu mora biti inkorporirano pravo po osnovu dunoko-povjerilakih odnosa, koje se ne moe ostvariti ni prenijeti na drugog, bez same isprave. Hartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obeava isplata novca, kamate, zarade ili dividende.Akcija je hartija od vrijednosti koju izdaje akcionarsko drutvo (ili komanditno drutvo na akcije koje nae pravo ne poznaje), sa odreenom nominalnom ili raunovodstvenom vrijednou koja predstavlja dio njegovog osnovnog kapitala.Nominalnu vrijednost izdavanja (primarna prodaja - emisija - primarno trite) akcija (ili raunovodstvenu vrijednost za akcije bez nominalne vrijednosti) treba razlikovati od emisione vrijednosti izdavanja akcija (trina vrijednost izdavanja akcija koju utvruje upravni odbor u skladu sa zakonom). Izuzetno od pravila izdavanja (emisija) akcija po nominalnoj ili raunovodstvenoj vrijednosti ili iznad nje (za akcije bez nominalne vrijednosti), akcionarsko drutvo moe izdavati (emitovati) akcije ispod trine vrijednosti u nekoliko sluajeva odreenih zakonom.Akcija moe imati i vie vlasnika (nema ogranienja) - suvlanistvo akcija, u kom sluaju se shodno primjenjuju pravila koja vae za suvlasnitvo udjela (solidarna odgovornost, zajednicki punomonik, ali nema upisa u knjigu udjela, ve u knjigu akcija ako se vodi i postoji upis u Centralni registar hartija od vrijednosti).Klasa akcija odreuje se pravima koja su u njima sadrana, te polazei od ovog kriterijuma, akcije mogu biti: a) redovne (obine) i b) preferencijalne (prioritetne, povlaene).Redovne akcije su akcije koje daju ista statusna prava (pravo pristupa aktima i dokumentima drutva, pravo ucesca u radu skuptine drutva, pravo glasa u skuptini drutva - po principu, jedna akcija jedan glas, pravo podizanja individualne i derivativne tube, pravo informisanja itd.) i ista imovinska prava (pravo na dividendu poslije isplate dividende svim klasama preferencijalnih akcija, pravo na uee u raspodjeli likvidacionog vika poslije isplate povjerilaca i akcionara svih klasa preferencijalnih akcija, pravo preeg upisa akcija iz novih emisija akcija i zamenljivih obveznica, i pravo raspolaganja). Preferencijalne akcije jesu akcije koje njenim imaocima daju odreena povlaena prava u odnosu na imaoce obinih akcija. Ta povlasena prava mogu biti viestruka. Prvo, prioritetan karakter u isplati dividende u odnosu na obine akcije. Drugo, pravo prvenstva naplate iz ostatka likvidacione (ili steajne) mase nakon podmirenja povjerilaca.Zavisno od naina odreivanja imaoca akcije, mogu postojati akcije na ime i akcije na donosioca. Izbor izmeu ove dvije forme preputen je u principu samom izdavaocu, ako za odreene kategorije akcija nije samim zakonom odreeno da moraju glasiti na ime (akcije iz privatizacije, osnivake akcije - akcije prve emisije, akcije akcionara sa kojim je zakljuen ugovor o sporednim inidbama).

LITERATURA

N. Vignjevi-irevi, Berzansko poslovanje za menadere, Beograd 2008.M. Dedovi, Berzansko i bankarsko poslovanje, Via ekonomska kola Pe, Leposavi, 2004.M. L Fein, Securities activities of banks, New York : Aspen Publishers, 2011.R. Luki, Hartije od vrednosti - metodoloski aspekti, Izdavako preduzee Beograd, Beograd, 1995. M. Miovi, Berzanski poslovi i hartije od vrednosti Kragujevac 2002.V. Dugali, Cene akcija, Stubovi kulture, Beograd, 2000.Zakon o privrednim drutvima, lan 213. stav 7. Slubene novine Federacije BiH, br. 23/99, 45/00, 2/02, 6/02, 29/03, 68/05, 91/07, 84/08, 88/08, 7/09, 75/13)www.psinvest.rs 24.05.2015. 8.33. http://www.bond-invest.ba/dokumenti/zakon_o_vrijednosnim_papirima.pdfwww.harmonius.org/sr/publikacije/clanci/vuk_radovic/Pruzanje_finansijske_podrske/www.investopedia.com/articleshttp://limun.hr/main.aspx?id=23054http://www.fxlider.com/cr/edukacija/ahr_vrijednosni-papirihttp://www.croportal.net/forum/dionice/sto-su-dionice-38463/

2