1

PRELUD PR VENDLINDJEN TIME

Sa interesante, frymzuese shkrimet pr vendlindjen. Tek lexova shkrimet botuar tek gazeta e zons s Rrajcs Domosdova me dhan nj tundim t fort. M behet sikur dikush se largu m thrret, Ej, mos harro vend-lindjen, kthehu, nxito nxito, t ndiesh ern e bushit, ern e bredhit, t hash lajthi, thana, molle, kumbulla, t pish nga ajo raki kumbulle e fort q nuk e gjen n asnj vend tjetr, se ka ern e fshatit tnd, se ajo t rrzon n darke, por t ngreh n mngjes, nxitot ndiesh ern e luleve dhe cajit t malit t ecsh prseri n ato rrug, n ato qafa, n ata male, shtigje, rrpira apo dllinja, t zgjosh kujtimet e fminis, sepse njeriu nuk jeton pa kujtime Eja, ktu sht Meka jote Shikoje laboratorin m t prsosur t Natyrs Shqipetare aty fle e gjelbert nje bukuroshe Rrushi i Arte, Boronica e kuqe ( Vacinium Vitis Idaea. L).

Q nga Qaf Thana apo nga dogana e Rrajcs fshati im matet me sy por jo me mendje. Te part na kane thn se Rrajca fillon ketu, e vazhdon majtas dhe djathtas, Shebenik, Likopatherre, Struge Nuk e di cu b libri i kadastrs, ai para Turqis, ku ishin regjisrtuar t gjitha pishat, bredhat, ahet, lisat, lajthit, panjat, frashrit, qershit, mollt, kumbullat, ftonjt, dardhat, kajkushkat, bushet, gurt, dllinjat ku loznin zogjt, lepujt, mullanjat Pemt kan emera si njerzit, dhe i ruan zoti. Caji i malit t fshatit tim u shkul me rrenj, por era vazhdon t shperndahet npr bot, dhe t gjith pyesin kush e prodhon kt parfum e sa kushton. Caji i fshatit tim

Foto 1. Ne habitatin e Boronics s Kuqe

2

nuk ka kimikate, nuk sht vaditur me shi acid. Fshatart e mi ujin nuk e pijn me gota po me bucela, uji i fshatit tim tret gur, dhe con n zero kolesterolin

Bisedoj s largu me malet e larta t fshatit tim, me arat, bisedoj me Qafe Thann e ftoht, bisedoj me Krastn plote gur, shikoj Gjaslisin e sert. Te gjitha keto jane te Rrajcs, regjistruara ne kadaster shum vite para Turqis, regjur prej t ftohtit q nga koht parahistorike, para gjeologjike. T gjitha keto kan rn n mendime, po m thell n mendime ka ren Likopatherra atje n veri. Ktu posht Qaf Thana u kerkon viza gjith kalimtarve q kalojn pran Rrajcs, kurse Likopatherra atje lart aprovon.

Likopatherra ka nj fqinje t mir, ka Dardhn. Kjo sht Dardha e Rrajcs. Ju e dini fjalen e urt qe thot, para se t shikosh Diellin, shiko fqinjn. Aty pran zbret me kng lumi pr t cilin poeti thote se ai naten merr frym si gjja e

gjall. Kush tjeter vec poetit ka vesh t till? Dardha ka per rreth nje pyll t dendur.

Rrajcn s pari e bekoi Skenderbeu. A keni kaluar nn Harkun e Triumfit t Rrajcs? Nse e doni Rajcn shkoni vizitoni muzeun natyror t saj, Harkun e Triumfit Rrajc q sht atje lart n Skenderbe, tek Shkalla e Skenderbeut. Ajo sht nj lagje e Rrajcs. Provoni t kaloni mes atyre dy pllakave t lemuara q shikojn njera tjetrn, me at ngjyr mistike. Ato pllaka i ka lmuar vet Skenderbeu, ai kaloi ketej dhe bri at betejen e madhe q dihet nga historiant, kumbart e historive dhe betejave. Provoni ti perkedhelni me dor ato faqe pllakash t lemuara, do t ringjalleni, do rinoheni do bheni

Foto 2. liqen Likopatherra

3

t fort. Do dgjoni trokun e kuajeve t tij dhe me pas at himnin, o Rrajc e bekuar, lule-mjalte pr Skenderbeun

M pas Rrajcn e bekoj edhe Nn Tereza, shenjetorja e shekullit. Ajo u freskua me ujin e Rrajcs, dhe pasi veshtroj andej nga Likopatherra, tha fjalen UJE. Tani Rrajca sht dyfish e bekuar, dhe do t ndrtoj dy permendore t larta, para t cileve do t prulen udhetart e ardhur nga gjithe bota, ata do t pijne at uj t bekuar, se ju e dini si thote Bethoven, shpirti i njeriut sht si uji. Fshataret e mi me nj cekane t vogl ndrtuan Stambollin, Egjyptin Ja nj intervist me m t moshuarin e Rrajces:

Nj jet me ekiin dhe me ndrtimet - bashkbisedim me 95 vjearin nga Rrajca, Vesel Bexhet Coka

Xha Vesel, ju urojm 95-vjetorin e lindjes dhe jet t gjat. Jeni nj nga t moshuarit e Rrajcs duam t dim dika m tepr pr jetn tuaj?

Un jam nga lagjja e Cokajve, n kufi me lagjen e Cukut. Un kam dy djem dhe nj vajz. Deri n kt mosh kam punuar n fshat me at pak

Foto 4. Harku i SknderbeutFoto 3. Lndina Dardh (Shebnik - Jabllanic)

4

tok e pak blegtori q kishim. Aty rreth vitit 1938-1939, kur erdhi Italia me nj grup shoksh nga Rrajca filluam pun n Tiran me Shoqerine Stasoli, n ndrtime. Kam punuar n ndrtimin e Pallatit t mbretit Zog dhe e mbaj mend si sot. Kemi ndrtuar 333 dhoma atje tek kodra si quhet tani Pallati i Brigadave. Kam punuar me shoqrin Italiane SALCINO q shtronte rrugt dhe ndrtonte ura e pallate. At dit q erdhi Duja me Viktor Emanuelin ne na rreshtuan dhe po prisnim t vinte makina. Na thoshin se duhet t brtasim e thrrasim Rroft Duja, Rroft Italia e t duartrokasim. Ne kshtu vepruam. N kto aste u dgjua nj krism pistolete. Un e pash me syt e mi at djalin q qlloi se isha shum afr tij. Iu drodh dora dhe plumbat ran posht n tok. Nuk e mbajti dot mir pistoletn, u plagosn nja dy-tre veta e u b nj rrmuj e madhe. Arrestuan disa persona. Ne na pyetn si shoqri q punonim dhe nuk dinim se far t thoshim, se nuk e njihnim at q qlloi dhe pse qlloi. N vitin 1947 pasi mbarova detyrimin ushtarak u ktheva n fshat se isha i martuar. Jam dekoruar me medaljen e lirimit dhe kam dshmi e certifikata t ndryshme nga ushtria. Pas lirimit nga ushtria un meq isha usta, fillova dhe punoja n ndrtim..

Kur sht ndrtuar vija e lumit q shrben edhe n ditt e sotme pr vaditje dhe far dini pr ndrtimin e saj?

N vitin 1845 sht br vija e ujit. Pr ndrtimin e vijs s lumit sht ngritur fshati dhe n krye t puns ka vn si prgjegjs Mahmut Bogdanin nga Guri i Koklit, n Polic. Ka qen dhe Ramadan Bogdani. Tregojn se si e lidhte litarin pas trupit pr t punuar n vij kur pjesa e vijs ishte n shkmb. Mahmut Bogdani mblodhi miqt nga Ohri dhe theri dy a tre qe. Hidhnin lekt n shami. Miqt hidhnin florinjt n shami pr ndihm.

Bije ne mendime. Fshatart e mi me cekan, me qysqira, me sharra, paskan lindur t bjn t lumtur t tjert, po jo vetn e tyre. N maje t Qafe Thans ndricon nj reklam me drita neon, ndersa makinat nuk pushojn, zbresin npr ato kthesa t forta, dhe pushojn tek uji tunelit. Nga nj makin zbrete nj Rrajcar i kthyer nga kurbeti i largt dhe shikon fshatin e tij me kurreshtje E meriton krahina e vendlindjes sime t bhet nj atraksion turistik, duket se thot. Dhe kt gj jo vetm e ndjejn shum banor aty, por dhe shenjat jan se gradualisht po bhet e till.

5

Dy fjal lexuesit

Shkrimet prmbledhse sensibilizuese, t japin knaqsin e ndrrs nn dritn e s ardhmes. Lexuesi fillimisht ndrron e pastaj zgjedh rrugn pr ta kthyer prfytyrimin n realitet, kshtu dhe ky botim, nxit ndrrn e boronics, grshetuar me mbrojtjen e ekosistemit n trsin e vet, vjeljen dhe marketimin e prodhimit natyror, me prmirsimin dhe kultivimin e programuar bujqsor, prdorimet dhe prpunimet e thjeshta t produktit me przgjedhje specifike kulinare e mjeksore. Si t gjitha shkrimet e botimet e ksaj natyre, edhe ky trajtim ka brenda vetes dilemn e auditorit t gjer, gjuhs s thjesht e t kuptueshme dhe volumit t vogl dhe, mendojm se nga autori sht zgjidhur drejt. Esht synuar e realizuar nj prshkrim i ekosistemit, q nxit marketingun me mundsin pr ekoturizm malor. Me shpresn q t ndikoj n mnyr ndihmuese lexuesin.

Shqipria ka resurse t pashtershme, si rrallkush. Mirpo t gjitha kto, duan njohje, duan prezantim n t gjitha format e mundshme, duan propaganduar, duan edhe mbshtetje financiare, me qllim q njeriu t mos e braktis kt vend, sepse ai sht i begat, sht tej e tej i mbushur plot me flori. Prkundazi, ai duhet t bhet i dobishm pr vete dhe pr t tjert. Tregu i brendshm dhe ai i jashtm, sidomos ky i fundit, do t jen burim pr t siguruar t ardhura. Kto resurse jan t jashtzakonshme, por q ne nuk po ua njohim ende vlerat. Prandaj, ta ndrtojm ekonomin n at mnyr q t na jap at q duam, t na siguroj t ardhura monetare. Vetm kshtu do t mundim t krijojm nj nivel jetese t barabart me Evropn. Madje, t arrijm ato nivele q t mund t jemi t lakmueshm nga Perndimi, i cili, si e dime t gjith, ka krkesa t mdha pr tregun. Nse ne do t bhemi t ndrgjegjshm pr mundsit e pashtershme q kemi n ekonomi, n bujqsi n mnyr t veant, kam bindje se pr 3-4 vjet vndi yn bhet ai q duam, sidomos do t kemi dyndje t papar nga turistt ...

Prof. dr. AHMET OSJA

6

Foto 5: Nga ekosistemi Shebenik Jabllanic

7

BORONICA E KUQE

Veorit botanikeFamilja: Ericaceae Statusi: VU (Alb) Identifikimi: Shkurre

gjethembajtse, 8 - 30cm e lart, me gjethe lkurore. Lulet vile skajore, nga 3 - 3.5 s bashku, t bardha ose me lara t kuqe. Fruti i pjekur ka ngjyr t kuqe. Kronologjia: Circumbor. Habitati: Pyje halorsh Shkaqet e rrezikimit: Gjenden vetm individ t rrall n arealin e prhapjes. Masat: Ka nevoj pr mbrojtje individuale e ligjore. Mund t kultivohet si shkurre zbukurimi n parqet e qyteteve malore. Vendndodhja: Rritet n Qaf Ligate (Qarrishte) Librazhd (1400 m lartsi), Mali i Shebenikut (1900 m lartsi), sidomos n zonat e ahut, n livadhe e deri n zonat subalpine. Sipas Prof. Mustafa Demiri (Flora Eksursioniste e Shqipris), sht shkurrez 10 30 cm e lart, me gjethe lkurore, gjithmon t blerta, me buz t prveshura, nga posht t blerta t hapura, me pika gjndrore t tjedukshme. Lulet trndafili ose t bardha, t grumbulluara n maj. Fruti rrushk i kuq. Gjendet n shkmbinj e vende gurishtore t Shqipris s Veriut.

Foto 6. Boronica e kuqe pas ngricave

8

Foto7: Prshkrimi botanik

Foto 8: Lulja e Boronics s kuqe

9

BORONICA E KUQE EVROPIANE

Njihet edhe si rrushi i maleve ose rrushi i art. Esht shkurre frutore, lartsia e s cils shkon 30 - 35cm dhe sht gjethembajtse (gjithnj jeshile). Gjethja sht e zgjatur, me ngjyre jeshile t elt, e lmuar nga sipr, ndrsa faqja e poshtme ka ngjyr t verdh me njolla t murrme. Faqja ansore sht pak e dhmbzuar, ndrsa maja e gjetes e rrumbullaket. Lulja sht globoze - shtambore, me ngjyr t bardh dhe vendoset n lavare. Fruti sht rrushk me forme subsferike, me ngjyr t bardh para pjekjes dhe t kuqe kur piqet. Frutat e boronics s kuqe jan t tharta dhe vetm pas ngricave t para mblsohen.

Boronica e kuqe evropiane gjendet n lartsit 1000 - 2000 m mbi rrafshin e detit, n pyjet halore dhe shkurrishte. Gjendet me pakic edhe posht pyjeve t ahut dhe bredhit.

N Gjermani e Poloni prej vitesh ka filluar jo vetm kultivimi i ksaj specieje, por dhe krijimi i kultivarve t rinj. N Poloni jan krijuar t till me lartsi mbi 60 cm, t cilt kan kaluar provat e para eksperimentale dhe kan filluar t kultivohen n siprfaqe t gjera. N kushte natyrale nga 1 ha me boronic t kuqe merren rreth 150-260 kg fruta t freskta, ndrsa nga e kultivuara rendimenti pr nj bime ka arritur rreth 140 g dhe ai pr ha deri 5600 kg. Pesha mesatare e 100 frutave shkon 29 30 g. Ndr kultivart me fruta t mdha e prodhimtari t lart boronice t kuqe prmendim: Korealle,Erntedank, Erntekrone dhe Ernesegent, t seleksionuar n Gjermani. Shum cilsor e me prodhimtari t lart sht edhe Masovia, i seleksionuar n Poloni. Kjo specie shumzohet me rizoma,

Foto9: Fruti i Boronics s kuqe

10

shpatulla rrnjsh, t cilat mbillen n toka acide, n largsi 10 x 25 cm, pra rreth 400 mije bim/ha, mbulohen me tallash, hala pishe, torf ose lvore drursh halor. do tre vjet bhet plehrimi i toks me plehra kimike (NPK). Prve mbjelljes direkt n vendin e prhershm, rizomat, shpatullat e rrnjve, mund t mbillen fillimisht n fidanishte, n arka plastike, ku mbahen dy vjet, pastaj t rrnjzuarat mbillen n vendin e prhershm. N fidanishte ose n arka si substrat prdoret torfa, halat e pishs, tallashi i haloreve, t prziera me dh e me plehra kimike e organike, pasi kjo specie zhvillohet vetm n terrene acide.

PrmbajtjaFruti prmban rreth 80 % uj, glukozitin myrtilin, rreth 7 % tanin,

5-20 % lnd pektinoze, acide organike, limonik e malik, 23,73 mg % vit C, vit B kompleks, 3,6 9 % mg provitamin A. Gjethet prmbajn 6 21 % tanin, 0,4 - 1.5% arbutin, rreth 1% glukozit myrtilin, 2 % neomintilin, rreth 1 % hidrokinin, flavon, orikolin, kuercitin, kariofilin, mirtilorozen, urzon. Prmban edhe antracianozide e te tjera acide organike, si laktik, sucinik, citrik, kilonilik dhe nj enzim speciale, arbutaci, acid pikrik. Gjethet prmbajn edhe kripra minerale, kalcium, fosfor, magnez, hekur, bakr, mangan dhe kobalt. Sipas farmakopes, komponimet m t rndsishme jan: antociani, delfinidina, cianidina, petunidina e malvidina, glukozitet, mbi 15 komponime.

Veprimet farmakolologjikeN jetn e prditshme prdoret pr mjekim dhe si ushqim. Si shihet

nga prmbajtja shum komplekse e gjetheve dhe e frutave, boronica sht nj laborator pr organizmin, i jashtzakonshm me prbrjen

Foto 10. Boronica e Kuqe n kufijt e brezit t Pishave dhe Ahut

(Prroi i Peshkut)

11

kimike biologjike dhe nj laborator natyror, q askush nuk mund ta realizoj artificialisht. Pr vet prmbajtjen e taninit, ka efekt shum t mir pr mjekimin e diarres, si dezinfektant urinar dhe intestinal, pr trajtimin e diabetit, mjekimin e rregullimeve t t parit, etj. Pra gjen prdorim pr mjekimin e smundjeve t syve, mjekimin e enve te gjakut dhe mbrojtjen e tyre. Prdoret n mjekimin e retinopative, t shkaktuara nga diabeti. Rregullon shikimin dhe kjo u vrejt pr her t par n Luftn e Dyt Botrore. Kur pilott e nj kompanie bombarduese i prdorn shum boronicat, u pa se kishin vshtrim m t qart se pilott e tjer. U vrtetua se anticianozidi i boronics vepron mbi enzimn retinike, n mnyr t veant dehidrogjenazen, duke rritur shpejtsin e rigjenerimit t pigmentit retinik dhe duke prmirsuar t parit. Kan edhe veprim t mir antiagregant piastrinik, duke mbrojtur ent e gjakut nga ndryshimet, kryesisht nga dietat iperlipidike. Po ashtu, kan efekt cikatrizant n ulerat e stomakut dhe t duodenit, duke nxitur prodhimin e protoglikanit, n shtresat e mukozs gastrite, q vjen nga radikalet e lira. Shrben pr te reduktuar lirimin e proinflamatorve dhe ndihmon n nxitjen e biosintezs s mukopolisaharideve.

Nga prvoja klinike, sht vrtetuar se gjethet e boronics kan efekt diuretik dhe dezinfektues intestinal. Prdorimet e saj jan n retensionin e urins dhe n atonit vezikulare, cistitet, uretritet, hipoglicemizantet. Esht par ulja e glukozs n urin te diabetikt. Ka veprim

tonifikant, kryesisht tek t moshuarit dhe n shoqrimin e terapis imunostimulante, n inflamacionet kronike, n kanalet digerente; n anoreksi, dispepsi, meteorizma e n dobsi t prgjithshme. Vera e kuqe, e prgatitur nga frutat e boronics, ka efekt antibakterik, n trajtimin e diabetit, si gargar n faringjite e stomatite, si dhe kundr majasllit. Antracianozidet e boronics kan veprimin e vitamins P dhe, si e till, sht e vlefshme n trajtimin e rregullimeve t qarkullimit t gjakut dhe n dmtimin e kapilarve, q vjen nga faktor t ndryshm, nj nga t

Foto 11. Boronica e kuqe gjithnj e gjelbr

12

cilt sht edhe diabeti. Prdoret sidomos n hemorragjit e retins (tipit diabetik).

Koha e vjeljesGjethet mblidhen n qershor e Korrik dhe thahen n hije. Frutat

mblidhen n Gusht, thahen dhe ruhen n en qelqi, larg drits. Duhet br kujdes, sa her t merren pr prdorim, duke par se mos kan zn myk.

PrdorimiFrutat e boronics mund t konsumohen t freskta, por edhe t

prpunuara, si marmelat apo suko. Dekokt: 5 g n 100 ml uj, dy tri gota n dit. Gjethet prdoren n form aji, q prgatitet, duke zier dy lug kafeje gjethe n nj got me uj. Pihet dy her n dit.

Kshilla: Lypset kujdes q t mos ngatrrohen me fruta t tjera, q mund t jen edhe helmuese, si p.sh. M. palustre. Kujdes, kur i merrni frutat nga t tjert ... Q t shohsh mir dhe t ruash syt, haje boronicn e freskt. Kur nis ta prdorsh kundr nj smundjeje apo rregullimi n organizm, pr siguri, konsultohu me specialistin. Luftoje diabetin, duke e prdorur boronicn n ver, pr 30 dit.

Veprimet kryesore: - Veprim n syt + + + - Veprim pr mbrojtjen e kapilareve + + + - Veprim mbrojts n stomak + + - Veprim pr uljen e glicemise + +

Sipas literaturs amerikane, ekstrakti i nxjerr nga frutat e boronics s kuqe mund t ul rrezikun e vdekjes s qelizave t trurit, pas goditjeve n tru. Nga provat e kryera n kafsh eksperimentale, ka dal se vdekja e qelizave t ekspozuara ndaj ekstraktit t boronics s kuqe ka qen dy her m e ult se ajo e qelizave t paekspozuara. Edhe studime t tjera kan treguar se boronica e kuqe luan rol n ruajtjen e shndetit, sidomos t sistemit kardiovaskular, pasi ndikon n rritjen e nivelit t kolesterolit t

Foto 12. Recel Boronice- ushqim me vlera t mdha

13

mir, si dhe t antioksiduesve n gjak. Boronica e kuqe ka veti medicinale. Ajo sht e pasur me vitamina t ndryshme t tilla si vitamin C dhe A, si dhe minerale. Ajo ka gjithashtu nivele t larta t kaliumit.

Studimet kan treguar se boronica e kuqe ka efekt pozitiv kundr infeksioneve bakteriale t traktit urinar. Ky frut gjithashtu pengon bakteret q t shumohen n muret e kanalit urinar. Boronica e kuqe lufton ulceat dhe eliminon rrezikun e smundjeve t ndryshme t dhmbve dhe mishit t dhmbve. Boronica sht e mbushur me bioflavonoide, t cilat veprojn si nj antioksidant q parandalon plakjen e organizmit, kan efekt pozitiv n ent e zemrs dhe gjakut, dhe sht efektive kundr disa llojeve t kancerit, si kanceri i gjirit dhe kanceri i zorrs s trash. Pr shkak t niveleve t larta t vitamins A, sht e mir n rikthimin e shikimit dhe sht i prshtatshm pr diabetikt, sepse ul nivelin e sheqerit n gjak.

Frutat jan mjaft t thekshm dhe prdoren n disa forma, komposto, lng ose shurup. N Suedi e Norvegji, bifteku sht shrbyer tradicionalisht me lng mishi dhe salc boronice. Nj mblsir tradicionale suedeze sht lingonpron, prbr nga dardha t freskta, t ziera n lingondricka (kungull lingonberry) dhe pastaj ruhen n dardhinfuse lingonberry. Kjo ishte praktik e zakonshme n koht e vjetra, sepse ishte mnyr e thjesht pr t ruajtur dardht. N Finland, nj qull i br nga frutat, sht gjithashtu popullor.

FAR SYNOHET ME KULTIVIMIN PRAN ABITATIT T BORONICS SE KUQE

T nxitet zhvillimi i formave t ndryshme t turizmit t qndrueshm: ekoturizmi, turizmi kulturor, turizmi sportiv, turizmi familjar, agroturizmi, etj.

T rimkmben e nxiten praktika tradicionale t qndrueshme n sektort e prodhimit: bujqsi, peshkim, etj.

T nxitet praktikimi i aktiviteteve tradicionale t qndrueshme ekonomike, si p.sh., artizanati, kulinaria, bletaria, etj.

T nxitet praktikimi i aktiviteteve inovative t qndrueshme social-ekonomike (ndryshe nga tradicionalet), si p.sh. kultivimi i bimve mjeksore, etj.

T nxiten e promovohen aktivitete tradicionale kulturore e

14

argtuese, si p.sh. festat tradicionale, etj. T nxitet rritja e vlers se produkteve lokale; T arrihet informimi dhe ndrgjegjsimi i komuniteteve lokale

dhe/ose grupeve t caktuara t interesit pr ruajtjen dhe prdorimin e qndrueshm t resurseve natyrore.

Projektidet q do t ken avantazh n przgjedhje duhet t prmbushin dy parimet e mposhtme:

T jen t qndrueshme n koh dhe t jen t replikueshme. T gjenerojn vende pune dhe zhvillim social.

Foto13: Pamje nga krahina e Rajcs

Foto 14 Vendet e mbrojtura t testimit t kultivimit n Rajc

15

BORONICA E KULTIVUAR

Boronica, deri von sht rritur vetiu npr male, ndrsa tani ka filluar t kultivohet n mnyr t organizuar dhe kultivuesit e saj nga viti n vit po i shtojn siprfaqet e mbjella. Prvoja e tyre tregon se ajo tek ne gjen kushte t mira, kultivohet leht dhe jep t ardhura t knaqshme. Kultivuesi i boronics, Flurim Shala, nga Juniku, i cili merret me kultivimin e saj q prej tre vitesh, tregon se sht i knaqur. N fillim t ksaj veprimtarie, m ka prkrahur me fidan dhe me kshilla teknike programi Mundsi t reja pr Bujqsi, thot ai. Me frutat e boronics s kultivuar ai tashm ka dal n tregun vendas. Jam i knaqur me shitjet, por bujqve u duhet nj prkrahje m e madhe, thot ai. Shitjen e kam npr tregje e markete t Rrafshit t Dukagjinit, po dhe n komuna t tjera, tregon Shala. N Komunn e Junikut jan t mbjella 4 ha me boronic dhe pritet q vitet e ardhshme kjo siprfaqe t rritet, pasi kultivimi i ksaj bime ka mjaft leverdi. Por

Foto 15. Ekspedita n krkim t materialit gjenetik t Boronics s Kuqe pr kultivim

16

boronica e kultivuar arrin deri 10 ha kryesisht n komunat e Rrafshit t Dukagjinit, si Deani, Juniku, Gjakova, Shtrpca e Gjilani. Sipas zyrtarve t Ministris s Bujqsis, Pylltaris dhe Zhvillimit Rural t Kosovs (MBPZHR), do vit do t prkrahen kultivuesit e bimve t imta. Sipas tyre, t gjith fermert q kan nj hektar tok t punuar, do t prkrahen me nga 300 euro. Pra, kultivimi i ksaj bime nga viti n vit po shtohet n mjaft komuna t Kosovs. Prandaj, e shohim me vend t sjellim n vmendje t fermerve kultivues disa njohuri pr teknologjin e kultivimit t boronics.

Boronica, n natyr, n form t egr, haset n viset malore dhe mendohet se gjendet n rreth 130 lloje. N vendin ton ka shum pak njohuri dhe prvoj pr kultivimin e saj, praktik q ka nisur nga viti 2010 dhe siprfaqja e mbjell ka ardhur n rritje. Boronica me habitus t lart e ka prejardhjen nga SHBA, ku arrin lartsin 3- 4,5 m dhe mund t kultivohet me sukses n toka t lagshta, n lartsi t mdha nga rrafshi i detit. N siprfaqe m t madhe ajo kultivohet n Kanada, Holand, Angli, Zeland e Re, Australi, Zvicr, Belgjike e Gjermani. Mbjellja e siprfaqeve t reja me kt bim do t krijonte nj baz t mir pr angazhimin e nj numri t madh t fuqis puntore, madje edhe n komunat e Kosovs, q kan kushte t prshtatshme pr kultivimin e ksaj bime mjaft t leverdishme nga ana ekonomike. Ja disa nga krkesat e boronics s kultivuar, q duhen patur parasysh nga kultivuesit e saj: Temperatura Boronica krkon nj sasi t caktuar dhe shprndarje t nxehtsis gjat tr periudhs s vegjetacionit. Kultivart m prodhues, prballojn temperaturat e ulta, deri 28C, me kusht q qafa e rrnjs t jet e mbuluar me bor. Rrnja sht e ndjeshme dhe ngrin n 12 deri 14C. N mnyr q lulzimi dhe shum procese t tjera biologjike t kryhen normalisht sht e nevojshme q boronica gjat dimrit t kaloj nj periudh me temperatur m t ult se 7C. Pas periudhs s qetsis dimrore, kultivart e boronics jan t ndejshm ndaj ndryshimeve t temperaturs, sidomos kur bien nga + 5C gjat dits n 7C gjat nats. Ngricat e vona pranverore nuk jan krcnuese, pasi boronica lulzon relativisht von.

Temperaturat e ulta dhe shuma jo e mjaftueshme e tyre ndikojn q frutat t mos piqen uniformisht apo edhe t mos piqen fare; si ndodh edhe kur temperatura shkon mbi 300 C, sidomos gjat lulzimit

17

dhe pjekjes s frutave dhe nse zgjasin shum. Uji dhe lagshtia e ajrit Pr zhvillim normal dhe marrjen e rendimenteve t larta e cilsore, sht e nevojshme q gjat vegjetacionit bimt e boronics t ken lagshti t mjaftueshme n tok (70 - 80 %) dhe lagshtia relative mesatare e ajrit te t jet 75 %. Periudha kritike pr lagshti jan fazat e lulzimit, rritjes dhe pjekjes s frutave, si dhe faza e formimit t sythave frutore pr vitin e ardhshm. Rendimente m t larta merren n zonat me mbi 800 mm reshje n vit dhe mbi gjysma e tyre t bien si duhet gjat vitit. Nse shuma javore e reshjeve gjate vegjetacionit sht me pak se 20 50 mm sht e nevojshme t bhen ujitje. Shenja t mungess s lagshtis jan skuqja e gjetheve, lastar t dobt, lidhje e pakt e frutave dhe rnie para kohe e gjetheve. N vij deri te tharja e bimve. Kjo vjen pr shkak t ndrtimit specifik t sistemit rrnjor, i cili sht shum I cekt. Masa me e madhe e sistemit rrnjor gjendet n thellsi 15 - 40 cm. Sistemi rrnjor i boronics nuk ka qime thithse, por bimt furnizohen me uj dhe lnd minerale nga toka me ndihmn e mikorizave specifike. N tokat e tharta dhe n temperatura t larta, sistemi rrnjor nuk sht n gjendje t siguroj lagshtin e nevojshme dhe bimt dmtohen. Boronica nuk duron as sasit e larta t lagshtis n tok.

Drita Boronica sht bime dritdashse, por duron edhe hijezime t rralla. Drita rrall paraqitet si faktor pengues pr kultivimin e saj, prve rasteve kur mbillet afr bimve me trup t lart apo edhe mbillet shum dendur, si dhe kur nuk zbatohet teknologjia e saj.

Toka N krahasim me pemt e tjera me fruta t imta, boronica ka krkesa t veanta pr tokn. M t mira jan tokat e lehta, pjellore, t shkrifta dhe t kulluara, me aciditet 4.3 4.8, por mund t kultivohet me sukses edhe n toka me pH 4 5.2.

Faktort orografik Boronica mund t kultivohet me sukses n vende me lartsi t ult mbidetare, por mundet t shkoj edhe n lartsi 1000 m. M mir jan pozicionet veriore, me pjerrsi t vogl e ajrim t mir. Gjat kultivimit duhen shmangur rrafshinat dhe siprfaqet e ekspozuara ndaj rrymave t forta ajrore, t ftohta apo t ngrohta. Boronica e zakonshme sht prcjellse natyrore e haloreve. tokat e lehta, pjellore, t shkrifta dhe t kulluara, me aciditet 4.3 4.8, por mund t kultivohet me sukses edhe n toka me pH 4 5.2.

18

Mbjellja Boronica mbillet n toka t prgatitura mir. Kshillohet mbjellja n kanale, mbjellja n leh dhe ajo n gropa. Mbjellja e vjeshts ka prparsi, pasi bimt gjat dimrit sigurojn lagshti t mjaftueshme, bimt kan fillim m t hareshm t vegjetacionit dhe rriten e zhvillohen m shpejt. Boronica e mbjell n vjesht rritet m shpejt dhe jep prodhim m t shpejt, q n vitin e tret. Drejtimi i rreshtave kshillohet veri - jug. Distanca e mbjelljes varet nga bujshmria e fidanit dhe zakonisht shkon 1 3 m dhe thellsi 40 cm. Mbjellja bhet me dor dhe n mnyr t mekanizuar. Kujdesi dhe mirmbajtja e bimve Vitin e par bhet kujdes, pr t prgatitur bimt pr prodhim. Kto masa kan t bjn me mihjen dhe harrjen me dor te barerva t kqija, ujitjen dhe mbrojtjen nga dmtuesit e smundjet. Kryhen gjithashtu, plehrime, ujitje, mulerim, krasitje, etj. Krasitja duhet t filloj pas vitit t katrt nga mbjellja, kur largohen degt e deformuara nga qafa e rrnjs s kaubs, eliminim I degve t thyera e t dmtuara. Boronicn e prekin shum patogjen e dmtues, t cilt i shkaktojn dme t mdha, prandaj krkohet kujdes pr mbrojtjen e bimve.

Vjelja e frutave Zgjat pr nj periudhe kohore 6 - 8 jave, n varsi t kultivarit, q mund t jet i hershm, mesatarisht i hershm dhe i von. Secili kultivar vilet 3 7 her, do 5 7 dit. Frutat e boronics nuk jan t ndjeshme si ato t mjedrs apo manoreve t tjera. Frutat e boronics tregtohen pr tu konsumuar t freskta por edhe mund t konservohen n tretsir 50 % sakaroz apo edhe t ngrihen.

19

EKOSISTEMI I TREVS S RRAJCS

Zona e Mbrojtur e Rrajcs, bn pjes n Parkun Kombtar Shebenik Jablanic. Kjo zon, si krahin malore qendrore, m von sht rajonizuar si pjes Juglindore n territorin e Shqipris. Malet dhe kodrat e ksaj zone kan pak a shum t njjtn lartsi mbi rrafshin e detit dhe ndrpriten nga disa prrenj e lugina; kjo ka br q terreni n kto bjeshk t jet i thyer dhe mjaft i ashpr.

Zona natyrore e mbrojtur e Rrajcs shtrihet n nj siprfaqe t prgjithshme prej 4700 ha, nga t cilat, siprfaqe pyjore 3680 ha, siprfaqe kullosore 930 ha, siprfaqe ujore 10 ha dhe shkmbore 80 ha. Zona e Mbrojtur prfshin malin e Shebenikut dhe nj pjes t malit Jabllanic Belic, t cilat ndrpriten nga lumi ose prroi, q bashkon ujrat e ktyre bjeshkve.

Kto ujra, pasi grumbullohen, kalojn posht fshatit Bardhaj, ku devijojn, marrin drejtimin e Bushtrics dhe bhen pjes e lumit Shkumbin. Maja me e lart e zons, sht ajo e Reshps (2262 m), pastaj ajo e Shebenikut (2251 m), ajo e Fursit (2194 m), ajo e Dupks (2137 m), ajo e Buturakut (2050 m) dhe kuota m e ult (2029 m) prroi i Peshkut e lugina e prroit t Artinit dhe lugina e prroit t Skalavs.

Foto 16. Liqenet akullnajor Shebenik Jabllanic

20

Sipas studimeve gjeologjike, kjo zon bn pjes n zonn tektonike Gramoz-Mirdit. Shkmbinjt kryesor jan serpentinitet dhe baziket, n masivin e Shebenikut, n ann e majt t lumit t Bushtrics, si dhe glqerort, shkmbinj sedimentar t masivit t Jablanics, n t djatht t ktij lumi ose n lindje t zons. N sasi t pakta ka edhe depozitime aluvionale. N kt zon takohen dy tipe tokash: T murrme pyjore, q zn 82 % t siprfaqes dhe kafe t kuqrremta, 18 % e siprfaqes. Tokat e murrme pyjore jan me thellsi mesatare, lgusha shkon 2 - 5 cm dhe n pjesn m t madhe sht e dekompozuar. N kto toka jan instaluar pyje ahu, pishe, bredhi e mshtekne. Ndrsa tokat kafe t kuqrremta jan kryesisht t cekta, pa lgush dhe n to jan instaluar pyje lisi (dushku), si dhe shkurre, midis t cilave rriten dllinja e kuqe dhe ajo e zez, bushi, etj. N kt zon malore, gjenden gjithashtu, aji i malit, sherbela, dafina, trndelina, kaia, zgorrofeta, zambaku dhe lule t tjera. N luginn e Kovanikut rriten shum edhe trendafili i egr, manaferra e thana. Zona e Mbrojtur bn pjes n zonn klimatike mesdhetare malore, nnzona mesdhetare malore lindore. Mbizotrojn errat, q fryjn nga veriu dhe verilindja. Temperaturat mesatare vjetore n pjesn e ult shkojn 7 10C, ndrsa n pjesn e lart 2 6C. Temperaturat m t ulta absolute lvizin nga minus 10 deri minus 15C (n dimra shum t ftoht edhe deri minus 20C. Sasia vjetore e

Foto 17. Lartsit mbi 2200 m n Parkun Kombtar

21

reshjeve shkon 1300 - 1800 mm, trashsia e dbors n zonn e ult shkon deri 60 cm, n at t deri 2 m e n vende t veanta edhe deri 3 m. Zona natyrore e mbrojtur ndodhet n basenin ujmbledhs t lumit Bushtric, i cili n kt zon ka prurje t mdha (gjatsia totale brenda zons sht 18.5 km dhe jasht saj 7 km, deri sa derdhet n Shkumbin). N zallishtet e lumit, t krijuara nga grryerja e toks, gjende bimsi (rrapi, shelgu, etj.). Ajo q e bn t veant kt lum sht prania e ujrave t pastra e t mbla, duke krijuar mjedise jetese trofts s malit (Salmo truta), si dhe lundrzs, dy specie q aktualisht rrezikohen pr tu zhdukur.

Prrenjt kryesor, q derdhen n lumin Bushtric, jan: Prroi i Moravs e ai i Kunjit, prroi i Peshkut, prroi i Artinit, prroi i Skalavs dhe ai i Shurit t Zi. N kt zon (n Likopater) ndodhen 8 liqene, n shpatin lindor t malit t Shebenikut. Ata jan vendosur n fundin e nj kompleksi akullnajor dhe ndahen njeri nga tjetri me depozitime moremike e shkmbinj njrresore. Thellsia e ktyre liqeneve shkon disa metra, kan uj t ftoht e shum t pastr. Gjat dimrit liqenet ngrijn n siprfaqe dhe krijojn nj shtres t fort (t trash) akulli, mbi t ciln vendosen shtresa dbore, e cila qndron deri sa fillon shkrirja e akullit, n pranver. Kto liqene kane bukuri t rrall. Tre prej tyre, q njihen me emrin liqenet e Rrajcs, kan siprfaqe m t madhe dhe ndodhen n shpatin lindor t Shebenikut, posht majs s Fursit.

Foto 18. Ekosistem i Krahins s Rajcs

22

Pasaporta e Rrajcs Nisur nga synimi q t rinjt dhe fmijt t njohin sa m mir

vendlindjen e tyre, malet, lumenjt, liqenet, pyjet e livadhet, tokat e punueshme dhe bimt q mund t rriten, perimet e frutat, kafsht e shpendt shtpiake e t egra, si dhe veorit klimatike t ksaj zone, po japim shkurt pasaportn e Rrajcs. Sipas ndarjes administrative t derisotme, Rrajca sht Komun e Rrethit t Librazhdit, Qarku Elbasan. Ka qen qytet i lasht Ilir dhe thirrej me emrin Kostrian. Pika doganore (Qaf Than), q lidh Shqiprin me Maqedonin, nga viti 1914 e deri m 1956 ka qen e Rrajcs. Pas vitit 1956 u hoq nga administrimi i fshatit Rrajc istitucioni i dogans, por toka mbetet n pronsi t komunitetit t Rrajcs. Pik tjetr doganore, nga viti 1924 e deri m 1939 ka qen ish-posta e e vendosur matan Gurit t Koklit (Posta e Zogut).

Vshtrim gjeografikKomuna e Rrajcs nga veriu kufizohet me Qarrishtn e Kuturmanin.

Skaji m verior sht Gropa e Komuns, matan posts s Zogut, duke kaluar Gurin e Koklit. Nga jugu ka fshatin m jugor, Katjelin, i cili kufizon me Golikun dhe Pojskn. Nga lindja kufizohet me Pogradecin,

Foto 19. Zona e ult Rajc

23

skaji m juglindor sht Guri i Haxhi Kamberit, i njohur q nga viti 1800. Nga verilindja kufizohet me Maqedonin, skaji m verilindor jan Gropat e Coks, regjistruar pr her t fundit m 1913, q figurojn t regjistruara edhe nga regjistrimi i br m 1947 nga komiteti i fshatrave t bashkuar, prfaqsuar nga G. Bogdani, R. Karaj e N. Abdullari, t cilat ekzistojn edhe sot t patjetrsuara, n Komunn e Strugs (Maqedoni). Nga jugu Rrajca kufizohet me qytetin e Prrenjasit. Kufijt e skajshm jan tokat e R. Beqos, i cili ndan me tokat e fisit t Karriqve. Skaji tjetr sht kasollja e N. Bogdanit tek spitali i Prrenjasit. N momentin e shprbrjes s kooperativs (1991) Komuna prbhej nga kto fshatra dhe kto siprfaqe toke ar: Rrajca (282 ha), Sutaj (165 ha), Sknderbe (77 ha), Bardhaj (80 ha), Urak (93 ha), Kotodesh (339 ha), Katjel (433 ha), Prrenjas (214 ha), Rashtan (220 ha). Pemtore ka pasur Prrenjasi (35 ha) dhe Kotodeshi (10 ha). Pyje ka patur gjithsej 1575 ha dhe kullota 1353 ha. Pyjet, kullotat, lumenjt e prrenjt zinin s bashku 5000 ha.

Rrajca, si tham, bn pjes n Qarkun e Elbasanit dhe prfshihet n territorin e Parkut Kombtar ShebenikJablanic. Prandaj, pr t njohur disa nga vlerat e ktij Parku me resurse t rralla, n vijim po sjellim nj material t shkurtr, prgatitur nga inxh. Fatmir Brazhda, i cili prej disa kohsh drejton sektorin e Zonave t Mbrojtura n Qarkun e Elbasanit.

Qarku i Elbasanit n territorin e tij ka tet Zona t Mbrojtura, dy prej t cilave jan parqe kombtare (Shebenik - Jablanica dhe nj pjes e PK t Tomorit, q kap Gramshi), gjithsej 40 284 ha. N lidhje me atraksionet turistike, mund t themi q kto zona kan vlera t veanta ekologjike, peizazhistike, kulturore e artistike dhe tradita n pritjen e vizitorve apo turistve. ZM si Polisi, Sopoti, Stravaj, Dardha, jan siprfaqe pyjore t paprekura, q ruajn trashgimin biologjike dhe t biodiversitetit, prandaj shpesh bhen objekt studimi nga njerz q merren me natyrn. Ndrsa ZM Kuturman e Qaf-Bushi jan konsideruar si habitate pr zhvillimin e fauns, me kushte t prshtatshme pr shtimin e kafshve t egra. Ndrsa Shebenik - Jablanica sht nj nga atraksionet kryesore t qarkut, sepse ka larmi t madhe resursesh ekoturistike, ku mund t prmendim gjeomonumentet e natyrs (Shpellat Eremite, 1300 vjeare), shpellat karstike, t pasura me stalaktite e stalagmite, Liqenet glaciale (akullnajore), pyjet e bredhit (A. alba), pyjet e ahut (F.

24

sylvatika), pranin e panjs (Acer sp), mshtekns (B. pendula), alpet n Shebenik, si dhe shum lloje endemike autoktone. Fauna, me pranin e rrqebullit, ariut t murrm, trofts s lumit (Rrapun e Bushtric) etj.

Po ashtu, vende m t vizitueshme jan Stebleva, Qarrishta, Hotolishti dhe Rajca, ku dhe ka pasur vizitor e turist gjat vers. Por, lypset nnvizuar se infrastruktura sht akoma shum e dobt, sepse pas shpalljes Park n vitin 2008, ka pasur shum pak investime, pr t mos thn fare, sidomos pr sa i prket brjes s njohur t ktij fakti dhe informimit t gjer, nprmjet tabelave orientuese, qendrave t informacioni pr vizitort, vendpushimeve n natyr, faqeve t internetit, etj. Pa prmendur pastaj se rrugt kryesore t Parkut jan t paasfaltuara dhe t dmtuara. Akomodimi pr vizitor apo turistt akoma sht n fazat e para. Nevojiten rritje kapacitetesh pr kto siprmarrje, n mnyr q ata t jen t aft pr krijimin e kushteve sa m t prshtatshme pr akomodim, ushqim e rekreacion. Mungesa e guidave, hartave treguese, fletpalosjeve etj., sht nj tjetr problem pr funksionimin e Parkut. Mediat lokale apo kombtare nuk bjn aq sa duhet pr reklamimin apo promovimin e Parkut, vetm n disa raste kur i marrim privatisht mund t bjn kronika pr parkun. Parku Kombtar i Ekosistemit Shebenik - Jablanic shtrihet n verilindje t vendit ton, n kufijt e administrimit pyjor t Librazhdit. Me vendim t Kshillit t Ministrave ai sht shpallur Park Kombtar me vlera t larta ekoturistike, n prshtatje me konventat ndrkombtare pr shtimin e siprfaqeve t mbrojtura. Ai ka nj siprfaqe t prgjithshme prej 33 927 ha, ku pjesn kryesore e zn pyjet, pastaj kullotat, tokat bujqsore e ato joprodhuese, shkmbore, si dhe trojet.

Kufijt e tij jan:- N veri: Pika e takimit t rrugs auto Librazhd - Steblev me rrugn

Librazhd - Dorz, ura e lumit Rapun, pran fshatit Zagosht, shkalla e Lunikut, fshati Llange, Fush Studen. Kufiri verior ndjek rrugn e fshatit Borov, prroin e Zallit t Klenjs, ndrpret rrugn auto Steblev Klenj dhe pika kufitare Shkmbi i Shqipes. - N lindje: Maqedonia (Jablanica), Shkmbi i Shqipes, vijon prgjat kufirit shtetror, Maja e Radacit (2 081 m), Qafa e Kruqit (2 132 m), Shpella e Ariut (2 030 m), Qafa e Kokelit (1 883 m), Maja e Reti Kurors), Maja Varri i Mariks,

25

Maja e Kallkanit, Qafa Rinas (1 404 m). - N jug: (Komunat Rrajc, Quks, Hotolisht, Qendr), ndjek kurrizin dhe rrugn pr kmbsor n drejtimin Qafa e Polics (maja Kryqi Mjet), kalon te Qafa e Gjasht Lisave, ndjek rrugn pr kmbsor, Maja e Skurs. - N perndim: (Komunat Lunik e Steblev), zbret kurrizin, ndrpret lumin e Bushtrics, vijon n Maja e Trestenikut, Maja Varri i Plaks, ndjek rrugn kmbsore pr n fshatin Bozgar-Kokrev, ndrpret prroin e Hotolishtit, ngjitet kurrizit, kalon prgjat rrugs Dorz - Librazhd, deri te pika e takimit me rrugn auto Librazhd Steblev. Parku Kombtar Shebenik - Jablanic ndahet n katr nnzona ruajtjeje e administrimi:

a) Zona qendrore (14 046 ha), e shnuar n hart me ZQ, prfshin habitatet kryesore natyrore. Ajo prcaktohet si zon me vlera t larta pr natyrn e biodiversitetin dhe n t zbatohet shkalla e par e mbrojtjes, q siguron territor t pashqetsuar.

b) Zona e prdorimit t qndrueshm (5 253 ha), e shnuar n hart me ZPQ. N kt zon prfshihen habitate pyjore e kullosore, pothuaj natyrore, prreth zons qendrore, pr t ciln ajo shrben si zon buferike. N kt zon lejohen veprimtari ekonomike sezonale (kullotja, grumbullimi i bimve mjeksore e prodhimeve t dyta pyjore), t cilat nuk cnojn integritetin ekologjik t ekosistemit dhe ushtrohen vetm me leje mjedisore. N kt zon zbatohet shkalla e

Foto 20. Kufijt e Parkut Kombtar Shebenik - Jabllanic

26

dyt e mbrojtjes. c) Zona rekreative (2 209 ha), e shnuar n hart me ZR, prbn

zonn me mundsi rekreative, n natyr t hapur, n prputhje me funksionet e zons s mbrojtur, vlerat ekologjike, t peizazhit dhe vlerat turistike e kulturore. N kt zon prfshihen pjest pyjore, kullota, livadhe e toka bujqsore n Letm, Fush Studn e Steblev.

d) Zona e prdorimit tradicional (12 420 ha), e shnuar n hart me ZPT, ku mundsohet vazhdimi i veprimtarive tradicionale dhe ekonomike e ku mund t ushtrohen veprimtari t reja, vetm me leje mjedisore dhe pr rastet e trashgimis kulturore, me leje t ministrit t Turizmit. N kt zon prfshihen territoret bujqsore, ujore e pyjore, ato rreth qendrave t banuara, kryesisht t prdorura nga banort. N t zbatohet shkalla e katrt e mbrojtjes. N zonn e Parkut shtrihen rreth 60 % e Njsive Vendore, t cilat edhe pse jan t interesuara pr zhvillimin e Parkut, nuk kan politika t qarta pr koordinimin dhe zhvillimin e aktiviteteve. DSHP e rrethit dhe nuk ka kompenteca ose sektor t veant pr shrbime n Park. Ndrsa nismat lokale komunitare pothuaj mungojn, ashtu si edhe organizatat mjedisore jan t pakta. Edhe infrastruktura e Parkut sht e dobt, duke pasur parasysh rrugt auto, telekomunikacionin, akomodimin apo edhe kampe lodhse.

Flora dhe fauna. Kto vlera jan t shumta, si flora e fauna, edhe peizazhet turistike, me pyje t lart ahu, bredhi, pishe t zez, dushqesh, shkurresh e llojshmri e pasur bimsie barishtore. Vlera t veanta ka hidrografia, me lumenj, prrenj, liqene artificial, burime (gurra) dhe pellgje ujore karstike. Fauna sht e pasur me lloje t shumta, por nj pjese jan t rrezikuara, si rrqebulli, kaprolli, dhia e egr, etj. Lloje t tjera, qe hasen, jan: derri i egr, gjeli i egr, thllza e malit, grifsha dhe disa lloje harabelash. Po ashtu,ka shum lloje zvarraniksh e amfibsh (peshq) n lumenj e liqene, etj.

Turizmi. Turizmi n kt zon akoma sht n fazat e para t zhvillimit. Vizitort mund t jen m t shumt e t organizuar, pasi kjo zon e parkut, prve vlerave turistike ka edhe pasuri kulturore e tradita t hershme. Ka mjaft monumente natyrore, t shpallura apo jo, q mund t vizitohen nga turistet, studiuesit, etj. Prmendim psh,

27

Fshatin Llange me shtpi karakteristike me mure guri, trekatshe, shumevjeare; Kishn e Koshorishtit, ndrtuar n nj shpell n shek. II para ers son; liqenet karstike Shebenik, liqenin e Fush Studnes, Vlaskn, Fushn e Dorzit, Bredhin e Fush Kuqes, Rrapin e Taksimit, Shkalln e Sknderbeut, Gurrn e Ariut etj. Ne kt zon komuniteti organizon mjaft aktivitete social-kulturore tradicionale, pothuaj n do fshat, pasi secili ka t veanta. Kostumet popullore tradicionale ndryshojn n disa fshatra, po ashtu edhe kngt e vallet popullore. Festat kryesore q zhvillohen n kt zon jan: Festa Dorez, fest mjaft e madhe, me aktivitete kulturore tradicionale n terren natyror. Po ashtu, festa e Shngjergjit n Steblev, ajo e Qarrishts, ajo e Rrajces, e Lunikut, etj.

Pr atraksionet turistike mund t themi q kto zona kan vlera t veanta ekologjike, peizazhistike, kulturore e artistike dhe tradita n pritjen e vizitorve apo turistve. ZM si Polisi, Sopoti, Stravaj, Dardha, jan siprfaqe pyjore t paprekura, q ruajn trashgimin biologjike dhe t biodiversitetit, prandaj shpesh bhen objekt studimi nga njerz q merren me natyrn. Ndrsa ZM Kuturman e Qaf-Bushi jan konsideruar si habitate pr zhvillimin e fauns, me kushte t prshtatshme pr shtimin e kafshve t egra. Ndrsa Shebenik - Jablanica sht nj nga atraksionet kryesore t qarkut, sepse ka larmi t madhe resursesh ekoturistike, ku mund t prmendim gjeomonumentet e natyrs (Shpellat Eremite, 1300 vjeare), shpellat karstike, t pasura me stalaktite e stalagmite, Liqenet glaciale (akullnajore), pyjet e bredhit (A. alba), pyjet e ahut (F. sylvatika), pranin e panjs (Acer sp), mshtekns (B. pendula), alpet n Shebenik, si dhe shum lloje endemike autoktone. Fauna, me pranin e rrqebullit, ariut t murrm, trofts s lumit (Rrapun e Bushtric) etj. Po ashtu, vende m t vizitueshme jan Stebleva, Qarrishta, Hotolishti dhe Rajca, ku dhe ka pasur vizitor e turist gjat vers. Por, lypset nnvizuar se infrastruktura sht akoma shum e dobt, sepse pas shpalljes Park n vitin 2008, ka pasur shum pak investime, pr t mos thn fare, sidomos pr sa i prket brjes s njohur t ktij fakti dhe informimit t gjer, nprmjet tabelave orientuese, qendrave t informacioni pr vizitort, vendpushimeve n natyr, faqeve t internetit, etj. Pa prmendur pastaj se rrugt kryesore t Parkut jan t paasfaltuara dhe t dmtuara. Akomodimi pr vizitor

28

apo turistt akoma sht n fazat e para. Nevojiten rritje kapacitetesh pr kto siprmarrje, n mnyr q ata t jen t aft pr krijimin e kushteve sa m t prshtatshme pr akomodim, ushqim e rekreacion. Mungesa e guidave, hartave treguese, fletpalosjeve etj., sht nj tjetr problem pr funksionimin e Parkut. Mediat lokale apo kombtare nuk bjn aq sa duhet pr reklamimin apo promovimin e Parkut, vetm n disa raste kur i marrim privatisht mund t bjn kronika pr parkun.

Shqipria ofron vende t mrekullueshme edhe pr turistt e natyrs dhe t jets rurale, nse ata do t zgjedhin t vizitojn hanet dhe bujtinat shqiptare, t cilat mund t gjenden nga veriu n jug t vendit.

Etnografia e RrajcsPara viteve 90 n Rrajc ka pasur nj muze, n hyrjen kryesore

t t cilit t prshndeste nj burr me veshjet popullore t Rrajcs dhe nj nuse me ksuln t mbushur me shahina e rupa t argjendt, xhybja e qndisur me te nga mjeshtr popullor vendas, kmisha e holle pala-pala, e bardh si dbora, rripi me xhixha, q vendosej mbi skutn e bardh (nuset) dhe t zez (plakat), jeleku me tre-katr rreshta sumbulla me ngjyra t ndryshme dhe ansoret me fije argjendi. Jeleku me pare dhe raftet q mbrthehen posht gjoksit dhe gjat krcimit n valle japin tinguj me ritmin e saj. Xhoka e prpunuar me shajak q

Foto21: Folklor i pasur i krahins s Rajcs

29

prodhohej nga vendasit. Qesikja me sfond t bardh n mes dhe fije vishnje, t lshuara posht. Peshtamalli vendosej n nj krah t mesit, anash dhe posht xhybes.

Jo pak ne sy bien orapet e leshit t grave, t cilat punohen me shtiza para ngjyrosjes s fijeve t leshit, tjerr me kujdes, me furkn e prgatitur enkas pr t dhe boshtin e gdhendur prej dru ahu ose bredhi. Element tjetr jan opingat prej lkure lope t regjur me kripe. Ato thureshin nga vet grat vendase me rripa t holl dhe bheshin rretra (kshtu quheshin). Pra, si shihet, kostumi rrajcar krkon nj staf t tr zanatinjsh pr tu prgatitur. Kjo tregon se artizanati n Rrajc (Kostrican, si quhej n kohn e qytetrimit ilir) ka qen i zhvilluar. Mandej nuk mund t quhej katund ai q nuk kishte mulli, kovahan dhe nj tregtar, q merrte e drgonte mallra jasht tij. Rrajca shquhej edhe pr kuvendin e burrave. Edhe sot quhet nj vend n RrajceSutaj, kuvend ku mblidheshin burrat dhe digjnin mrit, si thot msuesi i shquar i ksaj zone, Sami Bogdani.

INVENTARI I SPECIEVE BIMORE ENDEMIKE NE ZONEN SHEBENIK-JABLLANICE

N Parkun Kombtar Shebenik Jallanic shum bim jan t rrezi-kuara dhe krkojn mbrojtje strikte si: tisi (Taxus baccata), panja e malit (Acer platanoides), mlleza (Ostrya carpinifolia), bliri (Tilia platyphyllos), sanza (Gentiana lutea), salepi (Orchis albanica), ajdsi alpeve (Laburnum alpinu), crocusi (Crocus dalmaticus), zam-baku Shqiptar (Lilium albanicum), boronica (Vaccinum mirtyllus), Boroica e kuqe (Vac-cinium vitis idaea L.) aj mali (Sideritis rae-seri), mshrekna (Betula pendula), manush-aqja e dukagjinit (Viola ducadjinika), genista endemike (Genista hassertiana).

Lulja endemike dhe e rrezikuar e Parkut Kombtar Shebenik Jabllanic (atje ku bora z

dborn)

Foto 22: Lilium albanikum (Zambaku

Shqiptar)

30

1. Dixhitalis Lanata (Lulegoteza)2. Dryopteris filix-mars (Fier mashkulli)3. Ephedra distaka (Gjynjes)4. Fraxsinus exselsor ( Frasheri i zi)5. Fritillaria messanensis (Fritillaria)6. Gentiana Lytea (Saneza)7. Gymnospernum shqipetarum (Lulehelmi)8. Helichkrysum plikatum (Trendelina)9. Hyoscyamus niger (Patellxhan i eger)10. Jaseminum frutikans (Fule)11. Juglas regia (arra)12. Juniperus comunis (Dellinja e zeze)13. Juniperus eexcelsa (Foje)14. Juniperus foetidisima (Venje e bardhe)15. Laurus nobilis (Dafina)16. Latus cytisoides (Thyepula)17. Lycium europaeum (Harvaline)18. Mathiola tricuspidata (Pllatke trithimthore)19. Juniperus oxycedrus (Dellinja e kuqe)20.Origanum vulgare (Rigonii rendomte Caj i eger)21. Paucratium maritimum (Zambaku i detit)

Foto23: Inventari i bimeve endemike n malet e Kuqe (ku prfshihet Parku Kombtar Shebenik Jabllanic)

31

22. Picea abies (Hormoqi)23. Prunus cerasifera (Kumbull qershi mbajtese)24. Prunus vebi (Bajame e eger)25. Quercus ilexs (Ilqera)26. Salvia oficinalis (Sherebela)27. S ambukus nigra (Shtogu i zi)28. Sambukus racemosa (Shtog i kuq)29. Sarcopoterium spinosum (Dorevate)30. Satureja Montana (Trumeza)31. Sideritis raeseri (aj mali)32. Tanacetum cinerariifolum (Lulepleshti)33. Tilia platyphylus (Bli gjethegjere)34. Vaccinium uliginosum (Boronice qeni, begjithje)35. Vacinium vitis-idaea (Rrushi i arte i maleve, Thrasheger e malit,

Boronica e kuqe)36. Valeriana oficinalis (Heraqina mjeksore)37. Viburus tinus-indes (Shkurre zbukuruese)38. Viscum album (Veshtull)39. Adiantumcapillus-veneris (Fier krajesh, shapkezi)40. Baldellina ranukulaides (Zhabina)41. Butomus umbellatus (Bliqen,Kullojse)42. Caltha palustris (Lepushter)43. Claelium mariscus (Kladi marsik)44. Hydrocharis marsus-ranae (Lapagreth)45. Marsilea quandrifolia (Marsilie katergjethese)46. Numphar lutea (Bar i pezmes)47. Numphae alba (Likon i bardhe)48. Numphoides peltata (Nimfoide shqytake)49. Osmunda regalis (Osmude mbreterore)50. Phyllitis scolopedrum (tjegollore)51. Ranuculusfontanus (Zhabine e krojeve)52. Ranuculus lingua (Zhabine gjethe gjuhe)53. Sagittaria sagittifolia (Sagitare gjethe shigjete, shtange)54. Salix fragilis (Shelg i brishte)55. Salix triandera Shelg trithekesh) 56. Solananthus scardicus (Solanante e sharrit)

32

57. Trapa natans (Arre uji)58. Typha shutleorthi (shavar i shutleurthit)59. Achillea frasii (Barpezmi i Frazit)60. Aconitum lamarcii (Akoni i Lamarkit)61. Alkanna corcyrensis (Alkana e Korfuzit)62. Alcana scardika (Alkana e sharrit)63. Alysoides urticulata (Alisoid qeskor)64. Alyssum bertoloni ( Serice e Bertolinit) 65. Acuilegia dinarica (Kanil qyqe dinarike)66. Arabis allioni (Arabes e Alionit)67. Arabis bryoides (Arabes myshkngjeshun)68. Arctostaphyllos alpines (mollezogu, rrushi i alpeve)69. Arenaria serpentine (Arenare e Piskupatit)70. Asperulla skutellaris (Ngjyre shqutake)71. Aster albanikum (Asteri shqipetar)72. Asyneuma comosiforme (Asineum balukengjeshun)73. Athamantha macedonika (Athamantha e maqedonise ) 74. Athamantha turbith( Athamantha e Turbithit )75. Aubrieta intermedia (Aubriete e ndermjetme)76. Barbarea balcana( Barbare ballkanike, barbaroza)77. Biskutella leavigata (Biskutelle)78. Lilium albanikum (Zambaku Shqipetar)