Prof. dr milan matić

neoliBeraliZaM i kriZa deMokratske javnosti1

I

Javno mnjenje i javnost, u istorijskom i političkom smislu nastaju počev od XVIII veka, uporedo s pojavom posebne sfere javnosti, odnosno strukturnim rascepom druš-tvene celine na javno i privatno. Oni se uobličuju kao posebno “polje napetosti između građanskog društva i države” (Habermas), čijim se posredstvom dve pomenute sfere opet povezuju u otvorenom procesu artikulacije (obelodanjivanja) interesa i zahteva društva. Završetak tog procesa su različite državne i političke odluke, koje postojećem sistemu daju neophodnu legitimaciju i funkcionalnu sposobnost. Ovo “propuštanje” bezbrojnih i po sebi neprepoznatljivih impulsa iz društvene sfere kroz medijum javnosti, uslov je da se liberalno društvo, (čiju strukturu sačinjavaju relativno izolovane i nezavisne jedinke i društvene grupe), konstituiše kao samosvesna opštost i delotvorna politička volja, na osnovama “prosečnih interesa” građanstva. Po toj političkoj opštosti, suprotnosti i stihijni procesi koji vladaju u privatnoj, odnosno tržišnoj sferi, održavaju se u funkcionalnoj rav-noteži, u granicama opštevažećih normi i načela do kojih se dolazi u javnoj sferi i to do-brim delom baš pomoću javnih debata (parlamentarnih i vanparlamentarnih), pa prema tome i pomoću javnosti i javnog mnjenja. Javnost i javno mnjenje su ovde moćna poluga za postizanje ravnoteže između javne i privatne sfere, pri čemu je prva izvedena iz druge, odnosno iz sinteze zajedničkih interesa privatnih vlasnika i njihove tržišne konkurencije. U tom smislu moderni analitičari su u javnosti i javnom mnjenju prepoznali jedan vid “ideologije srednjih klasa u njihovom istorijskom usponu” (Mils).

Kao deo civilne kulture liberalnog društva, “javni duh” je neodvojiva atribucija građanskog mentaliteta, ukorenjenog na privatnom preduzetništvu i posedničkom in-dividualizmu. Zajedno sa vrednostima ličnog poduhvata i protestantskom etikom rada, odricanja i sticanja, duh javnosti predstavlja unutrašnju pokretačku snagu čitave jedne epohe rane i srednje faze kapitalističkog razvitka u Evropi i Severnoj Americi. U pred-liberalnim, zatvorenim društvima, mogli su da se pojave samo rudimenti ili surogati javnosti i to pretežno kao lokalno artikulisana “mišljenja sredine” i sastavnice sfere mora-liteta u funkciji kontrole i korigovanja individualnog ponašanja kolektivnim shvatanjima i normama. U ranom liberalizmu, međutim, javnost se sa politički subjektiviranim gra-đaninom kao svojom “glavnom figurom”, kao i sa pratećim institucijama zaštite njegovog

1 Ovo je jedan od poslednjih, neobjavljenih, tekstova prof. dr Milana Matića, pisan septembra 2006. godine za monografiju Čovek i politika. Monografija će krajem 2007. godine biti štampana kao četvrta knjiga izabranih radova u izdanju Instituta za političke studije. Tekst članka je autentičan, sa uobičajenim redaktorskim intervencijama priređivača Milana Jovanovića.

Udc 329.12:321.7321.7:32.019.5

430 Fakultet političkih nauka, Godišnjak 2007

nezavisnog društvenog i političkog statusa (sud, vlada, itd), podiže na stupanj političkog faktora koji igra jednu od ključnih uloga u održavanju postojećeg društvenog poretka. Treba zapaziti ulogu javnosti i javnog mnjenja u difuznoj društvenoj kontroli državnih i drugih javnih institucija i organa, ali i druge funkcije javnosti, među kojima je naročito značajna njena ekonomska funkcija. Poznato je da se moderna štampa razvila iz poslov-nih biltena koji su informisali o ponudi i tražnji na pojedinim delovima svetskog tržišta, naročito u Holandiji, Engleskoj i drugim zemljama evropskog Zapada u kojima je najpre nastala liberalna privreda i liberalna demokratija. Bitno u tom pravcu je stalno širenje in-formacijskog prostora, kao glavne poluge ekonomske ekspanzije i privrednog saobraćaja uopšte. U tom razvojnom toku, uz otvorenost i prozirnost tržišta i političke scene, javnost i javno mnjenje su još i značajan podsticajni faktor razmene dobara i interesa i postepene globalizacije privrednog tržišta.

Građansko društvo ranog i kasnog liberalizma obuhvata troslojnu strukturu soci-jalne organizacije: društvo - politička zajednica - država. Njihovi glavni socijalni akteri su građanski individuum (čovek, bourgeois), građanin (politički čovek, citoyen) i birokratija kao socijalni supstrat države, o čijoj je genezi i odnosima temeljno raspravljao Hegel u svojim političkim spisima. U toj strukturi politička zajednica je glavni posredujući deo i spona između društva i države (pri čemu društvo treba da je premoćnije, ili bar u ravno-teži s državom). “Srednji nivo” sačinjavaju pre svega razni oblici slobodnog organizovanja i udruživanja (stranke, interesne grupe, sindikati i sl), izborni sistemi i procesi, kao i jav-nost i javno mnjenje sa sve razvijenijom medijskom mašinerijom. Pomenute tri sfere su relativno autonomne, a medijaciona struktura ili politička zajednica (“autonomno civilno društvo”), omogućuju razmenski proces između opšteg i posebnog, odnosno funkcioni-sanje postojećeg sistema na principima “povratne sprege”.

Ova opšta i sažeta razmatranja o istorijskom poreklu i izvornoj ulozi liberalne jav-nosti i javnog mnjenja, neophodna su za razumevanje kasnijih transformacija zapadnog društva, ali i uloge javnosti u manje razvijenim zemljama savremenog sveta. Uočljivo je, pre svega, da javnost i javno mnjenje u svetu, u izvesnom smislu dele istorijsku sudbinu liberalizma i liberalne demokratije, pa se i faze njihovog razvoja mogu upoređivati s peri-odima uspona i padova liberalne političke kulture i liberalnog etosa, pre svega u matičnim zemljama i “kolevkama” liberalne demokratije. S druge strane, istorijska iskustva i teorij-ska istraživanja su otkrila da nema društava sa trajnijim oblicima “demokratske ravno-teže”, ukoliko u njihove političke sisteme nisu ugrađeni određeni elementi, institucije i tekovine liberalne demokratije. Vitalnost tzv. mešovitih oblika demokratije objašnjava se upravo uspešnim kombinovanjem sistemskih elemenata i onih vidova političke kulture koji omogućuju prisustvo i delovanje kako elemenata socijalne, tako i tekovina liberalne demokratije. To je jedna od savremenih potvrda davnašnjih saznanja o najboljim učincima sistema “umerene jednakosti”, o čemu je govorio još Aristotel. Današnje dileme demo-kratskog razvitka u svetu vezuju se za stalna kolebanja između dva ekstrema: totalitarne ili populističke demokratije na jednoj i liberalne demokratije (naročito u vidu tzv. demokra-tije ljudskih prava, koja se danas kao model uporno nameće svima i svakome), na drugoj strani. Analitičari, koji na Zapadu govore o liberalnoj demokratiji kao “kraju istorije” ili konačnom obliku demokratskog uređenja svih društava (Fukujama), ne samo da previđaju

431M. Matić: neoliberalizam i kriza demokratske javnosti

uspešna istorijska iskustva socijalne demokratije u pojedinim (skandinavskim) zamljama, već i potcenjuju različite opasnosti lakog sklizavanja liberalnog optimizma u razne forme retoričkog i lažnog liberalizma, čiji je politički govor samo spoljašnja etiketa i način pred-stavljanja veoma protivrečnih, pa čak i lažnih demokratskih sistema. Zbog svega toga, po-stavlja se pitanje: u kojoj su meri i oblicima autentična liberalna demokratska tradicija, a s ovom i demokratska javnost i javno mnjenje, očuvani u savremenim političkim sistemima? Kakvi su i u čemu koreni savremene krize demokratskih odnosa u svetu i kakve su njene implikacije za stanje liberalnih vrednosti, pa i javnosti i javnog mnjenja?

II

Izvori krize i slabljenja demokratske uloge javnosti u savremenom društvu, koji se mogu pratiti već od početka XX veka, pre svega su u unutrašnjim strukturnim tran-sformacijama građanskog društva. Izrastanje korporativnih monopola ekonomske i po-litičke moći, informativna dominacija najrazvijenijih metropola, iscrpljivanje prostranih nerazvijenih delova sveta, s pratećom ideološkom korupcijom medija u službi svetskih centara, samo su deo procesa koji dovode do najnovije faze otvorene zloupotrebe javnosti i javnog mnjenja za jednostrane političke ciljeve “novog svetskog poretka”. Produbljena analitička evidencija otkriva, s druge strane, da u razvijenim zemljama sa nekadašnjom dužom liberalnom tradicijom, već duže vremena ne prestaje proces potiskivanja autono-mnih i protivtežnih snaga demokratskog i kritičkog otpora rastućem uticaju tehnobiro-kratskih i arkanskih centara vlasti, čiji se ciljevi, upravo zbog nedemokratskih sadržaja, moraju opravdavati ili prikrivanjem ili (što je sve češće slučaj) otvorenim fabrikovanjem, deformisanjem i razaranjem demokratske javnosti i javnog mnjenja. O toj vrednosnoj inverziji i nedemokratskoj instrumentalizaciji javnosti u korist moćnih političkih mo-nopola u svetu, dato je dovoljno sadržajnih teorijskih iskaza u radovima H. Markuzea (Marcuse), J. Habermasa (Habermas), a od naših pisaca, u studijama Lj. Tadića. Veštačko proizvođenje i lansiranje javnog mnjenja po modelima industrijske, serijalne produkcije društvene svesti, preusmeravanja i dirigovanja ostacima kritičkog mišljenja, kontrolisanje i neutralisanje nekadašnjih središta autonomne protivteže tehnobirokratskoj vladavini, tipični su simptomi pretvaranja liberalne tradicije u pseudodemokratsku savremenost. Na marginama ove krize javljaju se razni oblici populističke “tehnologije vladanja masama”, razmrvljenim i iznutra nepovezanim mnoštvom, koje se više ne može konstituisati u au-tentičnu javnost sposobnu da osujeti totalitarno (medijsko) prodiranje otuđene politike u društveno tkivo. Nastaje jedno novo mitsko stanje u kojem “mentalno naoružavanje masa” i programirano medijsko kloniranje “publike”, postaje prvo i najmoćnije sredstvo političke vladavine. Informacije postaju prvi i najvažniji izvor sveukupne društvene moći, a iskušenja vladanja i dominacije posredstvom medija, kako na unutrašnjem, tako i na svetskom planu (u borbi za svetsku prevlast), dobijaju neodoljivo privlačnu snagu za vla-dajuće i sve druge političke grupacije. Pretvaranje građana i publike u objekt, u puki pred-met manipulacija, sve više odvaja politiku od napora za uspešnijim rešavanjem nagomi-lanih društvenih problema. Zvanična politika postaje pragmatska i retorička, a politička dostignuća i merila kvantitativna i formalna, do stepena na kojem se već uveliko stiže do

432 Fakultet političkih nauka, Godišnjak 2007

krize upravljačkih sposobnosti država i političkih elita koje ih vode. Neodgovorno izjed-načavanje demokratije i stvarnog demokratskog angažmana sa njihovim propagandnim i retoričkim medijskim “ekvivalentima” dovelo je do “nepodnošljive lakoće” političkog vladanja i duboke krize demokratskog etosa. Štaviše, u takvoj situaciji sve je češći slučaj da posednici nove političke i svetske moći nastoje da teret odgovornosti za stanje i bu-dućnost sopstvene zemlje i naroda, prenose na druge narode i države. Nije slučajno da je danas jedna od glavnih političkih tema ona koja se odnosi na krizu političkog vođstva i političke vizije budućnosti. Odsustvo političke strategije i doslednosti, odsustvo etičkih obzira i sve veća agresivnost svetskih moćnika, krojenje političkih odluka u užim i odvo-jenim domenima i nesposobnost da se merama dnevne politike dođe do pravih i dubljih demokratskih sinteza, samo su deo političke krize našeg vremena, a u toj krizi je žarišna tačka već uočeno dirigovanje i destruiranje autonomne javnosti i javnog mnjenja.

U vremenu posle Drugog svetskog rata, na potiskivanje autonomne uloge javnos-ti utiče i uspon tzv. socijalne države na Zapadu i paternalističke (ujedno i totalitarne) partijske države na Istoku, u realsocijalističkim sistemima. Masovno učešće naroda u ratu i narasli zahtevi za socijalnim i ekonomskim kompenzacijama, “socijalna sigurnost pod okriljem poretka”, označili su duboko odstupanje od ranijeg liberalnog etosa i au-tonomnog političkog subjektiviteta javnosti i javnog mnjenja. U kasnijim fazama, kada su socijalne kompenzacije već postale preveliki teret i za razvijene države, ove su bile prinuđene da se ponovno vraćaju kratkoročnim liberalnim reformama (neoliberalizam, reganizam, tačerizam), ali je to vraćanje po pravilu bilo samo prividno, tako da je na delu više bio pseudoliberalizam, nego neoliberalizam. U stvari, mnoge razvijene zemlje, zahvaćene krizom legitimnosti, već više decenija pokušavaju da održavanje relativne sta-bilnosti i dobrog standarda svojih građana ostvaruju na teret nerazvijenih delova sveta, putem “nejednake svetske razmene”, a u poslednje vreme i direktnim političkim i vojnim intervencijama na onim svetskim prostorima koji su za njih od strategijskog i ekonom-skog interesa. Uporedo sa uspesima u svetskoj ekonomskoj korporativnoj dominaciji, te zemlje se na unutrašnjem planu suočavaju sa pojavom politički anestezirane i samo-zadovoljne političke publike koja pasivnu potrošnju medijske propagande prihvata kao zamenu za stvarno i uticajno političko učešće. Medijsko “kvarenje naroda” praćeno so-cijalnim povlašćivanjem, od nekadašnje javnosti stvara “razmrvljenu” sredinu u kojoj se vidi “samo ono što se želi”, a ne i ono što čini suštinu sopstvene i šire svetske zbilje (koja se zapravo i gubi iz interesnog vidokruga). Medijski reprodukovane i prerađene, čak i očite neistine dobijaju status istine i čak “neospornog”, tako da stanje javnosti podseća na stanje neosvešćene mase koja kao verodostojnu istinu prima “zaboravljene laži” (Niče). Danas se, zbog toga, čini da živimo u svetu u kojem samo “predrasude putuju svetom slobodno i bez pasoša” (Volter Reli).

Ideološka korupcija masa, medija i dirigovane javnosti je, na drugoj strani, još ot-vorenija i malignija u zemljama koje su dugo išle putevima eshatološke svetske utopije o besklasnom društvu “srećne budućnosti i večite ljudske harmonije”. Mitološki temelji ove vizije koje je pratilo totalitarno programiranje svih dimenzija društvene svesti, pa i javnog mnjenja, hipostaza ideologije i politike kao “svevažećeg načela samog života”, dali su ovim istorijski neuspešnim vizijama obeležja nove religije. U njeno ime je ostvarivan

433M. Matić: neoliberalizam i kriza demokratske javnosti

opsežan plan ekonomskog, kulturnog i duhovnog raskorenjivanja čitavih naroda. Takoz-vana organska radnička država, sa svojim monopolom na zapošljavanje i otpuštanje, nije ostavljala mnogo ekonomskog, socijalnog i moralnog prostora za nezavisno i kritičko javno mišljenje. Tačnije, ona je umesto javnog mnjenja podsticala autocenzuru, dvojno mišljenje (double think), odobravanje ćutanjem i ketman, kao podlogu za dalje zvanično falsifikovanje mišljenja i osećanja naroda.

Pravo mišljenje ljudi o javnim pitanjima, bilo je u ovakvim društvima duboko izopačeno i degradirano u dirigovano zvanično mišljenje, čak i u onim društvenim slojevima, poput individualnih seljaka, koji su u tim sistemima sačuvali bar delimičnu ekonomsku samostalnost. Bezbroj je primera teškog političkog stradalništva zbog nesla-ganja sa tim zvaničnim “javnim mišljenjem”, što je samo potvrđivalo apsolutnu prev-last apstraktnog kolektivizma nad individualnim i autonomnim u svim jučerašnjim, ali i današnjim oblicima totalitarne i populističke “demokratije”.

III

Kakav je današnji status i potencijal nezavisnog i demokratskog javnog mnjenja u stanju stvorenom krupnim svetskim promenama, kakva je bila nagli slom komunističkih sistema Istočne Evrope, ujedinjenje Nemačke i stvaranje postblokovskog, monopolar-nog sveta? Da li je demokratsko javno mnjenje u tim procesima oslobođeno ili još više potisnuto kao mogućni činilac revitalizacije demokratije i demokratskih odnosa? Ako je tačna teza da je demokratija i istina, a da sila postoji po sebi, ne hajući mnogo za pravdu i istinu, onda se, na osnovu uvida u burna svetska zbivanja tokom proteklih nekoliko godina, mora doći do zaključka da su demokratske tradicije čovečanstva, a među ovim i nezavisnog, kritičkog i otvorenog javnog mišljenja ponovo na velikom istorijskom isku-šenju. Možda nema boljeg primera zloupotrebe i manipulacije svatskim javnim mnje-njem od onog koji je vezan za današnju sudbinu Srbije i Jugoslavije u “novom svetskom poretku”, poretku nemačko-američke dominacije. Prava provala iracionalnih predrasuda, pretpostavljenih i izmišljenih krivica, jednostrane i dirigovane, agresivne propagande, uz pristrasno preusmeravanje “javnog mnjenja” u pomračenoj dioptriji uskih interesa novih svetskih moćnika, stiže čak do otvoreno naručenih medijskih svedočenja prožetih ma-sovnim neistinama i optužbama protiv čitavih naroda. Mogućno je da se u toj provali “javnog iracionalizma” otvoreno izlila dugo potiskivana agresivnost. Možda je bila ne-ophodna samo jedna, i to tačno određena žrtva, koja bi, bez obzira na postojanje krivice, zamenila donedavno prisutnog “velikog protivnika” koji je iznenada “nestao”. Činjenica je da su među pokretačima ovog zlonamernog izopačavanja sopstvenog i svetskog javnog mnjenja bili i oni državnici i zemlje koji su svoju umanjenu i sve više beznačajnu ulo-gu u svetu želeli da nadoknade raznovrsnim izlivima agresije prema manjim narodima (Somalija, Haiti, Srbija), jer to nisu mogli ili smeli prema “velikima” (Nemačka, SAD) kako bi, barem prividno, u atmosferi kolektivne hajke, “povratili” ugroženo ili izgubljeno samopoštovanje. Mogućno je da su iz boce pušteni duhovi i motivi onih civilnih reli-gija, koje svoju mesijansku svetsku ulogu vide u stalnoj borbi protiv “zla”, tražeći ga i tamo gde nisu njegovi stvarni koreni. Sigurno je da se programirani, a šire posmatrano i

434 Fakultet političkih nauka, Godišnjak 2007

spontano orkestrirani napadi na čitave narode, a time i demokratiju i javnost, koriste kao najbolje sredstvo da se u njima “potopi” rđava istorijska savest (germanska koalicija), ili još opasnije: buduće nečiste političke namera i ciljevi (SAD). A mogućno je, najzad, da je ovde na delu i neka sopstvena, unutrašnja i još neprepoznata unutrašnja bolest, koja se projektuje na druge, sopstvene frustracije koje se ublažuju i pogrešno “leče” nepravednim mučenjem drugih. Bilo šta da je u pitanju, nastala je velika pometnja u sistemima vred-nosti i stvoreno stanje u kojem se “sve zna, a ništa ne razume”. Stanje koje evocira misao I. Andrića o tome da je onima koji su stekli veliku snagu “teško, ako ne i nemoguće, da tu snagu ponekad ne zloupotrebe”. Da je reč o krupnim moralnim aberacijama, pa i po-ricanju sopstvenih demokratskih tradicija i načela, o totalnoj inverziji vrednosti, po kojoj je “sve što ne treba raditi sebi, dozvoljeno raditi nekom drugom”, da je sve što je do juče bilo predmet osude, danas postalo “legitimni” deo dnevne političke prakse - vidi se već iz kratkog pregleda kratke istorije “novog evropskog i svetskog poretka”.

Tektonski poremećaj u svetskoj ravnoteži moći u osnovi je nastao zbog neuspeha privrednih i demokratskih reformi u zemljama ranijeg istočnog bloka, pre svega u Rusiji i drugim delovima bivšeg Sovjetskog Saveza. Jedan od ključnih činilaca tog neuspeha bila je potpuno pogrešna orijentacija reformske politike M. Gorbačova prema Nemačkoj i SAD, propuštanje da se strategija modernizacije i demokratizacije ove kao i drugih bivših komunističkih zemalja, blagovremeno i potpunije osloni na povezivanje sa onim razvijenim zemljama i dinamičnim delovima sveta, čiji ciljevi nisu bili vojna i politička dominacija, već ekonomski i tehnološki razvoj. U toj grupi zemalja su pre svega Japan, Tajvan, Kina, Koreja kao i neke druge manje zemlje, bez vojno-političkih pretenzija pre-ma krizom zahvaćenim područjima bivšeg komunističkog sveta. Umesto toga, ekonom-ski podsticaji za započete reforme pogrešno su traženi (uz mnoga neispunjena obećanja i nadanja) od SAD i Nemačke. Od ovih je prva, zbog iscrpljivanja u višedecenijskoj trci za prevlast u naoružanju (nuklearnom, svemirskom i sl), svoje ekonomsko vođstvo prepustila novim privrednim gigantima ( Japan, Nemačka), zadržavajući samo predvodničku vojno-političku ulogu, ali se pritom nije odrekla pretenzija na svetsku dominaciju. Ovaj obrt u kome su pobeđeni u Drugom svetskom ratu postali ekonomski pobednici posle njega, jer nisu imali krupnije izdatke oko naoružavanja, a nekadašnji vojni pobednici postali razbi-jeni ili relativno ekonomski oslabljeni i iscrpljeni, doveo je do opšte krize političkih vred-nosti i merila u svetskim odnosima. “Pobeđeni”, posebno Nemačka, ponovo su nametnuli i političku revalorizaciju svoje ekonomske prevlasti, što je dovelo do ubrzane german-izacije svih evropskih institucija i politike. Sjedinjene Američke Države, sa ne malim materijalnim problemima: od potrebe obnavljanja dotrajale infrastrukture do sve većeg budžetskog deficita i rastućeg spoljašnjeg duga, pritisnute prodorom japanskog kapitala na sopstvena tržišta, bile su izvesno vreme okrenute ideji novog izolacionizma, da bi kasnije, privučene brzim slomom istočnoevropskih sistema, prihvatile nemačku politiku ekspanzionizma i “globalnog modeliranja”, po meri “svojih budućih interesa”. Ni jedna ni druga zemlja, Nemačka zbog ciljeva jačanja političke dominacije, a SAD zbog smanjenih ekonomskih mogućnosti, faktički nisu bile voljne, niti su mogle ekonomski da podrže dublje demokratske reforme u bivšim komunističkim zemljama, već su praktično prihva-tile politiku nametanja sile (po obrascima nemačke machtpolitik), odnosno evropskog i

435M. Matić: neoliberalizam i kriza demokratske javnosti

svetskog intervencionizma, čiji je rezultat bila nova uloga SAD kao “svetskog žandarma”. Razorene, a zatim ostavljene na cedilu, opustošene iznutra i spolja, bivše komunističke zemlje su doživele totalnu socijalnu i političku regresiju, reagujući pre svega ogromnim porastom agresivnog nacionalizma koji je bio praćen daljim i strašnim etničkim i ver-skim sukobima. Nesposobnost zemalja nekadašnje demokratske tradicije (od SAD do Engleske, Francuske i dr) da se suoče sa sopstvenom krivicom i slabostima, prema obnovi germanske politike sile i dominacije u svetskim odnosima, direktan je uzrok upornog “traženja žrtava” i dokazivanja krivice drugih za sve krizne i destruktivne procese u svetu. Ova “rđava politička savest”, koja se manifestovala u apsurdnoj i iracionalnoj politici stalnog proizvođenja sukoba, ratnih žarišta i razaranja, ljudskih stradanja širom sveta, sve do optuživanja čak i malih naroda za pretnje “nacionalnoj i međunarodnoj bezbednosti” velikih, nametanje sankcija i kažnjavanja za nepostojeće krivice - to su znaci teškog mor-alnog pada zemalja zapadne demokratske tradicije. Njihovo potpadanje pod uticaj ob-novljene politike sile, političkog ekspanzionizma, pa i političkog i moralnog revanšizma, bilo je ujedno i reagovanje na sopstvenu smanjenu ulogu i poziciju u novoj strukturi svetske moći. Specifična i poznata ranjivost SAD na pojave posedovanja ili sticanja nuk-learnog naoružanja od strane drugih, može se objasniti dugotrajnim i ogromnim gu-bicima američke privrede u ranijem razdoblju za održavanje blokovske vojne ravnoteže i strahovanjem da se obaveze te vrste ne zadrže i u budućnosti. Nerazumljivo je, međutim, zbog čega se smatra da se ciljevi svetskog razoružanja i stabilnog mira, mogu postići sredstvima direktnog uplitanja, pritiska i sile, kada je već jasno da se time izazivaju pot-puno suprotne reakcije od očekivanih. Očigledno, ovde je u pitanju krupan strategijski promašaj savremene zapadne politike. Politika iznuđenog globalnog modeliranja u četiri faze: nuklearno razoružavanje svih drugih; prevođenje istočnog sveta na niže tehnologije i zavisnost; eksploatacija (bivši SSSR, dalekoistočna tržišta i sl) i najzad, trajna domi-nacija u svetu - očigledno nisu dobar projekt za mir, demokratiju i prosperitet budućeg sveta, već pre strategija daljeg izazivanja sukoba, ratova i razaranja sa nesagledivim pos-ledicama. O tome svedoče i najnovija reagovanja i otpori Rusije, Kine, Koreje, Iraka i drugih zemalja, prema pokušajima dirigovanog razoružavanja i otvorenog političkog i vojnog uplitanja, bez ikakvih drugih kompenzacija i bez ekonomskih, moralnih i sličnih oblika ravnopravne podrške i saradnje u novim međunarodnim odnosima.

Slučaj Jugoslavije je najupečatljivije otkrio i pokazao da je u savremenom svetu došlo do duboke regresije demokratskih procesa pred politikom sile i njom izazvanim nacionalizmom, raskolom i ratom, koji zapravo predstavlja presedan i paradigmu za slične destruktivne pojave i u drugim delovima sveta. Zloupotreba medija, politički maki-javelizam novih svetskih moćnika i bezobzirnost kojom se osporava nacionalni subjek-tivitet i dostojanstvo manjih naroda, simptom su oživljavanja mračnih stranica evrop-ske i svetske političke istorije. Zar medijsko optuživanje Srbije za rat i agresiju, koji su precizno planirani i izvedeni u režiji progermanskih snaga i interesa u Evropi i svetu, nije slično svojevremenom Hitlerovom optuživanju Poljske za inscenirani “granični inci-dent”, posle koga je započet Drugi svetski rat i osvajački pohod na evropske zemlje? Zar rušenje granica jedne priznate evropske federacije, uz tvrdo insistiranje na boljševičkim (u suštini nepostojećim) granicama unutar Jugoslavije, nije priznanje staljinističkih me-

436 Fakultet političkih nauka, Godišnjak 2007

toda u međunarodnim odnosima? Da li je poricanje prava na samoopredeljenje Srbima u Jugoslaviji, uz priznavanje tog prava svim drugim etničkim grupama i entitetima koji su “svojstva” nacije stekli golom političkom voljom i dekretima komunističkih vođa (u Jugoslaviji uglavnom na antisrpskoj platformi), preuzimanje starih komunističkih me-toda u međunarodnoj politici, uz istovremeno licemerno optuživanje drugih za dogma-tizam i komunizam? Da li se pristrasnom politikom i propagandom protiv samo jedne strane (unapred programirane žrtve), pritiscima i teritorijalnim modeliranjem, možda traže rešenja za strategijske interese moćnih na drugim svetskim područjima (Izrael, is-lamski i arapski svet) i kakva je uloga pristrasnih (najvećih) medija u SAD i drugim za-padnim zemljama u tom pogađanju preko leđa čitavih naroda? Kako se cinična politika “štapa i šargarepe”, u kojoj je za jedne namenjen uglavnom samo štap, može pomiriti sa demokratskim tradicijama i načelima elementarne ljudske pravde? Kakva je u tome uloga drugih i manje javnih središta moći i uticaja na Zapadu (Vatikan, grupa Bilderberg, itd) u traženju puteva za radikalni, milenaristički obračun sa “snagama zla”, što je i u prošlosti najvećim svetskim tiranima služilo kao opravdanje za bezbroj nepočinstava i ljudskih katastrofa u svetu? Da li je bilo kakva demokratija, uopšte, cilj istočne politike novih svetskih moćnika, ili je tu reč samo o politici ogoljene sile i dominacije? Konačno: da li je sve ono što je u sopstvenoj politici napušteno (liberalizam, demokratija), sada postalo, bar verbalno, nalog i prinuda koje moraju da ispune svi drugi i manje moćni, da bi im se uopšte priznalo pravo na opstanak i da li je to “zahtevanje demokratije” zapravo način nasilnog pokoravanja onih koji su unapred stavljeni u položaj da se ne mogu boriti za pravu demokratiju, već samo za goli opstanak?

IV

Slom liberalne i demokratske etike na Zapadu i njihov pad u senku politike sile i svetske dominacije, stanje u kojem se vizija svoje (da li srećne?) budućnosti, vidi samo u propadanju, zavisnosti i porazima drugih, nije vizija i perspektiva koja obećava bolji život čovečanstva u vremenima koja predstoje. Posebno je pogubna tendencija upornog projektovanja sopstvenih promašaja i odgovornosti na druge. To se danas najbolje vidi iz produžene medijske inercije i podrške veštački stvorenim predstavama u svetskom jav-nom mnjenju da su svi krivci i sve zlo uvek i samo na jednoj strani, dok su vrline i dobro na onoj drugoj, navodno suprotnoj od njih. Pored obilja novih činjenica, svedočenja, pa i tumačenja sasvim različitih od ranijih, i dalje preovlađuju programirane propagandne laži u prikazivanju i tumačenju stanja u Jugoslaviji, Rusiji i u drugim zemljama, pomoću ve-štački stvorenih stereotipa i predrasuda. Posledice današnje neviđene medijske agresije na svetsko javno mnjenje, povodom kriza i sukoba u pojedinim zemljama i delovima sveta, otkrivaju da se globalno “političko zavođenje publike” u svetu kojim dominiraju politika sile i destruktivni nacionalizam, može smatrati najvećom opasnošću po demokratiju, mir i napredak u budućem svetu. Očito je, s druge strane, da se povećava i raste broj zemalja koje su žrtve ovog jednostranog medijskog rata i optuživanja i da su čak i one svetske sna-ge i institucije (OUN i dr), koje su svojevremeno nastale kao instrumenti svetskog mira i ravnoteže, sada uglavnom u službi svetske politike sile i dirigovanja sudbinama naroda.

437M. Matić: neoliberalizam i kriza demokratske javnosti

Značajno je, međutim, da istovremeno oživljava svest o neophodnosti odbrane sopstve-nog integriteta, nezavisnosti i dostojanstva i to u sve širem krugu zemalja koje se ponovo okreću sopstvenim snagama i međusobnom povezivanju, u borbi za budućnost i bolje, humanije odnose u svetu. U meri u kojoj taj novi pokret ka nezavisnosti i budućnosti jača, rađa se i novo javno mnjenje sa novim potencijalima demokratskog otpora politici sile i arogancije čiji su tvorci agresivni gospodari “novog svetskog poretka”.

* * *

Pozadinu stanja i procesa u savremenom svetu i Evropi upečatljivo prikazuje i osvetljava zapažena knjiga bivšeg visokog funkcionera britanske vlade Rodnija Atkinsona (Evropski začarani krug, Svetovi, Beograd, 1997), čiji je prevod nedavno objavljen i u našoj zemlji. Atkinson, čiji je rad bio povezan sa poslovima u različitim posleratnim evropskim institucijama, iznosi obilje podataka i dokumentacionih prikaza i materijala, koji svedoče o dubljim korenima današnjih evropskih i svetskih političkih procesa, nedovoljno poznatih javnosti i širim krugovima ljudi. U središtu razmatranja je aktivnost međunarodne gru-pe Bilderberg, koju sačinjavaju državnici, poslovni magnati i druge uticajne ličnosti, koje su ujedno i stvaraoci međunarodne politike i javnog mnjenja u svetu. Ova neformalna i polujavna grupacija nastala je 1957. godine u Holandiji, a njen osnivač bio je holandski princ Bernadot, Nemac po poreklu i bivši nacistički oficir od 1934-37. godine. U sastavu grupacije (čija se najnovija verzija u knjizi prezentira sa svim imenima) su i mnogi drugi akteri (ili sledbenici) nemačke politike ili politike satelitskih vlada iz vremena nacističke vladavine u Evropi, pa i oni koji ni za vreme Drugog svetskog rata nisu prekidali sarad-nju, ili su aktivno sarađivali sa nacističkim režimom i pružali mu raznovrsnu podršku (iz SAD, Engleske, Švedske, Belgije, francuskog višijevskog režima, čiji su predstavnici zauzeli važne položaje i u posleratnim evropskim institucijama). Upoređujući nacističke planove o novom evropskom poretku i sadašnje aktivnosti i strategiju novog svetskog i evropskog poretka, ovaj pisac utvrđuje veoma veliku sličnost tih planova i strategija, s tim što se umesto ranijeg tročlanog stožera, sada uvodi šema germanoameričke dominacije u monopolarnom svetu. Posledice ove renesanse mitskih motiva o “večnom vraćanju istog”, vide se u obnovi nemačke istočne politike u periodu posle ujedinjenja Nemačke i sloma komunističkih režima u Evropi, usitnjavanju i razbijanju nekih država i uspostavljanju zavisnih tvorevina, sistemskom slabljenju suvereniteta i forsiranju regionalizma, geostra-teškim diktatima i iznuđivanju odluka o globalnom modeliranju radi stvaranja nove svet-ske mape itd. U ovom procesu sveopšteg uplitanja u poslove drugih zemalja, sa ciljem oblikovanja sveta po meri interesa najmoćnijih superdržava, čak i mnoge veće zemlje tra-dicionalne zapadne demokratije zapadaju u inferiornu, pa i ponižavajuću poziciju. S druge strane, veštački se stvaraju i potpomažu instrumentalizovane države, kojima se namenjuje uloga operativnih izvršilaca politike i čuvara interesa novih gospodara Evrope i sveta. To se događa u svim regionima, a poslednjih godina naročito upadljivo na jugoistoku Evrope. Politiku nove evropske i svetske dominacije uvek prati (ili joj prethodi), moćna medijska propaganda koja služi pravdanju različitih mera pritiska i prinude svetskih supersila nad državama i narodima koji se odupiru jednostranom diktatu. Politička i geostrateška uslov-

438 Fakultet političkih nauka, Godišnjak 2007

ljavanja i ucene u novoj politici postižu se i metodama ekonomske i političke izolacije, uskraćivanjem prava na pristup međunarodnim organizacijama, a u tom kontekstu instru-mentalizovane su i UN. Nova politika sile se u formiranju svetskog javnog mnjenja obilato služi pseudodemokratskom retorikom i argumentima, pristrasnim tumačenjima različitih pojava i procesa i različitim merilima u procenjivanju istih ponašanja i pojava, zavisno od subjekata koji se preferiraju ili odbacuju.

Zanimljivo je da u svojoj dokumentarnoj studiji R. Atkinson korene sadašnje poli-tike svetske i evropske dominacije povezuje sa dogovorima i planovima koje su pred kraj Drugog svetskog rata korporativni nemački magnati i vrh policije doneli u Strazburu kao opštu orijentaciju međunarodnog delovanja tih snaga po završetku rata, koji je u to vreme za Nemačku bio definitivno izgubljen. U tom kontekstu nije bez značaja da su za svrhe obnove “nove evropske politike” već u to vreme (1944. godine), učesnici strasburškog do-govora obezbedili znatna finansijska sredstva, a još više se računalo na svestranu pomoć onih krugova i moćnih ličnosti u zapadnim zemljama koji su ne samo pre Drugog svet-skog rata, već i dok je taj rat još bio u toku, aktivno pomagali nemačku državu i održavali veze sa nacističkim krugovima.

Uobičajeno je da proponenti novog svetskog i evropskog poretka u svojim reakcija-ma na publikacije i dokumente slične onima koje obelodanjuje Atkinson, ističu da je reč o izmišljenim “teorijama zavere” i sl. Međutim, ako je i deo ovih materijala koji je objavljen i uveliko zapažen u čitalačkim krugovima u svetu, - tačan, - onda se pojave pogubne regresije demokratskih procesa i demokratske javnosti u svetu mogu objasniti i sa stanovišta rene-sanse politike sile i diktata. Tačnije, usavršenim planovima da se nezavisnost i sloboda u sa-vremenom svetu podrede jednostranim ciljevima i interesima novog svetskog Levijatana.