SPECIJALISTIČKI RAD

TEMA:

SISTEMSKO DEFINISANJE LIČNOSTI I POTROŠAČA KAO LIČNOSTI KROZ ISTORIJSKO-FILOZOFSKI I SAVREMENI

POGLED NA SVIJET

MENTOR: KANDIDAT:

Prof. dr Slavko Segić Jana Aleksić

BANJA LUKA, oktobar 2008. godine

2

SADRŽAJ

I UVOD..................................................................................................................................... 4 II ISTORIJA FILOZOFIJE I NJEN ZNAČAJ ZA FILOZOFIJU............................................. 6

1. POČETAK I TOK ISTORIJE.......................................................................................... 6 1.1. STARI VIJEK - GRČKA........................................................................................... 7 1.2. SREDNJI VIJEK......................................................................................................... 8 1.3. NOVI VIJEK............................................................................................................... 8

2. SAVREMENA FILOZOFIJA.......................................................................................... 10 3. ISTORIJA FILOZOFIJE KAO CJELINA....................................................................... 11

III POJAM SISTEM I TEORIJA SISTEMA.......................................................................... 12

1. DEFINISANJE POJMA TEORIJA................................................................................. 12 1.1. NAUČNI ZAKONI POZITIVIZMA........................................................................ 13 1.2. NAUČNI ZAKONI FUNKCIONALIZMA.............................................................. 13 1.3. LUMANOV OPŠTI TEORIJSKI MODEL SOCIJALNIH SISTEMA.................... 13

2. DEFINISANJE POJMA SISTEM I PODJELA SISTEMA............................................. 14 3. DEFINISANJE POJMA ELEMENTI SISTEMA I VEZE IZMEĐU ELEMENATA SISTEMA............................................................................................................................. 16 4. SADRŽAJI ELEMENATA SISTEMA............................................................................ 17 5. OPŠTA TEORIJA SISTEMA.......................................................................................... 18

IV FILOZOFSKI ASPEKTI POSMATRANJA SISTEMA................................................... 21

1. METODI FILOZOFIJE I NJENA VRIJEDNOST ......................................................... 21 2. FILOZOFSKI SISTEM................................................................................................... 23 3. SAVREMENA FILOZOFIJA, NOVA TEHNOLOGIJA I TEHNIKA........................... 26

3. 1. EKONOMSKA KRIZA- POJAVA DANJAŠNJICE – savremeni problem............ 26 4. SISTEM I ISTORIJA FILOZOFIJE............................................................................... 30

V POJEDINCI- OSNOVNA JEDINICA ANALIZE.............................................................. 31

1. POJAM LIČNOSTI.......................................................................................................... 31 1.1. SVOJSTVA LjUDSKIH BIĆA................................................................................. 32 1.2. TIPOVI LIČNOSTI................................................................................................... 32

2. KONFLIKTI, FRUSTRACIJE I NAČINI ODBRANE LIČNOSTI NA FRUSTRACIJE.............................................................................................................................................. 33 3. PRETPOSTAVKE O LJUDIMA- MCGREGOROVA TEORIJA X I Y........................ 35

VI PROBLEM NAUČNOG DEFINISANJA LIČNOSTI, STRUKTURA, DINAMIKA I RAZVOJ LIČNOSTI............................................................................................................... 36

1. PROBLEM DEFINISANJA LIČNOSTI......................................................................... 37 1.1. DEFINICIJA LIČNOSTI U OKVIRU MARKETINGA I OPŠTA DEFINICIJA LIČNOSTI........................................................................................................................ 38

2. STRUKTURA LIČNOSTI.............................................................................................. 39 3. DINAMIKA LIČNOSTI, MOTIVI I LJUDSKE POTREBE.......................................... 42 4. RAZVOJ LIČNOSTI, SOCIJALIZACIJA...................................................................... 44

3

VII PROBLEM DEFINISANJA POTROŠAČA KAO LIČNOSTI....................................... 45

1. POTROŠAČ KAO LIČNOST.......................................................................................... 45 2. PONAŠANJE POTROŠAČA.......................................................................................... 46 3. OBLICI PONAŠANJA POTROŠAČA............................................................................ 48 4. OPŠTI FAKTORI KOJI UTIČU NA PONAŠANJE POTROŠAČA.............................. 50 5. ANALITIČKI FAKTORI KOJI UTIČU NA PONAŠANJE POTROŠAČA.................. 52

VIII IDENTIFIKOVANJE CILJEVA I OTKRIVANJE SATISFAKCIJE POTROŠAČA.... 53

1. IDENTIFIKOVANJE CILJEVA U VEZI SA PROIZVODOM...................................... 53 2. IDENTIFIKOVANJE SATISFAKCIJE POTROŠAČA U VEZI SA PROIZVODOM.. 54 3. IDENTIFIKOVANJE SATISFAKCIJE POTROŠAČA U LANCU UČESNIKA.......... 55 4. PRIMJERI OTKRIVANJA SATISFAKCIJE POTROŠAČA......................................... 57

IX KOMPONENTE FILOZOFSKOG POGLEDA NA SVIJET KOJE DETERMINIŠU SAVREMENI RAZVOJ.......................................................................................................... 63

1. CJELOKUPNI SISTEM I PRINCIP UPRAVLJANJA SVIJETOM............................... 63 2. ONTOLOŠKI ZAKONI KOJI VLADAJU SVIJETOM ................................................. 64 3. AKSIOLOŠKA UČENJA O VRIJEDNOSTIMA SVIJETA .......................................... 65 4. GNOSEOLOŠKA UČENJA O SAZNANJU SVIJETA.................................................. 67

X ZAKLJUČAK....................................................................................................................... 69 LITERATURA......................................................................................................................... 74

4

I UVOD U ovom radu govoriće se o sistemskom definisanju ličnosti i potrošača kao ličnosti kroz istorijsko-filozofski i savremeni pogled na svijet. To znači, da se polazi od istorije i filozofije, njihovih definicija i suštine koja nas vodi u dalju nauku, dalje istraživanje i razmatranje važnih već pomenutih pojmova. Proučavajući o filozofiji doćićemo do još jednog važnog pojma, od kojeg sve potiče a to je sistem. Sama filozofija je jedan sistem sa svim svojim elementima, kao pratećim obilježjima tog pojma. Međutim, iako je filozofija široka kao sistem, od kojeg sve potiče, i u koji se opet vraćamo, postoji još jedan sistem, velik i dovoljno uređen, a opet nedovoljno uređen. Dakle, riječ je o svijetu i životu. Tu u tom velikom prostranstvu bitna je jedinka, ličnost u svom svom sastavu, jedinka kao osnovna jedinica analize. Pojedinac i ličnost se posmatra sa dva aspekta, dovodeći i jedan i drugi aspekt u korelativnu povezanost i uzročno- posljedične veze. Dakle, sa jedne strane se posmatra ličnost u psihološkom smislu, osoba sa svojim psihološkim karakteristikama, a sa druge strane, posmatra se ista ta ličnost, ali sa aspekta marketinga, odnosno ponašanja ličnosti u ulozi potrošača. Naime, ponašanje potrošača je od izuzetnog značaja za cjelokupan sistem, i istraživanje u oblasti menadžmenta i marketinga, jer analizirajući ponašanje,različite teorije, te aspekte zadovoljenja potreba samih potrošača, dolazi se do zaključaka i rezultata koji pomažu cjelokupnom sistemu poslovanja, bilo da je riječ o velikim preduzećima, ili sa druge strane malim firmama koje se utrkuju na poslovnom tržištu. I na kraju, vraćajući se osnovnim vrijednostima u svijetu. Pokušaćemo da promatramo savremeni aspekt cjelokupnog svjetskog poretka, u kojem ta ista jedinka ostvaruje sebe kroz vrijednosti i nevrijednosti svijeta, te kao ličnost u svom sastavu i kao potrošač u području marketinga ali i samog života. U ovom radu koristiće se istorijski metod, ali i kombinacija induktivne i deduktivne medote. Značajne hipoteze koje će se pokušati dokazati i odbraniti su sljedeće:

1- značaj istorije i filozofije

2- psihološko i marketinško gledište u koje se u centar stavlja ličnost i potrošač

3- značaj i važnost savremenog pogleda na svijet

5

Rad se sastoji iz tri dijela: U prvom dijelu objasniće se pojmovi i istraživanja istorije i filozofije koji se povezuju dalje kroz rad sa sistemom i opštom teorijom sistema. Prvi dio obuhvata i odnosi se na poglavlja II, III i IV. U drugom dijelu rada govoriće se o ličnosti, odnosno o pojednicima u sistemu. Sa jedne strane definiše se ličnost, kao ličnost u svom sastavu, a sa druge strane daje se definicija ličnosti kao potrošača, kao i ponašanje i satisfakcija potrošača. Takođe, u ovom dijelu će se navesti nekoliko primjera o ponašanju potrošača, ali i primjeri rada jedne vrste istraživanja, kao što su ankete. Ankete se sprovode nad ispitanicima, da bi se došlo do rezulata analize i u skladu sa tim rezultatima da bi se utvrdile preferencije, želje i potrebe kupaca i potrošača. Drugi dio se odnosi na poglavlja V, VI, VII i VIII. U posljednjem, trećem dijelu obradiće se savremeni pogled na svijet, koji determiniše savremeni razvoj. On je svakako u vezi sa prvim dijelom rada, odnosno sa istorijsko- filozofskim pristupom, u nekoj mjeri je suprotan od istorijskog, što se vidi i po samim terminima koji ih određuju. Ovaj dio se odnosi na posljednje poglavlje ovog rada, na IX poglavlje.

6

II ISTORIJA FILOZOFIJE I NJEN ZNAČAJ ZA FILOZOFIJU Filozofija je nastala iz riječi Filein- što znači voljeti i Sofija- što znači mudrost. To je ljubav prema mudrosti, ali ne ljubav prema bilo kakvom znanju, nego prema onoj vrsti znanja koja obuhvata prve principe, na osnovu kojih se mogu dokazati sva druga znanja. Vrhunac kulture i razvoja prouzrokovao je poseban razvoj filozofije u razdoblju između VII I VI vijeka p.n.e, kod starih Grka. Grci su filozofe nazivali mudrim ljudima, a kasnije je taj termin dobio određenije značenje, predstavljajući ljude koji tragaju za istinom. O filozofiji najviše i najtemeljnije govori njena istorija. Istorija filozofije, prije svega, govori da filozofska djela kao što su ideje i shvatanja, ne mogu biti zamjenjene novim, kao što je to moguće u tehnici, pa se zaključuje da je filozofija bliža umjetnosti nego tehnici. Cjelokupna filozofska kultura je izrazito istorijska. Sam Hegel je pisao da je istorija filozofije veoma značajna, ako se njen predmet shvati kako treba, ali i u slučaju da se shvati suprotno i dalje je njen značaj veliki. Veliki je period mitskog i realnog raspravljanja o prirodi, fizisu kao jedinstvene, cjelovite i povezane tvorevine svih bića, o osnovi svega postojećeg, učenja o idejama, misli o stvaranju prve države i politike- to je antičko doba filozofske misli. U srednjem vijeku će se raspravljati, dolaziti do novih saznanja i pravaca preorijentisanog gledišta u odnosu na prethodna; pojavljuje se sholastika sa svojim filozofima. U filozofiji novog vijeka susrećemo preporod nauke i filozofije, revoluciju i preokret sa novim imenima. Moderna, apstraktna filozofija dolazi na kraju, daje veliki osvrt interesantne sadržine i savremenih termina o kojima se raspravlja i danas. Da li je filozofija osnova ostalim naukama i disciplinama, da li je njena istorija važna toliko da se na nju mora svaki teoretičar bar u manjem dijelu svoga izlaganja i istraživanja osvrnuti? Da li bi uopšte postojao svijet da nije bilo filozofa, tih mudrih ljudi , kako je tvrdio Platon kome neki vjeruju ili ne vjeruju, ali ipak slušaju jer je to neizbježno...

1. POČETAK I TOK ISTORIJE Filozofija započinje svoju istoriju postavljanjem pitanja. Upravo ta radoznalost je podstakla prve mislioce na filozofsko posmatranje života. Shvatiti neku teškoću i čuditi se znači, po Aristotelu, priznati sopstveno neznanje. Tek kada čovjek shvati da ne zna, kad je toga svjestan, počinje težiti da zna. A to je u suštini ona težnja o kojoj govori i sama riječ “filozofija”. Istorija je postavljala mnoga pitanja od kojih su sva značajna, samo neka više, a neka manje o. Prva pitanja probuđenog uma i filozofije su: Zašto je nešto onako kako jeste? Šta uopšte jeste? Šta znači biti i šta je biće...? Ovim pitanjima filozofija traži načelo svega što postoji. Običnom posmatraču teško je shvatiti i tražiti odgovor na ova pitanja. Istoričari su pokušali objasniti značaj tih odgovora i značaj istorije filozofije. U početku su istoričari filozofije prikazivali istorijsko kretanje opisivanjem vremenskog redoslijeda u kojem se javljaju pojedini filozofi i njihova učenja, bez otkrivanja unutrašnjih veza, ideja i sistema. Istoričari su opisivali, manje objašnjavali. Takav način među prvima kritikovao je Hegel, smatrajući da se ispod površine prividnog haosa sistema, ipak krije suštinski red, i da u njemu treba utvrditi značaj pojedinih ideja, pravaca i shvatanja pojedinih epoha. Hroničare koji pišu učene knjige o istoriji filozofije, iako uopšte nisu shvatili šta je ona u samoj svojoj suštini, Hegel je ironično uporedio sa životinjama koje čuju sve tonove neke

7

muzike, ali do njihove svijesti ne dopire nikakva harmonija. Najviše se razvila i potvrdila onda kada su postojali uslovi da se razvije najveća raznolikost mišljenja.

1.1. STARI VIJEK - GRČKA

Početak antičke filozofije povezan je sa otkrićem fizisa1. “Fizis je izvor rastućih bića 2“, objašnjava Aristotel. To je naročiti sklop koji čini da neko biće bude ono što jeste i kada se taj sklop rastavi onda biće prestaje da postoji. To je priroda od koje prvi filozofi polaze i traže pranačelo, osnovu svega postojećeg. Tales je začetnik, od njega sve polazi; njegovo pranačelo je voda. Njegov učenik Anaksimander je nastavljač koji pronalazi i govori o iskonskoj prirodi, o savršenosti i osnovi svega koju je nazvao apeiron3. Govoreći o vraćanju majci prirodi, on smatra da svako biće nosi u sebi klicu onoga što se naziva smrću. Jedna bića moraju umirati da bi se druga rađala. “Ono iz čega se zbiva nestajanje u to se zbiva i propadanje jer bića jedna drugima daju kaznu i naknadu za krivicu po redu vremena 4“ Anaksimen, još jedan učenik koji nastavlja stopama svojih učitelja, vraća se začetniku, Talesu, a Heraklit dolazi do još jednog elementa, vatre. Filozofija se najprije obraća onome što izgleda najočiglednije, osnovnim elementima koji po starom vjerovanju čine sastav svega što postoji, to su upravo gore spomenuti elementi: voda, vazduh, vatra i zemlja. Da se još jednom vratimo na poznato ime, koje je upotrijebilo, još jedan elemenat da bi objasnio početak svega, prirodu bića pomoću vječno žive prirode(vatra) koja je u osnovi svega i da se svijet pokazuje kao nastajanje(paljenje) i propadanje(gašenje), da se vratimo Heraklitu koji je rekao :

Od ovih začetnika, pa preko pitagorejskih brojeva, bića, nusa ( uma), atomističke škole poznatog Demokrita, došlo se do konkretnije materije kao što su ideje o državi. Pošto se čitav početak filozofije odvija u Atini, neminovno je govoriti o njoj, a i o značajnom prisustvu Sokrata. Glavni problem Sokratove filozofije je kako treba živjeti da bi se bilo u skladu sa istinom, odnosno sa onim što je dobro. Za njega je važna duša, a najbliže duši je

1 Fizis- priroda svih bića 2 Veljko Korać, Stanko Pavlović, Istorija filozofije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, deseto izdanje 1997 godina,str. 26 3 Smisao reči apeiron je: beskrajno, neograničeno, neodređeno 4 Veljko Korać, Stanko Pavlović, ibidem, str. 28

“ Ovaj svijet za sva bića isti, niti je ko od bogova niti je ko od ljudi stvorio, nego je on uvijek bio, jeste i biće vječno živa vatra koja se s mjerom pali i s mjerom gasi “.

8

razum, ako se koristi ispravno, živimo umjereno. Treba spoznati sebe 5, kako je on govorio i spoznati šta su vrline, za njega najveća vrlina je znanje. Mnoge Sokratove misli bili su Atinjanima nerazumnjive, ali bilo je i onih koji su slijedili misao da je Sokrat najmudriji, upravo zbog njegove izreke: “Znam da ništa ne znam”. Najviše o Sokratu govorio je Platon, još jedno grčko ime. Zajedno su govorili o državi, iako je Platon tu otišao dalje i dublje. Čini se da se bez njegovog i Aristotelovog razmišljanja, o početku stvaranja države, ne bi do njene današnje forme ni došlo. Platon je smatrao da u državi glavnu riječ vode filozofi, najmudriji ljudi, sljedeći sloj su radnici i na kraju zaštitnici Politeje. On je govorio o idealnoj državi, o ideji njenog stvaranja, a ideja je nešto što je smatrao idealnim, savršenim. U državi postoji pravičnost : “Pravično je dati svakome ono što mu pripada” 6. Moraju postojati zakoni, a nepravdu ne treba tražiti u zakonima, nego u izvršiocima zakona, objasnio je Platon, ali i Sokrata preko njegovih riječi. Kada Aristotel kaže da “sve države teže nekom dobru, a da je “država naviše dobro za čovjeka”, proizilazi da “čovjek teži životu u državi” 7.Aristotel je podijelio nauku u 3 ciklusa (poetičko, praktičko, teorijsko znanje- najviše nauke) pri tom oštro razlikujući stvaranje od djelanja.

1.2. SREDNJI VIJEK

Poslije helenizma8 stižemo u srednji vijek filozofskih zbivanja. Srednjovjekovna filozofija naziva se sholastika, nastala od riječi sholastikus- učitelj. To je dug period u razvoju hrišćanske filozofije, a njen cilj je podučavanje, a ne istraživanje. Filozofija postaje služavka teologije, tako da cilj filozofije nije pronalaženje istine, jer istina je božjom voljom objavljena, treba je samo shvatiti i opravdati. Značajna imena su prije svega Toma Akvinski, uz kojeg se iako u ranijem periodu spominje Sv. Avgustin, kao crkveni otac zbog podjele države na zemaljsku i božansku državu. Božansku u kojoj se nalazi spas nakon napuštanja zemaljske države, u kojoj vlada ljubav prema sebi do preziranja boga, a u božijoj državi pak vlada ljubav prema bogu, do preziranja samoga sebe. Toma Akvinski je dostigao vrhunac sholastičke temeljitosti. Njegov stil je uzor primjene Aristotelove logike. Njegovo je djelo racionalističko, ali i uzrok velike odbojnosi prema knjiškoj učenosti. On je uveo dijalekičko hrišćanstvo, uvođenjem dijalektike u objavljenu teologiju, on kao i Avgustin pokazuje pravi filozofski put neznabošcima.

1.3. NOVI VIJEK

Odlika novog vijeka je renesansa, definiše ju odvajanje filozofije od teologije, nauke od religije, saznanja od dogme, razuma od vjere. Renesansa znači preporod, označava veliku obnovu interesovanja za Antiku, ali i opšti procvat samostalnih, individualnih poduhvata. Kolijevka renesanse je Italija, ali s vremenom obuhvata i druge zemlje evropskog zapada. Osim prirode, u renesansi je bila velika zainteresovanost za lijepa i plemenita ljudska djela, ono za šta su bili zainteresovani humanisti 9. 5 Upoznaj samoga sebe- Sokratova filozofska kultna izreka 6 Veljko Korać, Stanko Pavlović,ibidem, str.73 7 Nikola Poplašen, Političke i pravne teorije, Pravni fakultet- centar za publikacije Banja Luka, 2002. godina, str. 102 8 Helenizam- mješavina kultura je proizvela novo kulturno, istorijsko razdoblje označeno kao hel enizam 9 humanist- je bio onaj ko je znao grčki i latinski jezik i koji je svoje znanje mogao iskoristiti za stručnu primjenu i restauraciju starih tekstova. Humanističke nauke prioučavaju djela ljudi za razliku od prirodnih nauka ili teologije koje su bile usmjerene na proučavanje božanskih stvari. Značajan humanist bio je Erazmo Roterdamski sa svojim djelom Pohvala ludosti.

9

Reprezentativni mislilac burnog i prelaznog doba renesanse je Đordano Bruno. Jedini autoritet mu je razum i ono što ga privlači jeste mogućnost opravdanja beskonačnosti svijeta, jer misli da je svemir beskonačan, a u njemu je mnoštvo svjetova. Bog nije izvan svijeta, nego je sila koja je u svemu prisutna. Priroda je bog u stvarima. Prvi koji su spominjali svemir bili su Nikola Kopernik i Galileo Galilej. Kopernik je pretpostavio da se zemlja kreće, da u svom kretanju obilazi oko Sunca, rotirajući se ujedno i oko svoje ose, ali naša čula ne mogu da predoče ispravno te pojave. Galileo Galilej se takođe služio matematikom, kao i Kopernik, ali on dolazi i do mehanike, nove nauke. On polazi od pretpostavke da je kosmos poseban mehanizam koji kao časovnik nepogrešivo otkucava svemirsko vrijeme. Nakon izvjesnog vremena i posmatranja dolazi i do sile gravitacije. Kopernikove i Galilejeve knjige i djela su zabranjene, oni su osuđeni, a knjige su dobile naziv Indeks zabranjenih knjiga, ta je odluka uslijedila jer se navodno shvatilo da su opasnost za dotadašnja vjerovanja. Začetnik novog pravca, empirizma je Frensis Bekon. Tada se u filozofiji postavlja pitanje problema države, društvenog ugovora, suverenosti i još jedan problem, pitanje metodske sumnje. Bekon je stekao popularnost djelom Eseji i djelom Novi organon (novo oruđe za mišljenje). Nauku je podijelio na istoriju, poeziju i filozofiju, a veoma važan osvrt je na njegove idole koji zatvaraju put istini, to su lažni pojmovi koji zaokupljaju ljudski um, gomilaju se i zatvaraju put istini. O problemu države i društvenog ugovora susrećemo objašnjenja kod Tomasa Hobsa, koji smatra čovjeka sebičnim bićem, koji žudi za vlašću i koji se bori za samoodržanje, te ulazi u sukobe sa drugima. Zato među ljudima, u prirodnom stanju vlada bellum omnia contra omnes, rat sviju protiv svih. Prirodnom stanju suprostavlja Hobs građansko stanje, jer uspostavljanjem državne zajednice ljudska jedinka se odriče prirodnih prava, a za uzvrat dobija miran život. To je sporazum između jedinki i suverene vlasti, to je ugovor kojim prestaje rat sviju protiv svih i uspostavlja se građansko stanje. Lok je govorio o državi odbacujući misao o velikoj državi, stavljajući akcenat na čovjeka i njegovu slobodu. Žan Žak Ruso je precizirao pojam društvenog ugovora, te isticao da je narod jedini suveren, samo je narod taj koji može donositi zakone, a ne predstavnički sistem. Ljudi društvenim ugovorom stupaju u međusobne društvene odnose dogovorom. To je već prelaz u filozofiju prosvećenosti gdje se raspravlja o praktičnim problemima čovjeka, društvenim i političkim pitanjima, a udaljava se od metafizike, onoga što je iznad fizike. On je proganjan, njegova djela su zabranjivana, ali su sve njegove ideje za vrijeme revolucije bile ideal čitave revolucije. Drugo pitanje novog vijeka je pitanje metodske sumnje, koje razjašnjava Dekart u racionalizmu 10. On smatra da razum u sve treba da sumnja da bi došao do istine. Dekart uspostavlja pravila koja kažu, da se ništa ne prihvata za istinu ako nije jasno i raz govjetno, da teškoću treba rasčlaniti pravilom analize, zatim spojiti pravilom sinteze i provjeriti postupak na kraju. Od engleske filozofije, empirizma dolazimo do Njemačke. Tu se javljaju 2 problema, problem subjekta i pitanje dijalektike, a zasnivanje dijalektike temelji se na razumijevanju čovjekove djelatnosti. Od Kanta do Hegela njemačka filozofija kao bitan filozofski problem uzima čovjeka. Kant je napravio preokret u novovjekovnom načinu mišljenja. Kritikovao je staru metafiziku, teologiju, vjerovao u razum i napredak, sve misli okreće ka čovjeku, pa je 10 Racionalizam- to je pravac u teoriji spoznaje koji smatra da je objektivnu stvarnost moguće saznati samo mišljenjem, tj. Spoznaja se nalazi jedino u našem umu, razumu i intelektu.

10

napisao Kritiku čistog uma (teorija spoznaje), Kritiku praktičnog uma (etika) i Kritiku moći rasuđivanja (estetika). Polazna tačka Fihteove dijalektike je osvajanje slobode. Čovjek je djelovanje koje se suprostavlja postojećem, i tako potvrđuje sebe. Određenje čovjeka kao umnog bića pretpostavlja da čovjek savlada sve neumno i da njime ovlada prema svojoj mjeri. Polazeći od JA Fihte je smatrao da je najvažnija samosvijest. U drugom činu JA otkriva da je ograničeno sa NE-JA, područjem nesvjesnog JA teži da sve zna da dobije slobodu, da ukine ograničenja. Dakle, misli o čovjeku postaju savremenije i dublje.

2. SAVREMENA FILO ZOFIJA Najviše se u ovom periodu čuje ime Karl Marks. On se interesovao za oslobođenje, političko, ali i za oslobođenje čovjeka kao čovjeka. Tu borbu vidio je u modernom proletarijatu. Međutim, da bi se objasnio pojam slobode, mora se objasniti pojam otuđenja. Proizvodeći sebe i svoj svijet, čovjek pravi sve savršenije predmete. Od čovjeka se otuđuje upravo ono što on proizvodi za svoje potrebe i zbog toga se ne može objasniti suština čovjeka, ako se ne objasni pojam njegovog otuđenja. Čovjek je izvor Marksove filozofije, čovječanstvo je njen krajnji smisao. Najpreciznija programska formulacija Marksovog humanizma jeste zahtjev da sloboda svakog pojedinca postane uslov slobode svih. Ipak, najdalje u objašnjenju čovjeka, čini se, da je otišao fenomenalni Niče, jer je prevazišao klasičan pojam i suštinu čovjeka. U svom djelu Tako je govorio Zaratustra11 govori da stari starac u svojoj šumi nije čuo da je bog mrtav. On je prvo odviše volio ljude, a onda se povukao u samoću i živeći dugo u svojoj šumi, razočaran u ljude, izjavljuje:

Čovjek i bog predstavljeni su kao antipodi, kao neprijatelji koji jedan drugog hoće da unište. Niče govori o svetom starcu, usamljeniku koji je svoju ljubav prema čovjeku zamijenio ljubavlju prema bogu, ali se istovremeno izolovao od svog vremena. On živi u šumi, gdje nije čuo za smrt boga, ne zna ništa o tome da treba tražiti nove vrijednosti. Jer, upravo Niče traga za novim vrijednostima. On prezire moraliste i govori protiv religije, a traži od čovjeka da samoga sebe uzdigne do najvišeg dostojanstva. On ne gradi idole ljudima, on želi da čovjek učini napor da napusti status poniženog bića, on traži buđenje čovjeka, i dolaženje njegove svijesti da je upravo on, čovjek smisao zemlje. Marksovi sljedbenici su imali svoje mjesto u istoriji filozofije, a kasnije nastaju i drugi pravci, pragmatizam- smjer idealističke filozofije koji poriče postojanje objektivne istine i prihvata za istinu ono što je praktički korisno, politička filozofija, fenomenologija, nauka o pojavama.

11 Veljko Korać, Stanko Pavlović, ibidem, str. 215

Sada volim Boga, ljude ne volim, čovjek mi je suviše nesavršena stvar, dotukla bi me ljubav prema čovjeku.

11

3. ISTORIJA FILOZOFIJE KAO CJELINA Hegel je prvi postavio pravila za razumijevanje filozofije. Istorija filozofije bi se trebala posmatrati kao cjelina i kao nužan i dosljedan razvoj, trebalo bi se utvrditi ono što je bitno i što je bilo bitno i karakteristično za jedan period, jer u svakom vremenu (starom, srednjem, novom vijeku) vlada određeni princip. Filozofija nastavlja da živi u tom principu, ona izražava opšti princip svoga vremena. U pravila o kojima je govorio Hegel spada činjenica da treba razmotriti u kakvom odnosu stoji jedna filozofija, prema okolnostima u kojima se javlja,treba uporediti ono što važi za nju, sa drugim oblastima duha, npr. sa religijom, pravom, umjetnošću itd. Svi ovi principi važe ako se istorija filozofije posmatra kao sastavni elemenat društvene istorije čovječanstva. Samo kada se govori o takvom shvatanju istorije moguće je shvatiti pojam kretanja filozofije u cjelini, od antičkog vremena do danas. Antička epoha je posebno razdoblje u istoriji, a bitno obilježje su joj dali način proizvodnje i društveni odnosi koji su se zasnivali na ropstvu. Najviši domen je grčka filozofija, u kojoj je najveći značaj imala politika. U feudalizmu je vladala teologija, pa se filozofija upravo sa njom i našla u sukobu. Moderno doba je period u kome se razvija građansko društvo zasnovano na ekonomiji, ali taj period u neku ruku, traje i danas. Ove okolnosti su u određenim periodima dovele do različitih shvatanja, i stremljenja i zbog toga se upravo svaki period odlikuje nekim svojim principom. Sve te vremenske sekvence stvaraju opštu cjelinu jedinstvene istorije filozofije. Na kraju. i sama filozofija je jedan sistem, cjelina od koje sve potiče i iz kojeg mi potičemo kao pojedinci.

12

III POJAM SISTEM I TEORIJA SISTEMA Za razliku od filozofije, ovde je više riječ o nauci, sa tog teoretskog stanovišta, takođe posmatramo pojam sistema a u tom sistemu kasnije ćemo posmatrati pojedinca. Teorija se definiše kao spekulativno, bezinteresno posmatranje, proučavanje činjenica i pojava bez obzira na primjenu, dok sistem predstavlja skup elemenata , veza i relacija između njih bilo kakve prirode povezanih i složenih u jednu organsku cjelinu, ili po jedinstvenom gledištu. Sistem se nalazi svugdje gdje postoje njegove karakteristike ulaznih veličina, tranformacije I izlaznih veličina. On je zastupljen u svim sferama života, I u mnogim naukama, I treba prije svega da ima cilj. Svi sistemi, podsistemi i subsistemi (jer se sistem sastoji od podsistema i subsistema), podliježu neprekidnim promjenama razvijajući se u pravcima sve veće složenosti.

Ova riječ se upotrebljava od prirodnih preko tehničkih do organizacionih, gdje je organizacijska kulminacija tehničkih i prirodnih sistema. U principu, sve je sistem i podsistem nekog sistema.

1. DEFINISANJE POJMA TEORIJA Teorija se najčešće definiše kao spekulativno posmatranje, proučavanje činjenica i objašnjavanje pojava. Da bi sistem bio prihvatljiv sa stanovišta opšte teorije sistema, on treba da je objašnjen teorijom, tj. treba da postane zakon12. Postoje:

1. Naučni zakoni pozitivizma 2. Naučni zakoni funkcionalizma 3. Lumanov opšti teorijski model socijalnih sistema

12 M. Galogaža, Opšta teorija sistema, Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka, drugo izdanje, 2006 godina, str 8

Dakle, sistem je jedna cjelina sastavljena od elemenata, ali ne bilo kakvih elemenata kao što smo već naglasili pri čemu elementi predstavljaju najjednostavniji sastavni dio neke složene cjeline.

13

1.1. NAUČNI ZAKONI POZITIVIZMA

Pozitivizam se u nauci vezuje za Comte-a, koji je sociologiju zamislio kao “pozitivnu nauku” o društvu. Njegovi zaključci se vezuju za pozitivno znanje o svijetu što se nadovezuje na ranija filozofska shvatanja engleskog empirizma, gdje su poznata imena Bacon, Locke, Hobs i drugi. Pozitivizam polazi od shvatanja da nauka istražuje isključivo pozitivne činjenice, ono što je dato, što postoji, što se čulima može posmatrati. Pozitivizam, kao što smo već istakli, nadovezao se na empirizam koji govoreći o uzroku i posljedici čini jedan poseban naučni zakon. Taj naučni zakon, odnosno ti naučni zakoni, se odnose na veze među društvenim pojavama koje moraju da obuhvate sve pojedinačne slučajeve, jer ako postoji jedan slučaj koji ne može pasti pod taj zakon, naučni zakon ne može opstati. Možda se najveće objašnjenje može tražiti u XVI i XVII vijeku u engleskom empirizmu koji je utemeljio Tomas Hobs razradivši pojam uzroka i posljedice.13

1.2. NAUČNI ZAKONI FUNKCIONALIZMA

Funkcionalizam zadržava jezgro pozitivizma, ali predstavlja složeniji stepen tumačenja opšte teorije sistema kada su u pitanju društveni sistemi kao vještački sistemi. On ne posmatra uzrok i posljedicu izolovano nego unutar šireg socijalnog polja. U okviru funkcionalizma postoje tri naučna principa14:

1. Princip funkcionalnog jedinstva Koji polazi od shvatanja socijalnog sistema kao skladne, beskonfliktne cjeline.

2. Princip beskonfliktnosti Gleda se kao odsustvo oštrih konflikata, pa promjene koje se dešavaju nisu tako duboke i radikalne. Insistira se na harmoničnoj ravnoteži.

3. Princip koncensusa Što je dobro za održavanje ravnoteže sistema, to je dobro i za pojedinca

1.3. LUMANOV OPŠTI TEORIJSKI MODEL SOCIJALNIH SISTEMA

Luman je doveo do ukrštanja funkcionalizma sa kibernetikom. Težište analize se pomjera od proučavanja društva, kao zatvorenog društva i prenosi se na spoljašnje okruženje sistema, gdje je naglasak na samoodržavanju sistema. Osnovno unutrašnje ustrojstvo socijalnih sistema proizilazi iz spoljašnjeg odnosa sa okruženjem. Na kraju, upravljanje društvom postaje jedna vrsta tehnologije koja se odnosi na sprovođenje racionalnih odluka.

13 Hobs definiše filozofiju kao racionalno istraživanje uzročno-posljedične veze između pojava (fenomena), a fenomene vezuje za ono što se naziva tijelima i njihovim kretanjem. Filozofija je korisna samo ako istražuje te veze između pojava jer poznavanje uzroka omogućuje predviđanje posljedica što koristimo u svrhu poboljšanja života. 14 M. Galogaža, ibidem str 9

14

2. DEFINISANJE POJMA SISTEM I PODJELA SISTEMA Sistem predstavlja skup elemenata bilo kakve prirode, veza i relacija između njih povezanih i složenih u jednu cjelinu u cilju ostvarenja određenog cilja i interesa. Postoje prirodni- biološki, fiziološki, hemijski itd, vještački sistemi- kulturni, socijalni, pravni, tehnološki itd. Sistem se sastoji od niza podsistema i subsistema koji funkcionišu odvojeno kao cjelina i zajedno kao cjelina. Strukturu sistema čine: ulazne veličine, proces transformacije i izlazne veličine. 1. ULAZNE VELIČINE- prirodna bogatstva, stanovništvo, klima, tehnologija, ideje itd. 2. TRANSFORMACIJA- načelni stavovi, strategije, proces promjena itd 3. IZLAZNE VELIČINE- proizvodi, usluge, ideje, znanje itd.

Slika 3.1.

U osnovi pojma sistem, sadržana je njegova svrha u okviru teorije djelovanja. Svrhe i sredstva su bitna obilježja djelovanja i mogu se utemeljiti samo u odnosu prema sistemima. Pojam sistema i djelovanja kao i pojam svrhe pojavljuje se još u starim, drevnim vremenima, ali se takođe dovodi u vezu funkcionisanje sistema i njegova struktura sa savremenim uzrocima i posljedicama pojava. Funkcionisanje sistema se zasniva na uzroku kao ulaznim elementima i posljedicama, tj. rezultatima koji se dobijaju kao izlazne veličine nakon postupka promjena i transformacije. Upravo u kauzalnoj šemi, čitav svijet kao sistemska cjelina definiše se kao „beskonačnost mogućih uzroka i posljedica koji su u sebi vrijednosno neutralni, ali koji mogu zadobiti strukturu relevantnosti.15“ Dakle, pored šeme cjelina/dio, postoji šema uzrok/posljedica, odnosno sredstvo/svrha.

15 Teorija sistema, Niklas Luhman, beograd 1998. godina

ULAZNE VELIČINE prirodna bogatstva stanovništvo klima tehnologija ideje

TRANSFORMACIJA načelni stavovi strategije podsistemi

IZLAZNE VELIČINE proizvod usluge znanje ideje

15

Ono što je smatrano za sistem postaje dio cjeline. Upravo takvo razmišljanje je možda nastalo iz potrebe objašnjavaja pitanja o bitku bića i shvatanja bića kao cjeline dijelova... Samo je čini se, svijet uvijek kompleksniji nego bilo koji sistem u svijetu. Kriterijumi za klasifikaciju sistema mogu biti različiti. Sistemi se dijele prema16:

1. PREMA PRIRODI ELEMENATA koje čine sistem, postoje APSTRAKTNI I REALNI - APSTRAKTNI SISTEMI

Elementi apstraktnog sistema su pojmovi međusobno povezani definicijama i pravilima. Npr. brojni sistemi, kompjuterski programi, ljudski govor.

- REALNI SISTEMI Realni sistemi su oni sistemi čiji su elementi dio konkretnog realnog objekta. Npr. mehanički, fizički, biološki i društveni.

2. PREMA NAČINU PONAŠANJA postoje STATIČKI I DINAMIČKI - STATIČNI SISTEMI

Statični sistemi se ne mijenjaju, održavaju svoju strukturu i funkcionisanje u vremenu. - DINAMIČKI SISTEMI

Mijenjaju svoju strukturu i funkcionisanje u interakciji sa okruženjem. U njima se izvršava upravljanje procesima.

3. PREMA ODREĐENOSTI SISTEMA postoje ODREĐENI I

NEODREĐENI(stohastički) - ODREĐENI SISTEMI

Funkcionišu u skladu sa poznatim pravilima i njihovo ponašanje se može predvidjeti ako se poznaje struktura i način funkcionisanja. Npr. kompjuterski programi

- NEODREĐENI ILI STOHASTIČKI SISTEMI Njihovo ponašanje nije moguće lako predvidjeti i oni imaju obilježje veće ili manje vjerovatnoće i slučajnosti. Ponašanje ovih sistema može se samo prognozirati sa određenim stepenom vjerovatnoće. Npr. društveni sistem.

4. PREMA STEPENU SLOŽENOSTI, odnosno prema broju elemenata i njihove

interakcije postoje JEDNOSTAVNI, SLOŽENI I VRLO SLOŽENI - JEDNOSTAVNI SISTEM npr. računarski sistem - SLOŽENI SISTEM npr. preduzeće - VRLO SLOŽENI SISTEM npr. država 5. PREMA VEZAMA SISTEMA SA OKRUŽENJEM postoje OTVORENI I ZATVORENI. - OTVORENI SISTEMI

Posjeduju i održavaju vezu sa svojim okruženjem, sa drugim elementima iz svog okruženja. Aktivnost njihova se odvija sa jedne strane preko njihovih ulaza, a sa druge strane preko njihovih izlaza. Npr. preduzeće

- ZATVORENI SISTEMI Nemaju ulaze i izlaze. Oni su izolovani od okruženja i nemaju s njim nikakvu komunikaciju. Npr. Autarhična privreda

16 M. Galogaža, Opšta teorija sistema, Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka, drugo izdanje, 2006 godina, str 107

16

3. DEFINISANJE POJMA ELEMENTI SISTEMA I VEZE IZMEĐU ELEMENATA SISTEMA Element nastaje od latinske riječi elementum- jednostavno, element. Element predstavlja najjednostavniji dio neke složene cjeline. Potiče još od starih grčkih filozofa, koji su načela o početku svijeta i svega što postoji objašnjavali pomoću osnovnih elemenata: vode, vatre, zemlje i vazduha. Dakle, postoje još od Platona i Aristotela, pa do hemijskih elemenata , sve do današnjih savremenih određenja istog pojma. Najveći broj sistema od osnovnog značaja za savremenu nauku sastoje se od fizičkih elemenata- atoma, zvijezda, mašina, ljudi, kostiju, mišića. U najširem smislu riječi, elementi sistema predstavljaju osnovnu veličinu dijelova sistema koja može biti najrazličitije vrste. Dakle, elementi sistema predstavljaju dijelove sistema sa određenim osobinama i funkcijama. Oni posjeduju određene osobine i funkcije koje ih povezuju sa drugim elementima istog sistema ili sa drugim elementima izvan sistema. Povezanost dva elementa predstavlja interaktivnost elemenata, odnosno međusobno dejstvo jednog na drugi. Određeni međusobni odnos između elemenata uspostavlja se VEZOM. Dolazi do prenosa djelovanja jednog sistema na drugi. Kanal preko kojeg se prenosi djelovanje elementa naziva se izlaz iz tog sistema, a kanal preko kojeg element preuzima djelovanje naziva se ulaz. Jasno utvrđeni elementi sistema i njihova povezanost, odnosno njihovi ulazi i izlazi (njihova interna i eksterna povezanost) predstavljaju srtukturu sistema17.

1. Veze između elemenata mogu biti : MATERIJALNE, ENERGETSKE I INFORMACIONE.

- MATERIJALNE VEZE Karakteriše ih promjena rasporeda, oblika i sastava materije

- ENERGETSKE VEZE Karakteriše ih predaja i transformacija energije iz jednog oblika u drugi.

- INFORMACIONE VEZE Karakteriše ih prenos informacija, odnosno poruka, podataka, signala o nekom stanju, događaju ili procesu.

2. Osnovni tipovi veza među elementima sistema su tzv. JEDNOSTRANE I POVRATNE VEZE

- JEDNOSTRANE VEZE Jednostranom vezom između dva elementa jedan element uzima kao svoje ulaze stanje ili uticaje drugog elementa. Takva veza predstavlja jednostrani uticaj npr. E1 na E2; odnosno stanje E2 uzrok je određenom ponašanju E2 koje je posljedica uzroka E1. Takva veza često se naziva i uzročno- posljedična veza.

- POVRATNE VEZE Ona predstavlja međusobni uticaj dva elementa- interaktivnost. Npr. Izlaz E1 u isto vrijeme je i izlaz E2 i obrnuto, tj. izbor elementa E2 predstavlja ulaz elementa E1. Osnovna funkcija povratne veze je kontrola izvršavanja određenih aktivnosti.

17 Branko Latinović, Informacioni sistemi, Univerzitet Apeiron, Banja Luka, 2006. godina, str 7

17

4. SADRŽAJI ELEMENATA SISTEMA Kada se posmatraju sadržaji elemenata sistema dolazi se do činjenice da sistem u sebe uključuje mašine (hardware), programe (software), organizaciju (orgware) i ljude (brainware). Četiri podsistema čine međusobno integrisani tehnološki sistem, poslovni sistem, to znači18:

HARDWARE: to su tehnička sredstva sistema u vidu: -zemljište i čovjekova okolina,komunikacije, radna snaga, mašine SOFTWARE: programska podrška: -znanje, dokumentaciona osnova, programi vođenja procesa ORGWARE: organizaciona struktura: -projekti, organizovani rad i proces BRAINWARE: podrazumijeva kadrove, ljude: -sposobnosti, spremnosti, osobine ličnosti, kultura ponašanja, sklonosti, odgovornost...... Opšte zakonitosti i mogućnosti sistema osiguravaju njegovo funkcionisanje Da bi sistem mogao ispravno funkcionisati, treba voditi računa o sljedećim mogućnostima i zakonitostima19:

• Elementi se nalaze u više ili manje složenoj strukturi • Nalaze se u relativnoj samostalnosti • U interakcijskim odnosima sistema • Sistem se struktuira u dinamičkoj listi elemenata • Elementi se struktuiraju po jedinstvenoj logici • Elementi, podsistemi i subsistemi moraju imati karakterna svojstva cjeline

Otvorenost sistema je teorijski uslov efikasnosti i zakonitosti njegovog opstanka

18 M. Galogaža, ibidem, str 14 19 M. Galogaža, Ibidem, str 15

hardware+ software+ orgware+ brainware= firmware

18

5. OPŠTA TEORIJA SISTEMA Teorija sistema je naučna disciplina koja proučava sisteme i zakonitosti koje u njima vladaju. Postoje različite definicije sistema, ali kao što smo već vidjeli prihvaćena je ona definicija, koja kaže da je sistem organizovana cjelina koju čine njegovi elementi povezani na određeni način, a njihovim međusobnim djelovanjem, odnosno interakcijom, postižu se određeni ciljevi funkcionisanja sistema. Primjena teorije sistema i sistemski pristup naučnog istrživanja tijesno je povezan sa razvojem informatike. Zbog toga je veoma važan pojam sistema, struktura, vrste sistema kao i primjena teorije sistema. Informatika je jedna od najmlađih, ali i najsloženijih naučnih disciplina. Razvila se kao samostalna naučna disciplina 60-ih godina ovog vijeka u USA i GB. Nastala je na neki način spajanjem i objedinjavanjem većeg broja nauka kao što su: formalna logika, matematika, teorija informacija, elektronika i drugih. Informatika kao relativno mlada nauka sve prisutnija je u djelatnosti ljudi u različitim situacijama.

Za potpuno objašnjenje nekog konkretnog sistema potrebno je objasniti pojam elementa, veza i uopšte funkcionisanje sistema što je već i urađeno. Dakle, sve to čini jedan sistem koji je u centru teorije sistema kao nauke . Iz cjeline dobijamo pojedine segmente. Dakle, za potpuno objašnjenje nekog konkretnog sistema uvijek moramo pobliže opisati20:

• Elemente koji pripadaju sistemu • Veze koje postoje između elemenata sistema i između elemenata sistema i okoline

(interne i eksterne) • Funkcionisanje sistema

Sistemski pristup Opšte teorije sistema čine metodološke osnove svih sistemskih nauka. Sistemski pristup se ostvaruje uz pomoć primjene INTELEKTA, TEHNIKE I SREDSTAVA, zasnovanih na sistemskom mišljenju i opštoj teoriji sistema. Posmatramo ulaze i izlaze, ako nismo zadovoljni izlazom, vršimo korekcije.

20 B. Latinović, ibidem, str 46

Sistemi su inače prisutni u mnogim naukama i u životnom okruženju samih nas, zato je teorija s istema kao naučna disciplina veoma važna za nauku, teoriju i uopšte čovjekov život.

19

Koncept provođenja sistemskog pristupa:

Slika 3.2.

20

TEZE REKAPITULACIJE I REZIMEA OPŠTE TEORIJE SISTEMA21

• Sistem je skup međusobno povezanih elemenata • Elementi sistema osposobljeni su za obavljanje različitih funkcija što je i pretpostavka

njihovog udruživanja u cjelinu. • Elementi sistema tretiraju se u okviru funkcionisanja cjeline, a ne izolovano ili

samostalno. Ovakav pristup u posmatranju predmeta i problema, naziva se HOLISTIČKI PRISTUP

• Zajedničkim djelovanjem elementi sistema ostvaruju svoje zajedničke ciljeve, tj. cilj funkcionisanja sistema. To predstavlja svrhovitost sistema.

• Princip EKVIFINALITETA- Isti cilj funkcionisanja sistema može se postići na različite načine.

• Sistem razmjenjuje materiju, energiju i informacije sa svojim okruženjem • Transformacija ulaznih oblika u izlazne oblike nastavlja funkcionisanje sistema. • Svrha sistema postiže se procesom regulacije. Regulacija se obavlja povratnom

spregom, tj. komparacijom stvarnih veličina sistema sa veličinom koja je postavljena kao cilj funkcionisanja sistema i uklanjanjem nastalih odstupanja

• Svaki je sistem dio nekog većeg sistema. Takođe, obični sistem može sadržavati podsisteme kao svoje elemente. Ovakva struktura sistema naziva se hijerarhija sistema.

• Teorija sistema proučava zajedničke osobine različitih sistema. To je princip izomorfnosti. Osnovna karakteristika izomorfnih sistema je jednak skup ulaznih i izlaznih veličina.

21 B. Latinović, ibidem, str 10

21

IV FILOZOFSKI ASPEKTI POSMATRANJA SISTEMA

Kao jedan od primjera, ali i uopštenih principa i vrsta sistema, kao i sistemskog definisanja poretka stvari o kojima je ovde riječ, možemo govoriti o filozofskim aspektima posmatranja sistema, te o životu kao sistemu. Bez nauke, religije, umjetnosti i filozofije čovječanstvo bi zapalo u haos i destrukciju. Društvene zajednice koje se odriču tih pojmova, koje se isuviše oslanjaju na političke ideologije, ne mogu dugo da traju, posebno ako je nauka i naučno mišljenje pretvoreno u dogmu i ako je samo ono zastupljeno. Društvo počiva na zakonima koji vladaju svijetom, ontološkim zakonima, aksiološkim učenjima i gnoseološkim učenjima o saznanju svijeta. Filozofija je najširi pogled na svijet, a izgleda da ju je moderno društvo zanemarilo. Filozofija je potrebna i najbolje ju je kombinovati sa naukom, jedno bez drugog ne mogu, jer se međusobno nadopunjuju; filozofija je utemeljena na čovjekovoj moći, odnosno umu, a nauka je utemeljena na razumu. Da nauka ne bi bila ograničena, filozofija je tu da jednom aspektu doda širi prostor i dozu apstrakcije i bezvremenosti. Sistem je skup elemenata, veza i relacija između njih, bilo kakve prirode, povezanih i složenih u jednu cjelinu. Sistem se nalazi svugdje gdje postoje njegove karakteristike ulaznih veličina, transformacije i izlaznih veličina. Sistem je zastupljen u svim sferama života i u mnogim naukama pa tako i u okviru filozofije. Filozofija zadire u apstrakciju služeći se logikom i na taj način ona posmatra i sistem. Dakle, sa jedne strane za definiciju sistema potrebna je nauka kao teorija, i filozofija kao apstrakcija, a sa druge strane u filozofiji postoje filozofski sistemi sa filozofskim aspektima djelovanja. To su upravo dva razloga povezivanja ova dva pojma, pojma sistema i pojma filozofije.

1. METODI FILOZOFIJE I NJENA VRIJEDNOST Riječ metoda potiče od grčke riječi methodos- znači istraživanje, način. Metoda je postupak ili način kojim se dolazi do nekog unaprijed postavljenog cilja, naročito do istine o nečemu. Postavlja se pitanje da li postoji filozofski metod? Istorijski posmatrano, filozofi su koristili različite metodološke postavke. Metodi koji su se koristili u filozofiji izlazili su iz okvira filozofije, tako su mnogi teoretičari smatrali. Na kraju, filozofski metodi su se sveli na čisto mišljenje, spekulaciju, jer filozofija ne ispituje iskustvo kao što to radi nauka, nego iskustvo podvrgava kritici i provjerava ga logikom kao svojim glavnim zakonom.

22

Postoje 2 osnovne grupe metoda filozofije: prva koju čine metodi u kojima se dobijeni iskazi dokazuju i druga grupa metodi čijom upotrebom dobijeni iskazi se ne dokazuju22. 1. Za prvu grupu metoda najznačajnije su:

• AKSIOMATSKI METOD Sastoji se u utvrđivanju stavova čija je istinitost očevidna za svakog. Oni se ne izvode ni iz kakvog iskustva nego se do njih dolazi čistim mišljenjem.

• METOD DEDUKCIJE NOVIH STAVOVA IZ APRIORNIH I AKSIOMATSKIH STAVOVA Koristi se da bi se došlo do stavova koji sadrže nova saznanja. Tu nema potrebe oslanjati se na iskustvo jer oni logički proizilaze iz takvih stavova.

2. Za drugu grupu metoda gdje se dobijeni iskazi ne dokazuju, važni su:

• INTUICIJA Kao metod polazi od odstranjivanja svega iskustvenog i površinskog saznanja o predmetu. Ona je nadiskustvenog karaktera.

• METOD NADAHNUĆA (Npr. Niče: „Tako je govorio Zaratustra“) Ovaj metod se u suštini udaljava od racionalnih filozofskih metoda, a sastoji se u otkrivanju stavova u stanju nadahnutosti i ushićenja, prevazilazeći obično, razumsko stanje.

• METOD OTKROVENJA Sastoji se stepenu udaljavanja od stvarnosti i iskustva, u izdizanju iznad svega toga. Zasniva se na nekoj vrsti mističnog spajanja sa nadiskustvenim, sa božanstvom, ili njegovim pojavnim oblicima.

• AKSIOLOŠKI METOD Pomoću njega se određuju vrijednosti

• LOGIČKI METOD On ne tvrdi ništa sadržinsko, nego samo pokazuje šta iz čega dosljedno logički proizilazi.

Filozofija je nauka nad naukama. Filozofskim metodom nauke iz filozofije mišljenja proizašla je- logika, iz filozofije duše- psihologija, iz filozofije prirode- fizika, hemija i biologija. Iz filozofije kosmosa- astronomija, nebeska mehanika, matematika i geometrija. Iz filozofije društva- sociologija, iz filozofije o čovjeku- antropologija itd......... Dakle, iz filozofije su proizašle sve društvene nauke i discipline, pa i ekonomija i marketing. Upravo bez filozofije ne bi bilo ekonomije, ni marketinga, niti je moguće razumijevanje bilo kog sistema nauke. I marketing posjeduje svoj filozofski pogled na svijet i način rješavanja ekonomskih problema npr. na tržištu. Metode u filozofiji su upravo u funkciji razrješenja ljudskih dilema u svim sferama života, i u tome je sadržana sama vrijednost filozofije.

22 M. Galogaža, ibidem, str 133

23

Vrijednost filozofije sadržana je u činjenici da iz filozofije mišljenja proizlaze gotovo sve nauke i ljudsko znanje; bitak, sam svijet, kako je rekao Kant. Princip filozofije se definiše kao stav, tj.opšta istina iz koje se izvode pojedinačne istine. Postoje 2 principa23:

1. Konstitutivni- izražava nešto objektivno i 2. Regulativni- vodi mišljenje do saznanja

Filozofija nastoji da dođe do istine. Pošto apsolutna istina ne postoji, slijedi da su sve istine lažne. Da to ne bi bilo tako, da čovjekov život ne bi bio lažan i apsurdan, potrebna je filozofija da se ublaži nemogućnost dolaženja do potpune istine. Suštinska vrijednost filozofije jeste u vrijednosti osnovnih stavova i principa, oni treba da su originalni.

2. FILOZOFSKI SISTEM Filozofski sistem je jedna umna konstrukcija, protivna razumu. On polazi od jedne jedinstvene misli koja se prirodno, organski grana u sve podrobnije i konkretnije misli koje se dalje razrađuju, da bi se došlo do jednog čvrstog jedinstva. Ljudi koji nemaju snagu uma da takvu jedinstvenu i usklađenu cjelinu izvedu, stvaraju neusklađen i u sebi protivrječan sistem. Čovjek po svojoj prirodi ima neku sliku o svijetu. Čovjek ima „svoju filozofiju“, tako da pri određenom aktu, zauzima određeni filozofski stav. Filozofija je svugdje prisutna i čovjek se pomoću nje nastoji izdići iznad samoga sebe, svoje prirode tražeći opravdanje za život i svoju ulogu u svijetu. Filozofija mora da obuhvati svijet u njegovoj potpunoj cjelini objašnjavajući istovremeno i njegove pojedinačne dijelove, uzroke, determinante, elemente. Filozofija je učenje o svijetu kao cjelini. I to je jedan sistem- cjelina i skup povezanih elemenata, dijelova i veza između njih. To je jedan filozofski sistem koji je prisutan u svom području djelovanja sa svim svojim karakteristikama koje prate opšte definicije teorije sistema i sa načinom funkcionisanja koji je važan za svaki postojeći sistem. Filozofija je učenje o svijetu kao cjelini i da bi to mogla biti dijeli se na : ONTOLOGIJU, GNOSEOLOGIJU I AKSIOLOGIJU24.

1. ONTOLOŠKI ZAKONI- ontologija je učenje o svijetu • Zakon održanja svijeta • Zakon uzočnosti i slobode • Zakon pri vlačenja i odbijanja • Zakon (ne)ravnoteže, (ne)reda,(bes)poretka • Zakon (ne)sklada i • Zakon razvoja svijeta

2. AKSIOLOŠKA UČENJA O VRIJEDNOSTIMA SVIJETA • Norme ponašanja -običaj -moral -pravo -zakon • Vrijednosni sistem -istina

23 M. Galogaža, ibidem str 135 24 M.Galogaža, tehnološko-preduzetnički menadžment, prvi dio, tehnološka prognostika, Novi Sad, 2003. godina, str 4

24

-pravda -sloboda -red -mir -ljudsko dostojanstvo -umjetnost (lijepo) • Nevrijednosti -zlo -smrt

3. GNOSEOLOŠKA UČENJA O SAZNANJU SVIJETA • Apriorna saznanja • Saznajne moći čovjeka • Čovjekovo saznanje o postojanju svojega JA

Ontološki zakoni, aksiološka i gnoseološka učenja predstavljaju osnovu i čine globalni društveno-politički sistem. Podsistemi i subsistemi predstavljaju dijelove mreže instituta globalnog društvenog sistema, tj. komponente koje na bazi opšte teorije sistema stvaraju jednu cjelinu- društveni sistem. Primjer strukture sistema i njegovog funkcionisanja na jednom malom segmentu iz filozofske oblasti:

Slika 4. 1.

ULAZNE VELIČINE -Znanje o državnoj, Zakonskoj i pravnoj - rad i kapital - informacije

TRANSFORMACIJA -tehnološko-filozofska transformacija - postupak progresivne promjene stanja

IZLAZNE VELIČINE -poštovanje običaja i zakona - moral među ljudima -pravna država, vladavina prava

25

Globalni sistem, tj. jedan način predstavljanja primjera filozofskog sistema:

Slika 4. 2.

GLOBALNO-DRUŠTVENI SISTEM NAUČNIH OBLASTI

FILOZOFSKI EKONOMSKI PRAVNI SOCIOLOŠKI ANTROPOLOŠKI

METODOLOŠKI VRIJEDNOSNI NAUČNO-TEHNOLOŠKI

ONTOLOŠKI AKSIOLOŠKI GNOSEOLOŠKI

26

3. SAVREMENA FILO ZOFIJA, NOVA TEHNOLOGIJA I TEHNIKA Antički filozofi su preko filozofije težili ka mudrosti koja im je omogućavala razotkrivanje samoga sebe i prirode (fizisa-iskonske prirode). Srednjovjekovna filozofija je razmišljala o vještinama što je dovelo do razotkrivanja zanata, retorike...Savremena filozofija bavi se novim tehnologijama, informacijama i komunikacijama. Savremeni period, XXI vijek, bitno će karakterisati novi procesi globalizacije i razvoj tehnologije, nauke, ekonomije, finansija i uopšte komunikacije, pri čemu tehnika, posebno računarska tehnika postaje moć po sebi. Ljudsko mišljenje će evoluirati, ne samo kao orijentacija i okretanje ka budućnosti nego i povratkom Antici, antičkom i ontološkom učenju o svijetu. Takvo vraćanje prošlosti i okretanje ka budućnosti je logično u novom vremenu globalizacije. Potrebno je vratiti ono što se izgubilo, a što je najvažnije, o čemu je i govorila antička filozofija, a to je jedinstvo tijela i duha. Potrebno je iskoristiti duhovnu i fizičku snagu radi nacionalne ekonomije usmjerene prema jedinstvenom cilju, a to je prevlast na tržištu i sticanje profita i na prvom mjestu zadovoljni potrošači. Potrebno je biti jak i uspješan u savremenom društvu, posebno u ekonomsko-menadžerskom svijetu ali treba se okrenuti i ljudskim vrijednostima, ljudskom dostojanstvu, moralu! Možda će filozofija XXI vijeka na putu svoje istorije biti dijalektička filozofija informatičkih komunikacija. Važno je reći da filozofija nikad nije imala kraj, ali izgleda da će imati novi početak, svoju renesansu u ovo moderno vrijeme. Tako i treba biti!

3. 1. EKONOMSKA KRIZA- POJAVA DANJAŠNJICE – savremeni problem

U svijetu je došlo do određenih problema finansijske i ekonomske prirode. Neki, naime, predviđaju veliku katastrofu, a neki, sa druge strane smatraju da će svijet prevazići ekonomsku krizu koja potiče od velike Amerike. Takvi problemi se odražavaju na sve zemlje pa se to odnosi i na BiH, odnosno RS i zemlje u regionu.

U Briselu, EU je pozvala na održavanje još jednog sastanka svjetskih lidera početkom 2009. godine, nakon međunarodnog samita o finansijskoj krizi u Vašingtonu 15. novembra. Francuski predsjednik, Nikola Sarkozi, čija zemlja trenutno predsjedava Unijom, izjavio je da su lideri evropskog bloka zabrinuti zbog ozbiljnosti ekonomske krize i da će koordinisati svoje poteze. Sarkozi je rekao da su lideri zemalja Unije “uvjereni u potrebu da se poslije finansijskih preduzmu i ekonomske inicijative”. Evropska komisija prethodno je pozvala na usaglašavanje “ekonomske strategije” na sljedećem samitu Unije u decembru.

Britanski premijer, Gordon Braun, podržao je poziv Međunarodnog monetarnog fonda vladama, da pokušaju da stimulišu privredni razvoj kako bi spriječile da kreditna kriza izazove veći ekonomski pad. Očekuje se da će na samitu svjetskih lidera u Vašingtonu biti razgovora o novim pravilima koja će spriječiti finansijske krize u budućnosti.

27

Samit G20 je dogovorio "akcijski plan" za ekonomsku krizu25. Šefovi država i vlada skupine G20 su svojim ministrima financija naložili da do 31. marta 2008. godine donesu "konkretne prijedloge" za suzbijanje globalne ekonomske krize. Čelnici velikih industrijskih sila i zemalja u razvoju su se okupili u Washingtonu s ciljem da postave nove osnove međunarodnog financijskog sistema. Prema odlukama sa skupa, ministri financija, također, moraju napraviti popis finansijskih institucija koje mogu dovesti u pitanje cjelokupan međunarodni financijski sistem ukoliko zapadnu u teškoće. Detalji ovog "akcijskog plana" trebaju biti saopšteni do kraja dvodnevnog samita . Rad na završnom dokumentu je "gotovo dovršen", javljaju svjetske agencije pozivajući se na diplomatske izvore. Francuski mediji, pak, tvrde da se ne radi o koordiniranom planu na međunarodnoj razini, odnosno, da su predstavnici G20 naglasili kako zemlje moraju reagovati "zavisno od unutrašnjih prilika" te da je izuzetno važna monetarna politika. Vođe G20 su se složile oko nužnosti poduzimanja proračunskih i monetarnih mjera. Reuters javlja, pozivajući se na izvor iz francuske delegacije, kako će jedna od tačaka dokumenta biti i "implicitni apel za smanjenje kamatnih stopa". Vođe G20 su se također načelno složile kako će se ponovno sastati u aprilu, a prije tog skupa bi se trebale okončati prve mjere. Iako su svjetske vođe obećali da će izaći s konkretnim planom za borbu protiv globalne recesije i sprječavanje sličnih kriza u budućnosti, Reuters smatra kako su izgledi za zajedničku akciju za oživljavanje rasta svjetskog poretka mali, a još manji kada je u pitanju potpuna reforma globalnog financijskog sistema. Domaćin skupa, odlazeći američki predsjednik, George Bush, nema namjeru činiti nikakve "smjele poteze" na kraju mandata, a njegov izabrani nasljednik, Barack Obama, ni ne sudjeluje na skupu.

U Meksiko Siti-ju, Predsjednik Venecuele, Ugo Čavez, najavio je sastanak o globalnoj finansijskoj krizi kao odgovor na samit koji se održava u Vašingtonu, javila je agencija RIA Novosti.

“Mi ćemo u Karakasu održati samit malih zemalja na kome ćemo usvojiti odluke o prevazilaženju finansijske krize”, rekao je Čavez na sastanku Ujedinjene socijalističke partije, ne navodeći tačan datum održavanja. 25 www.vesti.rs, www.glassrpske.com, www.index.hr/vijesti/G20/samit

28

On je dodao da će pozvati predstavnike Bolivijske alternative za Latinsku Ameriku /ALBA/ i članove nafte kompanije “Petrokaribe” da učestvuju na samitu. Ove dvije grupe uključuju veliki broj zemalja Latinske Amerike i Kariba.

Čavez je optužio grupu 20 razvijenih i zemalja u razvoju /G20/ da ignoriše male zemlje svijeta. On je izrazio sumnju da će samit 14. i 15. novembra u Vašingtonu rezultirati mjerama protiv ekonomskog “uragana”, koji su prouzrokovale SAD.

U Sarajevu je 18. 10. 2008. Centar za tehnologije i ekonomski razvoj Međunarodnog foruma Bosna organizovalo javnu raspravu, na kojoj su javni i naučni radnici različitih profila upozorili na činjenicu da se u BiH situacija umiruje, time što se tvrdi da trenutna ekonomska kriza u svijetu ne pogađa male države i da ta kriza na BiH može imati tek indirektne efekte. Naglašeno je da bi upravo ti indirektni efekti mogli da budu vrlo ozbiljni, te da bi zbog toga mogla biti ugrožena kompletna privreda.

Direktno, poskupljenje kredita smanjiće nivo proizvodnje, izazvati rast nezaposlenosti, a stanovništvo će smanjivati potrošnju što znači pad kupovne moći.

Na skupu se čula i pretpostavka da bi moglo doći i do, rečeno je, pada doznaka dijaspore, kao i pada stranih invasticija. Inflaciju već imamo, a kao posljedica svega toga moglo bi, kako je istaknuto, doći i do pada javnih prihoda i dramatične potrebe za restruktuisanja javne potrošnje. Konstatovano je i to da se narasle socijalne potrebe, nastale zbog pada broja zaposlenih, neće imati čime kompenzirati.

Učesnici skupa autori su studija u časopisu Forum Bosna br. 43 nazvanog “Ekonomika ubrzanog razvoja”, koji je bio i osnov za javnu raspravu

Globalna ekonomska kriza, izazvana zastranjivanjem "kapitalizma bez granica", sve više navodi ljude da zastanu i da se zamisle nad pitanjem koje su zaista prave vrijednosti u društvu.

Zbog toga ne čudi najsvježiji podatak agencija za praćenje tržišta da ljudi troše sve manje para na luksuznu robu, radije se priklanjajući tradicionalnim vrijednostima i okrećući leđa bjesomučnoj trci za profitom. Nedavno otvoreni tržni centar Vestfild u Londonu još nudi kupcima samo najbolje i najluksuznije proizvode poput marki "Luj Viton", "Prada", "Tifani" i "Guči", ali ako je vjerovati predviđanju ekonomskih analitičara , to neće još dugo potrajati. U situaciji kada je sve teže dobiti kredit za bilo koju svrhu, a za kupovinu stana pogotovo, i kad

Indirektni efekti ekonomske krize mogli bi biti ozbiljni za BiH.

Neki smatraju da globalna ekonomska kriza ima i dobrih strana.

29

sve više raste armija nezaposlenih, kako u SAD, tako i u Evropskoj uniji i Japanu, dobra reklama više neće biti dovoljna da bi potrošače ubijedila da troše pare koje, u stvari, nemaju.

- «U teškim vremenima nije u trendu trošiti previše para, to je naprosto neukusno», izjavio je Rojtersu Rori Saterland, zamjenik predsjedavajućeg agencije za reklamiranje "Ogilvi", dodajući da će "u trendu" biti strog, luteranski, minimalistički stil.

Berzanski broker, Skot Dejvid, kaže da, u ovom kriznom vremenu, i ljudi koji još uvijek mogu da sebi priušte malo luksuza, dvaput razmisle prije no što se odluče da odriješe kesu. Poslije nekoliko godina rasta potrošnje luksuznih proizvoda, u prvom tromjesečju ove godine se očekuje pad za bar jedan odsto, a dogodine za sedam odsto, predviđaju stručnjaci konsultantske firme "Bejn".

Na kraju, vidjećemo kako će stručnjaci riješiti trenutnu ekonomsku krizu i da li će uspjeti u tim namjerama. Ostaje da se nadamo da ta kriza neće nanijeti mnogo štete čovječanstvu, razvijenim zemljama i malim zemljama, kao što je i naša država. S obzirom na činjenicu da su sva pitanja o ekonomskoj krizi u trenutnim razmatranjima i da se tek rade planovi za rješavanje ekonomske krize, rano je govoriti o konkretnim stvarima i definitivnim rješenjima.

Po mom mišljenju, još je rano misliti o razaranju privrede, ekonomije i života na zemlji. Prema starim proročanstvima proizilazi da će nastati opšti kolaps i da će nestati života na zemlji, odnosno, da će se sve uništiti i da će svijet i život kada dođe u mrtvu tačku, krenuti od samog početka. Da li su novi problemi, problemi današnjice i budućnosti, uključujući ovu krizu, početak ili dio tog procesa uništenja? Teško je reći, ali smatram, da će se kriza r iješiti u kratkom roku, da zemlje neće toliko osjetiti probleme, a pogotovo manje zemlje koje već imaju probleme kako f inansijske, tako i razvojne i privredne prirode. Takođe smatram, da još nije vrijeme za velike kolapse i velike krize i da će svijet još neko vrijeme uživati u ponekim pogodnostima koje predstavljaju dio nekadašnje situacije.

30

4. SISTEM I ISTORIJA FILOZOFIJE U osnovi pojma sistem sadržana je njegova svrha u okviru teorije djelovanja. Svrhe i sredstva su bitna obilježja djelovanja i mogu se utemeljiti samo u odnosu prema sistemima. Pojam sistema i djelovanja kao i pojam svrhe pojavljuje se još u Aristotelovoj filozofiji. Takođe, dovodi se u vezu funkcionisanje sistema i njegova struktura sa savremenim, ali i drevno-filozofskim uzrocima i posljedicama pojava. Sistem je kako smo već rekli, skup elemenata, veza i relacija između njih bilo kakve prirode, povezanih i složenih u jednu cjelinu. Funkcionisanje sistema se zasniva na uzroku kao ulaznim elementima i posljedicama, tj. rezulatatima koje se dobiju kao izlazne veličine nakon postupka promjena i transformacije. Upravo u kauzalnoj šemi, svijet čitav kao sistemska cjelina, definiše se kao „beskonačnost mogućih uzroka i posljedica, koji su u „ sebi“ vrijednosno neutralni, ali koji mogu vrednovanjem zadobiti strukturu relevantnosti“.26 Engleski empirizam (XVI, XVII vijek), koji je utemeljio Tomas Hobs, razradio je pojam uzroka i posljedica27 Dakle, pored šeme cjelina/dio, postoji šema uzrok/posljedica, odnosno sredstvo/svrha. Ono što je smatrano za sistem postaje dio cjeline. Upravo takvo razmišljanje je možda nastalo iz potrebe objašnajvanja pitanja o bitku bića i shvatanju bića kao cjeline dijelova....... Sistem je, rekli smo, zastupljen svugdje, čak i u starim filozofskim mislima i teorijama: dakle, sistem postoji od davnina. Npr. ideja svijeta ili kosmosa i ideja čovjeka su metafizičke ideje o kojima je govorio Kant. Govorio je i o kretanju planeta u sunčevom sistemu i pravci kretanja.... U svom kozmološkom spisu Kant polazi od sile koja se smatra nosiocem pojava i koja povezuje djelove u cjelinu kao princip koji sve stvari najzad povezuje u svijet. Na kraju dolazimo do istine, jer ipak filozofija kao teorija nastoji da dođe do istine kao mudrosti. Upravo Hegel je ukazao na 2 temeljne istine koje se tiču sistema, a to su:

• Da je cjelina sastavljena od dijelova i njihovih veza i • Na dijalektiku koja se izražava pretpostavljenom jezičkom formulacijom, da iz

teze i antiteze proističe sinteza. Sinteza je proces povezivanja analizom dobijenih rezultata. Taj iskaz je postao osnovni postulat teorije sistema. Dakle, 2 razloga zbog kojih smo povezali 2 pojma, pojam filozofije i pojam sistema dobili su svoje opravdanje. O sistemu se ne može govoriti bez sagledavanja aspekta filozofije koja pomoću teorije i apstrakcije pomaže, odnosno pomogla je kroz istoriju za stvaranje sistema i njegovih karakteristika, ali isto tako u filozofiji postoje filozofski sistemi jer u krajnjoj istanci sistemi su svuda oko nas, u čovjekovom okruženju i u iskonskoj prirodi.... Od davnina do danas........

26 Niklas Luhman,“Teorija sistema“ , 1998 godina, Beograd 27 Hobs definiše filozofiju kao racionalno istraživanje uzročno-posljedične veze između pojava (fenomena), a fenomene vezuje za ono što se naziva tijelima i njihovim kretanjem. Filozofija je korisna samo ako istražuje te veze između pojava jer poznavanje uzroka omogućuje predviđanje posljedica što koristimo u svrhu poboljšanja života.

31

V POJEDINCI- OSNOVNA JEDINICA ANALIZE

Pojedinci bilo kao ličnosti bilo kao potrošači nalaze se u jednom veliko sistemu, u svjetskom sistemu. Riječ „ličnost“ je stara riječ. Smatra se da je njen najstariji izraz u grčkoj riječi “prosopon” ili da je vezan za latinski izraz “persona”. Ciceron je smatrao da svaka ličnost ima urođene uloge, ali i one koje vremenom stiče, pa sama ličnost svojom voljom određuje kakvu ulogu želi da igra, to je rezultat pojedinačne volje. Riječ “ličnost” kod Helena i Rimljana, u početku je služila za objašnjenje riječi „maska“, odnosno „ zamaskirani čovjek“. Kasnije pak, dobija značenje „uloge“, „lica u komediji“, da bi kod Rimljana označavala „duh“ mrtvih predaka. Tako pomenuta riječ dobija dvostruko značenje. Tek sa stoičkom filozofijom gdje se govori o svijesti (ličnost se smatrala kao osoba koja ima svijest) i sa Hrišćanstvom gdje se govori o duši ( smatralo se da svaki čovjek ima dušu), došlo se do današnjeg značenja riječi „ličnost“.

Veoma je važna rasprava i opravdanje stavova o pojmu ličnosti zbog organizacije u marketing okolini i menadžerskom okruženju. Menadžeri moraju posmatrati okolinu i ljude oko sebe da bi stvorili dobar tim saradnika, ugodnu radnu atmosferu, i da bi razumijevajući psihološke manifestacije bili dobri komunikolozi sa blagom pedagoško-filozofskom sviješću. Vidjećemo, zašto je posmatranje i analiza lišnosti važna za organizaciju i marketing okolinu.

1. POJAM LIČNOSTI Pojam ličnosti je nešto što su mnogi pokušali da definišu i razumiju u prošlim vjekovima. Ne govori se ovdje samo o pojmu ličnosti, nego se i poseban akcenat stavlja na faktor za razumijevanja ponašanja organizacije koje menadžeri trebaju pratiti. Ličnost može biti definisana kao skup „onoga što jesmo“ u smislu genetskog nasljeđa i našeg prethodnog iskustva;

Ličnosti se formiraju većim dijelom prije nego što ljudi dođu u organizacije. Menadžeri nasljeđuju sve genetske i društvene proizvode. Kao takvi, stvaraju timove i saradnju i svoje sopstvene vrijednosti i ulaze u organizaciju. Dostignuti nivo industrijskog razvoja koji karakterišu nove tehnologije, nagli razvoj informatike, robota i automatizacije doveo je do toga da se nauka o menadžmentu sve više bavi ljudskim resursima, odnosno ljudskim potencijalom kao baznim kapitalom organizacije.

Ličnost je čovjek koji ima svijest, savijest i dušu.

LIČNOST= GENETSKO NASLJEĐE + PRETHODNO ISKUSTVO

32

Tradicionalni koncept prelazi na koncept inovativne organizacije. Čovjek je presudan faktor organizacijama u budućnosti

1.1. SVOJSTVA LJUDSKIH BIĆA

• ČOVJEK JE DRUŠTVENO BIĆE- on je biće specifične ljudske zajednice, biće koje živi u ljudskoj zajednici, tj. u društvu i u interakcji je sa njim.

• ČOVJEK JE BIĆE POTREBA- biološko-fizioloških potreba (hrana, voda, seks..);

kulturno-društvenih potreba (obrazovanje, muzika, sport..); emocionalno-psiholoških potreba (da je voljen, cijenjen..)

• ČOVJEK JE PSIHIČKO BIĆE- Njegov nervni sistem i mozak su razvijeniji nego kod životinjskih vrsta, a pomoću njih se razvija i psiha pa čovjek saznaje, misli, osjeća...

• ČOVJEK JE SVJESNO BIĆE- On je oslobođen od nužde. Njegov odnos prema svijetu je svjesniji. On je „homo sapiens”.

• ČOVJEK JE BIĆE JEZIKA- Čovjek ima sposobnost komunikacije i opštenja. Govorom se vrši prenos misli i osjećanja u kontaktu sa drugim ljudima. Jezik je, inače, sistem „fonetskih simbola“ koje čovjek razumije i to ga čini „bićem simbola“, po čemu se najbitnije razlikuje od životinjskog svijeta.

• ČOVJEK JE PRAKTIČNO BIĆE- Marks je rekao da je čovjek biće prakse. Praksom i radom čovjek proizvodi sebe kao društveno biće i potvrđuje svoje postojanje. On proizvodi predmetni svijet ali je i samoproizvodno biće. Čovjek sam pravi svoj život i niko ga ne pravi za njega.

• ČOVJEK JE INDIVIDUALNO BIĆE- ne postoje identična bića (ljudska) ni u psihičkom, duhovnom ni u fizičkom smislu.

• ČOVJEK JE DIJALOŠKO BIĆE- Komunikacija je jednostavno neizostavna dimenzija ljudskog bića.

• ČOVJEK JE BIĆE SMRTI- Konačno i smrtno biće...

1.2. TIPOVI LIČNOSTI

Ljudi su međusobno različiti. Postoji više kriterijuma na osnovu kojih je napravljena tipologija ličnosti28:

1. INTROVERTNA I EKSTROVERTNA LIČNOST • Introvertne ličnosti su preosjetljive, povučene u sebe, sklone

pretjeranoj analizi sebe i drugih, u rijetkom kontaktu sa ljudima. • Ekstrovertne ličnosti su otvorene, spretne u kontaktima,

zainteresovane za društvene akcije, optimistične, neosjetljive na kritiku.

2. INTEGRACIONA I DEZINTEGRACIONA LIČNOST • Integraciona ličnost- sve njene psihofizičke funkcije reaguju kao

cjelina • Dezintegraciona ličnost- njene psihofizičke funkcije reaguju odvojeno

28 Željko Baroš, Osnovi menadžmenta, Vizija, Banja Luka, 2005. godina, str 265

33

3. TRADICIONALNA, SAMOSTALNA, NESAMOSTALNA LIČNOST

Ova tri tipa ličnosti poklapaju se sa 3 glavna tipa društva; definisana su u odnosu na ono što usmjerava akciju pojedinca.

• Tradicionalna- njenim aktivnostima upravlja tradicija • Samostalna – njom upravlja njena svijest, koja određuje njeno

ponašanje koje je tokom djetinjstva i kasnije ugrađeno u obliku određenih vrijednosti i normi.

• Nesamostalna- ponaša se u skladu sa predstavom drugih o njoj

4. AUTENTIČNE I NEAUTENTIČNE LIČNOSTI • Autentična ličnost- je ličnost koja razvija svoju individualnost i svoj

sopstveni stil, njeno ponašanje je stabilno, velikih je intelektualnih sposobnosti, okrenuta ka budućnosti.

• Neautentična ličnost- je ličnost sasvim suprotnih osobina od autentične linosti. Ne razvija svoju individualnost, svoj stil, ponaša se nestabilno, ograničenog je intelekta, ima strah od promjena, veže se slijepo za druge, nesigurna je.

2. KONFLIKTI, FRUSTRACIJE I NAČINI ODBRANE LIČNOSTI NA FRUSTRACIJE Pod pojmom konflikta podrazumijeva se stanje nezadovoljstva, napetosti i emocionalne neuravnoteženosti, koje se pojavljuje kao posljedica sukoba između različitih interesa, želja, htijenja i namjera. Pojavljuje se kao posljedica postojanja prepreka u situaciji koja se naziva frustraciona situacija. Npr. frustraciona situacija za studenta može biti ispit. Konflikti se manifestuju kao KONFLIKTI MOTIVA I KONFLIKTI ULOGA. Konflikti motiva se pojavljuju kao posljedica sukoba svih trenutno prisutnih motiva. Postoje 4 oblika29:

• Prijatnost nasuprot kazni- npr. student ima potrebu da ponizi profesora, a ne smije zbog predstojeće kazne.

• Lična dobit nasuprot principa- npr. ljekar privatne ordinacije pokazuje sukob između brige za pacijenta i želje za što većom zaradom.

• Uspjeh nasuprot neuspjeha- npr.čovjek želi završiti studije ali su njegove sposobnosti nedovoljne, javlja se samoponižavanje.

• Nezavisnost nasuprot pripadanju- npr. dijete u porodici želi samostalnost, ali roditelji to ne dopuštaju.

Konflikti uloga- javljaju se konflikti raznih uloga, između uloge i sposobnosti, konflikti centralne uloge i postojanje kulturnog hibrida30.

29 Braco Kovačević, Sociologija, Pravni fakultet- centar za publikacije, Banja luka, 2003. godina, str 127 30 To je čovjek koji živi i nikada do kraja voljan da prekine sa svojom prošlošću i tradicijama; on nije potpuno prihvaćen zbog predrasuda u novoj zajednici.

34

Frustracije se mogu manifestovati na različitim područjima čovjekovog života. Na psihičkom području frustracije se manifestuju kao osjećaj prožet napetošću, tremom, nervozom, nemirom, zatim, Na fiziološkom području manifestuju se u funkcionisanju unutrašnjih organa- znojenje dlanova, lupanje srca, crvenilo na obrazima i Na socijalnom području ogleda se u poremećenim odnos ima sa ljudima- izbjegavanje kontakta, zatvaranjem u sebe itd. Korisno je da menadžer može prepoznati pojavu načina reakcije pojedinca na frustracije i na adekvatan način reagovati u datoj situaciji. Ljudi koje menadžeri prate reaguju različito na frustraciju. Ljudi se brane od takvih sadržaja i od takvih frustracija pomoću „odbrambenih mehanizama“. Odbrambeni mehanizmi se ispoljavaju u vidu31:

• Agresija- osoba direktno napada izvor frustracije • Odricanje- osoba negira postojanje neugodne situacije • Potiskivanje-potiskivanje motiva koji su u suprotnosti sa postojećim društvenim

normama. Frojd je smatrao da se slike i misli potiskuju i prenose u područje nesvjesnog, podvijest. Nagon nije eliminisan, nego samo blokiran da ne dođe u svijest.

• Projekcija- vlastite slabosti pripisujemo drugima • Povlačenje- odvajanje od nečega, dolazi do osame, čak i apatije • Supstitucija- zamjena bilo čega nečim drugim; psihički mehanizam zamjene cilja.

Neke osobe prenose svoje emocije na druge osobe. • Kompenzacija- nadoknađivanje neuspjeha na jednom području uspjesima na nekom

drugom; postoje 2 smjera: 1. kompleks inferiornosti- potreba ljudi da sa osjećajem manje vrijednosti da se

dokažu- Napoleon, čovjek malog rasta, veliki vojskovođa 2. kompleks superiornosti- osjećanje više vrijednosti

• Identifikacija- osoba preuzima uzor iz spoljne okoline • Racionalizacija- osoba traži racionalno opravdanje svoga postupka. Ide se ka

umanjivanju ili precjenjivanju vrijednosti i značaja nekog cilja. • Maštanje- pribjegava se mašti gdje se ljudi vide uspješnim i pametnim; svoje želje

nisu ostvarili u stvarnosti, pa zbog toga idu u maštu.

31 Željko Baroš, Osnovi menadžmenta, Vizija, Banja Luka, 2005. godina, str 267

35

3. PRETPOSTAVKE O LJUDIMA- MCGREGOROVA TEORIJA X I Y Douglas McGregor je smatrao da su pretpostavke menadžera o ljudskoj prirodi i ljudskom ponašanju od najvećeg značaja za određivanje mrnadžerskog stila rada. Na osnovu svojih pretpostavki o prirodi ljudskog ponašanja menadžeri organizuju, vode, kontrolišu i motivišu ljude. Oni biraju tim saradnika i posmatraju psihologiju i sociologiju ličnosti. Tragajući za praktičnim menadžerskim principima, Douglas McGregor, razvio je takozvanu teoriju X i teoriju Y kako bi opisao dva načina na koja se menadžeri odnose prema zaposlenima32. Terija X opisuje tradicionalne poglede na menadžment u kome su zaposleni inertni prema poslu, ne žele da rade i moraju biti tjerani na rad. Teorija Y govori da menadžeri vide zaposlene kao sposobne ljude, odgovorne i kreativne u poslu u kojem rade. McGregor je razumljivo, favorizovao teoriju Y. Ovaj metod zagovara postojanje povjerenja u zaposlene. Da bi se primjenila ova teorija menadžeri bi trebali pomoći zaposlenima da saznaju svoje sposobnosti i potencijal. Prema McGregoru teorija X sadrži pretpostavke:

1. Ljudsko biće posjeduje odbojnost prema radu 2. Većinu ljudi treba tjerati, usmjeravati kaznama 3. Prosječno ljudsko biće želi da izbjegne odgovornost

Teorija Y kao suprotnost teoriji X sadrži pretpostavke:

1. Ljudsko biće ne posjeduje odbojnost (urođenu) prema radu 2. Spoljašnja kontrola i prijetnja nisu jedina sredstva za podstrek čovjeku 3. Zaposleni će se posvetiti ciljevima organizacije ako sami mogu usmjeravati svoje

napore i ostvarivati lične ciljeve 4. Izbjegavanje odgovornosti je posljedica lošeg iskustva, a ne urođena karakteristika 5. Zaposleni posjeduju potencijal koji je generalno neiskorišten u većini organizacija.

Jasno je gledište da bi svi trebali favorizovati teoriju Y koja je sa stanovišta modernog vremena jedino i prihvatljiva. Ona podrazumijeva uzajamno poštovanje između nadređenih i podređenih.

32 Ž. Baroš, ibidem, str 270

Bez obzira sa kojeg aspekta posmatrali veoma je važno voditi računa o ljudima, njihovom ponašanju i njihovom dostojanstvu kao i o svom ponašanju prema njima....

36

VI PROBLEM NAUČNOG DEFINISANJA LIČNOSTI, STRUKTURA, DINAMIKA I RAZVOJ LIČNOSTI

Riječ ličnost je stara riječ. Smatra se da je njen najstariji izraz u grčkoj riječi „prosopon“ ili odgovarajućoj latinskoj riječi „persona“ 33. Zanimljivu ilustraciju upotrebe tog pojma dao je Ciceron ističući : „Stvari treba još tako shvatiti kao da nam je priroda dodijelila da odigramo dvije uloge (personis) u svijetu, od kojih je jedna svima zajednička u tom što svi raspolažemo razumom, druga je ona koja je svakom pojedincu posebno dodijeljena....Ovim dvjema ulogama pridružuje se i treća, koju nam neki slučaj nameće, a četvrta koju sami prema svom nahođenju preuzimamo. Ali kakvu ulogu želimo da igramo, to je rezultat naše volje“.... Kao što je govorio Herman Hese, «da svi imamo u sebi malo Stepskog Vuka i svi se sastojimo od nekoliko lica svoje ličnosti i nekoliko uloga koje možemo da igramo, a od nas samih zavisi koju ćemo figuru u nekom trenutku izvući iz džepa........ « Riječ “ličnost” kod Rimljana u početku je služila kao izraz za „masku“, odnosno zamaskiranog čovjeka, a kasnije dobija značenje uloge i lica u komediji. Kasnije kod Rimljana ličnost označava duh mrtvog pretka. Tek sa stoičkom filozofijom, hrišćanstvom i novijim filozofijama ovaj termin je dobio značenje koje je zadržao i danas. Složenost fenomena ličnosti ogleda se u njenoj višedimenzionalnosti, jer ličnost u sebi spaja dimenzije različitih sfera života kao što su biološke, psiho-socijalne, kulturno-civilizacijske, etičko-moralne manifestacije ljudskog života. Antropologija, kao nauka o ličnosti, proučava kako nastaje ličnost kao najviši domet u ostvarenju onoga što je ljudsko u čovjeku, kako reaguje ličnost i kakav odnos uspostavlja sa okolinom. Psihologija traži odgovor ispitujući psihičku organizaciju biofizičkih i psihičkih svojstava, dok sociologija traži odgovore u društvu i okolini.

33 U našem prevodu sa latinskog ta riječ znači osoba. Od te riječi potiče pojam ličnosti a sva tri pojma su u međusobnom odnosu.

Marketing, takođe kao nauka o ličnosti, proučava ličnost koristeći i antropologiju, i psihologiju, sociologiju, zatim filozofiju, ekonomiju, odnosno ponašanje ličnosti kao potrošača, preduzetnika, marketera, marketing menadžera i prema tome predstavlja najšir i pristup izučavanja čovjekovog ponašanja i uopšte pojma ličnosti.

37

1. PROBLEM DEFINISANJA LIČNOSTI Moguće je dati više definicija ličnosti, a s obzirom da se ličnost i definiše u okviru psihologije, filozofije i sociologije date su definicije i mišljenja tog područja koja su svojim definisanjem doveli do opšte, glavne i prihvaćene definicije ličnosti.

Ličnost je totalitet ljudskih moći, aktivnosti i navika, jedinstveno organizovanih od strane ličnosti, ali i integracija onih sistema navika koji predstavljaju karakteristično prilagođavanje datoj okolini. Psiholozi smatraju da se ličnost kao takva jedinstvena organizacija svojstava, formira uzajamnim djelovanjem organizma i socijalne sredine.

Oni smatraju da kada se govori o ličnosti, govori se u stvari o dugovnom biću koje se kao takvo konstituiše pomoću specifičnog načina postojanja i nezavisnosti bića, ličnost zadržava onu egzistenciju spajajući se sa hijerarhijom vrijednosti koju je slobodno usvojila i kojoj se prilagodila i živi obavljajući sopstvenu unutrašnju aktivnost, u stalnom razvitku; ona ujedinjuje sve svoje aktivnosti u slobodi i pomoću kreativne akcije razvija individualnost svojih sposobnosti.

Ličnost je po njima integracija svih osobina koje determinišu ulogu i status individue u društvu; ličnost je subjekt kulture, odnosno subkjektivni aspekt kulture.

Psiholozi smatraju da je ličnost biće koje mis li, osjeća, djeluje, shvatajući sebe najvećim dijelom kao individualnost, odvojenu od drugih individua.

Za filozofe ličnost je misleće, inteligentno biće koje ima razum i može shvatiti „ja“ kao sebe samog, a njeno „ja“, samosvijest, samokontrola i saznajna moć jeste suštinsko značenje ličnosti.

Ipak, moglo bi se reći da su sociolozi najšire obradili temu ličnosti jer se oni pored samog čovjeka i razvoja ličnosti bave i njenom okolinom , odnosno društvom i međusobnim odnosom između ličnosti i okoline.

38

1.1. DEFINICIJA LIČNOSTI U OKVIRU MARKETINGA I OPŠTA DEFINICIJA LIČNOSTI

Uvidom u psihološke, filozofske i sociološke definicije ličnosti potrebno je doći do koherentne definicije, koja bi bila prihvatljiva za potrebe upravljanja marketingom. Da bi se do toga došlo, potrebno je utvrditi bitna svojstva koja karakterišu zrelu i formiranu ličnost, jer je ona u centru pažnje prilikom bavljenja marketingom. Dakle, samo zrela ličnost, ličnost sa oformljenim i utvrđenim stavovima može da se upusti u marketinške vode, a naravno da se takva ličnost razlikuje od neoformljene individue. Ličnost nije urođeno stanje, jer novorođena beba nije ličnost iako je individua, tako da je potrebno praviti razliku između termina individue i termina ličnost. Individua rođenjem dobija izvjesne bio-psihološke dispozicije i ponaša se po zakonima biološke organizacije. Individua postaje ličnost rođenjem kao biološkim činom i postaje član vrste homo sapiens. Ličnost učenjem životnog ciklusa stiče psiho-socijalne i moralne dispozicije određene kulturno-civilizacijske zajednice. Čovjek kao individua postaje ličnost nastajanjem u toku društvenog života, ne spontano, nego kao svjesni napor čovjeka i društva. Ličnost je proces, a individua stanje. Da bi individua postala zrela ličnost, jer kao što je već rečeno to je neophodno u okvirima marketinga, nužno je da prema Gordonu Olportu posjeduje tri osnovne karakteristike:

1. Razvijenost raznolikih autonomnih interesa 2. Objektivnu procjenu sopstvenog života i ponašanja 3. Jedinstvenu životnu filozofiju

Uopšteno, karakteristike zrele ličnosti su diferencija ciljeva, potreba, želja, integracija, smisao za relnost i procjeljivanje sopstvenog ponašanja, samosvijest, razvitak životne filozofije, socijalitet, razvitak individualiteta, stvaralačke sposobnosti. Pored toga, zrelu ličnost ali i savremenog građanina kao ličnost karakterišu sljedeće komponente34:

• Stvaralačka sposobnost označava unutrašnju potrebu, želju, motiv i u cjelini sposobnost individue da mijenja spoljašnji svijet.

• Samosvijest označava “ja “ individue, kao centra iz kojeg izlaze koordinirane akcije i reakcije.

• Socijalitet je društveni karakter ljudske prirode u smislu mogućnosti i potreba individue da komunicira sa drugim, da se integriše sa zajednicom.

• Subjektivitet-individualitet označava sposobnost individue da selektira i, dopunjuje i kreira društvene vrijednosti, norme i standarde, odnosno da kao „ja“ preuzima komandu i da prestaje da živi samo ponavljajući socijalno iskustvo.

• Integritet označava individuu kao ličnost sa koherentnom organizacijom psiho-sovijalnih karakteristika, koja omogućuje relativno jedinstvo u ponašanju i stavovima uprkos različitim uticajima i situacijama.

Polazeći od prethodnih shvatanja i teorijskih stavova prihvatljiva i opšta definicija ličnosti prema knjizi Dr Milana Galogaže, glasila bi35: Ličnost je jedinstvena dinamička organizacija bioloških i psiho-socijalnih karakteristika, uključujući fundamentalne ljudske potrebe i sisteme vrijednosti, koja osposobljava čovjeka da stupa u društvenu komunikaciju i da

34 M.Galogaža, Marketing psihologija, Marketing Menadžment Colledge, Novi Sad, 2001. godina, str 37 35 Pešić-Golubović, Problemi savremene teorije ličnosti, Kultura, Beograd 1966. godina

39

stvaralački mijenja prirodu i društvenu okolinu, ostvarujući se u tom procesu kao društveno biće i kao svojevrsna individualnost.

Ličnost se na taj način drugačije posmatra i ispoljava na drugačiji način. Pri tom je akcenat stavljen na potrošače.

2. STRUKTURA LIČNOSTI Struktura ličnosti determinisana je onim osobinama ličnosti koje su najmanje promjenjive i time najpouzdanije u upravljanju ponašanjem ličnosti. Termin «struktura ličnosti», upotrebljava se u dva nova značenja: kada se označavaju faktori ili momenti bitni za razumijevanje ličnosti, uopšte- za razumijevanje bilo koje ličnosti (termin koriste psiholozi); i u slučaju kada se govori o strukturi ličnosti (termin koriste psihijatri). Strukturne osobine ličnosti ukazuju na36:

- Ciljevi ponašanje ličnosti- ukazuju na ono što čovjek treba, želi, koji su njegovi problemi, zahtjevi i očekivanja, šta da postigne, šta da čini, šta da radi

- Motivacioni sistem i proces ponašanja- ukazuje na interes i hijerarhijsku organizaciju preferencija da se postavljeni ciljevi realizuju

- Sistem kontrole ponašanja- kočenja, motivacionih procesa ličnosti, ukazuju na načine na koji se vrši selekcija u ponašanju ličnosti.

Svako od faktora strukture ličnosti ima posebno značenje za ponašanje ličnosti, a najvažniji među njima jeste sistem kontrole, koji zavisi od sklopa potreba, odnosno hijerarhije motiva, hijerarhije sklopljene u sistemu po principu etičko-moralnih normi i vrijednosnih orijentacija ličnosti. Sistem kontrole ukazuje koje će se potrebe podmiriti, koje će se želje ukloniti, koji će se zahtjevi udovoljiti, a koji problemi riješiti i koja će se očekivanja ispoljiti kroz ponašanje ili pak ne. Sistem kontrole pokazuje da ne postoje granice u potrebama i da uvijek postoji disbalans između potreba, želja. To znači da kontrolni sistem ponašanja predstavlja čak i jednu vrstu represije nad ličnosti u smislu suzbijanja podmirenja potreba, uklanjanja želja, zadovoljenja zahtjeva. Taj fenomen u širokom objašnjenju objašnjava Frojd u svojoj teoriji o ličnosti. U svakom slučaju najbitnije je reći da se s jedne strane ličnost nalazi pod kontrolom svoga svjesnog ili razumskog dijela svijesti rukovođenim principom realnosti koji se naziva Ego ili svjesno Ja, a sa druge strane ima zahtjeve od strane svoga nesvjesnog dijela svijesti. Generalno bi se moglo reći da strukturu ličnosti čine37:

1. Navike – su najčešće ponavljanje iste radnje čime je postignuta sposobnost da se ta radnja vrši sama od sebe i da se

36 M.Galogaža, Marketing psihologija, Marketing Menadžment Colledge, Novi Sad, 2001. godina, str 81 37 M. Galogaža, ibidem, str 82

Ako bi se na osnovu prethodnih definicija ličnosti željela dati definicija ličnosti koja je prihvatljiva za potrebe upravljanja marketingom, onda bi se treba dati definicija ličnosti kao potrošača, ličnosti kao preduzetnika, ličnosti kao marketing menadžera i ličnosti kao marketera.

40

u to određeno vrijeme osjeća potreba za vršenjem te određene radnje, navike.

2. Iskustvo- je svaki doživljaj, ili skup doživljaja koji obogaćuje čovjekovo iskustvo

3. Motivi- predstavljaju pokretače, pobudu. To je ono što nas navodi da stvaramo neko mišljenje ili da nešto činimo. Ako utvrdimo osnovne motive, onda smo utvrdili i najosnovnije momente čovjekove strukture ličnosti.

4. Intencije- su ono što se odnosi na nešto, što se upravlja na nešto, npr. opažanje

5. Problemi- su kao teškoće koje determinišu čovjekovo ponašanje u različitim situacijama kod rješavanja nekih zadataka

6. Crte ličnosti- ili karakterne osobine, biološka svojstva ili nasljedni aspekti ličnosti čine organizaciju ličnosti determinišući čovjekovo ponašanje u određenim situacijama

7. Potrebe- su osnova ljudskog ponašanja i utvrđujući osnovne čovjekove potrebe, ciljeve, motive najbolje se upoznaje dinamika ličnosti

Pored gore navedenih parametara strukturu ličnosti sa druge strane čine:

- karakterne osobine zajedno sa psihogenim funkcijama- one utiču na formiranje stavova, želja i vrijednosti

U osnovi postoje tri grupe osnovnih psihičkih svojstava čovjeka38: - Šta čovjek hoće- odnosi se na pokretačke snage, potrebe, želja, težnje, motive, sve aktivnosti prema cilju. O tome je već maloprije bilo riječi i to je veoma važno, posmatrajući sa bilo kojeg aspekta. Sa druge strane ovo pitanje se dobrim dijelom odnosi na dinamiku ličnosti o kojoj ćemo govoriti u sljedećem razmatranju. - Šta čovjek može- odnosi se na psihička svojstva obavljanja aktivnosti, sposobnost, spremnost, obdarenost za nešto. U ovom smislu ljudi su sposobni za različite poslove i uvijek se mogu prilagoditi bez obzira na vrstu sposobnosti. Ipak, važno je da osoba posjeduje inteligenciju, senzorne i psihomotorne sposobnosti od kojih je inteligencija najznačajnija. Tako postoje faktori na osnovu kojih se vrednuju sposobnosti čovjeka, a to su: W faktor- sposobnost rječitosti, V faktor- sposobnost razumijevanja verbalno formulisanog sadržaja, N faktor- uspješno operisanje brojevima, S- faktor zamišljanje prostornih odnosa, M faktor- sposobnost memorisanja, P faktor- sposobnost percipiranja, R faktor- sposobnost rezonovanja, G faktor – sposobnost mišljenja i to: kognitivne sposobnosti, produktivne sposobnosti. - Šta je čovjek- to se dobije kada se odgovori na prethodna dva pitanja, to podrazumijeva temperament i karakterne crte čovjekove ličnosti. Temperament predstavlja urođenu sklonost za izvjesna osjećanja i raspoloženja, naročito s obzirom na njihovu jačinu i brzinu javljanja. Često se u teoriji i literaturi prihvata tipologija koju je postavio Hipokrat, vezano sa vrste temperamenta koja je bazirana na vezi između tjelesnih stanja, odnosno konstitucije ličnosti i psiholoških osobina. Modul čovjeka je zamišljen kao trijada stomak-grudi-glava. Tipologije

38 M. Galogaža, ibidem, str 85

41

koje su okrenute psihološkim osobinama a koje su nastale kao kombinacija Hipokratove teorije i izmjena koje je napravio Vunt glase ovako39:

- Kolerik- temperament kod kojeg se osjećanje jako i brzo javlja (osoba aktivna, egocentrična)

- Sangvinik- osjećanje je slabo, a brzo se javlja ( društvena, optimista, vesela osoba, bezbrižna, lakomislena)

- Flegmatik- temperament slabog osjećanja i spore reakcije ( racionalna, smirena, principijelna, uporna, kontrolisana)

- Melanholik- osjećanje jako, ali se lagano javlja, osobe su često idealisti i zanesenjaci ( zamišljena, ozbiljna osoba, sumljičava, zabrinuta, nezadovoljna)

Prema faktorskoj analizi osobina temperamenta utvrđeno je da se može razlikovati 15 faktora ili osobina temperamenta svrstanih u tri grupe. U prvu grupu ulazi 5 faktora koji prikazuju ponašanje uopšte, a koji su u vezi s različitim vrstama aktivnosti, to su: samopouzdanje-nesigurnost; živost-tromost; impulsivnost-promišljenost; uzdržljivost-neobuzdanost; objektivan odnos-preosjetljivost. U drugu grupu ulaze faktori koji pokazuju emocionalno ponašanje, a to su: vedrina-potištenost; emocionalna zrelost-emocionalna nezrelost, hladnokrvnost-nervoznost; trajanje raspoloženja-naglo mijenjanje raspoloženja; uravnoteženost-egocentričnost. U treću grupu ulaze faktori koji se ispoljavaju u ponašanju prema drugim ljudima, to su: sigurnost-plašljivost; samostalnost-oslanjanje na druge; socijalna incijativa-pasivnost; prijateljski odnos prema drugima-neprijateljski odnos prema drugima; tolerantnost-kritikovanje. Karakter je osobina, značaj ili svojstvo po kome se neko ili nešto razlikuje od ostalih ljudi i pojava. Karakter se razlikuje od pojma ličnosti i od pojma ponašanje, a javlja se kao manifestacija volje gdje su najvažniji motivi etička i moralna načela. Gilford smatra da su 4 osobine važne za ljudski karakter40:

1- potreba za slobodom 2- potreba za oslanjanjem na samoga sebe 3- težnja za konformisanjem kulturi i običajima 4- poštenje

Ipak, reklo bi se da je Šopenhauer dao najbolje, tako jednostavno, a opet u svim vremenima prihvatljivo objašnjenje koje se tiče karakternih crta strukture ličnosti. Tako precizno, jednostavno i bez patnje ušao je u srž same stvari posmatrajući potpuno tačno čovjekov karakter, kao individualan, empirijski, konstantan i urođen. Čovjekov karakter, smatra on, možemo spoznati kroz iskustvo kako na samome sebi tako i o drugima pa saznavši često usljedi razočarenje....

39 M. Galogaža, ibidem, str 86 40 M. Galogaža, ibidem, str 88

Čovjekov karakter je isti i ostaje konstantan tokom čitavog života.

42

Samo u usmjerenju i materijalu njegov karakter doživljava prividne modifikacije koje su posljedica različitosti životnih doba i njegovih potreba. Čovjek se ne mijenja, kako je radio u jednom slučaju tako će pod istim okolnostima opet isto raditi. Ono što se može promijeniti jeste njegovo saznanje, pa zbog toga može da rekonstruiše svoje ciljeve. Krajnji motiv ne djeluje prema svom stvarnom cilju, nego prema spoznatom cilju.

On je u svojim osnovnim crtama nasljedan od oca, a inteligencija naljedna od majke. Iz toga slijedi da su vrline i poroci urođeni. « U urođenom karakteru, tom istinskom jezgru cjelokupnog čovjeka, leži krivica svih njegovih poroka»

3. DINAMIKA LIČNOSTI, MOTIVI I LJUDSKE POTREBE Dinamika ličnosti se odnosi na sile koje vladaju u ličnosti. Takođe dinamika ličnosti ukazuje i na konflikte, procese svjesnog i nesvjesnog rješavanja konflikata. Motiv je pokretač, pobuda, ono što nas navodi da stvaramo neko mišljenje ili da nešto činimo. U najširem smislu motivi podrazumijevaju složen sistem koji obuhvata potrebe, želje, probleme, preferencije, interese, karakterne crte ličnosti, običaje, tradiciju. Motivi su psihološki faktori koji pokreću i regulišu ponašanje radi postizanja određenih ciljeva. Motivacija predstavlja određenje volje motivima, odnosno obrazloženje neke odluke. Marketing predstavlja orijentaciju za podmirenje potreba, uklanjanje želja, zadovoljenje zahtjeva i očekivanja potrošača. Motivacija je efikasna kada ljudi udružuju svoje potencijale s ciljevima organizacije, pri tome ostvaruju svoje lične i profesionalne ciljeve. Motivacija funkcioniše samo kada postoji identifikacija sa ciljevima. Odnosno, motivacija bez identifikacije sa ciljevima ne može da pokrene, odnosno čovjek ne funkcioniše kao ličnost. Najčešće se motivi vezuju za još jedan pojam, a to su potrebe. Čak je i marketing usmjeren prema podmirenju ljudskih potreba, tako da su potrebe i dio onoga čime se bavi mraketing. Uopšteno potreba predstavlja osjećaj nedostatka koju prati želja, nagon da se taj nedostatak ukloni. Istraživanje ciljeva, motiva i motivacije čovjeka u procesu podmirenja potreba vremenom je uslovilo teoriju o ljudskim potrebama Abrahama Maslowa. Ova teorija je veoma značajna, iako je sa nekih strana primila kritike, kao i svaka teorija nastojalo se uvesti promjene prilikom tumačenja istih pojmova. Po mom ličnom mišljenju, ova teorija mogla bi da bude osnova za bilo kakvu ozbiljnu polemiku o ljudskim potrebama, u bilo kojem kontekstu, jer je po svojoj strukturi toliko logična i ispravna da svojom jednostavnošću objašnjava komplikovanost čovjekove prirode. Naime, Maslow je došao do zaključka da se podmirenjem jednih potreba i uklanjanju jednih želja stvaraju nove potrebe, nove želje za njihovo podmirenje čime se uspostavlja hijerarhija potreba i hijerarhije motiva i motivacije za njihovo podmirenje. Sve ovo je u skladu sa samom čovjekovom prirodom.

Čovjekov karakter je dio prirode, urođen i takav kakav jeste a ispoljava se još kod malog djeteta pokazujući šta će biti ubuduće.

43

Ovako izgleda hijerarhija potreba prema Maslowu41:

- Fiziološke potrebe (biološke ili urođene ): to su potrebe za hranom, vodom, vazduhom, pa dalje stan, seks itd. To su osnovne potrebe, egzistencijalne prirode koje su osnova za dalje potrebe koje se ne mogu razviti bez ovih primarnih.

- Potrebe za sigurnošću: potrebe koje zahtijevaju od ličnosti da živi i radi u bezbjednim uslovima i da se tako i osjeća, odnosno, da je zaštićena od fizičkih i psihičkih uticaja okoline.

- Potrebe za pripadanjem i ljubavlju: obuhvataju želju ličnosti za razvijanje prijateljskih veza među ljudima.

- Potrebe za poštovanjem: odnose se na slobodu ličnosti za slobodno stvaralaštvo, samopotvrđivanje koju prati želja za uspjehom i priznanjem neke vrste od strane sebe ali i od strane drugih ljudi.

- Potrebe za samopotvrđivanjem: bazirane su na želji da se radi ono što se zna, u cilju zadovoljstva rezultata rada. Tu je prisutna želja za samopotvrđivanjem svoje ličnosti koja se nalazi na najvišem nivou, ali ne može biti ostvarena zbog svoje kompleksnosti, bez prethodno ostvarenih potreba jer je ova potreba na najvišoj instanci.

41 M. Galogaža, ibidem, str 94

44

To sve znači da nastajanje ljudskih potreba treba posmatrati kao proces koji se sastoji od urođenih i nasljeđenih potreba, odnosno urođenih i stavova stečenih za vrijeme života i razvoja. Maslovljeva hijerarhija potreba ustvari, govori o dvojakom značenju. Dakle, ova piramida ima dva značenja, a to su da jeste ovakav redosljed ali je pravac suprotan, odnosno ovde su najznačajnije fiziološke potrebe, kao osnova za razvoj ostalih, da bi na kraju mogli ostvariti, ljubav, osjećaj pripadnosti, poštovanje od drugih ljudi, ali i poštovanje samoga sebe. Ali najvažnije su ipak potrebe koje su na vrhu piramide, dakle samopotvrđivanje u ovom slučaju. Ta ironija je upravo u tome da se do toga ne može doći bez zadovoljenja onih primarnih potreba, recimo utoliti glad, obući se ako je hladno, jer ako se ne ostvare ti uslovi ne može osoba biti ono što jeste, ne može se iskazati u svjetlu u kojem bi doživjela recimo divljenje i poštovanje. Zato, nisu manje pametni oni koji vode računa o onim najmizernijim i najjednostavnijim stvarima, ljudskim potrebama jer često te tzv. beznačajne stvari pomognu toj osobi, za razliku od one koja je pošla da ostvari potrebu na vrhu piramide, a nije ostvarila uslove za to, to tako ne može po samoj prirodi stvari. Tako se dolazi do zaključka da jednostavne stvari koje ljudi često preskaču žureći ka ostvarenju viših ciljeva, da su one čak i značajnije jer su osnova za sve ostalo. Najbolje i najpametnije prolaze oni koji sve to usklade u svoju strukturu u vremenski tok života.

4. RAZVOJ LIČNOSTI, SOCIJALIZACIJA Razvoj ličnosti podrazumijeva promjene, koje tokom biološkog životnog ciklusa dešavaju u strukturi ličnosti koja se mijenja socijalizacijom, odnosno učenjem i pamćenjem. Važno je usavršavanje sistema kontrole motivacionih procesa i sticanje sposobnosti za hijerarhijsku organizaciju ciljeva i motiva. Socijalna sredina utiče na čovjeka, ali i čovjek je taj koji kreira životnu sredinu. Čovjek u okolini i svijetu oko sebe prilagođava svoju ličnost okolini prihvatajući poglede na svijet, sistem, pravila koja tu važe i tako se stapa sa vremenom i prostorom u kojem živi. Time se stvara i identifikovanje sa grupom, ljudima oko sebe, tj. ličnostima iz društva. To identifikovanje pojedinca sa društvom je socijalizacija. Naravno usljed tih procesa čovjek istovremeno postaje svjestan svoje svijesti, i svoje individualnosti, pri čemu ne smije biti negacije individualizma. Negacija individualizma je istovremeno i negacija ličnosti. Čovjek je između te dve stavri, između dva uticaja, njegovog na okolinu i okoline na njega pri čemu je izražena njegova svijest.

Odnosno, uspijeva ako ostane dosljedan sebi, ali opet prilagođen normama i pravilima društva.

U kojoj mjeri čovjek uspijeva uspostaviti podudaranje između svog ponašanja u društvu i svojih društvenih ideala i uzora, utoliko on postaje ličnost.

45

VII PROBLEM DEFINISANJA POTROŠAČA KAO LIČNOSTI Nakon definicije o ličnosti uopšte, bitno je sa druge strane definisati i pojam potrošača. Ne samo osnovni pojam nego i ponašanje kupaca, zašto se ponašaju kako se ponašaju kako dolazimo do rezultata o njihovom ponašanju. A to sve nam služi za dalju analizu i prilagođavanje situacije i proizvoda željama i zahtjevima potrošača.

To je na kraju krajeva najbolja reklama. Zbog toga se rade mjerenja, ankete, upitnici i različite vrste istraživanja da bi se utvrdile njihove preferencije. Potrebno je sagledati ponašanje potrošača, zatim opšte faktore koji utiču na ponašanje kao i analitičke faktore koji utiču na ponašanje.

1. POTROŠAČ KAO LIČNOST Potrošač kao ličnost predstavlja jedinstvenu dinamičku organizaciju bioloških, fizičkih i psiho-socio-ekonomskih karakteristika, koja obuhvata njegove potrebe, želje, probleme, zahtjeve, očekivanja, preferencije, ciljeve, motive, motivacije, navike, uvjerenja, stavove i predrasude, kao vrijednosti i vrijednosne orijentacije, da bi stupila u komunikaciju sa prirodom i društvenom okolinom, i da bi se u tom procesu ostvarivala kao društveno biće i kao svojevrsna individualnost.

Cilj je proizvođača da osmisli marketing misiju budućnosti, i poslovnu viziju kao razlog postojanja, da postavi ciljeve i poslovne zadatke, ostvari poslovnu politiku, kreira strategiju, planove i programe. Važno je da inicira akcije kojim će podmiriti potrošačeve potrebe, želje, i kojim će riješiti potrošačeve probleme, zadovoljiti zahtjeve i ispuniti očekivanja.

Nakon toga marketing bi trebao da ostvari prednosti u odnosu na konkurenciju i da ostvari profit za sebe. O profitu se govori tek na kraju cjelokupnog programa i misije marketera.

Potrošač je složen pojam na koji posebno moraju biti usmjereni poslodavci, jer je krajnji cilj kod svih f irmi, ili trebao bi da bude krajnji c ilj zadovoljstvo potrošača.

Ciljevi i zadaci marketinga u vezi ličnosti kao potrošača su višestruki. Između ostalog pomažu potrošaću da hijerarhijski organizuje svoje preferencije, i da postane lojalan prema imenu proizvođača i njegove marke proizvoda.

Dakle, najvažnija je satisfakcija potrošača i gledajući na to, to bi bio najvažniji i najbitniji cilj marketinga.

46

Potrošač se prilikom kupovine sukobljava i bori sa mnoštvom rizika. Tu je funkcionalni rizik, što znači da potrošač razmišlja da li proizvod ima funkcije koje su navedene, psihološki i psiho-socijalni jer je kupcu, odnosno potrošaču stalo do rekcije drugih ljudi, ali i od strane ljudi koje ne poznaje, stalo mu je do njihovog mišljenja. Veoma je važan i ekonomski rizik što podrazumijeva odgovor na pitanje da li proizvod vrijedi kupovati. Gledajući i na tu psihološku stranu ličnosti treba kreirati i omogućiti satisfakciju od strane potrošača.

Satisfakcija tretira potrošača kao osobu koja kupovinom proizvoda, odnosno korištenjem usluga riješava svoje probleme.

U cjelini uzevši, potrošač ne postoji kao ličnost vjerna marketing programu, proizvođaču i marki proizvoda, nego upravljanje marketingom ima cilj i zadatak da za sebe stvori potrošača kao ličnost, lojalnu proizvođaču, marki proizvoda, zaštitnom znaku itd.

2. PONAŠANJE POTROŠAČA Ponašanje potrošača zavisi od karakteristika ličnosti, karakteristika samog proizvoda, konkretnom marketing situacijom i okruženju i naporima preduzeća, njegovim ponašanjem i stimulansima koje daje. Potrošač se nalazi kao što je već spomenuto, pod uticajem bioloških faktora, odnosno bioloških osobina i prihičkih procesa, na taj način stvara određenu sliku o proizvodu. Da bi se potrošač opredijelio potrebno je istaknuti da na njegovu percepciju utiče takozvani marketing-miks. Marketing-miks podrazumijeva42 : Cijenu ( price) Proizvod (product) Mjesto ( place) Promocija ( promotion) Marketing-miks skraćeno se naziva 4P Što se tiče profila potrošača moguće je izvesti nekoliko kriterijuma za podjelu43.

1. Prema demografskim karakteristikama: - neaktivni kupci- stariji potrošači koji ne vole da kupuju, ali žele dobru uslugu - aktivni kupci- uživaju u kupovini - društveni kupci- vjerni prodavnici

42 M. Galogaža, ibidem, str 315 43 M. Galogaža, ibidem, str 300

Satisfakcija podrazumijeva zbir očekivanja što se baziraju na stepenu popodmirenja potrebe, r iješavanja problema i zadovoljenja zahtjeva potrošača.

Potrošači ne kupuju samo proizvode i ne koriste samo usluge, oni kupuju očekivanja, a ne fizičke svari.

47

- pedantni kupci- kupuju na osnovu kataloga - racionalni kupci- upoređuju cijene 2. Prema motivima kupovine: - potrošači lojalni marki- po navikama se ponašaju - racionalno motivisani potrošači- ponašaju se na osnovu saznanja - ekonomični potrošači – prema cijeni se orijentišu - emocionalno motivisani potrošači- pod uticajem su simbola, zemlje porijekla - impulsivni potrošači- ponašaju se na osnovu estetskih svojstava - nemotivisani potrošači- potrošači novi koji nisu odlučili i stabilizovali svoje ponašanje

3. Pema stavovima prema vrsti prodavnice: - ekonomični potrošači– rukovode se cijenom, kvalitetom i asortimanom proizvoda - personalizovani potrošači- pridaju značenje ponašanju prodavaca, odnos i tretman - etičko-moralni potrošači- vole nezavisne male radnje, umjesto robnih kuća - apatični potrošači- ponašaju se nezainteresovano - rekreativni potrošači- kupovinu doživljavaju kao zabavu

4. Prema vrsti informacija koje su im potrebne za odlučivanje prilikom kupovine: - stvaralački potrošač- najviše vremena provode traženjem informacija - kvazi potrošači- ne bave se kupovinom, to prepuštaju članovima porodice - pripremljeni potrošači- prvo sakupe informacije, pa onda ulaze u prodajni objekat - rutinski potrošači- znaju šta hoće i nemaju potrebe za dodatnim informacijama

5. Prema kriterijumu veličine kupovine: - veliki kupci- oni raspolažu natprosječnim prihodima, mlađi su od 45 godina, kupuju u kasnim poslijepodnevnim satima, jedan dan u nedelji odvajaju za kupovimu u supermarketima - Punokrvni kupci- ne vole kupovati zbog navodne gužve u objektima - Lokalni kupci- kupuju češće, troše malo, osobe su ili starije ili slabijeg materijalnog stanja Takođe, treba istaći poseban kruterijum za još jednu podjelu, a to je kriterijum lojalnosti prema marki proizvoda, imenu proizvođača prodavnici ili restoranu, potrošači ili kupci mogu da budu:

Sadašnji kupci- oni koji su ostali lojalni marki proizvoda Prošli kupci- oni koji su napustili određenu marku proizvoda Potrošači konkurencije – oni koji uz napore i inovacije mogu postati potrošači određene marke proizvoda, pa preduzeće kreira novu marketing strategiju Nepostojeći potrošači-oni koji nisu potrošači

48

3. OBLICI PONAŠANJA POTROŠAČA

Ispoljeno ponašanje- aktivnost koju je moguće mjeriti44 Ospoljeno ponašanje- aktivnost koju nije moguće mjeriti, ali može se posmatrati Jezičko ponašanje- razmjena informacija sa okruženjem, informacije kao baza za formiranje stavova o kupovini Grupno ponašanje- individualno ponašanje koje nosi zajednička psihološka, sociološka ili ekonomska obilježja Zahtjevano ponašanje- obrazuje se pod uticajem društvene sredine, kulture, tradicije itd ili pod uticajem ekonomske situacije, inflacije, kriza i sl. Institucionalno ponašanje- pravila države i političkih partija i sistema vlasti Instrumentalno ponašanje- ponašanje pojedinaca pod uticajem narušenih uslova ili načina života Lančano ponašanje- prethodna situacija utiče na buduće ponašanje Ponizno ponašanje- osjećaj manje vrijednosti potrošača Materinsko ponašanje- kao ponašanje majke prema djeci Moralno ponašanje- sistem vrijednosti utiče na pojedinca Molekularno ponašanje- kao ponašanje vođa i njihovih mišljenja Neprilagođeno ponašanje- uzrokovano nedostacima organizma, invalidi, društvene okolnosti, zemljotresi, poplave, ili struktura ličnosti, debilno ponašanje i sl. Stereotipno ponašanje- ponovljena svakodnevna kupovina Iracionalno ponašanje- u skladu sa emotivnim psihičkim preocesom potrošača Racionalno ponašanje- zasnovano na znanju potrošača

44 M. Galogaža, ibidem, str 302

49

Slika 7. 1.

OBLICI PONAŠANJA POTROŠAČA

Ispoljeno ponašanje

Ospoljeno ponašanje Jezičko

ponašanje Racionalno ponašanje

Moralno ponašanje

Materinsko ponašanje

Lančano ponašanje

Instrumentalno ponašanje

Institucionalno ponašanje

Zahtjevano ponašanje

Grupno ponašanje

Stereotipno ponašanje

Neprilagođeno ponašanje

Molekularno ponašanje

Iracionalno ponašanje

Ponizno ponašanje

50

4. OPŠTI FAKTORI KOJI UTIČU NA PONAŠANJE POTROŠAČA Značajna je analiza opštih faktora koji utiču na ponašanje potrošača, kao i analiza analitičkih faktora koji imaju takođe svoju ulogu. Stavljaju se u međusobnu zavisnost karakteristike potrošača sa jedne strane, i karakteristike proizvoda sa druge strane, na osnovu kojih se utvrđuje odabir potrošača i njihovo ponašanje za pojedine situacije u određenom vremenu za određeni proizvod. Dakle, prije svega, bitan je potrošač kod kojeg se sagledavaju karakterne osobine, njegova psiha i percepcija, pa se zatim obrati pažnja na sam proizvod, njegove dimenzije, na kraju poveže se sa eventualnim rizicima koji mogu uslijediti i sa analizom situacije u okruženju45. Analiza karakteristika potrošača:

- karakterne osobine- to su biološke i nasljeđene karakteristike po kome se ljudi razlikuju između sebe

- asocijacija- to je osobina psihičkih pojava, predstava i osjećanja; tu se javlja volja koja vremenom stvara navike za neko ponašanje ili odstupanje od istog

- percepcija- predstavlja psihogeni proces, odnosno opažanje pomoću čega potrošač postaje svjestan stvari oko sebe ili nekog određenog predmeta

Dakle, kombinacijom ovih faktora dobijamo ponašanje potrošača, odnosno, sagledavajući ličnost kao potrošača zajedno sa njegovim biološkim osobinama u kombinaciji sa psihičkim procesima u njegovoj glavi dobijemo kompletan spoj strukture potrošača, kao ličnosti i razloge i rezultate njenog ponašanja u ulozi potrošača za određeno vrijeme i za određeni proizvod. Analiza karakteristika proizvoda:

- Dimenzije proizvoda- - jezgro proizvoda (odnosi se na suštinu ili osnovnu korist proizvoda) - formalni proizvod (marka, stil, trend, kvalitet, pakovanje i sl.)

- prošireni proizvod ( predprodajne, postprodajne usluge, unapređivanje prodaje )

- Minimiziranje rizika - funkcionalni rizik- da li će proizvod koristiti, da li će imati funkciju za ono što se očekuje

- fizički rizik- za sebe i druge koji proizvod koriste - finansijski rizik- da li će vrijediti novca i vremena za koje se pretpostavlja da vrijedi - socijalni rizik- da će loš izbor proizvoda kupca dovesti u neprijatnu situaciju sa drugim - kulturno-civilizacijski rizik- da će izbor proizvoda dovesti u okruženju do neke negativne pozicije, moralne pozicije

- psihološki rizik- da će loš izbor ugroziti ego potrošača Analiza situacija u okruženju: Na potrošača utiče i okruženje, odnosno spoljni faktori što je tako po samoj prirodi stvari i psihologiji funkcionisanja svijeta. Na potrošače posebno utiče:

- Karakteristike okruženja, vrijednosti i vrijednosne orijentacije - Stanje u u globalnom sistemu, kao i podsistemi u okviru sistema, odnosno aspekti

socijalni, obrazovni, tehnološki, finansijski i sl.. - Stanje u ekonomskom sistemu- veoma je bitan posebno aspekat uspona i padova

45 M.Galogaža, ibidem, str 306

51

Slika 7. 2.

Karakteristike ličnosti potrošača

Karakteristike proizvoda

Situacija u okruženju

Karakterne osobine

Percepcija

Stanje ekonomskog sistema

Formalni proizvod

Jezgro proizvoda Kulturno-civilizacijski uslovi

Asocijacija

Prošireni proizvod Stanje globalnog sistema

OPŠTI FAKTORI KOJI UTIČU NA PONAŠANJE POTROŠAČA

52

5. ANALITIČKI FAKTORI KOJI UTIČU NA PONAŠANJE POTROŠAČA Analitički faktori podrazumijevaju podjelu na interne i eksterne faktore46. Eksterni faktori su spoljašnji faktori, a prilikom njihovog ustanovljavanja koriste se sljedeće analize:

- deografske određenosti- područje, klima, saobraćajne veze, naseljenost, potrošački centri, državni praznici i sl

- demografski faktori- broj stanovnika, starosna struktura, polna struktura, obrazovanost stanovništva i sl.

- makrosociološke analize- klase, slojevi stanovništva, porodice i domaćinstvo, stil života, uticaj kulture i sl.

Interni faktori su unutrašnji faktori, pripisuju se mentalnom stanju, karakteristikama ličnosti, osobinama, stavovima, ciljevima i mišljenjima. Tu se kod potrošača formiraju navike, uvjerenja, mišljenja, učenje, ciljevi i motivi

- ekonomski faktori- prihodi i rashodi stanovništva, sklonost potrošnji i štednji, domaćinstvo, krediti, kretanje cijena

- sociološke komponente- društvene klase, socijalni slojevi, kulture, religije, nacija

46 Kotler, Upravljanje marketingom, Informator, Zagreb, 1994; prilagođeno M. Galogaža, Marketing psihologija, Marketing Menadžment Colledge, Novi Sad, 2001. godina, str 308

53

VIII IDENTIFIKOVANJE CILJEVA I OTKRIVANJE SATISFAKCIJE POTROŠAČA

Jedno od najznačajnijih pitanja koji se javljaju kod razvoja i lansiranja proizvoda na tržište jeste identifikovanje ciljeva, i otkrivanje satisfakcije potrošača. Potrošači proizvodom, uslugom, stvari i idejom mogu da podmire potrebe, da uklone želje, riješe problem i zadovolje određene zahtjeve, a što se sve odigrava u okviru uspostavljene hijerarhijske organizacije potrošačevih preferencija.

Ono što marketingu ostaje na raspolaganju jeste utvrđivanje potrošačevih ciljeva i otkrivanje satisfakcije, radi razvoja i lansiranja proizvoda uz odgovarajući marketing-napor, kojim će se podmiriti utvrđene potrebe, želje, problemi i zahtjevi ili promijeniti potrošačeva hijerarhijska organizacija.

1. IDENTIFIKOVANJE CILJEVA U VEZI SA PROIZVODOM Identifikovanje ciljeva potrošača odnosi se na identifikovanje intenziteta njihovih potreba, želja i preferencija, kao i njihovog subjektivnog stava kao procesa pomoću kojeg potrošači selekcioniraju, organiziraju sliku u vezi sa proizvodom i markom proizvoda. Dakle, značajno je spoznati koncept ličnog imidža potrošača, tj. da li potrošači preferiraju izbor marke proizvoda za koju veruju da najviše odgovara njihovom statusu, izgledu, nivou cijene, pripadnosti socijalnom sloju, ili su potrošači više skloni da kvalitet proizvoda ocjenjuju prema konceptu percepcije rizika koji je više subjektivan nego objekivan stav potrošača. Rizik kojim se potrošači svakodnevno izlažu su47:

1. funkcionalni rizik -se odnosi na karakteristike proizvoda u pogledu tehničkih ili funkcionalnih svojstava, cijene, programa usluga itd.

2. psihološki rizik -se odnosi na očekivane reakcije drugih ljudi, koje potrošač poznaje i do čijeg im je stava stalo;

3. psiho-socijalni rizik -se odnosi na rizik kojem se potrošač izlaže pred drugim ljudima iz okruženja, koje potrošač ne poznaje, ali mu je stalo do njihovog mišljenja, tj. šta će ti ljudi reći o njegovom ukusu;

4. ekonomski rizik -se odnosi na pitanje koje potrošač sam sebi postavlja na način da li je to vrijedilo kupiti ili da li to njemu vredi toliko koliko on treba da plati;

5. kombinovani rizici- u smislu međusobne kombinacije uticaja najmanje dva od prethodno navedenih rizika;

47 M.Galogaža, tehnološko-preduzetnički menadžment, prvi dio, tehnološka prognostika, Novi Sad, 2003. godina, str 147

Identifikac ija ciljeva potrošača i satisfakcije potrošača u vezi s proizvodom, omogućuje proizvođaču da se identifikuje sa potrebama, željama, problemima, zahtjevima i očekivanjima potrošača, odnosno da kreira strategije da bi se riješili konflikta u fazi izbora proizvoda.

54

Planiranje kvaliteta proizvoda moguće je sprovesti tek pošto se cilj utvrdi.

Kod analiziranja ponašanja građana kao potrošača utvrđene su determinisane uloge ljudi kod odlučivanja o kupovini u smislu postojanja48:

1. začetnika ideje, to je onaj koji prvi dolazi na ideju o kupovini; 2. uticajne osobe, čiji pogledi i savjeti imaju težinu kod odluke o kupovini; 3. donosioca odluke o kupovini, to je osoba koja donosi konačnu odluku, da li, šta,

kako, gdje i za koju cijenu kupiti; 4. kupca, to je onaj koji ostvaruje čin kupovine; i 5. korisnika, osoba koja troši ili koristi kupljeni proizvod.

Istovremeno, prilikom studiranja psiholoških faktora koji determinišu ponašanje ljudi i opšte teorije ponašanja kupaca, utvrdilo se da su glavne faze procesa kupovine građana49:

1. spoznaja problema, 2. traženje informacija, 3. procjena alternativa, 4. odluka o kupovini, i 5. ponašanje nakon kupovine.

Istovremeno je utvrđeno da u procesu odlučivanja industrijskih kupaca postoji50:

1. Korporativni proces odlučivanja, koji determiniše sistemski pristup društva nabavi mašina, dijelova, sirovina i repromaterijala;

2. Individualni proces, kojim je determinisana uloga pojedinih rukovodećih kadrova u procesu odlučivanja o kupovini, i

3. Subordinacijski proces odlučivanja u preduzetničkom društvu. Nakon prethodne spoznaje o procesu odlučivanja o kupovini građana kao potrošača i industrijskih kupaca kao korisnika mogu se rješavati problemi pronalaženja ciljnih potrošača.

2. IDENTIFIKOVANJE SATISFAKCIJE POTROŠAČA U VEZI SA PROIZVODOM Nije svaki građanin-potrošač profesionalac u struci, specijalista, da bi bio u stanju da na osnovu kognitivnih psihičkih procesa (obrazovanja) procjenjuje kvalifikovano o kvalitetu proizvoda, pa je kupac najčešće u situaciji da o kvalitetu proizvoda odlučuje na osnovu emocionalnih prishičkih procesa, odnosno psihičkih procesa koji se odvijaju na osnovu kupčevog ranijeg iskustva (ponašanja, navika, običaja, tradicije, karakternih osobina kupca, itd). Kada treba da se odredi satisfakcija potrošača, potrebno je ocijeniti važnost pojedinih različitih parametara u njihovim očima, jer će konačni kvalitet varirati u odnosu na uspostavljenu hijerarhijsku organizaciju.

48 M.Galogaža, ibidem, str 148 49 M.Galogaža, ibidem, str 148 50 M.Galogaža, ibidem, str 148

Ključni problem je kod identif ikovanja ciljeva potrošača identif ikovanje samih potrošača.

55

Povezivanjem satisfakcije potrošača i kvaliteta proizvoda dolazi se do ciklusa, kojim je moguće utvrditi specifične karakteristike, koje će učiniti potrošača zadovoljnim pa onda i lojalnim.

Pri tome treba računati i sa kriterijem radoznalosti kupaca, s obzirom na prirodnu sklonost ljudi da promjenama dobavljača, ili marke nastoje da upoznaju ,,šta se to novo nudi,,. Na taj način se i teorija o lojalnosti potrošača dovodi u pitanje, o čemu naročito treba voditi računa.

3. IDENTIFIKOVANJE SATISFAKCIJE POTROŠAČA U LANCU UČESNIKA Veoma je značajno utvrditi shvatanje kvaliteta u lancu učesnika, počev od satisfakcije zaposlenih i satisfakcije u lancu distribucije proizvoda, dakle, ne treba polaziti samo od satisfakcije krajnjih potrošača, nego svih učesnika, počev od onih koji učestvuju u kreiranju pa do onih koji učestvuju u isporuci kvaliteta krajnjem potrošaču. Kvalitet proizvoda treba da učini krajnjeg potrošača zadovoljnim, polazeći od tri osnovne grupe karakteristika kvaliteta51:

1. Bazne karakteristike kvaliteta su one koje proizvod ,,prećutno,, poseduje, a koje potrošači u fazi istraživanja neće ni pomenuti, a biće veoma nezadovoljni ukoliko nisu ispunjene. Međutim, one same nisu dovoljne da potrošač bude zadovoljan.

2. Očekivane karakteristike su one kojih je potrošač svjestan, želi ih i očekuje kod proizvoda, bez obzira što one nisu neophodne.

3. Iznenađujuće karakteristike su one pozitivne karakteristike koje sam proizvođač u fazi istraživanja satisfakcije potrošača u odnosu na kvalitet treba da utvrdi. Iznenađujuće su po tome što ih potrošači ne mogu da zamisle, a proizvođač ih kreira i isporučuje potrošačima na osnovu dostignutog nivoa tehnološkog razvoja, tako da predstavljaju izvor najvećeg oduševljanja potrošača kvalitetom.

Stepen satisfakcije zavisi od odnosa očekivanih i stvarno dobijenih karakteristika proizvoda, što, prema Gumessonu zavisi od 4Q52.Međutim, savremena praksa industrijski razvijenih zemalja opovrgava Gummesonovu postavku, s obzirom da kompanije uzimaju u obzir daleko više elemenata kvaliteta, pa stepen satisfakcije potrošača zavisi od daleko više kriterija ocjenjivanja kvaliteta, a koje su obuhvaćene ukupnom kvalitetom poslovnih funkcija korporacije, počev od kvaliteta istraživanja i razvoja tehnologije, materijala i proizvoda,

51 M.Galogaža, ibidem, str 150 52 Kvaliteta dizajna, kvaliteta izrade, kvaliteta distrubucije I relativnog kvaliteta

Potrošač kupovinom određenog proizvoda, podmiruje svoje potrebe, rješava određene probleme, uklanja nagomilane želje, izvršava određene zahtjeve i ispunjava određena očekivanja.

Treba nastojati zadržati svoje zadovoljne kupce, ali i tragati za novim kupcima.

56

kvaliteta tehnologije primjenjene u proizvodnji, kvalitetu finansija kojim se omogućuju i unapređuju kupoprodajne transakcije, odnosno kvalitete ukupnih marketing-napora kompanije, koje podrazumevaju kvalitetu instrumenata marketing-miksa sa naglaskom na kvalitet promotivnog-miksa.

Moguće su manipulacije potrošačima, ali bolje je razmotriti druge kvalitetnije strategije poslovanja. U kvalitet se ulaže uvijek toliko dovoljno da se ostane u dobrim odnosima sa kupcima.

Identifikovanje satisfakcije potrošača spada u jedan od najprečih ciljeva i zadataka marketing menidžmenta, koji nije u mogućnosti da opstane na dugi rok na tržištu, ukoliko ne vodi računa o zadovoljstvima svojih kupaca.

57

4. PRIMJERI OTKRIVANJA SATISFAKCIJE POTROŠAČA 1. Primjer Balzam za kosu- Sunsilk je klasičan proizvod koji upotrebljavaju mnoge žene i djevojke. Proizvod je imao svoj određeni miris, sastav i iz gled bočice da bi poslije nekog vremena nastupile promjene na pakovanju i mirisu proizvoda. Na proizvođačima je da utvrde da li su inovacije koje su se uvele zadovoljile potrošače, npr. onaj dio potrošača koji gledaju na estetski izgled proizvoda, njima bi mogla ta promjena biti pozitivna i naravno ako kvalitet nije izmjenjen, ili je izmjenjen na bolje pa će sa tim zadovoljiti i veću grupu drugih vrsta potrošača. Najlakše je to uraditi upitnicima i anketama. Proizvođači nastoje zadržati prošle lojalne kupce i privući nove, privlačeći na taj način i stvarajući svoju ciljnu grupu. Proizvođači moraju sve to provjeravati preko analize, organizacije i čitave baze podataka u oviru marketing informacionog sistema. Na taj način će saznati potrošačeve želje, probleme, zahtjeve i vidjeti da li su zadovoljni, i zbog kojeg razloga su zadovoljni i lojalni. Pomoću podataka će vidjeti da li su promjenu na balzamu prihvatili novi potrošači, kakva je njihova satisfakcija novog proizvoda. Proizvođači moraju posmatrati kojom putanjom se kreću rizici kojima su potrošači izloženi, i prema tome posmatrati njihovu satisfakciju. Rizika ima mnogo, i to sve nosi jednu duboku psihološku komponentu koja se mora uzimati u obzir. Potrošačeve preferencije i satisfakcija može se pouzdano ispitati pomoću anketa, upitnika i intervjua na osnovu koga se direktno izjašnjavaju građani, potrošači proizvoda.

U ovom slučaju sa inovacijom na proizvodu poraslo je mišljenje potrošača u pozitivnom smislu Inovacija, proizvod

Satisfakcija potrošača

Slika 8.1.

U krajnjoj liniji, da bi neko bio dobar proizvođač i marketer, trebao bi se staviti u ulogu potrošača i vrednovati kvalitet sa tog stanovišta. Proizvođači trebaju biti potrošači svojih proizvoda.

58

2. primjer Firma , nazovimo je, Fitnes-služba Fitnessfun, ima svoje kancelarije u Ulici Vase Pelagića 35. U pitanju je srednje preduzeće koje se bavi pružanjem usluga, proizvodnjom usluga vezanih za fitnes aktivnost. Na osnovu ugovora o zakupu raspolažu prostorijama u O.Š. Jovan Cvijić i O.Š. Branko Ćopić i salom Fitness Factory-a. U osnovnoj kancelariji se primaju pozivi i usmjeravaju se zainteresovani na određene lokacije u određenim terminima koje njima odgovaraju. Termini se kreću od 18 časova poslije podne do 9 naveče i nekoliko jutarnjih termina u sali Fitness Factory-a od 9 do 12 časova ujutru. Ono što je veoma interesantno za ovo područje jeste izvršiti anketiranje onih koji će koristiti termine za fizičke aktivnosti. Oni se mogu ispitati putem ankete, ili upitnika prije nego što se započne sa kompletnom organizacijom i osnivanjem firme, ali isto tako se ispitivanje može sprovesti za vrijeme poslovanja u neko doba da bi se ostavilo stanje kakvo jeste, ili da bi se uvele promjene u skladu sa željama potrošača. Radila se anketa o vrsti aktivnosti koju ljudi upražnjavaju. Na kratke listiće je postavljeno nekoliko stavki i da ispitanici, aktivisti poredaju po svojoj ličnoj važnosti sve vrste aktivnosti koje firma nudi. Ovakav je raspored bio na anketi 1.AEROBIK 2.STEP 3.PILATES 4.JOGA 5.TIE BO Ovo su rezultati ankete: Ovakav je raspored nakon utvrđenih rezultata ankete 1.PILATES 40 % 2.JOGA 30 % 3.AEROBIK 12 % 4.STEP 10 % 5.TIE BO 8 % Anketa je sprovedena na 200 djevojaka i većina ispitanika je stavilo pilates i jogu na prva dva mjesta. Zaključak je da ljudi više traže treninge opuštajućeg karaktera, i tome treba dati prednost jer postoje konkretni rezultati istraživanja.

59

To možemo predstaviti i ovako:

40%

30%

12%

10%8%

pilatesjogaaerobiksteptie bo

Slika 8.2. Fitnes-služba se sa svojim marketingom pojavila na tržištu usluga. Odredila je oblast svoje djelatnosti i nudi usluge zainteresovanim. Ponuda Fitnes-službe je sasvim određena, nude mogućnosti različitih termina i lokacija na kojima se odvijaju Fitnes treninzi. U okviru razvoja proizvoda, može se reći da Fitnes-služba ne proizvodi proizvode, nego konkretnije rečeno proizvodi usluge, a sredstva kao proizvode nabavlja od dobavljača.

Nakon pomenute ankete usljedila su druga ispitivanja i istraživanja. Naime, sljedeće godine, kada je firma već stekla solidno prepoznatljiv imidž ispitali su se aktivisti, zainteresovani uključeni u Fitnes-službu Fitnessfun. Anketa se odnosila na zadovoljstvo zainteresovanih, i na ono što smatraju dobrim, ili ono što smatraju lošim u organizaciji. Anketa je sprovedena među 100 članica Fitnessfun-a, i rezultati su korišteni u daljem radu organizacije. To pomaže da se vidi šta članovima odgovara, šta ne, šta bi promijenili i na kraju krajeva zašto žele da se bave sportom i u kojoj mjeri ova organizacija u tome pomaže. U skladu sa tim Služba će npr. nagraditi trenera koji je pohvaljen, nabaviti nove strunjače, ako ispitanici misle da su zastarjele itd.

Najbolji pokazatelj kvaliteta i uspjeha jesu sami potrošači i njihove reakcije. Potrošač je na prvom mjestu, sve postoji zbog njega, oni su najvažniji ciljevi, a onda dolazi satisfakcija menadžera, profit itd.

60

Anketa:

1. Zbog čega ste se odlučili na bavljenje fizičkom aktivnošću? A) bolje se osjećam B)želim da smanjim kilažu C) da se bavim nečim 2. Kako ste saznali za Fitnessfun? A)na promociji B)putem sredstava javnog informisanja C)od poznanika

3. Da li ste zadovoljni uslugama koje dobijate? A) veoma sam zadovoljna B) neke stvari bih promijenila C)relativno sam zadovoljna

4. Šta biste promijenili? Vaši prijedlozi i sugestije ______________________________________________________________________________________________________________________ 5. Šta vam se najviše sviđa i šta vam najviše odgovara na časovima na kojima trenirate u sklopu naše organizacije?

__________________________________________________________________________________________________________________________

61

1. Zbog čega ste se odlučili na bavljenje fizičkom aktivnošću?

Rezultati ankete: 1.pitanje A) 55% bolje se osjećam B) 40% želim da smanjim kilažu C) 5% da se bavim nečim

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1st Qtr 2nd Qtr 3rd Qtr 4th Qtr

bolje se osjecam

zelim da smanjimkilazuzelim da se bavimnecim

Slika 8.3. GRAFIKON BR 1 2. Kako ste saznali za Fitnessfun? 2.pitanje A)25% na promociji B)45% putem sredstava javnog informisanja C)30% od poznanika

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%45%

1st Qtr 2nd Qtr 3rd Qtr 4th Qtr

na promociji

putem sredstavajavnog informisanjaod poznanika

Slika 8.4. GRAFIKON BR 2

62

3. Da li ste zadovoljni uslugama koje dobijate? 3.pitanje A)80% veoma sam zadovoljna B)5% neke stvari bih promijenila C)15% relativno sam zadovoljna

0%10%20%30%40%50%60%70%80%

1st Qtr 2nd Qtr 3rd Qtr 4th Qtr

veoma samzadovoljnaneke stvari bihpromijenilarelativno samzadovoljna

Slika 8.5. GRAFIKON BR 3

4.pitanje Ispitanici su isticali da su neki termini nezahvalni, ali da je dobro da mogu birati koje termine će izabrati, voljeli bi da ima više konvencija na koje bi se moglo ići. Prijedlozi su da se više ispravlja u toku časa, da ih instruktori ispravljaju ako pogrešno rade.... 5.pitanje Ispitanici su zadovoljni toliko, da su saradnici iznenađeni toliko velikim zadovoljstvom članica, svi su isticali da im je to sve novo, ali da je tako nešto trebalo u gradu pa i šire. Sviđaju im se treninzi, posebno određene instruktorke koje su dobile sve pohvale, dopadaju im se sredstva kojima se raspolaže u toku časa... Na osnovu ovih pokazatelja kontroliše se aktivnost i organizacija. Na osnovu ove ankete kontrolisale su se izmjene i promjene koje su uvedene, kako su ispitanici reagovali na promjene. Jer kontrola i revizija se jedino i mogu obrađivati na osnovu konkretnih brojki. Npr. na osnovu rezultata iz drugog pitanja saradnici su zaključili da bi trebalo pojačati, i nastaviti sa reklamom putem javnog informisanja, jer se ona pokazala dobrom, ali da se treba poraditi na promocijama.

63

IX KOMPONENTE FILOZOFSKOG POGLEDA NA SVIJET KOJE DETERMINIŠU SAVREMENI RAZVOJ

Smatra se da, u vezi sa prognoziranjem budućnosti, postoje brojne dileme u razmišljanju da li se može ili ne pristupiti prognoziranju. Prognostika nastoji da formira realan sud o činjenicama budućnosti, a futurologija, koja joj pomaže u krajnjem cilju, budućnost istražuje dosta kompleksnije i filozofski dublje. Kada se povežu te dve discipline, dobije se potvrdan odgovor na postavljeno delikatno pitanje puno sumnji i nedoumica. Ipak, budućnost se prognozira na osnovu naučnih hipoteza ali, dakako i vizija uz filozofsko razmatranje pojava. U pogledu prema sutra treba zaboraviti na protivriječnost crno-bijelo, okrenuti se stvarnosti, socijalnoj stvarnosti koju prati moguća, vjerovatna i poželjna budućnost kao načini pronalaženja, onoga što će se desiti i pod kojim okolnostima će se dešavati.

Uostalom, filozofija sadrži i sadašnjost, prošlost i budućnost, saznanja koja su od esencijalne važnosti za kreiranje svijeta. Interesantno je da upravo filozofija ima dosta uticaja na tako bitnu savremenu temu kao što su Tehnološka prognostika i Kreativno-inovativno preduzetništvo i uopšte kreiranje buduće stvarnosti. Kako ona to radi? Vidjećemo! Ali, u zabludi su svi oni koji misle drugačije!

1. CJELOKUPNI SISTEM I PRINCIP UPRAVLJANJA SVIJETOM Sistem mora da ima svoj cilj i svrhu da bi mogao biti upravljiv, jer smatra se da sve što nije upravljivo nema osobine sistema. Kao i postojanje sistema (preduzeća, države, porodice, čovjeka-ličnosti), tako i globalni društveni sistem državne zajednice predstavlja stavove i sudove naroda o njegovoj viziji budućnosti. To je, čini se, kao misija naroda i države o načinu života i bivstvovanja u svojoj sredini. Tako se gleda na princip upravljanja sistemom. Da bi se dalje razmatrale kulturno-civilizacijske paradigme, koje se povezuju sa tradicijama, običajima, etikom, pravdom itd. u čitavom je sistemu pomenutog naroda, dolazi se do filozofskih saznanja o svijetu.

Treba se shvatiti, da se bez filozofskih komponenti, ne može pričati o budućnosti zato što bez prošlosti nema ni budućnosti.

64

Filozofski pogled na svijet se sastoji od određenih komponenti53:

• ONTOLOŠKI ZAKONI

• AKSIOLOŠKA UČENJA O VRIJEDNOSTIMA SVIJETA

• GNOSEOLOŠKA UČENJA O SAZNANJU SVIJETA

2. ONTOLOŠKI ZAKONI KOJI VLADAJU SVIJETOM Filozofija traži načelo svega što postoji, obraćajući se osnovnim elementima: voda, vatra, vazduh i zemlja. Tek kasnije se postavilo pitanje o biću kao biću, bez granica fizike, stvorivši tako posebnu oblast koja je vremenom dobila naziv metafizika54. Opšta metafizika bavi se pitanjem bića, a to je upravo ontologija55, nauka o biću. U savremenoj filozofiji pitanja o biću, često se postavljaju pitanja o biću čovjeka. Neki filozofi smatraju da svako filozofsko pitanje ima neku vezu sa pitanjem čovjeka, i njegovom suštinom. Pored veze sa čovjekom, odgovori na opšta ontološka pitanja mogu biti veoma različiti u zavisnosti od toga da li se biće objašnjava sa jednim načelom, dva ili više, pa se tako dobija monizam, dualizam i pluralizam ili se načelo odnosi na materiju, ili je povezano sa idejom, duhom. Ontološki zakoni obuhvataju56:

• Zakon održanja svijeta • Zakon uzročnosti i slobode • Zakon pri vlačenja i odbijanja • Zakon (ne)ravnoteže, (ne)reda, (bes)poretka • Zakon (ne)sklada • Zakon razvoja svijeta

“Čovjek po prirodi teži za samoodržanjem i žudnjom za vlašću i moći nad drugima”, smatrao je Hobs. Zbog toga u prirodnom stanju, izvan države vlada bellum omnia contra omnes 57. Međutim, prirodnom stanju Hobs je suprostavio „građansko stanje“. Uspostavljanjem državne zajednice ljudi se djelom odriču svojih prirodnih prava, a za uzvrat dobijaju pravo na miran i bezbjedan život. To je „ugovor“, društveni ugovor, kojim prestaje prirodno i uspostavlja se građansko stanje. Filozofija upravo istražuje uzročno-posljedične veze pojava (fenomena). Utvrđivanjem uzroka možemo predviđati njegove posljedice i to iskoristiti za svrhu poboljšanja života. U ljudskom životu jedinke trebaju biti slobodne, slobodne da se izražavaju, rade, govore ono što žele. To je sloboda- jedna od najvažnijih pravnih vrijednosti. U slobodnom svijetu jedinke, živa bića, traže slične sebi ili potpuno različite. Tu postoji relativitet dualiteta suprotnih i jednakih u kojem je teško primijeniti zakone, ali one ipak 53 M.Galogaža, tehnološko-preduzetnički menadžment, prvi dio, tehnološka prognostika, Novi Sad, 2003. godina, str 4 54 Metafi zika- „iznad fizike“ , „s one strane fizike“ 55 Potiče od riječi ontos , što znači- biće 56 M.Galogaža, ibidem, str 4 57 Rat sviju protiv svih

65

postoje. Jedinstvo ljudskog ponašalja u svijetu po određenim normama, jedinstvo tih normi i pravne vrijednosti čine poredak, pravni poredak. Ako se komponente izgube, ili ako jednostavno ne postoje, nastaje stanje suprotno ljudskim vrijednostima, gdje nastaje anarhija, što je uostalom svojstveno bićima u pojednim segmentima istorije. Da bi postojalo mirno stanje kao sredina pogodna za bivstvovanje, potrebno je da bića usklade ponašanje sa odrenjenim propisima; to je jedan od razloga što se formiraju zakoni bića. Na taj način ljudi mogu skladno živjeti uz minimalne probleme svakodnevnog života i mogu doživljavati državni prostor kao skladni sistem. Tako će se razvijati svijet i ići će ka naprijed, jer od sređene sadašnjosti lako je kreirati nove poduhvate i vizije.

Trebamo se rukovoditi zakonima ontologije, popraviti sve i sa entuzijazmom raditi na lancima budućnosti.

3. AKSIOLOŠKA UČENJA O VRIJEDNOSTIMA SVIJETA Filozofija takođe postavlja pitanja o dobru, lijepom, o vrijednostima uopšte. Na pitanja: „Šta je dobro, kako se može znati šta je dobro, šta je moralno“?- odgovara etika, dok se estetika bavi pitanjima procjene vrijednosti umjetničkog stvaranja, kao što su: „Šta je lijepo u prirodi i čovjekovom stvaranju“? „Kako se formiraju sudovi o ljepoti“? „Po kojim se merilima sudi o lijepom i ružnom“? Pitanja o dobru i lijepom odnose se na vrijednosti, a te vrijednosti upravo filozofija i ispituje. Na taj način se stvara posebna teorija vrijednosti ili aksiologija58. Aksiologija ne obuhvata samo pitanja ljepote i dobrote, nego i norme ponašanja i nevrijednosti, koje su suprotnost od pomenutih vrijednosnih pojmova. Aksiološka učenja obuhvataju59:

• Norme ponašanja Običaj Moral Pravo

• Vrijednosni sistem Istina Pravda Sloboda Red (poredak) Mir Ljudsko dostojanstvo Umjetnost (lijepo) 58 Axios- vrijedan, dostojan; logos- govor, riječ 59 M.Galogaža, ibidem, str 4

Nama je teško gledati se oči u oči sa „sutra“ ako nemamo predispozicije dobre sadašnjosti.

66

• Nevrijednosti

Zlo Smrt Skup svih normi koje država sankcioniše svojom prinudom, današnja je definicija prava do koje se došlo istorijsko-civilizacijskim putem, obraćajući pažnju na države i njihov razvoj. Poštujući pravila, ljudi žive u skladu sa svojom svijesti i sa onim što je normalno. Ljudi u tome slijede moral, kao jedan od mogućih načina regulisanja međuljudskih odnosa, ili kao skup nepisanih pravila ponašanja i predodžbi o dobru i zlu, pravdi i nepravdi. Na taj način znaju šta treba učiniti, a šta ne, iako ih ponekad i ne poštuju. Sve to počinje od najranijih vremena, kada su se dugotrajnim ponavljanjem istog ponašanja u istim situacijama konstituisali običaji, pa su tako Rimljani kalendar ispunili prazničkim danima, gledali borbe gladijatora, dok su Atinjani slavili u čas Dionisa itd. Vremenom, kroz istoriju, postaju važniji zakoni, i upravo oni u današnje vrijeme imaju najveću važnost i snagu. Oni sadrže norme ponašanja koja se moraju slijediti i koje upravo u jednoj državi moraju postojati. Norme ponašanja slijedi vrijednosni sistem kao jedna cjelina koja zaokružuje norme. Bez njih ljudi ne bi znali za istinu, pravdu, slobodu...

Istina je u nama, koje od mnogobrojnih rješenja pojmova i pitanja, na koje su odgovor dali različiti filozofi i ljudi posebnih sklonosti, prihvatimo za tačno- to je istina. Istina ne mora biti tačna, ali je vjerovatno uvijek pravedna, a pravedno je „svakome dati ono što mu pripada“ 60. U redu i poretku koje je potrebno stvoriti, kao pozitivne komponente pogodne za život očitavaju se red, mir i ljudsko dostojanstvo. Ljudsko dostojanstvo je veoma bitna ljudska vrijednost, koju bi trebalo svi ljudi jednako uživati. Postupci kojima se vrijeđa dostojanstvo mogu biti veoma grubi, a da nisu pravni prekršaji, pa ih ljudi moraju sami trpiti i rješavati sa glavom uzdignutom prema gore. Najveće dostojanstvo, smatra se, je priznavanje sopstvenog prekršaja i podnošenje sankcije i najoštrije. Kao još jedna vrijednost mora se spomenuti umjetnost, djela koja nastaju slobodnom igrom imaginacije i uma. To je „ono što se svojim oblikom svima dopada bez interesa“61, kaže Kant, njemački filozof savremene apstraktne filozofije. Umjetnost je najveći stepen razvoja stvarnosti koja povezuje iskustvo i stvarnost.

60 „Suum cuique tribuere“ - rekao je Ulpijan, čuveni pravnik i govornik rimskog doba 61 Veljko Korać i Stanko Pavlović, Istorija filozofije, Deseto izdanje, godina 1997, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd

Filozofija je prva od nauka koja se bavila i čiji je cilj da odgovori na pitanje: „Šta je to istina“?

67

Suprotnost dobru je zlo; ono postoji svugdje u prostoru, vremenu i ljudima. Ipak, preovladava mišljenje, bar je tako u mom slučaju, da su ljudi dobri po svojoj prirodi i da se i za sve ostalo polazi od pozitivne pretpostavke. Sve je u svijetu relativitet i dualitet.

4. GNOSEOLOŠKA UČENJA O SAZNANJU SVIJETA Najrazvijeniji dio filozofije su pitanja o saznanju. Da bi se postavilo pitanje o biću, ili o nečem drugom, prvo se nastoji saznati istina i postaviti pitanje: „ Šta je istina, šta se uopšte može saznati“? Grčki filozofi su prvi posvetili pažnju takvim pitanjima, što ih je odvelo do vještine govorništva i verbalnog nadmudrivanja. Pitanja saznanja istine sistematski i temeljno postavio je engleski filozof Džon Lok u XVII vijeku i time zasnovao teoriju saznanja ili gnoseologiju62. Na pitanja gdje su izvori saznanja, moguće je odgovoriti da su oni u razumu- to je racionalizam, ako se traže u iskustvu- to je empirizam, a ako se traže u čulima- u pitanju je senzualizam. Gnoseološka učenja sadrže63:

• Apriorna saznanja • Saznajne moći čovjeka • Čovjekovo saznanje o postojanju svojeg Ja

Još u Kantovoj filozofiji, tačnije u Kantovoj kritici čistog uma, polazilo se od pretpostavke da postoji APRIORI i APOSTERIORI znanje ( prije iskustva i poslije iskustva). Kant je tvrdio, da u pogledu vremena nijedna spoznaja u nama ne prethodi iskustvu, ali da ne proističu sva saznanja iz iskustva. Apriorna saznanja su opšti uslov našeg iskustva. Svi stepeni saznanja (čulnost, razum i um) imaju apriorne forme. Oni nam omogućuju da osjetimo iskustvo, one su bitne u svakom segmentu života. Čovjek tako dobija uvid o onome što se dešava oko njega, dobija saznanje i teži ka još većem saznanju. Jer kada čovjek više radi i saznaje tek tada više shvata koliko malo zna. Zato se i reklo za Sokrata da je najmudriji čovjek na svijetu, jer je rekao: „Scio me nihil scire“.

62 Gnosis- saznanje i logos- govor, riječ 63 M.Galogaža, tehnološko-preduzetnički menadžment, prvi dio, tehnološka prognostika, Novi Sad, 2003. godina, str 4

Nisu samo ljudske vrijednosti zauzele mjesto u sferi života, postoje i nevrijednosti kao što su zlo i smrt.

Čovjek treba postati svjestan sebe i svojeg JA i saznati što više o tome.

68

Filozofi subjektivno idealizma počeli su objašnjavati pojam JA, što je temelj današnjem shvatanju, a poslužiće i sutrašnjem novom i svjesnom čovjeku da shvati sebe! JA je subjekt ili samosvijest, to je osnov cjelokupnog saznanja. JA nastoji da ukine sve granice i ograničenja, ono teži da sve sazna, jer na taj način postaje slobodna i samostalna djelatnost saznanja. O tome je dosta govorio Fihte, dok je drugi filozof Šeling smatrao da je JA apsolut, odnosno jedinstvo svjesnog i nesvesnog, ali je u čitavom sistemu i prirodi krajnji cilj ipak svijest.

Treba obraćati pažnju na sve što čini nas, svjesni i nesvjesni dio nas praveći samoanalizu ličnosti kao analize onoga što radimo i čemu stremimo ako želimo da popravimo budućnost.

69

X ZAKLJUČAK Istorija filozofije je veoma značajna za čovjeka, društvo i svijet. Jer, da li neko nakon svih poznatih imena počevši od Platona do Ničea može reći da bi danas sve bilo ovako kako jeste da se oni nisu pojavili, mislim da ne može. Jasno da su različite vremenske razlike i okolnosti doveli do određenih shvatanja, ali i čovjek je kroz istoriju učinio veliki napor suprostavljajući se dogmama da bi došao do pojma koji mi danas odlično poznajemo, do nauke. Kad se svi periodi kroz istoriju rezimiraju, svaki nosi nešto novo, bilo to pozitivno ili negativno označavalo je napredak. Sva doba, i stari i srednji i novi vijek čine cjelinu istorijskih zbivanja važnih za sve ljude, a specijalno za teoretičare koji govore o životnim stvarima obavijenim veom realnosti ili veom apstrakcije.

Polazeći od definicije sistema i njegovih karakteristika, poznato je da sistemi u punom svom obliku postoje od davnina do savremenog doba. Sistemi su definisani u mnogim naukama na skoro isti način. Da bi se bavili pojmom sistema, da bi shvatili i objasnili svu praksu i sva promišljanja, potrebna nam je teorija.

Teorija je spekulativno posmatranje činjenica i objašnjavanje pojava. Da bi bilo koji sadržaj ili sistem bio prihvatljiv, trebalo bi da je objašnjen teorijom da bi na neki način postao zakon. Nije čudno, da su stari mudraci definisali sistem polazeći od osnovnih pojmova kojima su promišljali o nastanku svijeta i bića, kosmosa i sunčevog sistema. Dakle, sve je sistem ili ono što nije, postane sistem ili bar podsjeća na sistem.... Sve je cjelina sastavljena od dijelova, ali ne bilo kakva cjelina.... Upravo Hegel je ukazao na 2 temeljne istine koje se tiču sistema, a to su:

• Da je cjelina sastavljena od dijelova i njihovih veza i • Na dijalektiku, koja se izražava pretpostavljenom jezičkom formulacijom da iz

teze i antiteze proističe sinteza. Sinteza je proces povezivanja analizom dobijenih rezultata. Taj iskaz je postao osnovni postulat teorije sistema.............

Važno je samo priznati njenu važnost, ako ne, onda se zapitati, jer je ona kako smatra Hegel, a to je sigurno tako, ona je izraz svog vremena i ne treba od nje očekivati više od onoga što ona u svom vremenu stvarno znači, a ipak reći ćete da znači mnogo... Filozofija sa druge strane predstavlja i sistem, a onda i svijet predstavlja sistem koji se sastoji od dijelova.

Teorija je nešto što se razlikuje od apstrakcije i filozofije koja objašnjava jer teorija i nauka dokazuju.

70

U svijetu i sistemu bitna je jedinka, odnosno ličnost u svom sastavu koja je, recimo, manji element u sistemu svijeta. Polazeći od različitih stanovišta, antropološkog, psihološkog, socijalnog, marketinškog, došlo se do univerzalne definicije šta je to ličnost.

Na taj način, čovjek stupa u društvenu komunikaciju, mijenja prirodu i svijet oko sebe ostvarujući se, u tom procesu, kao društveno biće i kao svojevrsna individua. Kao introvertne i ekstrovertne ličnosti, neautentične/ autentične, demokratske/ autokratske itd. označeni su tipovi ličnosti koji su do svojeg krajnjeg obrazovanja dolazile kroz različite teorije o ličnostima, Frojdovu psihoanalitičku teriju, Olportovu, teorije Karen Hornaj 64, Fromovu i mnoge druge ne manjeg značaja. Ličnost može biti definisana kao skup „onoga što jesmo“ u smislu genetskog nasljeđa i našeg prethodnog iskustva;

Što se tiče psihološkog aspekta govorilo se o strukturi ličnosti koja podrazumijeva tri grupe osnovnih psihičkih svojstava čovjeka: - Šta čovjek hoće- odnosi se na pokretačke snage, potrebe, želja, težnje, motive, sve aktivnosti prema cilju. O tome je već maloprije bilo riječi i to je veoma važno posmatrajući sa bilo kojeg aspekta. Sa druge strane ovo pitanje se dobrim dijelom odnosi na dinamiku ličnosti. o kojoj ćemo govoriti u sljedećem razmatranju. - Šta čovjek može- odnosi se na psihička svojstva obavljanja aktivnosti, sposobnost, spremnost, obdarenost za nešto. U ovom smislu ljudi su sposobni za različite poslove i uvijek se mogu prilagoditi bez obzira na vrstu sposobnosti. Ipak važno je da osoba posjeduje inteligenciju, senzorne i psihomotorne sposobnosti od kojih je inteligencija najznačajnija. Tako postoje faktori, na osnovu kojih se vrednuju sposobnosti čovjeka, a to su: W faktor- sposobnost riejčitosti, V faktor- sposobnost

64 Veoma značajna knjiga Karen Hornaj jeste „Unutrašnji konflikti“. Vezana je za ličnost i njenu psihu, dakle sociološko- psihološko stajalište.

Istakli smo važnost filozofskog sistema i uopšte vrijednost filozofije. Potrebno je reći da su razlozi zbog kojih su dovedeni u vezu filozofija i sistem, u potpunosti opravdani. Sistem se posmatra sa gledišta filozofije kao filozofski sistem, koji se stvara u globalno-društvenom sistemu koji opet ima svoje podsisteme i subsisteme. Takođe, filozofija kao teorijska apstrakcija važna je da uz nauku definiše pojam i doda mu novu notu muzike, pa je za definiciju sistema potrebna filozofija. Dakle, sve je sistem ili ono što nije, postane sistem ili bar podsjeća na sistem.... Sve je cjelina sastavljena od dijelova, ali ne bilo kakva cjelina....

Dakle, kao što je rečeno, ličnost je dinamička organizacija bioloških i psihosocijalnih karakteristika. Tu se uključuju fundamentalne ljudske potrebe i sistemi vrijednosti.

LIČNOST= GENETSKO NASLJEĐE + PRETHODNO ISKUSTVO

71

razumijevanja verbalno formulisanog sadržaja, N faktor- uspješno operisanje brojevima, S- faktor zamišljanje prostornih odnosa, M faktor- sposobnost memorisanja, P faktor- sposobnost percipiranja, R faktor- sposobnost rezonovanja, G faktor – sposobnost mišljenja i to: kognitivne sposobnosti, produktivne sposobnosti. - Šta je čovjek- to se dobije kada se odgovori na prethodna dva pitanja, to podrazumijeva temperament i karakterne crte čovjekove ličnosti. Takođe, govorilo se o dinamici ličnosti, motivima i potrebama koje osoba ima kao i o razvoju, odnosno socijalizaciji ličnosti.

Takođe dinamika ličnosti ukazuje i na konflikte, procese svjesnog i nesvjesnog rješavanja konflikata. Motiv je pokretač, pobuda, ono što nas navodi da stvaramo neko mišljenje, ili da nešto činimo. U najširem smislu, motivi podrazumijevaju složen sistem koji obuhvata potrebe, želje, probleme, preferencije, interese, karakterne crte ličnosti, običaje, tradiciju. Motivi su psihološki faktori koji pokreću i regulišu ponašanje radi postizanja određenih ciljeva.

Razvoj ličnosti podrazumijeva promjene, koje se tokom biološkog životnog ciklusa dešavaju u strukturi ličnosti koja se mijenja socijalizacijom, odnosno učenjem i pamćenjem. Važno je usavršavanje sistema kontrole motivacionih procesa i sticanje sposobnosti za hijerarhijsku organizaciju ciljeva i motiva. Socijalna sredina utiče na čovjeka, ali i čovjek je taj koji kreira životnu sredinu.

Dakle, kada govorimo o poslovnom okruženju, menadžeri na osnovu svojih pretpostavki o prirodi ljudskog ponašanja, organizuju, vode, kontrolišu i motivišu njude. U dodiru su sa sociologijom i psihologijom ljudi iz okruženja. Istraživanjima dolazimo do rezultata i saznanja o preferencijama potrošača i na taj način korigujemo svoje poslovanje i prilagođavamo se željama potrošača.

Dinamika ličnosti se odnosi na sile koje vladaju u ličnosti.

Na kraju, cilj pravih menadžera i marketera jeste otkriti definiciju ličnosti koja je važna za marketing, služeći se pri tom svim prethodno iznijetim definicijama ličnosti.

U marketingu akcenat se stavlja na potrošače, oni su, rekli smo, na prvom mjestu. Potrošač se posmatra kroz želje, zahtjeve, motive, vrijednosti koje on pokušava zadovoljiti u komunikaciji sa okolinom. Kada se ličnost definiše sa aspekta marketinga, jasno je da treba definisati ličnost kao potrošača, ali pored toga i ličnost kao preduzetnika, ličnost kao marketing menadžera i ličnost kao marketera. U svim situacijama ličnost se ispoljava na svoj način: koje su želje i potrebe, koje su mogućnosti za ostvarivanje potreba, rizici prilikom kupovine, psihološki i finansijski, rizici koji su vezani za mišljenje drugih ljudi, odnosno koji su u indirektnoj vezi sa okolinom, kupovina, posmatranje potrošača vezano za inovacije u proizvodu, zadovoljstvo uslugom, proizvodom, samom firmom koja proizvodi ili pruža uslugu, itd.

Dakle važno je sagledati ličnost u psihološkom smislu i ličnost kao potrošača.

Motivacija predstavlja određenje volje motivima, odnosno obrazloženje neke odluke

72

Pri tome voditi računa o timskom radu i ljudskom dostojantsvu zaposlenih. Kao što je gospodin McGregor već rekao u svojoj teoriji Y, koju je favorizovao: ljudi su sposobni i kreativni- te ih tako treba i tretirati. Treba postojati povjerenje u zaposlene i na taj način postoji povjerenje u ličnost i njegov rad, a samim tim se stvara prijatna radna atmosfera. Naravno, da je potrebna i kontrola rada, a ne slijepo povjerenje ali, maloprije spomenuta prijatna atmosfera stvara pozitivan efekat, ljudi uviđaju svoj potencijal i svjesno pruzimaju odgovornosti. Upravo iz svih tih razloga veoma je važna ličnost, sagledavanje tipova ličnosti, reakcija ljudi na određene situacije i naravno psihologija tih fenomena. Analize svih ovih pojmova pomaže savremenom čovjeku da se razvije, sa jedne i sa druge strane, odnosno, da stvori poslovnog čovjeka, ali i korektnu privatnu ličnost Dakle, jedno od najznačajnijih pitanja koji se javljaju kod razvoja i lansiranja proizvoda na tržište jeste identifikovanje ciljeva i otkrivanje satisfakcije potrošača. Posmatrajući potrošača u vezi sa proizvodom vidjeli smo samo na kakve rizike njegov um nailazi pronalazeći ciljeve kupovine proizvoda i pronalazeći satisfakciju u tome.

Potrošačeva satisfakcija ne pronalazi se samo u pojedincu, nego i u čitavom lancu učesnika. Čitav lanac učesnika sagledava i potrošač gledajući na onoga koji je proizveo, distributirao, lansirao na tržište, pa se to događa na obe strane uzajamno, dakle i sa strane potrošača i sa strane proizvođača.

Satisfakciju u vezi sa proizvodom potrošač pronalazi vodeći se svojim kriterijumima i sagledavajući po svojem mišljenju kvalitet proizvoda, u tome mu djelimično pomaže sam proizvođač, distributer i dr.

Identifikovanje satisfakcije potrošača spada u jedan od najprečih ciljeva i zadataka marketing menidžmenta, koji nije u mogućnosti da opstane na dugi rok na tržištu, ukoliko, ne vodi računa o zadovoljstvima svojih kupaca. Potrošači su najvažniji, oni i njihova satisfakcija su prvi cilj, odnosno trebali bi biti prvi cilj svakog poslovanja u okviru menadžmenta.

73

Preko zakona o bićima, vrijednosnih teorija i saznajnih moći, može se doći do svijesti savremenog čovjeka. Takvi ljudi i takve komponente koje su filozofskog karaktera utiču na savremeni razvoj. Oni se povezuju sa današnjim vremenom jer su u pitanju iste riječi, samo ljude treba podsjetiti kakvo značenje i kakav uticaj one imaju na savremeno društvo.

Mnoga pitanja u prošlosti treba sagledati, jer su ona u korelaciji sa budućnosti i tamo su mnogi pojmovi i odgovori počeli postojati. Filozofski pogled na svijet je iz tog razloga bitan.

„Čovjek je djelovanje koje se suprostavlja postojećem i tako potvrđuje sebe“ Johan Gotlib Fihte

Tako se i savremeni problemi mogu rješavati, ako se posmatra analiza koja podrazumijeva sve tri kategorije vremena; jer na kraju vrijeme je satkano od prošlosti, to je njegova skoro jedina dimenzija.

Da se ne bi udaljili od vrijednosti svijeta, bitno je za ličnost i za ljude u poslovnom okruženju.

74

LITERATURA

1. Braco Kovačević, Sociologija, Godina 2003, Pravni fakultet- centar za publikacije Banja Luka

2. Branko Latinović, Informacioni sistemi, Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka

2006 godina

3. Imanuel Kant, Opća povijest prirode i neba, Svjetlost sarajevo, 1989. godina 4. Kotler, Upravljanje marketingom, Informator, Zagreb 1994. godina

5. Krstan Bošnjak, Branko Latinović, Informatika, Narodna i univerzitetska biblioteka

Republike Srpske, Banja Luka, 2004. godina, Marketing Management College, Novi Sad,2000 god.

6. Milan Galogaža, Marketing psihologija, Marketing Management College, Novi Sad,

2001 god. 7. Milan Galogaža, Opšta teorija sistema, Panevropski Univerzitet Apeiron, Banja Luka,

drugo izdanje, 2006. godina

8. Milan Galogaža, Tehnološka prognostika, god 2003, biblioteka marketing menadžment 124, Novi Sad

9. Milan Galogaža, Tehnološki menadžment, Marketing Management College, Novi Sad,

2000. godina

10. Milan Galogaža, Tržišni menadžment, Marketing Management College, Novi Sad, 2005 god.

11. Milan Galogaža., Markerketing menadžment istraživanja, Marketing Management

College, Novi Sad, 2001 god.

12. Milan p. Galogaža, Tehnološko-preduzetnički menadžment, prvi dio, tehnološka prognostika, Novi Sad, 2003. godina

13. Niklas Luhman, Teorija sistema- svrhovitost i racionalnost, Beograd, 1998. godina

14. Nikola Poplašen , Političke i pravne teorije,Godina 2000, Pravni fakultet- centar za

publikacije Banja Luka

15. Pešić- Golubović, Problemi savremene teorije ličnosti, Kultura, Beograd, 1966. godine

16. Radomir Lukić, Budimir P. Košutić, Dragan M. Mitrović, Uvod u pravo, šesnaesto izdanje, god 2001, Javno preduzeće Službeni list SRJ, Beograd

17. Veljko Korać i Stanko Pavlović, Istorija filozofije, Deseto izdanje, godina 1997,

75

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva 18. Željko Baroš , Osnovi menadžmenta, Vizija, Banja Luka, 2005. godina. 19. www.vesti.rs 20. www.glassrpske.com

21. www.index.hr/vijesti/G20/samit