Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa ...radnopravo.yolasite.com/resources/Profesionalna rehabilitacija NOV 2011.pdf · jednakosti i zabrana diskriminacije u ostvarivanju

Podgorica, decembar 2011

Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom

prema međunarodnim standardima i propisima u

Crnoj Gori

SADRŽAJ:

UVOD - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 9

I DIO: MEĐUNARODNI STANDARDI KOJI SE ODNOSE NA PROFESIONALNU REHABILITACJU I ZAPOŠLjAVANjE LICA SA INVALIDITETOM - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10

1. Međunarodni dokumenti opšteg karaktera - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 102. Međunarodni dokumenti kojima se posebno štite prava lica sa invaliditetom - - - - 21 2.1. Propisi donijeti u okviru OUN-a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 21 2.2. Konvencije i preporuke MOR-a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 29 2.3. Zaštita lica sa invaliditetom u okviru regionalnih organizacija - - - - - - - - - - - 36 2.3.1. Institucije EU koje se bave zaštitom prava lica sa invaliditetom - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 36 2.3.2. Propisi donijeti u okviru regionalnih organizacija - - - - - - - - - - - - - - - 38 2.3.3. Konkretne akcije EU u pogledu profesionalne rehabiitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 42

II DIO: ZAKONSKI OKVIR ZA PROFESIONALNU REHABILITACIJU I ZAPOŠLjAVANjE LICA SA INVALIDITETOM U CG - - - - - - - - - 49

1. Zakonski okvir za profesionalnu rehabilitaciju - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 492. Pravni položaj u pogledu zapošljavanja - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 57 2.1. Uloga Zavoda za zapošljavanje Crne Gore u procesu profsionalne

rehabilitacije lica sa invaliditetom - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 613. Pravni položaj u pogledu ostvarivanja prava iz radnog odnosa - - - - - - - - - - - - - - 68 3.1. Zaštita u pogledu ostvarivanja prava iz radnog odnosa - - - - - - - - - - - - - - - - 684. Ostvarivanje prava iz zdravstvenog osiguranja - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 715. Ostvarivanje prava iz penzijsko-invalidskog osiguranja - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 736. Zaštita prava lica sa invaliditetom - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 76

ZAKLJUČAK - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 79LITERATURA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 83

9

Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom prema međunarodnim standardima i propisima u Crnoj Gori

UVOD

Invalidnost je ne samo lični, već i socijalni i ekonomski problem, kako u Crnoj Gori tako i u svijetu. Borba za ostvarivanje osnovnih ljudskih prava lica sa invaliditetom dio je borbe za opšti boljitak društva, kao i za ostvarenje opštih ljudskih prava. Poštovanje principa jednakosti posebno je važno u oblastima profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja, koje su uslov za socijalnu integraciju lica sa invaliditetom. Obzirom da položaj lica sa invaliditetom u društvu presudno zavisi od formalnopravnog okvira koji kreira i štiti sama država, u radu smo se bavili analizom međunarodnih i domaćih propisa koji se na naposredan ili posredan način odnose na profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom. Rad je podijeljen u dva dijela. U prvom dijelu je ukazano na međunarodne standarde koji su relevantni za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom. Analizirani su međunarodni dokumenti opšteg karaktera u kojima su sadržani principi zabrane diskriminacije i jednakih mogućnosti, kao i posebni dokumenti koji se odnose na zaštiti prava lica sa invaliditetom (propisi donijeti od strane Organizacije ujedinjenih nacija, Međunarodne organizacije rada, Savjeta Evrope i Evropske unije), kao i konkretne mjere u cilju poboljšanja profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja ove kategorije lica, koje su preduzete na međunarodnom nivou. U drugom dijelu rada je obrađen postojeći zakonodavni okvir koji se odnosi na profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom u Crnoj Gor. Osim toga, akcenat je stavljen i na radno-pravni položaj lica sa invaliditetom, i to kako u pogledu ostvarivanja i zaštite individualnih prava iz radnog odnosa, tako i u pogledu ostvarivanja i zaštite prava iz socijalnog osiguranja. Obzirom da proces evropskih integracija podrazumijeva ujednačavanje kriterijuma u svim oblastima društvenog života, pa tako i u oblasti profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom., vjerujemo da ćemo upoznavanjem sa međunarodnim i domaćim standardima u ovoj oblasti doprinijeti afirmaciji načela jednakih mogućnosti, kao i uspostavljanju suštinske jednakosti osoba sa invaliditetom u pogledu ostvarivanja prava na rad.

10

Unija poslodavaca Crne Gore

I DIO: MEĐUNARODNI STANDARDI KOJI SE ODNOSE NA PROFESIONALNU REHABILITACIJU LICA SA INVALIDITETOM

1. Međunarodni dokumenti opšteg karaktera

Broj lica sa invaliditetom u svijetu je u stalnom porastu. Iz tog razloga je i zaštita prava koja uživaju ova lica prestala biti predmet interesovanja jedino u nacionalnim okvirima. Pored međunarodnih dokumenata koji imaju opšti karakter i koji se načelno odnose i na zaštitu prava lica sa invaliditetom, postoje i međunarodni dokumenti kojima se posebno štite prava ovih lica. Međunarodni dokumenti opšteg karaktera sadrže univerzalne standarde o ljudskim pravima, koji pripadaju svim ljudskim bićima, pa samim tim i licima sa invaliditetom. Od međunarodnih dokumenata koji imaju opšti karakter u pogledu zaštite prava lica sa invaliditetom poseban značaj imaju akti koji su donijeti u okviru Organizacije ujedinjenih nacija (OUN), koja je od samog osnivanja bila zainteresovana za unapređenje prava lica sa invaliditetom. To potvrđuju i brojni dokumenti koji su donijeti u okviru ove organizacije, poput Univerzalne deklaracije o pravima čovjeka; Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima; Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima; i dr. koji, iako sadrže opšta načela, predstavljaju osnovu na kojoj se gradi međunarodni sistem normi o pravima lica sa invaliditetom. Univerzalna deklaracija o pravima čovjeka (usvojena 10. 12. 1948. godine) pruža najopštiji pravni okvir kojim se garantuju osnovna prava svim ljudima, pa i licima sa invaliditetom. Polazeći od predmeta analize ovog rada poseban značaj imaju odredbe čl. 23. u kome se svakom čovjeku garantuje pravo na rad, slobodan izbor zaposlenja, pravične i zadovoljavajuće uslove rada, kao i zaštitu od nezaposlenosti. Prava koja su predviđena Univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka, shodno čl. 2. pripadaju svakom čovjeku bez ikakvih razlika u pogledu ’’rase, boje kože, pola, jezika, vjeroispovijesti, političkog i drugog mišljenja, nacionalnog i društvenog porijekla, imovine, rođenja i drugih okolnosti’’. Iako se zabrana diskriminacije po osnovu invalidnosti izričito ne navodi, formulacija ’’druge okolnosti’’ svakako obuhvata i postojanje invalidnosti. Ovakvo tumačenje ima opravdanje i u činjenici da se u preambuli Standardnih pravila za izjednačavanje mogućnosti koje se pružaju osobama sa invaliditetom, kao i u preambuli Međunarodne konvencije o pravima osoba sa invaliditetom, poziva na odredbe koje su sadržane u Univerzalnoj deklaraciji o pravima čovjeka.

11


Prava predviđena Univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka ulaze u korpus običajnog međunarodnog prava. Ova prava su kasnije konkretizovana u paktovima o pravima čovjeka koji su usvojeni 1966. godine, koji imaju značaj za zaštitu lica sa invaliditetom. U ovom dijelu važne su odredbe koje su sadržane u Međunarodnom paktu o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Pored zabrane diskriminacije koja se zasniva na rasi, boji, polu, jeziku, vjeroispovijesti, političkom ili kakvom drugom mišljenju, nacionalnom ili društvenom porijeklu, imovini, rođenju ili nekom drugom položaju, ovim paktom se garantuje pravo svakog čovjeka na pravične i povoljne uslove rada (čl.7. ). U ovoj oblasti veliki značaj ima i Konvencija o pravima djeteta1, koja reguliše prava koja se odnose na svu djecu ’’bez diskriminacije po bilo kojoj osnovi, uključujući i invaliditet’’. Konvencija predviđa pravo djeteta sa smetnjama u razvoju na posebnu brigu i pružanje pomoći koja se zahtijeva i koja je primjerena stanju djeteta i mogućnostima roditelja ili drugih lica koja brinu o djetetu (čl. 23. stav 2). Značaj Konvencije je i u tome što se pored medicinske zaštite, akcenat stavlja i na obrazovanje i lični razvoj djeteta sa smetnjama u razvoju. Tako, ova djeca imaju pravo na posebnu brigu, obrazovanje, medicinsku njegu, osposobljavanje za rad, pripreme za zapošljavanje, rekreaciju, kao i na sve što vodi njihovoj integraciji u društvo i razvoju ličnosti, uključujući i kulturni i duhovni razvoj. Konvencija o zabrani torture i drugog surovog, nehumanog i ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja, ima značaj i za osobe sa invaliditetom, iako se one u ovom dokumentu izričito ne pominju. Njene odredbe mogu imati značaja za zaštitu prava lica sa invaliditetom koje su smještena u posebne ustanove, obzirom da mogu biti izložena torturi i nehumanom ponašanju. Posebnu važnost ima činjenica da se pravila Konvencije odnose kako na javne, tako i na privatne ustanove. Praćenje primjene Konvencije sprovodi Komitet protiv torture, na način što razmatra izvještaje država, predstavke koje protiv pojedine države podnesu druge države i pojedinci, ako je ova prihvatila nadležnost Komiteta za razmatranje predstavki. U izvještajima država o primjeni Konvencije se mogu naći i podaci o primjeni Konvencije u odnosu na osobe sa invaliditetom2. Među dokumentima opšteg karaktera posebno mjesto zauzimaju konvencije i preporuke Međunarodne organizacije rada (MOR), koje su u velikoj mjeri poslužile kao uzor za nacionalna zakonodavstva, ali i za slične dokumente koje su usvajale

1Konvencija UN o pravima djeteta je najšire prihvacen sporazum iz oblasti ljudskih prava na svijetu. SFRJ ju je ratifikovala 1991.god., Crna Gora se u korpusu od 68 konvencija obavezala i na primjenu ove konvencije.

2Damjan Tatić, Međunarodni akti o pravima osoba sa invaliditetom, Beograd, 2003. str. 188.

12


druge asocijacije, prije svega Evropska unija. Kada je u pitanju radnopravni status lica sa invaliditetom, poseban značaj imaju konvencije kojima se reguliše princip jednakosti i zabrana diskriminacije u ostvarivanju prava na rad i po osnovu rada, kao i u pogledu izbora zanimanja. Polaznu osnovu za uređivanje pitanja jednakosti i zabrane diskriminacije čini Deklaracija o svrsi i ciljevima MOR-a (tzv. ‘’Filadelfijska deklaracija’’), iz 1944. godine. Njome se svim ljudskim bićima, bez obzira na rasu, vjeroispovest ili pol, priznaje pravo na jednake mogućnosti u pogledu materijalnog napretka, ekonomske obezbijeđenosti i duhovnog razvoja. Ova odredba poslužila je kao osnov za donošenje jedne od najznačajnijih konvencija MOR-a, Konvencije br. 111 – o zabrani diskriminacije u pogledu zanimanja i zapošljavanja, koja zauzima posebno mjesto u korpusu međunarodnog prava. U smislu Konvencije, termini ’’zapošljavanje’’ i ’’zanimanje’’ podrazumijevaju tri apekta:1) pristup stručnom osposobljavanju; 2) pristup zapošljavanju i raznim zanimanjima; i 3) uslove zaposlenja. Pod diskriminacijom se podrazumijeva svako razlikovanje, isključenje ili davanje prvenstva, obzirom na određena svojstva i karakteritike, kao što su: rasa, boja, pol, vjera, političko mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo ili neko drugo svojstvo. Iako se u Konvenciji izričito ne navodi invalidnost kao osnov diskriminacije, ’’neko drugo svojstvo’’ kao jedan od osnova dikriminacije svakako uključuje i invalidnost. Sa druge strane, ne smatraju se diskriminacijom posebne mjere zaštite ili pomoći nekom licu, koje su predviđene drugim konvencijama MOR-a. Ovdje se prvenstveno misli na posebne mjere koje imaju za cilj zadovoljavanje potreba određenih kategorija lica, među kojima su i lica sa invaliditetom. Zabranu diskriminacije u postupku zapošljavanja predviđa i Konvencija br. 181. – o plaćenim biroima za zapošljavanje, koja u čl. 5. ukazuje na obavezu država-članica da se staraju da privatne agencije u postupku zapošljavanja ne podvrgnu tražioca zaposlenja diskriminaciji po osnovu invalidnosti. U pogledu zapošljavanja lica sa invaliditetom važna je i Konvencija br. 168. – o unapređenju zapošljavanja i zaštiti od nezaposlenosti. Prema Konvenciji, jedan od najvažnijih zadataka nacionalnih politika treba da bude unapređenje punog, produktivnog i slobodno izabranog zapošljavanja. Da bi se to postiglo, za određene kategorije ugoženih lica, među kojima su i lica sa invaliditetom, neophodno je obezbijediti specijalne mjere zapošljavanja, u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom. U ovoj oblasti MOR je usvojila i Konvenciju br. 142. i Preporuku br. 150. - o razvoju ljudskih resursa. Konvencija predviđa obavezu država-članica da razvijaju politike i programe profesionalne orjentacije i stručnog osposobljavanja, koji treba da imaju za cilj poboljšanje sposobnosti pojedinca, kao i da omoguće svim pojedincima da ravnopravno i bez diskriminacije razvijaju i koriste svoje sposobnosti za rad, vodeći računa o individualnim sklonostima i potrebama društva. Preporuka, osim toga,

13


ukazuje da pomenuti programi treba da imaju za cilj i socijalnu integraciju, kao i da podstiču poslodavce da prihvate obavezu da obučavaju radnike koje zapošljavaju. Pri tome, posebnu pažnju, između ostalog, treba posvetiti licima koja imaju posebne probleme u pogledu obrazovanja, stručnog osposobljavanja ili zapošljavanja. Preporuka predlaže, pored individualnog savjetovanja, kao jedan od modela, i programe grupne profesionalne orjentacije, za lica koja imaju slične profesionalne potrebe i ukazuje da posebnu pažnju treba posvetiti licima sa fizičkim i mentalnim invaliditetom, koja se zbog toga nalaze u nepovoljnom položaju. Ovim licima treba da budu dostupni programi profesionalne orjentacije i stručnog osposobljavanja koji se obezbjeđuju za cjelokupno stanovništvo, a ako zbog težine invaliditeta to nije moguće, onda treba uraditi posebne programe. Ali, Preporuka ukazuje da i kod ove kategorije nezaposlenih lica treba voditi računa o pravu pojedinca da sam napravi profesionalni izbor, u mjeri u kojoj je to moguće. Takođe, naglašava se i potreba da se informiše javnost, a posebno poslodavci o potrebi da se licima sa invaliditetom obezbijedi adekvatna profesionalna orjentacija i stručno oposobljavanje, kako bi se stvorili uslovi da nakon toga lakše i brže dođu do odgovarajućeg zaposlenja. Obzirom da je samozapošljavanje jedan od mogućih vidova radnog angažovanja lica sa invaliditetom, treba pomenuti i Preporuku br. 189. – o otvaranju radnih mjesta u malim i srednjim preduzećima. Ova preporuka ukazuje na potrebu da države usvoje mjere, u skladu sa nacionalnim uslovima i praksom, čija bi svrha bila promovisanje malih i srednjih preduzeća. Osim toga, predlaže se i preduzimanje mjera da bi se stvorila i učvrstila kultura preduzeća, pri čemu države, između ostalog, treba da imaju u vidu i sprovođenje kampanja kojima bi se promovisali preduzetnički obrasci i sistemi nagrađivanja, uzimajući u obzir potrebe marginalizovanih i drugih grupa u nepovoljnom društvenom položaju. Među konvencijama opšteg karaktera posebno mjesto zauzima Konvencija br. 102. – o minimalnim normama socijalnog osiguranja. Ova Konvencija se ubraja u jednu od najznačajnijih i najobimnijih konvencija, u sveobuhvatnoj normativnoj djelatnosti MOR-a3, jer sadrži međunarodne norme u svim granama socijalnog osiguranja. Norme kojima se regulišu davanja za slučaj invalidnosti sadržane su u devetom dijelu Konvencije. Međutim, postoji mogućnost djelimične ratifikacije ove konvencije, tako da države prilikom ratifikacije mogu da se ograde od primjene odredbi kojima se utvrđuju obaveze davanja po osnovu invalidnosti4. U krug zaštićenih

3Vidjeti: Borivoje Šunderić, Pravo Međunarodne organizacije rada, Beograd, 2001, str. 542. i sl.

4Bivša SFRJ je prilikom ratifikacije konvencije iskoristila ovu mogućnost, tako da nije preuzela obaveze koje se tiču davanja po osnovu invalidnosti. Ibidem…

14


lica spadaju: propisane kategorije lica u radnom odnosu koje sačinjavaju najmanje 50% od ukupnog broja zaposlenih; propisane kategorije aktivnog stanovništva koje sačinjavaju najmanje 20% od ukupnog broja stanovništva; stanovnici čija imovina ne prelazi propisanu granicu. Prema Konvenciji, davanja po osnovu invalidnosti sastoje se od periodičnih plaćanja, čija visina zavisi od kategorije lica koja ostvaruju ovo pravo, a kao tipski korisnik za koga se obračunava davanje, uzima se čovjek sa ženom i dvoje djece. Procenat koji se uzima u obzir prilikom određivanja iznosa davanja iznosi 40%. Da bi određeno lice imalo pravo na davanja po osnovu invalidnosti, mora ispunjavati uslove u pogledu radnog staža, prije nastupanja osiguranog slučaja, i to da ima najmanje 15 godina plaćanja doprinosa ili zaposlenja ili najmanje 10 godina prebivanja. Ukoliko se radi o licu koje privređuje, onda se za ostvarivanje prava traži uslov od tri godine plaćanja doprinosa, kao i da su ti doprinosi uplaćeni u ime zaštićenog lica u toku aktivnog perioda njegovog života i da njegov prosječan godišnji broj dostiže propisanu cifru. Osim toga, Konvencija predviđa i mogućnost ostvarivanja prava na smanjeno davanje po osnovu invalidnosti. Ovo pravo ostvaruju lica koja ispunjavaju minimalan period plaćanja doprinosa ili zaposlenja, koji iznosi pet godina. Kada su u pitanju lica koja samostalno privređuju, potrebno je da je zaštićeno lice navršilo staž od tri godine plaćanja doprinosa, pod uslovom da je u toku aktivnog perioda njegovog života u njegovo ime uplaćena polovina prosječnog godišnjeg broja doprinosa. Takođe, Konvencija predviđa i mogućnost smanjenja procenta davanja u odnosu na tipskog korisnika, i to za lica koja imaju najmanje pet godina plaćanja doprinosa, zaposlenja ili prebivanja. Mogućnost srazmjernog smanjenja procenta postoji i u slučaju da je staž za davanje viši od pet, a niži od 15 godina plaćanja doprinosa ili zaposlenja. Sva ova davanja se obezbjeđuju za čitavo vrijeme trajanja osiguranog slučaja ili do njihove zamjene davanjima po osnovu starosti. Pitanjima novčanih davanja u slučaju invalidnosti bavi se i Konvencija br. 121. koja reguliše osiguranje za slučaj nesreće na poslu i profesionalnog oboljenja. Osiguranim slučajem, u smislu Konvencije, obuhvaćene su dvije kategorije lica, i to: zaposleni (uključujući i učenike u privredi), i to kako u javnom, tako i u privatnom sektoru (uključujući i zadruge); i članovi porodice u slučaju smrti hranioca, uz ispunjenje predviđenih uslova. Iako predviđa davanja u slučaju osiguranih rizika, Konvencija ne sadrži pojmovno određenje ’’nesreće na poslu’’, kao ni definiciju ’’profesionalne bolesti’’. Umjesto toga, sadrži odredbu po kojoj svaka država-članica treba da odredi definiciju nesreće na poslu, koja treba da sadrži uslove pod kojima se nesreća prilikom dolaska i odlaska sa posla smatra kao nesreća na poslu. Konvencija ne sadrži definiciju profesionalne bolesti, ali u prilogu daje spisak profesionalnih oboljenja. Takođe, ponuđene su tri altenative na osnovu kojih države-članice treba da propišu liste profesionalnih bolesti, i to: svaka država treba da zakonskim putem

15


propiše listu profesionalnih bolesti, kojom će biti obuhvaćene najmanje one bolesti koje su sadržane u prilogu Konvencije; države-članice treba da zakonom definišu profesionalne bolesti, na način da ta definicija bude dovoljno široka da obuhvati najmanje one bolesti koje su navedene u prilogu uz Konvenciju; ili da države-članice zakonskim putem odrede listu profesionalnih bolesti saglasno odredbama koje predviđa prva alternativa, a koja bi se dopunila opštim definicijama profesionalnih bolesti ili nekim drugim odredbama koje bi omogućile da se ustanovi profesionalno porijeklo bolesti koje nijesu unijete u listu ili onih bolesti koje se ne manifestuju u propisanim uslovima. Kao osigurane slučajeve koji nastaju usled povrede na radu ili nesreće na poslu, Konvencija navodi: bolesno stanje; nesposobnost za rad koja je nastala usled bolesnog stanja i koja povlači gubitak zarade, kako je to regulisano nacionalnim zakonodavstvom; potpuni ili djelimični gubitak radne sposobnosti (iznad određenog stepena), kada je vjerovatno da će ovaj gubitak biti trajan, ili odgovarajuće smanjenje fizičkog integriteta; i gubitak sredstava za život usled smrti hranioca porodice za propisane kategorije korisnika. U slučaju nastupanja nekog od ovih rizika, Konvencija predviđa pravo na ljekarsku njegu, liječenje i ostale usluge u vezi sa liječenjem, kao i pravo na sledeća davanja: naknadu i odgovarajući njegu u slučaju bolesti; novčana davanja za slučaj nesposobnosti za rad, gubitka fizičkog integriteta ili smrti hranioca porodice5. Za razliku od Konvencije br. 102, ova Konvencija ne uslovljava pomenuta davanja dužinom radnog staža, osim što se u slučaju profesionalne bolesti vodi računa o dužini izloženosti profesionalnom riziku. Konvencija predviđa mogućnost privremenog odstupanja od predviđenih davanja, i to za članice čija privreda i medicinska sredstva nijesu dostigla dovoljan stepen razvoja, i uz uslov da uz ratifikaciju konvencije prilože obrazloženu izjavu o ovim okolnostima. U cilju obezbjeđivanja preventivnih mjera, kao i radi rehabilitacije lica koja su pogođena osiguranim rizicima, Konvencja predviđa sledeće obaveze država-članica: da preduzmu preventivne mjere protiv nesreća na poslu i profesionalnih bolesti; da obezbijede službe za rehabilitaciju koje treba da pripreme onesposobljeno lice kad god je to moguće, da se ponovo vrati na svoj raniji posao ili, ako to nije moguće, da obavlja neku drugu unosnu djelatnost koja najbolje odgovara njenim mogućnostima i sposobnostima; i da preduzmu mjere za olakšavanje zapošljavanja onesposobljenih lica na odgovarajućim poslovima. Osim ovih dokumenata MOR je usvojila i nekoliko konvencija koje

5Konvencija daje mogućnost svakoj državi-članici da putem izjave uz ratifikaciju, izuzme iz njene primjene pomorce (uključujući i pomorske ribare) i službenike javnih funkcija. Ova mogućnost postoji ukoliko su ove kategorije zaposlenih zaštićene posebnim sistemima, koji im obezbjeđuju davanja koja nijesu manja od onih koje predviđe Konvencija. Opširnije vidjeti: Ibidem...

16


se bave prevencijom invalidnosti na radnom mjestu. Bezbjednošću radnika na radu Međunarodna organizacija rada se bavila već na svom prvom zasijedanju u Parizu, 1919. godine, kada je usvojila četiri preporuke koje se odnose na higijenu rada. Nakon toga, usvojila je više konvencija koje predviđaju konkretne obaveze za poslodavce u sledećim oblastima: oblast tehničke zaštite; oblast higijensko-zdravstene zaštite; i oblast socijalne zaštite6. Međutim, kada je u pitanju opšta zaštita na radu, najveći značaj ima Konvencija br. 155. o zaštiti na radu i radnoj sredini, iz 1981. godine. Konvencija predviđa utvrđivanje jedinstvene nacionalne politike o zaštiti na radu, u skladu sa nacionalnim uslovima i praksom, i uz konsultovanje reprezentativnih organizacija radnika i poslodavaca. Posebna pažnja u Konvenciji se posvećuje mjerama zaštite na nivou preduzeća. U tom smislu, predviđaju se obaveze poslodavaca da radna mjesta, oprema i procesi budu bezbjedni za rad i bez opasnosti po zdravlje. Osim toga, Preporuka br. 156. predviđa mogućnost da se u nacionalnim zakonodavstvima predvide još neke obaveze za poslodavce, kao što su: davanje potrebnih upustava i obezbjeđivanje obuke za bezbjedan rad; uspostavljanje organizacionih oblika zaštite na radu, kao i kontrola sprovođenja mjera zaštite na radu.Od međunarodnih dokumenata koji su donijeti u okviru Savjeta Evrope u ovoj oblasti poseban značaj imaju Evropska konvencija o ljudskim pravima i Evropska socijalna povelja. Evropska konvencija o ljudskim pravima je usvojena 1950. godine u Rimu, a potom je periodično dopunjavana i revidirana. Stupila je na snagu 1953. godine. Iako izričito ne pominje lica sa invaliditetom, sa aspekta zaštite ljudskih prava ovih lica važan je član 14. Konvencije, kojim se zabranjuje diskriminacija po osnovu pola, boje kože, rase, jezika, vjeroispovijesti, političkog i drugog mišljenja, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze sa nacionalnom manjinom, imovnog stanja, rođenja, ili drugog statusa. Imajući u vidu praksu Evropskog suda za prava čovjeka, formulacija ’’drugi status’’ nesumljivo podrazumijeva i zabranu diskriminacije po osnovu invalidnosti. Tako u slučaju Prajs protiv Velike Britanije (No 33394/96), Evropski sud za prava čovjeka je zauzeo stav da držanje zatvorenika sa invaliditetom u lošim uslovima, odnosno propuštanje da se toj osobi pruže razumne adaptacije, predstavlja ponižavajuće postupanje i kršenje Evropske konvencije o ljudskim pravima7.

7Prajsova je bila osoba u invalidskim kolicima i bila je zatvorena u ćeliju u kojoj je zbog dimenzija i nedostupnosti kreveta, prekidača i drugih instalacija bila prinuđena da spava u svojim kolicima sedam dana. Vidjeti: D. Tatić, op. cit., str. 75.

6Ibidem... str. 339.

17


Evropska socijalna povelja iz 1961. godine je prva međunarodna povelja koja je eksplicitno pomenula lica sa invaliditetom. Povelja je revidirana 1996. godine, i tako dopunjena stupila je na snagu 1999. god. Revidirana Evropska socijalna povelja sadrži tridesetjedno ekonomsko i socijalno pravo, a država koja želi da je ratifikuje dužna je da poštuje 16 od 31 prava, odnosno šest od devet osnovnih prava. Listi osnovnih prava u ovom dokumentu dodata su još dva: pravo djece i omladine na socijalnu zaštitu (čl.7.) i pravo na jednakost šansi i postupanja u oblastima zapošljavanja i zanimanja bez rodno zasnovane diskriminacije8. Ovaj dokument je jedan od centralnih međunarodno-pravnih mehanizama zaštite ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava i predstavlja i regionalni pandam Međunarodnom paktu o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Povelja jemči prava koja se tiču pojedinaca u njihovom svakodnevnom životu, a sadrži više odredbi o zabrani diskriminacije (u pitanjima zapošljavanja i zanimanja po osnovu pola, jednak tretman prema radnicima migrantima, radnicima sa porodičnim obavezama, itd). Povelja sadrži i nekoliko odredbi koje su od značaja za položaj lica sa invaliditetom. Povelja načelno priznaje pravo ovih lica na profesionalnu i tehničku obuku, rehabilitaciju i uključenje u društvo (čl.9). Poseban značaj ima čl.15 revidirane Povelje, koji ističe pravo lica sa invaliditetom na samostalnost, socijalnu integraciju i učešće u životu zajednice. Predviđeno je da se licima sa invaliditetom mora omogućiti lakši pristup zapošljavanju, tako što će se poslodavci ohrabrivati da ih zaposle i da prilagode radne uslove njihovim potrebama ili organizovanjem posebnih vrsta zapošljavanja koja su prilagođena stepenu invaliditeta. Povelja predviđa da mjere mogu u određenim situacijama da obuhvate poseban raspored, kao i organizovanje dodatnih službi za lica sa invaliditetom. Da bi se ovo obezbijedilo, Povelja obavezuje države potpisnice na preduzimanje pozitivnih akcija, kako bi se unaprijedila puna integracija u društvo lica sa invaliditetom, putem mjera koje imaju za cilj da prevaziđu prepreke u sporazumijevanju i pokretljivosti, kao i da omoguće pristup obrazovanju, transportu, stambenom smještaju, kulturnim aktivnostima i razonodi. Osnovni cilj ovog člana je da ukaže da države imaju obavezu da uklone barijere u društvu, koje lica sa invaliditetom onemogućavaju u uživanju njihovih prava9.

9Vidjeti: Lenia Samuel, Fundamental social rights, Case law of the European Social Charter, Second edition, str. 341 i sl.

8Osnovna prava garantovana Evropskom socijalnom poveljom su: pravo na rad (čl.1.), pravo na organozovanje (čl.5.), pravo na kolektivno pregovaranje (čl.6.), pravo na socijalnu sigurnost (čl.12.), pravo na socijalnu i medicinsku pomoć (čl.13.), pravo porodice na socijalnu, pravnu i ekonomsku zaštitu (čl.16.), pravo radnika migranata i njihovih porodica na zaštitu i pomoć (čl.19.). Opširnije vid -jeti: Branko Lubarda i dr., Kompatibilnost prava i prakse Srbije i Crne Gore sa izmenjenom Evrop -skom socijalnom poveljom, Podgorica, 2005, str.25.

18


I Evropska unija principu jednakog tretmana zaposlenih poklanja veliku pažnju. Tako, Sporazum o Evropskoj zajednici kao jedan od važnih ciljeva proklamuje jednakost plaćanja muškaraca i žena; Povelja Evropske zajednice o osnovnim socijalnim pravima radnika iz 1989. godine, takođe ustanovljava jednak tretman muškaraca i žena. Amsterdamski ugovor iz 1997. godine sadrži eksplicitnu odredbu o zabrani diskriminacije po osnovu invalidnosti. Sličnu odredbu sadrži i Povelja o osnovnim pravima u Evropskoj uniji iz 2000.godine, koja u okviru poglavlja „Jednakost“, zabranjuje svaki vid diskriminacije na temelju pola, rase, boje, etničkog ili socijalnog porijekla, genetskih osobina, jezika, religije, invaliditeta, itd. Osim ovih pitanja, Evropska unija se od svog osnivanja bavila pitanjima zaštite zdravlja i bezbjednosti na radu. To potvrđuje činjenica da su odredbe koje se odnose na ovu problematiku sadržane u njenim osnivačkim aktima, kao što su: Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik iz 1951. godine i ugovor sa Euroatom. Danas ova pitanja predstavljaju najrazvijeniji dio radnog prava. Evropska unija je u ovoj oblasti donijela oko pedeset direktiva, kako onih koje imaju opšti domen primjene, tako i onih koje se odnose na zaštitu određenih kategorija zaposlenih ili na zaštitu od određenih rizika po zdravlje i bezbjednost na radu10. Najveći značaj u ovoj oblasti ima okvirna Direktiva 89/391/EEC, koja se odnosi na uvođenje mjera za podsticanje poboljšanja bezbjednosti i zdravlja na radu. Ova direktiva se odnosi na poslodavce kako u privatnom, tako i u javnom sektoru, izuzimajući policiju, vojsku i civilnu zaštitu. Direktivom su predviđene obaveze u pogledu bezbjednosti na radu i za poslodavce i za zaposlene11. Kada su u pitanju poslodavci, direktiva predviđa pozitivne i negativne obaveze za njih, kao i objektivnu odgovornost poslodavaca u pogledu bezbjednosti na radu. Pozitivne obaveze imaju preventivni karakter i odnose se na suzbijanje rizika opasnosti po bezbjednost na radu i to prvenstveno mjerama koje se odnose na sve zaposlene. Glavna karakteristika ovih mjera jeste da one, sa jedne strane, predstavljaju obavezu poslodavca, a, sa druge strane, pravo zaposlenih. U tom smislu, poslodavac ima obavezu da obezbijedi obuku zaposlenima za bezbjedan rad; da svim zaposlenima omogući pristup relevantnim informacijama o rizicima po zdravlje i život koji postoje na radnom mjestu, o mjerama prevencije, kao i da odredi jednog ili više zaposlenih koji će biti zaduženi za pitanje prevencije i bezbjednosti na radu; ima obavezu da obezbijedi prvu pomoć, protivpožarnu zaštitu i spasavanje radnika, kao i da naloži prekid rada u slučaju prijetnje neposredne opasnosti po zdravlje i bezbjednost radnika na

10Branko A. Lubarda, Evropsko radno pravo, CID, Podgorica, 2004., str. 241. i sl.

11European Economic Community: Council Directive 89/391/EEC on the introduction of measures to encourage improvements in the safety and health of workers at work, Luxembourg, 1989.

19


radnom mjestu. Direktiva predviđa i obavezu vođenja evidencije o nesrećama na radu, ali ova obaveza postoji samo u slučaju da usled toga dođe do odsustva sa rada duže od tri dana. Direktiva posebno naglašava značaj uloge sindikata u realizaciji mjera zaštite na radu. U tom smislu, poslodavac ima obavezu da predstavnike zaposlenih obavijesti o postojećim rizicima, kao i preduzetim mjerama za njihovo suzbijanje. Osim obaveze informisanja, poslodavac ima i obavezu da konsultuje predstavnike zaposlenih o svim pitanjima koja se tiču bezbjednosti na radu, kao i da razmotri sve njihove predloge za preduzimanje mjera u ovoj oblasti. Osim pozitivnih, poslodavci imaju i neke negativne obaveze, ili zabrane, kao što su: neizdavanje radnih naloga za nastavak rada na radnim mjestima na kojima postoji neposredna opasnost po zdravlje i bezbjednost zaposlenog; zabrana sankcionisanja ili dovođenja u nepovoljniji položaj zaposlenog koji je prekinuo rad na radnom mjestu na kojem postoji neposredna opasnost po bezbjednost i zdravllje.Direktiva takođe ističe da troškovi zaštite bezbjedosti i zdravlja na radu ne smiju padati na teret zaposlenih. Osim prava zaposlenih, direktiva predviđa i neke obaveze za njih, kao što su: čuvanje sopstvene bezbjednosti i zdravlja, kao i bezbjednosti i zdravlja drugih zaposlenih; ispravno korišćenje mašina, alata i sredstava lične zaštite; saradnja sa ovlašćenim zaposlenim u cilju sprovođenja predviđenih mjera; obavještavanje poslodavca o eventualnim neposrednim i ozbiljnim opasnostima.U cilju praćenja primjene obaveza koje su sadržane u direktivama koje regulišu ovu problematiku, formiran je Viši komitet inspektora rada. Osim toga, da bi se obezbijedila brža harmonizacija zakonodavstva u ovoj oblasti, Evropska unija je osnovala Agenciju za zdravlje i bezbjednost na radu, koja pruža pomoć državama-članicama u pogledu međusobne razmjene informacija, kao i u pogledu saradnje sa relevantnim međunarodnim organizacijama u ovoj oblasti, kao što su Svjetska zdravstvena organizacija i Međunarodna organizacija rada. Adekvatna zaštita na radu se u novijoj teoriji evropskog radnog prava tretira kao jedan od uslova za obezbjeđivanje blagostanja na radu (well-being at work)12.Među dokumentima o ljudskim pravima koji su usvojeni na regionalnom nivou značajna je i Interamerička konvencija o pravima čovjeka, koja je usvojena od strane Organizacije američkih država 1969. godine, a stupila je na snagu 1978. godine. U ovom dokumentu je sadržana lista osnova zabrane diskriminacije u kojoj se invalidnost kao osnov diskriminacije izričito ne navodi, ali slučajevi iz prakse potvrđuju da se invalidnst kao osnov zabrane diskriminacije podrazumijeva i u ovom dokumentu. Tako, u slučaju Victor Rozario Kongo protiv Ekvadora, podnosioci predstavke su tvrdili da je G-din Kongo, koji je bio osoba sa mentalnim

12Ibidem...

20


invaliditetom, umro u toku pritvora, usled batinjanja, dehidracije i nepružanja odgovarajuće medicinske i psihijatrijske njege. Komisija je utvrdila da su vlasti Ekvadora postupale nehumano i degradirajuće, kršeći čl. 5. Interameričke konvencije o zabrani nehumanog i ponižavajućeg postupanja. Ovo je prvi slučaj u praksi Interameričke komisije za prava čovjeka u kome se razmatralo kršenje prava osoba sa invaliditetom. Komisija je utvrdila da je država Ekvador prekršila i č.4. Interameričke konvencije, koji predviđa obavezu zaštite ljudskog života. Osim toga, Komisija je ukazala da je obaveza zaštite ljudskog života još više izražena kod osjetljivih kategorija ukoliko se nađu u preventivnom pritvoru, kao što je to slučaj sa osobama koje imaju poremećaje mentalnog zdravlja13. Posebnu važnost za zaštitu prava osoba sa invaliditetom ima Interamerička konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije osoba sa invaliditetom. Svrha Konvencije je da spriječi i ukloni sve oblike diskriminacije osoba sa invaliditetom, kao i da podstakne njihovu integraciju u socijalnu sredinu. Ona u odnosu na ostale međunarodne dokumente, sadrži najširu definiciju invalidnosti. U smislu Konvencije, diskriminacija podrazumijeva ’’svako pravljenje razlike, isključivanja ili ograničavanja koje je zasnovano na invalidnosti, službenom podatku o invalidnosti, stanju proisteklom iz prošle invalidnosti, ili propisanoj invalidnosti, bilo sadašnje ili prošle, koje za posledicu ili cilj ima ograničavanje ili poništavanje priznanja, uživanja ili vršenja ljudskih prava i osnovnih sloboda od strane neke osobe sa invaliditetom. U Konvenciji se posebno ističe da preferencijalni tretman osoba sa invaliditetom koji je usmjeren na njihov lični razvoj ili socijalnu integraciju neće predstavljati diskriminaciju, ukoliko pravljenje razlike ne ograničava prava tih lica. Tako na primjer, ograničavanje poslovne sposobnosti neke osobe na osnovu unutrašnjeg prava neće predstavljati diskriminaciju, ukoliko je primjereno i neophodno zbog blagostanja osobe kojoj se poslovna sposobnost ograničava. Kao prioritetne oblasti djelovanja u cilju sprečavanja diskriminacije osoba sa invaliditetom, Konvencija navodi prevenciju svih oblika invalidnosti, rano otkrivanje, intervencije, tretman, rehabilitaciju, obrazovanje, obuku za posao, pružanje sveobuhvatnih usluga koje su usmjerene na garantovanje optimalnog nivoa samostalnosti i kvaliteta života osoba sa invaliditetom, rad na podizanju nivoa svijesti javnosti kroz uklanjanje predrasuda i stereotipa o osobama sa invaliditetom. U cilju realizacije ovih mjera, predviđeno je uspostavljanje međunarodne i tehničke saradnje država članica, kao i učešće predstavnika organizacija osoba sa invaliditetom u implementaciji i monitoringu primjene odredbi konvencije.

13Vidjeti: D. Tatić, op.cit., str. 75. i sl.

21


2. Međunarodni dokumenti kojima se posebno štite prava lica sa invaliditetom

Pored međunarodnih dokumenata opšteg karaktera koji su značajni za zaštitu prava lica sa invaliditetom, postoji i veliki broj posebnih propisa koji sadrže međunarodne standarde u pogledu zaštite prava ovih lica. Sa stanovišta potreba ovog istraživanja, posebnu važnost imaju propisi koji su donijeti u okviru OUN-a, Međunarodne organizacije rada i Evropske unije.

2.1. Propisi donijeti u okviru OUN-a

Organizacija ujedinjenih nacija je u svom radu posebnu pažnju posvećivala razvijanju intezivne politike koja bi bila usmjerena na zaštitu lica sa invaliditetom. U okviru Ujedinjenih nacija postoji niz opštih dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, ali i onih posebnih koji se odnose na osobe s invaliditetom. Vezano za položaj lica sa invaliditetom, države članice UN-a se obavezuju da pravna, socijalna i državna pitanja urede u skladu sa tim dokumentima. Dokumenti UN-a dosta su jasni i počevši od pedesetih godina dvadesetog vijeka jasno pozivaju na izgradnju nacionalne politike profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom, kada se donose prve rezolucije o rehabilitaciji. Međutim, za sve njih je zajedničko da ne obavezuju države-članice. U početku su se ove rezolucije odnosile prema invalidnosti kao prema medicinskom pitanju ili pitanju socijalnog staranja. Prvi znakovi promjena od pristupa zasnovanog na “brizi i staranju” ka pristupu zasnovanom na “pravima” javljaju se 70-ih godina dvadesetog vijeka kada su intezivirane aktivnosti UN-a u pravcu kreiranja politike koja se odnosi na rehabilitaciju lica sa invaliditetom. Naime, 1971. godine Generalna skupština OUN-a usvojila je Deklaraciju o pravima mentalno retardiranih lica (Declaration on the Rightrs of Mentally Retarted Persons). Deklaracija u čl. 1. predviđa princip jednakog tretmana mentalno retardiranih lica, a u čl. 2. predviđa da sva mentalno retardirana lica imaju pravo na: ’’obuku i rehabilitaciju koja bi im pomogla u razvoju, u skladu sa njihovim mogućnostima i maksimalnim sposobnostima’’. Godine 1975. OUN je usvojila i Deklaraciju o pravima lica sa hendikepom (Declaration on the Rights of Disabled Persons), koja definiše pojam hendikepiranog lica kao:’’svako lice koje nije sposobno da samo zadovolji svoje potrebe za normalan individualni ili socijalni život, u cjelosti ili djelimično, a što je rezultat urođenog ili stečenog nedostatka u pogledu njihovih fizičkih ili mentalnih sposobnosti’’. Sa stanovišta potrebe ovog istraživanja posebnu važnost ima član 6. Deklaracije,

22


u kome se predviđa pravo lica sa hendikepom na obrazovanje, obuku, pomoć i savjetovanje koje bi im pomoglo da razviju sposobnosti, a sve u cilju ubrzavanja procesa njihove socijalne integracije i reintegracije. Posebnu važnost u pogledu zaštite lica sa invaliditetom imaju aktivnosti koje je OUN-a preduzimala u toku 80-tih godina. Godina 1981. bila je proglašena za međunarodnu godinu lica sa invaliditetom14. U toku međunarodne godine lica sa invaliditetom OUN je Rezolucijom Generalne skupštine br. 32/133 formirala Fond za lica sa invaliditetom. Značaj zaštite prava lica sa invaliditetom potvrđuje činjenica da je OUN čitavu jednu deceniju u svom radu (1983-1992) posvetila pravima lica sa invaliditetom. Aktivnosti koje su preduzimane u ovom periodu imale su za cilj da pomognu participaciju i jednakost lica sa invaliditetom, shvaćene kao pravo lica sa invaliditetom da budu aktivni učesnici društva, da uživaju jednake uslove za život, kao i da imaju jednak udio u unapređenju tih uslova. U toku dekade u radu OUN-a koja je bila posvećena licima sa invaliditetom podsticani su i akademski istraživački projekti koji su imali za cilj da potpomognu participaciju lica sa invaliditetom u svakodnevnom životu, edukaciju o pravima koja uživaju ova lica, razumijevanje i prihvatanje lica sa invaliditetom od strane sredine u kojoj žive, kao i podsticanje lica sa invaliditetom da formiraju organizacije preko kojih bi aktuelizovali svoje stavove o problemima sa kojima se susreću. Najznačajniji rezultat do koga se došlo u toku međunarodne godine lica sa invaliditetom bio je Svjetski program za lica sa invaliditetom (World Programme of Action Concerning Disabled Persons), koje je usvojen od strane Generalne skupštine, Rezolucijom br. 37/52, od 03.12. 1982. godine15. Svjetski program predstavlja prvi međunarodni dokument u kome je definisana dugotrajna politika koja se odnosi na lica sa invaliditetom. Njime je naglašeno pravo lica sa invaliditetom na jednake mogućnosti kakve imaju ostali građani i na ravnopravno učešće u poboljšanju životnih uslova koje je rezultat ekonomskog i socijalnog napretka. Tada je, po prvi put, hendikep definisan kao posledica interakcije lica sa invaliditetom i njihove društvene okoline. Programom su predviđene tri vrste akcija, i to:

1. Prevencija od mentalnih i fizičkih oštećenja;2. Podrška u rehabilitaciji lica sa invaliditetom, u skladu sa njihovim mentalnim i fizičkim mogućnostima; i

14Rezolucija Generalne skupštine OUN-a 31/123, od 16. decembra 1976. godine. 15The World Programme of Action Concerning Disabled Persons: http: //www.un.org/esa/socdev/enable/diswpa00.htm

23


3. Stvaranje jednakih mogućnosti za lica sa invaliditetom u svim sferama društvenog života, a posebno u pogledu socijalne i zdravstvene zaštite, kulturnog i socijalnog života, mogućnosti u pogledu obrazovanja i zapošljavanja.

Godinu dana nakon usvajanja Svjetskog programa, Generalna skupština je donijela Rezoluciju o implementaciji Svjetskog programa za lica sa invaliditetom. Godine 1987., na svjetskom sastanku stručnjaka u Stokholmu, izvršen je prvi pregled implementacije Svjetskog programa aktivnosti za lica sa invaliditetom. Na tom sastanku je preporučeno da Generalna skupština sazove posebnu konferenciju radi izrade međunarodne konvencije o uklanjanju svih oblika negativne diskriminacije lica sa invaliditetom, koju bi države trebale ratifikovati na kraju Dekade lica sa invaliditetom. Nacrt konvencije pripremila je Italija i bio je podnesen Generalnoj skupštini na njenom četrdeset i drugom zasijedanju. Detaljnije predloge u vezi Nacrta konvencije podnijela je Švedska na četrdeset i četvrtom zasijedanju Skupštine. Međutim, u obje ove prilike nije bilo moguće postići konsenzus o prikladnosti donošenja takve konvencije, jer je većina delegata smatrala da postojeći opšti dokumenti o ljudskim pravima treba da jemče osobama s invaliditetom ista prava kao i ostalim osobama. Nakon toga, 1989. godine Generalna skupština OUN-a je usvojila Talinska vodeća načela za akciju u razvoju ljudskih resursa u oblasti invaliditeta (Rezolucija Generalne skupštine UN 44/70), koja predviđaju niz strategija u cilju promocije i razvoja čovjekovih resursa u oblasti invaliditeta, uključujući obrazovanje, obuku i zapošljavanje lica sa invaliditetom, kao i podizanje javne svijesti o njihovim pravima. Ovaj dokument poziva članice UN-a na poštovanje svih ranije donijetih akata UN-a o pravima lica sa invaliditetom i stvaranje mogućnosti za njihovo korišćenje. Posebnu važnost imaju načela br. 28. i 32., koja predviđaju da licima sa invaliditetom pored formalnog obrazovanja treba da bude ponuđena adekvatna obuka koja bi im omogućila samostalan život, ukoliko je to moguće, pri čemu lica sa invaliditetom moraju imati jednake uslove za zapošljavanje. Talinske smjernice predviđaju i stimulativno zapošljavanje, i u vezi sa tim preporučuju donošenje programa zapošljavanja i samozapošljavanja koji su namijenjeni licima sa invaliditetom. Ovi programi bi morali razvijati, promovisati i unapređivati pogodnosti koje su posebno namijenjene zapošljavanju lica sa invaliditetom, a finansiranje ovih programa bi moralo biti uređeno u okviru redovnih proračunskih stavki. Najznačajniji rezultati do kojih se došlo u toku dekade u radu OUN-a koja je bila posvećena licima sa invaliditetom bili su proglašenje trećeg decembra za Međunarodni dan lica sa invaliditetom (što je učinjeno Rezolucijom Generalne

24


skupštine br. 48/98, od 20.12. 1993. godine), kao i usvajanje Standardnih pravila o izjednačavanju mogućnosti koje se pružaju licima sa invaliditetom (The Standard Rules of the Equalization of Opportunities of Persons with Disabilities), koja su prihvaćena od strane Generalne skupštine, Rezolucijom br. 32/2, od 20.02.1991. godine16. Standardna pravila o izjednačavanju mogućnosti za lica sa invaliditetom napravljena su na osnovu iskustava stečenih tokom dekade u radu OUN-a koja je bila posvećena licima sa invaliditetom (1983-1992). Politički i moralni temelj pravila čine dokumenti univerzalnog karaktera koji su donijeti u okviru OUN-a, kao i Svjetski program djelovanja u vezi sa licima sa invaliditetom. Iako Pravila nijesu pravno obavezujuća, ona su prihvaćena u velikom broju zemalja, tako da predstavljaju dio međunarodnog običajnog prava. Standardna pravila UN-a su politički i moralni vodič koji su zemlje članice UN-a pristale slijediti u kreiranju politike prema licima sa invaliditetom. Svrha Standardnih pravila je da obezbijede da lica sa invaliditetom uživaju ista prava i obaveze kao i ostali članovi društva u kome žive. U ovom dokumentu umjesto nekad uobičajenih termina “invalidne osobe” i “invalidi” (disabled persons, the disabled), upotrebljava se izraz “lica sa invaliditetom” (persons wih disabilities). Time se želi naglasiti da se obilježje “invalidnosti” ne odnosi na cijelu osobu. Pravila počivaju na načelima poštovanja dostojanstva lica sa invaliditetom, učešća lica sa invaliditetom u odlučivanju o pitanjima koja se tiču tih osoba, nediskriminacije, prava na kompenzaciju i dostupnost prava, sredstava, informacija. Pravila podrazumijevaju snažno moralno i političko zalaganje država u preduzimanju akcija za izjednačivanje mogućnosti za lica sa invaliditetom. Ona upućuju na važna načela odgovornosti, akcije i saradnje. Takođe, ističu područja koja su od odlučujuće važnosti za kvalitet života i za postizanje punog učestvovanja i ravnopravnosti. Pravila nude licima sa invaliditetom i njihovim organizacijama instrument za kreiranje politike i za akciju. Nadalje, Pravila osiguravaju temelj za stručnu i ekonomsku saradnju između država, OUN-a i drugih međunarodnih organizacija. Svrha Pravila je da lica sa invaliditetom, kao pripadnici svojih zajednica, mogu uživati ista prava i obaveze poput drugih građana. Obzirom da u svim društvima u svijetu još postoje prepreke koje onemogućavaju da lica sa invaliditetom koriste svoja prava i slobode, Pravila predviđaju odgovornost države za preduzimanje odgovarajućih akcija za uklanjanje takvih prepreka. Lica sa invaliditetom i njihove organizacije, prema Pravilima treba da imaju i aktivnu ulogu kao partneri u ovom

16The United Nations Standard Rules on the Equalization of Opportunities for People with Disabili -ties: http://www.un.org./esa/socdev/enable/dissre00.htm

25


procesu. Izjednačavanje mogućnosti za lica sa invaliditetom bitan je doprinos opštim naporima u cijelom svijetu da se pokrenu neiskorišćene ljudske snage. Tako se odredbom tačke 2. Pravila 7. koje se odnosi na zapošljavanja pozivaju države članice UN-a da aktivno podstiču integraciju lica sa invaliditetom i otvoreno zapošljavanje. Pravila kao mjere koje se koriste u ostvarenju ovog cilja preporučuju: “... profesionalno osposobljavanje, stimulativne kvotne šeme, rezervisana i posebno obrađena zaposlenja, zajmove i pomoći za malo preduzetništvo, isključivo ugovaranje ili pravo prioriteta u proizvodnji; porezne i ugovorne olakšice, ili drugu tehničku ili finansijsku pomoć preduzećima koja zapošljavaju lica sa invaliditetom17“. Standardna pravila predviđaju i da lica sa invaliditetom koja steknu jednaka prava treba da imaju i jednake obaveze. Ovo iz razloga što dio procesa ostvarivanja jednakih mogućnosti treba da bude i pomoć licima sa invaliditetom da preuzmu svoju punu odgovornost kao članovi društvene zajednice. Ona sadrže smjernice za izradu nacionalnih strategija za lica sa invaliditetom. Dobar primjer nacionalnih strategija čini švedska Agenda 22. Agenda 22 je strategija koja sadrži specifične sugestije o tome kako lokalne vlasti mogu sačiniti planove o politici za lica sa invaliditetom. Strategija je bazirana na Standardnim pravilima UN-a i sastoji se od tri dijela: karakteristike dobrog plana politike prema osobama sa invaliditetom, metode rada i organizacije18.

18Metoda je temeljena na “Standardnim pravilima za izjednačavanje mogućnosti za lica sa invali -ditetom”, a razvio ju je Švedski pokret lica sa invaliditetom. Mnoge lokalne zajednice u Švedskoj sačinjavaju svoj vlastiti plan politike za lica sa invaliditetom. Neke zajednice koriste samo pojedine djelove strategije, druge su implementirale najveći njen dio. Švedski savez lokalnih zajednica je aktivno potpomagao rad pokreta lica sa invaliditetom koji su sačinili Agendu 22, a takođe je participirao i u procesu informisanja lokalnih zajednica. Izradom Agende 22 je koordiniralo Švedsko koopertativno tijelo organizacija osoba sa dodatnim potrebama (HSO), koje se sastoji od 36 švedskih udruženja lica sa invaliditetom i sa ukupno skoro pola miliona individualnih članova. Opširnije vidjeti: http://www.hso.se/

17Prema obrazloženju Ad hoc komiteta za izradu integralne Konvencije o zaštiti prava i dostojanstva lica sa invaliditetom, Standardna pravila ne uspijevaju da adekvatno zaštite prava lica sa invaliditetom, budući da su neobavezujući instrument. Osim toga, postojeći sporazumi koji se odnose na ljudska pra -va nijesu u potpunosti iskorišćeni za promovisanje i zaštitu ljudskih prava lica sa invaliditetom. Zato se pristupilo izradi intekralne konvencije o zaštiti prava i dostojanstva lica sa invaliditetom. Za razliku od Standardnih pravila koja sadrže preporuke za njihovu primjenu i počivaju na dobrovoljnoj imple -mentaciji, Konvencija je utemeljena na osnovnim principima i njena implementacija je obavezujuća, a praćenje njene implementacije biće obezbijeđeno kroz mehanizme koji će biti osnovani na nivou države, na lokalnom nivou, i od strane organizacija lica sa invaliditetom. (Konsultativni sastanak ze -malja Istočne Evrope koje nijesu članice Evropske unije o Nacrtu konvencije UN-a koja se odnosi na pitanja invalidnosti, Beograd, 21-23 mart 2006. godine.).

26


Najnoviji dokument koji su OUN usvojile u ovoj oblasti jeste Konvencija o pravima lica sa invaliditetom, koja je usvojena 13.12.2006. godine19, a stupila je na snagu 3. maja 2008. godine. Dok standardna pravila nijesu pravno obavezujuća za države-članice, Konvencija predstavlja prvi pravno obavezujući međunarodni ugovor koji se odnosi na lica sa invaliditetom, a koji je donijet po okriljem OUN-a. Istovremeno, to je najznačajniji dokument koji na sveobuhvatan način tretira pitanja koja se tiču politike prema invalidnosti i uspostavlja univerzalne standarde u ovoj oblasti. Konvencija polazi od socijalnog modela invalidnosti i njome se reafirmišu ljudska prava lica sa invaliditetom: građanska, politička, ekonomska, socijalna i kulturna. Opšti principi na kojima se temelji Konvencija su: poštovanje ljudskog dostojanstva i urođene autonomije; nediskriminacija; puno i efektivno učešće i uključenost u društvo; poštovanje različitosti; jednake mogućnosti i dr. Pri tome se posebno naglašava uključivanje lica sa invaliditetom u društvo putem njihovog zapošljavanja. Ovaj dokument sadrži sličan katalog ljudskih prava i sloboda koji postoji i u drugim međunarodnim ugovorima. Međutim, ta prava su dovedena u vezu i prilagođena savremenim potrebama i položaju lica sa invaliditetom. Konvencija reguliše pravo na profesionalno osposobljavanje i pravo na zapošljavanje u dva člana. Prema Konvenciji, svrha rehabilitacije lica sa invaliditetom treba da bude postizanje i zadržavanje maksimalne nezavisnosti, kao i fizičkih, mentalnih i stručnih kapaciteta, što treba da omogući njihovo puno učešće u svim aspektima života. U tu svrhu predviđa se uvođenje vršnjačkog obrazovanja, kao i razmjena iskustava među osobama koje se nalaze u sličnim situacijama. Programi rehabilitacije treba da počinju u najranijem mogućem vremenskom periodu, kao i da su zasnovani na multidisciplinarnoj procjeni potreba i jakih strana pojedinca, pri čemu se insistira na principu dobrovoljnosti i dostupnosti ovih programa u zajednicama u kojima žive lica sa invaliditetom.Kada je u pitanju oblast zapošljavanja, Konvencija polazi od principa zabrane

19Ona je rezultat višegodišnjih pregovora koji su se odvijali pod okriljem Organizacije ujedinjenih nacija. Prve inicijative za usvajanje jednog ovakvog dokumenta dale su delegacije Italije i Švedske u drugoj polovini osamdesetih godina prošlog vijeka, ali ta inicijativa nije prihvaćena u Generalnoj skupštini. Novi podsticaj za usvajanje konvencije potekao je sa svjetskog samita nevladinih orga -nizacija koji je održan u Pekingu 2000. godine, na kome je usvojena Deklaracija o pravima lica sa invaliditetom u novom vijeku, u kojoj se poziva na zaključivanje posebne konvencije, u cilju zaštite i unapređenja prava lica sa invaliditetom. Generalna skupština je 2001. godine posebnom rezolucijom (56/168) obrazovala ad hoc Komitet. Ovom organu povjeren je zadatak da razmotri predloge za sveo -buhvatnu i cjelovitu međunarodnu konvenciju koja treba da unaprijedi i zaštiti prava i dostojanstvo lica sa invaliditetom. Posle više zasijedanja Komitet je 5. decembra 2006. godine usvojio konačni izvještaj zajedno sa tekstom konvencije i fakultativnog protokola.

27


diskriminacije i izjednačavanja mogućnosti za zasnivanje radnog odnosa, ostvarivanja prava iz radnog odnosa i zadržavanje zaposlenja za lica sa invaliditetom. Pri tome se prioritet daje zapošljavanju lica sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada, i to kako u javnom tako i u privatnom sektoru. Kada je u pitanju zapošljavanje u privatnom sektoru ističe se princip afirmativne akcije, odnosno preduzimanje odgovarajućih podsticajnih mjera od strane države, kao što je obezbjeđivanje ‘’razumne akomodacije’’, odnosno prilagođavanja radnog mjesta potrebama lica sa invaliditetom. Takođe, u cilju zaštite i promovisanja prava na rad, Konvencija previđa obavezu država-članica da promovišu mogućnosti samozapošljavanja i preduzetništva, razvoja kooperativa i započinjanja vlastitih biznisa lica sa invaliditetom. Takođe, polazeći od principa jednakosti među radnicima, Konvencija posebno ističe zabranu prisilnog ili obaveznog rada za lica sa invaliditetom. U cilju zaštite predviđenih prava, Konvencija predviđa čitav niz opštih obaveza država ugovornica, počevši od usvajanja odgovarajućih zakonodavnih, administrativnih i drugih mjera, preko promovisanja njihovih prava, sve do konsultacija i aktivnog učešća ovih osoba i njihovih organizacija u razvoju i sprovođenju nacionalne politike i zakonodavstva. Predviđen je i sistem nadzora nad sprovođenjem Konvencije, koji se sprovodi preko Komiteta za prava lica sa invaliditetom. Članovi Komiteta se biraju iz reda lica visokih moralnih kvaliteta i priznate stručnosti u oblasti na koju se odnosi Konvencija. Prilikom izbora vodi se računa o pravilnoj geografskoj zastupljenosti, o tome da budu predstavljene različite civilizacije i glavni pravni sistemi u svijetu, kao i o izbalansiranoj rodnoj zastupljenosti i učešću stručnjaka sa invaliditetom. Nadzor nad primjenom Konvencije vrši se kroz razmatranje izveštaja, koje su države ugovornice dužne da podnose o mjerama preduzetim radi ostvarivanja prava priznatih Konvencijom i napretku u uživanju tih prava20. Komitet nema pravo da donosi pravno obavezujuće odluke već samo daje komentare, predloge i opšte preporuke, kada nađe da je to potrebno. Prema Konvenciji, Komitet nije ovlašćen da prima predstavke i žalbe od pojedinaca ili grupa lica koja tvrde da su žrtve kršenja nekog od zajamčenih prava.

20Prvi izvještaj se podnosi u roku od dvije godine od dana kada je Konvencija stupila na snagu za datu državu. Nakon toga se izvještaj podnosi svake četvrte godine ili kada to Komitet zatraži. Konvencija još nije stupila na snagu Za to je neophodno da je prihvati najmanje dvadeset država ili regionalnih organizacija za integraciju. Fakultativni protokol usvojen istovremeno sa Konvencijom predstavlja poseban međunarodni ugovor. Uslov za njegovu primjenu je da ga prihvati deset država ili regionalnih integrativnih organizacija, ali je prije toga neophodno da i sama Konvencija stupi na snagu. Crna Gora je u julu 2009. godine ratifikovala Konvenciju i Fakultativni protokol.

28


Ova mogućnost predviđena je Fakultativnim protokolom uz ovu Konvenciju. Osim toga, Protokol predviđa mogućnost da Komitet po službenoj dužnosti ispituje slučajeve koji ukazuju na ozbiljna ili sistematska kršenja prava iz Konvencije u određenoj državi. Nakon razmatranja predstavki, Komitet ih na povjerljiv način dostavlja državi na odgovor. Nakon toga, država je obavezna da se u roku od šest mjeseci izjasni o predstavci, kao i da dostavi podatke o raspoloživim pravnim ljekovima. Ispitivanje predstavke se završava usvajanjem mišljenja koje, zajedno sa preporukama ukoliko ih ima, Komitet dostavlja državi i podnosiocu predstavke. Preporuke nijesu obavezne, nemaju izvršnu snagu i za njihovo nepoštovanje nije predviđena nikakva sankcija.

29


2.2. Konvencije i preporuke Međunarodne organizacije rada

Međunarodna organizacija rada (MOR) je pitanje zaštite prava lica sa invaliditetom osim u aktima koji imaju opšti karakter21, regulisala i posebnim konvencijama i preporukama. U ovim dokumentima su pretežno regulisana pitanja koja se odnose na profesionalnu rehabilitaciju lica sa invaliditetom. Najprije su ta pitanja bila regulisana u formi preporuka. Godine 1955. MOR je usvojila preporuku No 99 - o stručnom osposobljavanju i preosposobljavanju invalida. U smislu Preporuke, stručno osposobljavanje i preosposobljavanje predstavlja fazu stalnog i kontinuiranog procesa koji se sastoji u stavljanju osobama sa invaliditetom na raspolaganje službi koje bi im obezbijedile, pružile i sačuvale odgovarajuće zaposlenje. U tom cilju, predviđa se preduzimanje potrebnih mjera, u zavisnosti od nacionalnih uslova, za stvaranje i razvoj službi za profesionalnu orjentaciju, koje bi osobama sa invaliditetom pomogle da izaberu ili promijene struku, kao što su: razgovori sa savjetnikom za profesionalnu orjentaciju, ispitivanje profesionalne prošlosti, školskog izvještaja i drugih dokumenata koji svjedoče o opštoj i profesionalnoj spremi osobe sa invaliditetom. Predviđeno je da principe, mjere i metode stručnog osposobljavanja za zdrava lica treba primijeniti i na osobe sa invaliditetom, onoliko koliko dozvoljavaju ljekarski pedagoški uslovi. Iz ovoga možemo zaključiti da je Preporuka sadržala zastarjeli model rehabilitacije koji je baziran na segregaciji. Ipak, Preporuka ima značaj zbog isticanja koncepta jednakosti u pogledu jednakih uslova prilikom zapošljavanja, kao i u pogledu jednakih zarada. Tako se predviđa da stručno osposobljavanje osoba sa invaliditetom treba da omogući zainteresovanim licima da vrše onu ekonomsku aktivnost u kojoj će moći da koriste svoja stručna znanja ili sposobnosti, vodeći pri tom računa o perspektivama zaposlenja. Posebna je značajna odredba po kojoj osobe sa invaliditetom kao i zdrava lica treba da imaju pravo na zaposlenje za koje su kvalifikovani. Predviđeno je i preduzimanje posebnih mjera u cilju podsticanja zapošljavanja osoba sa invaliditetom, kao što su:

21Preporuka No. 71.- o zapošljavanju u periodu prelaska iz ratnog stanja u mirnodopsko stanje, iz 1941. godine; Konvencija No 102. – o minimalnim standardima u oblasti socijalnog osiguranja, iz 1952. godine; Konvencija No 111 – o zabrani diskriminacije u oblasti zanimanja i zapošljavanja, iz 1958. godine; Konvencija No 121 – o davanjima za slučaj nesreće na poslu i profesionalnih bolesti, iz 1964. godine; Konvencija No 142 - o razvoju ljudskih resursa, iz 1975 i dr. Opširnije vidjeti: B. Šunderić, op. cit...

30


1. poslodavci treba da zaposle određeni procenat osoba sa invaliditetom, bez otpuštanja ostalih zaposlenih;

2. osobama sa invaliditetom treba staviti na raspolaganje neka posebna zanimanja;

3. licima sa teškim invaliditetom treba omogućiti prvenstvo u zapošljavanju u strukama za koje se smatra da odgovaraju sposobnostima tih osoba;

4. treba podsticati stvaranje invalidskih zadruga ili sličnih organizacija i omogućiti upravljanje njima, bilo direkno od strane samih osoba sa invaliditetom, bilo da to čine drugi u ime osoba sa invaliditetom.

Osim ovih predviđene su i druge mjere koje imaju za cilj brže zapošljavanje osoba sa invaliditetom: određivanje fizičkih i stručnih sposobnosti lica sa invaliditetom koja traže zaposlenje, stupanje u kontakt sa poslodavcima kako bi im se izložile stručne sposobnosti osoba sa invaliditetom, podsticanje poslodavaca da obavijeste vlasti o upražnjenim radnim mjestima i dr. Osim toga, Preporuka predviđa da se protiv osoba sa invaliditetom ne bi smjela vršiti bilo kakva disriminacija u pogledu zarade i ostalih uslova rada, ukoliko je rad osoba sa invaliditetom iste vrijednosti kao i rad ostalih zaposlenih. Ova preporuka je 1977. god. zamijenjena Preporukom No150 - o profesionalnoj orjentaciji, stručnom osposobljavanju i razvoju ljudskih resursa. Tek nakon perioda od dvadeset osam godina od donošenja prvog akta u okviru MOR-a kojim se regulisala ova problematika pitanje zaštite prava lica sa invaliditetom je regulisano u obliku konvencije. Tako je na šesdeset devetom zasijedanju MOR-a 1983. godine, usvojena Konvencija No 159-o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju invalida22. Uz ovu konvenciju usvojena je i Preporuka No 168 - o profesionalnoj rehabilitaciji. Konvencija No 159. se primjenjuju na sve kategorije lica sa invaliditetom. U Konvenciji se koristi termin ’’invalid’’, a u prvom članu određuje se njegovo značenje i svrhu profesionalne orjentacije. Izraz ‘’invalid’’ označava lice čiji su izgledi da obezbijedi i zadrži odgovarajuće zaposlenje stalno umanjeni radi smanjenja njegovih fizičkih i psihičkih sposobnosti. Iako se radi o jednom arhaičkom terminu, koji akcenat stavlja na nesposobnost nekog lica, a ne na njegove preostale radne potencijele, iz ove definicije proizilazi da ova lica imaju dva bitna svojstva:

22SFRJ je ratifikovala ovu Konvenciju 1987. god.,a CG se u korpusu od 68 konvencija obavezala i na primjenu ove konvencije.

31


1. trajno smanjena mogućnost zapošljavanja ili zadržavanja postojećeg zaposlenja;i

2. trajno umanjenje psihičkih ili fizičkih sposobnosti.Dakle, pošto se radi o trajnom stanju u kome se ova lica nalaze, prema Konvenciji, svrha profesionalne orjentacije je da se licu sa invaliditetom omogući da obezbijedi i zadrži odgovarajuće zaposlenje, da napreduje u njemu. To treba da omogući integracija, odnosno reintegracija ovih lica u društvo. Nadalje, predviđeni su principi profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom. Realizacija tih ciljeva podrazumijeva usvajanje nacionalne politike o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom, koja mora biti periodično revidirana, u skladu sa nacionalnim uslovima, praksom i mogućnostima. Prema Konvenciji, ova politika treba da ima sledeće ciljeve:

• uspostavljanje odgovarajućih mjera profesionalne rehabilitacije, koje će biti dostupne svim kategorijama lica sa invaliditetom. To podrazumijeva uključivanje u proces profesionalne rehabilitacije svih lica sa invaliditetom, bez obzira na stepen i vrstu oštećenja.

• stvaranje mogućnosti za zapošljavanje lica sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada. Ovo zapošljavanje treba da počiva na principu jednakih šansi za zaposlene koji imaju invaliditet i ostale zaposlene. To podrazumijeva preduzimanje mjera afirmativne akcije od strane države, kako bi se obezbijedila stvarna jednakost zaposlenih sa invaliditetom. U tom smislu, Konvencija ističe da se te mjere neće smatrati diskriminacijom u odnosu na zaposlene bez invaliditeta.

Konvencijom se predviđa saradnja između javnih i privatnih organa koji su angažovani na profesionalnoj rehabilitaciji, kao i mjere koje treba predvidjeti za unapređenje te saradnje. Takođe, predviđa se i konsultovanje predstavničkih organizacija za lica sa invaliditetom. Ova odredba ima poseban značaj jer se njome stavlja akcenat na multisektorku saradnju, a ukazuje se i na značaj organizacija koje okupljaju lica sa invaliditetom, koje u nacionalnim okvirima treba da imaju status partnera javnim vlastima, i na taj način svojim iskustvom doprinesu kvalitetnijem sprovođenju profesionalne rehabilitacije.

Samo sprovođenje mjera treba da bude obezbijeđeno u skladu sa nacionalnim uslovima i praksom. Iz ove odredbe prepoznajemo da Konvencija ostavlja prostor za određeni stepen fleksibilnosti u implementaciji Konvencije državama članicama. Ovo iz razloga sto su uslovi za sprovođenje mjera u državama-

32


članicama različiti, zavisno od stepena njihovog društveno-ekonomskog razvoja. Međutim, da bi se obezbijedila harmonizacija u procesu profesionalne rehabilitacije, Konvencija predviđa da se ove aktivnosti sprovode preko službi koje su namijenjene svim radnicima, ukoliko u nacionalnim okvirima postoje uslovi za to. Pri tome, država treba da obezbijedi obuku za savjetnike koji će biti angažovani u procesu rehabilitacije, kao i da obezbijedi njihovu dostupnost svim zainteresovanim u ovom procesu. U tom smilu predviđa se i obaveza podsticanja razvoja službi za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje na seoskom području i u udaljenim zajednicama. Preporuka No 168.–o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju invalida dopunjava Konvenciju No 159. Odredbe ove Preporuke primjenjuju se shodno uslovima svake države-članice, pri čemu se preporučuje da u postupku profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom, tamo gdje postoje uslovi i uz potrebno prilagođavanje treba koristiti postojeće službe za profesionalnu orjentaciju, stručno osposobljavanje i zapošljavanje. Preporuka posebno ukazuje na značaj poslodavačkih i radničkih organizacija u razvoju službi za profesionalnu rahabilitaciju. Takođe, Preporuka sugeriše saradnju između organa koji sprovodi profesionalnu rehabilitaciju i organa za medicinsku i socijalnu rehabilitaciju. Preporuka takođe predviđa princip jednakog tretmana radnika sa invaliditetom i ostalih radnika. Osim toga, Preporuka ukazuje i na potrebu poštovanja principa rodne ravnopravnosti u sprovođenju profesionalne rehabilitacije i ističe da se princip poštovanja jednakih mogućnosti i tretmana pri pružanju usluga u oblasti profesionalne rehabilitacije, kao i prilikom zapošljavanja, treba jednako poštovati i kada su u pitanju radnici i radnice sa invaliditetom. Preporuka predviđa i konkretne mjere koje je potrebno preduzeti radi stvaranja mogućnosti za zapošljavanje lica sa invaliditetom, kao što su: mjere za otvaranje radnih mjesta na otvorenom tržištu rada (uključujući i finansijske stimulanse za poslodavce da bi se podstakli da obezbijede obuku i kasnije zapošljavanje lica sa invaliditetom, kao i da bi izvršili prilagođavanje radnih mjesta, posla, alata, mašina i organizacije rada, kako bi se olakšala obuka i zapošljavanje); podrška od strane države za ustanovljenje raznih tipova zaštitnog zaposlenja, kao i za podsticanje osnivanja zadruga od strane lica sa invaliditetom i za lica sa invaliditetom; finansijske olakšice; otklanjanje barijera za pristup radnom mjestu; uvođenje fleksibilnih formi rada i dr23.

23Vocational rehabilitation and Employment of Disabled Persons, International Labour Office, Ge -neva, 1998. str. 27. i sl.

33


U Preporuci je posebna pažnja posvećena razvoju službi za profesionalnu rehabilitaciju, koje treba da imaju materijalnu, finansijsku i tehničku pomoć, i to kako u gradskim, tako i u seoskim zajednicama. Posebna pažnja posvećuje se razvoju ovih službi u seoskim zajednicama, koje treba da budu sastavni dio opštih politika seoskog razvoja. Ove službe treba da budu organizovane na istom nivou i pod istim uslovima kao i u gradu. U tom smislu, predlaže se preduzimanje sledećih mjera: da se odrede postojeće seoske službe za profesionalnu rehabilitaciju, a ukoliko ih nema da se odrede službe iz gradskih oblasti koje će se baviti obukom osoblja koje će biti angažovano na selu; formiranje mobilnih službi za profesionalnu rehabilitaciju koje bi pored pružanja usluga licima sa invaliditetom na selu, radile i na podizanju svijesti o pravima i mogućnostima lica sa invaliditetom u pogledu zapošljavanja; obuka radnika koji se bave seoskim razvojem i razvojem zajednice u pogledu metoda profesionalne rahabilitacije; podsticanje razvoja preduzetništva na selu, putem davanja bespovratnih sredstava, zajmova, alata i materijala; stvaranje uslova da lica sa invaliditetom dobiju stan na razumnoj udaljenosti od radnog mjesta. U Preporuci se posebno ukazuje na značaj podizanja svijesti putem javnog informisanja, koje treba da ima za cilj da se lica sa invaliditetom i njihove porodice informišu o njihovim pravima i mogućnostima u pogledu zapošljavanja, kao i da se eliminišu predrasude, pogrešne informacije i stavovi koji negativno utiču na zapošljavanje lica sa invaliditetom i njihovu integraciju u društvo. Sve to podrazumijeva i multisektorsku saradnju, kao i saradnju u državnih i lokalnih službi koje su u svom radu upućene na lica sa invaliditetom. Pri tome, posebno treba raditi na unapređenju obuke svih lica koja se bave profesionalnom rehabilitacijom lica sa invaliditetom i njihovim zapošljavanjem. Ova obuka treba da se odnosi na upoznavanje specifičnosti lica sa invaliditetom i problema sa kojima se susreću u svakodnevnom životu, kao i upoznavanje sa raspoloživim službama koje treba da olakšaju integraciju lica sa invaliditetom u aktivan ekonomski i društveni život. Razvoju službi za profesionalnu rehabilitaciju treba da doprinesu i organizacije radnika i poslodavaca. Taj doprinos se ogleda u saradnji sa organizacijama lica sa invaliditetom u pogledu unapređenja politike zapošljavanja pod jednakim uslovima za sva nezaposlena lica, kao i vršenju zajedničkih istraživanja i predlaganju propisa u ovoj oblasti. Osim toga, ukazuje se i na potrebu da sama preduzeća doprinesu razvoju sopstvenih službi za profesionalnu rehabilitaciju, a u saradnji sa njima i razvoj podržanog zaposlenja za lica koja ne mogu da konkurišu na otvorenom tržištu rada. Takođe, udruženja poslodavaca treba da rade na podizanju nivoa svijesti svojih članova o mogućnostima zapošljavanja lica sa invaliditetom, kao i da im daju savjete o službama profesionalne rehabilitacije, kao i o neophodnim prilagođavanjima radnih mjesta za nesmetan rad lica sa invaliditetom i td. Sa

34


druge strane, organizacije radnika treba da podstiču učešće lica sa invaliditetom u diskusijama na nivou preduzeća, da pokreću probleme koji su prisutni u procesu njihove profesionalne rehabilitacije, kao i da predlažu moguća rješenja. Na kraju, Preporuka ukazuje i na potrebu preduzimanja mjera kako bi se obezbijedilo da politika i programi koji se odnose na profesionalnu rehabilitaciju budu usklađeni sa politikom i programima društvenog i ekonomskog razvoja, koji se tiču: administracije rada, opšte politike zapošljavanja i unapređenja zaposlenosti, stručnog osposobljavanja, socijalne integracije, socijalnog obezbjeđenja, kooperativa, seoskog razvoja, male privrede i zanatstva, zaštite na radu i prilagođavanja metoda i organizacije rada potrebama pojedinaca i poboljšanja uslova rada. Osim ovih dokumenata, MOR je na tripartitnom sastanku eksperata u Ženevi u oktobru 2001. godine donijela Pravilnik o upravljanju invalidnošću na radnom mjestu . Dok je Konvencija No 159. usmjerena prema nacionalnim vladama, Pravilnik se prvenstveno odnosi na preduzeća u javnom i privatnom sektoru, u ruralnim i u urbanim područjima, i to kako u industrijski razvijenim zemljama, tako i u zemljama u razvoju. Pravilnik se takođe odnosi i na organizacije koje okupljaju poslodavce, jer one imaju značajnu ulogu u procesu promovisanja upravljanja invalidnošću i razvoju mogućnosti za poslodavce i lica sa invaliditetom. Ovaj dokument zapravo predstavlja priručnik koji sadrži informacije i savjete koji se odnose na iskorišćavanje mogućnosti lica sa invaliditetom na radnom mjestu.

Pravilnik kao jednu od osnovnih obaveza poslodavca koja se odnosi na upravljanje invalidnošću na radnom mjestu predviđa donošenje Strategije o upravljanju invalidnošću, koja treba da obuhvati sledeće25:

• regrutovanje nezaposlenih lica sa invaliditetom, uključujući i one koji nijesu ranije radili, kao i one koji žele da se vrate na posao nakon perioda nezaposlenosti;

• jednake mogućnosti za zaposlene sa invaliditetom;• zadržavanje posla za lica koja su stekla invaliditet.

Strategija za upravljanje invalidnošću treba da bude usmjerena na promociju sigurnog i zdravog radnog mjesta. Na ovaj način se ukazuje na značaj mjera za prevenciju invalidnosti na radnom mjestu i u tom smislu se ukazuje na preduzimanje sledećih mjera: nabavka sigurnih i zdravih uređaja; analiza rizika prilikom svake intervencije koja je usmjerena na prilagođavanje radnog mjesta; rana intervencija i

24Managing disability in the workplace, International Labour Office Geneva, 2002., str.8.

25Ibidem..., str. 10.

35


upućivanje na rehabilitaciju zaposlenih koji su stekli invalidnost u toku rada; kao i sistem praćenja u cilju obezbjeđivanja njihove integracije na novo radno mjesto.

Pravilnik u upavljanju invalidnošću na radnom mjestu je takođe usmjeren i prema organizacijama radnika i vladama država članica, koje se pozivaju na pomoć i saradnju u integraciji lica sa invaliditetom, s obzirom da vlade imaju najznačajniju ulogu u kreiranju zakonodavstva i socijalno-političkog okvira i određuju inicijative za promociju mogućnosti za zapošljavanje lica sa invaliditetom. Pravilnik o upravljanju invalidnošću na radnom mjestu je usaglašen sa osnovnim propisima o invalidskom menadžmentu i nalazi se na nivou standarda koje MOR koristi u promociji zapošljavanja lica sa invaliditetom, a što se reflektuje kroz razne programe koji imaju za cilj bolje razumijevanje problema lica sa invaliditetom. Ti programi imaju za cilj unapređenje legislative, politike i službi za zaštitu prava lica sa invaliditetom, i dali su značajne rezultate naročito nakon 1983. godine.

36


2.3. Zaštita lica sa invaliditetom u okviru regionalnih organizacija

2.3.1. Institucije Evropske unije koje se bave zaštitom prava lica sa invaliditetom

Djelatnost Evropske unije je zasnovana na principima slobode, demokratije, poštovanja prava čovjeka i osnovnih sloboda, i vladavini prava, što proizilazi iz čl.6. Ugovora o osnivanju Evropske unije . Jedna od najvažnijih institucija Evropske unije je Evropski savjet. Evropski savjet je organ koji čine predsjednici država i vlada zemalja Evropske unije. Utemeljen je kao organ Evropske unije 1967. godine Jedinstvenim evropskim aktom. Uz Evropski savjet tri najvažnije institucije Evropske unije su: Savjet ministara, Evropski parlament i Evropska komisija. U okviru Evropskog parlamenta postoje različiti odbori, odnosno komiteti koji se bave pitanjima lica sa invaliditetom, a najznačajniji su sledeći: Odbor za zapošljavanje i socijalna pitanja; Odbor za kulturu omladinu, medije i sport; Odbor za prava žena i jednake šanse pri zapošljavanju. Kada su lica sa invaliditetom u pitanju u okviru Evropskog parlamenta funkcioniše i Intergrupa parlamenta za lica sa invaliditetom. Intergrupa za lica sa invaliditetom formirana je 1980. godine pod imenom: “sve partijska grupa za lica sa invaliditetom27”. Intergrupa je neformalana grupa članova parlamenta svih nacionalnosti i svih većih političkih grupacija Evropskog parlamenta koje se bave političkim aktivnostima, koji mogu uticati na status lica sa invaliditetom. Inetrgrupa se sastaje u Strazburu gdje razmatra pitanja koja se tiču lica sa invaliditetom i organizacija koje štite njihove interese. Članovi Intergrupe sprovode akcije koje su prioritetne za lica sa invaliditetom kao što su: upućivanje poslaničkih pitanja parlamentu i Komisiji, predlažu amandmane na dokumente parlamenta o politikama i programima u okviru Evropske unije koji se tiču ovih osoba28.

26B. A. Lubarda, op. cit., str. 22. i sl.

28Evropski parlament igra najznačajniju ulogu u zaštiti lica sa invaliditetom. Članovi parlamenta koji su prisutni u Intergrupi za pitanja invalida bili su posebno aktivni u isticanju značaja pitanja koja se tiču ovih osoba u Evropskom parlamentu. U uspješne akcije Evropskog parlamenta i Grupe ubrajaju se i dopune zakonskih akata EU kojima se jačaju kriterijumi pristupačnosti u različitim oblastima. Opširnije vidjeti: www.edffeph. org/apdg

27Ova grupa nema formalne moći i nije formalni parlamentarni komitet. Od 1999. do 2004. godine u Evropskom parlamentu bilo je blizu 40 parlamentaraca koji su bili veoma aktivni po pitanjima invalida, i blizu 100 parlamentaraca koji su željeli da budu informisani o aktivnostima Intergrupe. Informacije su dobijali jednom mjesečno putem biltena. Vidjeti: www.edffeph. org/apdg

37


Pored pomenutih institucija, veliki značaj ima i Grupa na visokom nivou o invalidnosti koja funkcioniše u okviru Evropske komisije od 1996. godine. Sastavljena je od predstavnika eksperata zemalja članica za pitanja lica sa invaliditetom, a njen osnovni zadatak je da kontroliše i prati politike i prioritete država koje utiču na lica sa invaliditetom, kao i da prikuplja informacije i iskustva i da pruža savjetodavne usluge Komisiji o metodama pripreme izvještaja u budućnosti, o situaciji i položaju lica sa invaliditetom na evropskom kontinentu. Osim toga, Grupa na visokom nivou ima značajnu ulogu i u razmjeni iskustava i primjera dobre prakse koji su usmjereni ka licima sa invaliditetom u zemljama Evropske unije29. U vezi sa aktivnostima Grupe, značajna je Rezolucija koja je usvojena 1996. godine od strane Savjeta Evrope i predstavnika država. Ova Rezolucija, između ostalog predviđa mjere koje imaju za cilj osnaživanje lica sa invaliditetom da se što više uključuju u socijalnu sredinu, kao i obrazovanje i formiranje mišljenja javnog mnjenja o mogućnostima lica sa invaliditetom. Institucija koja značajno utiče na razvoj integracije lica sa invaliditetom u tržište rada u zemljama članicama je Evropski socijalni fond. Ovaj fond je formiran sa ciljem da smanji razlike u životnom standardu i da pomogne u onim oblastima Evrope koje zbog različitih faktora imaju probleme koji se obično odnose na postizanje ekonomske i socijalne kohezije. Finansijska sredstva obezbijeđena od strane Fonda koriste se za podršku različitim akcijama iz domena socijalne politike, kao što su sticanje radnog iskustva, podrška zaštitnim radionicama i drugim oblicima posrednog zapošljavanja. Obezbijeđena je i podrška projektima samozapošljavanja, kao i razvoj kooperativa za osobe ometene u razvoju, a posebno za osobe sa mentalnim poremećajima30. Na kraju, institucija koja se neposredno bavi različitim pitanjima važnim za lica sa invaliditetom je Generalni direktorat za zapošljavanje, socijalna pitanja i jednake mogućnosti. Ovaj Direktorat je imao posebno važnu ulogu prilikom izrade Strategije i Akcionog plana za lica sa invaliditetom.Kada je u pitanju politika zapošljavanja u institucijama Evropske unije, Evropska komisija je usvojila Praktična pravila za zapošljavanje lica sa invaliditetom u institucijama Unije. Pravila promovišu pozitivan odnos prema zapošljavanju radno sposobnih građana Evrope bez obzira na invaliditet, i obavezuju na primjenu sve evropske institucije. Pravila između ostalog sadrže sledeće:

30Ibidem…

29Opširnije vidjeti: Pešić Vladimir, Evropska unija i lica sa invaliditetom, Friedrich Ebert Stiftung i Narodna kancelarija predsednika Republike, Beograd, 2006., str. 171. i sl.

38


• prilagođavanje procedure zapošljavanja potrebama lica sa invaliditetom,• obezbjeđivanje različitih treninga koji su potrebni zaposlenim licima sa

invaliditetom,• obezbjeđivanje potrebne tehničke podrške,• reorganizacija posla i fleksibilno radno vrijeme,• pravo na razumno prilagođavanje radnog mjesta, i td.31

2.3.2. Propisi donijeti u okviru regionalnih organizacija

Oblasti, odnosno politike u kojima se Evropska unija bavi pitanjima lica sa invaliditetom su: ekonomska i socijalna kohezija, zapošljavanje i socijalna politika, obrazovanje, transport i dr. Međutim, Evropska unija je probleme lica sa invaliditetom uglavnom sagledavala kroz akte koji nemaju obaveznu pravnu snagu. Do sada su Evropski parlament i Savjet (ministara) usvojili veći broj rezolucija u kojima se identifikuju problemi lica sa invaliditetom i pozivaju drugi organi EU i države članice da preduzmu odgovarajuće mjere kako bi se ti problemi otklonili ili umanjili. Pri tome, akcenat je stavljen na njihovo zapošljavanje, što proizilazi iz brojnih rezolucija Evropske unije koje se odnose na ovu problematiku, u kojima se države-članice pozivaju da preduzmu potrebne akcije u cilju implementiranja sveobuhvatne i koordinisane politike profesionalne rehabilitacije, kao i u cilju podsticanja ravnopravnog učešća lica sa invaliditetom u svim sferama društvenog života32. Evropska unija je kasno u svoje pravo unijela odredbe o diskriminaciji lica sa invaliditetom. Tek je Ugovorom iz Amsterdama, koji je stupio na snagu 1999. godine. predviđena zabrana diskriminacije po osnovu invalidnosti. Jedan od prvih dokumenata koji se odnosi na zapošljavanje lica sa invaliditetom u kontekstu evropskih integracija je Preporuka Savjeta Evropske ekonomske zajednice (86/379/EEC), (Council Recommendation on the employment of desabled people in the Community), od 24. jula 1986. godine. Ovom preporukom su obuhvaćeni svi aspekti koji se odnose

31Komisija je takođe razvila strategiju kojom će se locirati sve njene kancelarije u zgradama koje su pristupačne svim sadašnjim i potencijalnim klijentima, kao i samom osoblju. Poslednjih nekoliko godina Komisija je sprovela specifične adaptacije sadašnjih prostorija.U budućnosti, sve zgrade koje koriste evropske institucije biće projektovane tako da ispunjavaju minimum standarda po pitanju pristupačnosti, a zgrade koje nijesu adaptirane biće progresivno poboljšavane. Ibidem…

32Vidjeti: Žaneta Stojkova, Megunarodni normi i standardi za licata so hendikep, Polio Plus, Skopje, 2004. str. 112 i sl.

39


na zapošljavanje lica sa invaliditetom: prilagođavanje radnog mjesta, profesionalna rehabilitacija i obuka, zapošljavanje, posebna zanimanja i td. Preporuka sugeriše državama članicama da predviđene mjere preduzimaju i u odnosu na stvaranje mogućnosti osobama sa invaliditetom da zadrže zaposlenje, stiču profesionalnu obuku i napreduju u poslu. U tim procesima je predviđeno konsultovanje organizacija osoba sa invaliditetom, kada je to primjereno, kao i podsticanje poslodavaca da zaposle osobe sa invaliditetom. Preporuka predviđa da će Komisija evropske ekonomske zajednice platiti sprovođenje ovog akta, kao i da će se iz Evropskog socijalnog fonda izdvajati sredstva za sprovođenje Preporuke. Za potrebe ovog istraživanja važno je pomenuti i još jedan akt koji je donijet u okviru Evropske ekonomske zajednice. To je Rezolucija Savjeta ministara o integraciji djece i mladih sa invaliditetom u redovne sisteme obrazovanja, koja je usvojena 1990. godine. Rezolucija predviđa da će države članice ’’intezivirati, gdje je potrebno, napore za inegraciju i podsticanje integracije učenika i studenata sa invaliditetom, u odgovarajućim slučajevima u redovni obrazovni sistem’’ (stav 1). U smislu Rezolucije, integracija u redovni obrazovni sistem traba da bude cilj politike u ovoj oblasti, a rad specijalnih škola i centara za djecu i mlade sa invaliditetom treba da predstavlja dopunu redovnim obrazovnim sistemima. Pri tome, sistem obrazovanja djece sa invaliditetom treba da izaberu njihovi roditelji, a metodi rada koji se primjenjuju u specijalnim školama treba da budu na raspolaganju i redovnim školama u kojima se školuju djeca i omladina sa invaliditetom, što podrazumijeva razvijanje saradnje među svim ustanovama koje sa bave osobama sa invaliditetom. Povelja zajednice o fundamentalnim socijalnim pravima zaposlenih Community Charter on the fundamental social rights of workers), od 09. decembra 1989. godine, predviđa da sva lica invaliditetom, bez obzira na porijeklo i prirodu njihovog invaliditeta, imaju pravo na preduzimanje mjera u cilju podrške njihovoj socijalnoj integraciji, kao što su: profesionalni treninzi, prilagođenost sredine, sredstava za prevoz i dr33. Ključni dokument Evropske unije koji nudi preporuke po pitanju invalidnosti i diskriminacije je Direktiva Savjeta ministara 2000/78/EC za uspostavljanje

33EU je baštinila dostignuća MOR-a na način koji potpuno odgovara potrebama konkretnih uslova koji u toj sferi vladaju. Taj pristup je obuhvatao bogata iskustva država članica koja su se u mnogim slučajevima pokazala kao veoma upotrebljiva. Dio njih je ugrađen i u pricipe ive Povelje, pri čemu se vodilo računa da se uspostave modeli i dostignuća zaštite prava radnika koji su karakteristični za period težnji za uspostavljanjem države blagostanja. Opširnije vidjeti: Filip Turčinović, Pravo Evropske unije, Megatrend univerzitet primijenjenih nauka, Beograd, 2005. godine, str. 271. i sl.

40


opšteg pravnog okvira za jednako postupanje prilikom zapošljavanja i zanimanja (Council Directive establishing a general framework for equal treatment in employment and accupation), od 27. novembra 2000-e godine34. Ova Direktiva se poziva na Vodeća načela za zapošljavanje u 2000 godini, koja su donijeta od strane Savjeta Evrope u Helsinkiju 11.12. 1999. godine, kojima se potencira preduzimanje mjera za podsticanje socijalne integracije, kao i uspostavljanje koherentne politike za borbu protiv diskriminacije pojedinih kategorija lica – kao što su lica sa invaliditetom. Pomenuta Direktiva jasno podržava socijalni model invalidnosti i govori o licima sa invaliditetom kao ugroženoj grupi, o indireknoj diskriminaciji i afirmativnoj akciji. Direktiva je posebno fokusirana na diskriminaciju pri profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju. Direktiva posebno ističe princip razumne akomodacije na radnom mjestu. Praktično gledano, ovaj princip podrazumijeva skup mjera kojima se ostvaruje adaptacija radnog mjesta za radnika sa invaliditetom, što znači obezbjeđivanje potrebne opreme, oruđa, kao i podešavanje odgovarajućeg obrasca po kome se uređuje radno vrijeme takvog radnika. U skladu sa tim, poslodavci moraju preduzeti mjere koje omogućavaju radniku sa invaliditetom pristup radnom mjestu, mogućnost da napreduje u karijeri, kao i da učestvuje u različitim obukama i usavršavanjima koje se ponude, osim ako bi takve mjere predstavljale nesrazmjeran teret za poslodavca . Direktiva predviđa i mogućnost isključenja njene primjene na zapošljavanje u vosjci. U pogledu zapošljavanja lica sa invaliditetom posebnu važnost ima Zajednička deklaracija koja je donijeta na sastanku Komiteta za socijalni dijalog, 19. maja 1999. godine, u kojoj su identifikovana neka rješenja koja se mogu primijeniti u procesu profesionalne rehabilitacije lica sa invaliditetom. Ovom Deklaracijom se afirmiše princip ’’radne sposobnosti’’ lica sa invaliditetom, koji znači da prilikom zapošljavanja lica sa invaliditetom akcenat treba staviti na njihovu preostalu radnu sposobnost, a ne na njihovu invalidnost. To podrazumijeva i stvaranje jednakih mogućnosti licima sa invaliditetom za napredovanje u karijeri kao i za ostale zaposlene.

34EU pogledu obezbjeđivanja socijalne integracije osoba sa invaliditetom, značajni su i drugi do -kumenti koji su usvojeni pod okriljem Evropske unije, kao što su: Rezolucija Evropskog parlamen -ta o karticama za parkiranje osoba sa invaliditeto; Rezolucija Savjeta evropske unije o elektronskoj pristupačnosti za osobe sa invaliditetom; Regulativa 1107. o putnicima sa invaliditetomu vazdušnom saobraćaju Savjeta evropske unije i Evropskog parlamenta i dr. Opširnije vidjeti: D. Tatić, op. cit., str. 122. i sl.

35V. Pešić: op. cit., str. 271. i sl.

41


Jedna od prvih rezolucija Savjeta ministara koja se odnosi na problematiku profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom je Rezolucija o jednakim mogućnostima za zapošljavanje lica sa invaliditetom (Resolution on equal employment opportunities for people with disabilities), od 17. juna 1999. godine. Ovom Rezolucijom se afirmiše važnost posvećivanja pažnje školovanju i osposobljavanju lica sa invaliditetom. U čl. 5. se posebno ukazuje na obavezu poslodavaca da preduzmu odgovarajuće mjere kako bi se licima sa invaliditetom omogućio nesmetan pristup radnom mjestu, kao i napredovanje u poslu, ukoliko preduzimanje takvih mjera ne bi uzrokovalo disproporcionalne troškove za poslodavca. Rezolucijom se države članice pozivaju na obezbjeđivanje mogućnosti za zapošljavanje lica sa invaliditetom, kao i na proširenje zaštitne i aktivne politike kojom se promoviše njihovo uključivanje na tržište rada. Nekoliko godina kasnije Savjet ministara je donio Rezoluciju za promociju zapošljavanja i socijalne integracije lica sa invaliditetom (Resolution on promoting the employment and social integration of people with disabilities), od 15. jula 2003. godine, kojom se promoviše potpuna integracija i participacija lica sa invaliditetom u svim oblastima društvenog života. Ova rezolucija poziva zemlje članice, Evropsku komisiju i sve socijalne partnere da nastave sa dosadašnjim trudom za uklanjanje barijera radi integracije i participacije lica sa invaliditetom u tržište rada. Pored podrške uklanjanju barijera, zemljama članicama Unije pruža se podrška za nastavak primjene mjera jednakog tretmana i unapređivanje integracije na svim nivoima obrazovnog sistema. Na sastanku Komiteta za socijalni dijalog 1999. godine socijalni partneri su usvojili zajedničku deklaraciju (Employment & Social Affairs, 1999, Declaration of social partners), kojom se naglašava potreba da se istakne sposobnost, a ne nesposobnost neke individue; promocija zapošljavanja lica sa invaliditetom; kao i promocija pozitivnih mjera izvan samog radnog mjesta (prilagođena škola, transport, stavovi, predrasude itd.)36

U Madridu je 2002. godine usvojena Madridska deklaracija, koja je rezultat konsenzusa između European Disability Foruma, španske vlade koja je u to vrijeme predsjedavala Evropskom unijom i Evropske komisije37. Kao svoje polazište Madridska deklaracija uzima analizu sadašnjeg stanja lica sa invaliditetom u Evropskoj uniji, koje vrlo često vodi u diskiminaciju, isključenje iz zajednice i siromaštvo. Ona predlaže opštu viziju u kojoj lica sa invaliditetom nijesu objekti milosrđa i pacijenti, već samostalni građani, koji su potpuno integrisani u društvo.

37Madrid Declaration, dostupno na: http//www.madriddeclaration.org. 36Ibidem…

42


Za ostvarenje te vizije, Madridska deklaracija razvija programe i predloge za djelovanje u kojima svi relevantni finansijski činioci imaju mogućnost za djelovanje. Lokalne i državne vlasti, organizacije lica sa invaliditetom, poslodavci, mediji, učitelji i profesori, roditelji, kao i strukture odlučivanja mogu doprinijeti ovom procesu koji će dovesti do stvarne jednakosti za sva lica sa invaliditetom i njihove porodice. Savjet Evrope, kao najstarija evropska organizacija usvojio je više dokumenata o zaštiti lica sa invaliditetom, preko svojih organa Parlamentarne skupšine i Komiteta ministara. Prvi značaj dokument u ovoj oblasti je Preporuka Parlamentarne skupštine 818 iz 1977. godine, koja se odnosi na zastitu ljudskih prava osoba sa mentalnim poremećajima. U njoj se državama preporučuje da preduzmu neophodne mjere kako bi se izbjeglo nepotrebno smještanje ovih osoba u specijalne ustanove. Ovim dokumentom se predlaže uvođenje posebnog tijela koje će se baviti preispitivanjem odluka o smještaju u posebne ustanove, kao i odluka o ograničavanju pravne sposobnosti. U cilju unapređenja učešća lica sa invaliditetom u porodičnom i društvenom životu, Parlamentarna skupština je 1992. godine u Preporuci 1185 poziva države da uzmu u obzir interese i potrebe lica sa invaliditetom i istinsko ostvarivanje građanskih, političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, kako bi se ovim osobama omogućilo učešće u porodičnom i društvenom životu. Komitet ministara Savjeta Evrope je 1992. godine usvojio Preporuku No. R(92)6, kojom se apeluje na države da vode koherentnu i opštu politiku u korist lica sa invaliditetom ili osoba koje su u opasnosti da to budu. Ova politika treba da ima tri cilja, i to:

1. da se spriječi ili onemogući invalidnost; 2. da se garantuje njihovo puno i aktivno učešće u životu zajednice, i 3. da im se pruži pomoć u vođenju samostalnog života.

Strateški dokument Savjeta Evrope u ovoj oblasti je Plan akcije Savjeta Evrope za unapređenje prava i punog učešća lica sa invaliditetom: poboljšanje kvaliteta života lica sa invaliditetom u Evropi 2006-2015. godine, koji je Komitet ministara usvojio 2006. godine. Ovaj dokument počiva na principu da je obaveza društva da osigura da osobe sa invaliditetom u najmanje mogućoj mjeri osjete posledice svog invaliditeta. Radi ostvarenja tog cilja potrebno je pružanje kvalitetnih i inoviranih usluga, kao i jačanje mjera koje se već sprovode, u skladu sa nacionalnim strategijama i politikama, u cilju poboljšanja kvaliteta života lica sa invaliditetom. Što se tiče antidiskriminacije u pogledu socijalne kohezije, zapošljavanja i socijalne politike uopšte, Savjet Evrope je u Lisabonu 2000. godine definisao strategiju koja za cilj ima dugoročni ekonomski rast, punu zaposlenost, socijalnu koheziju i održivi razvoj. Jedan od ciljeva Lisabonskog programa je postizanje više stope zaposlenosti društveno ugroženih grupa, kojima pripadaju i lica sa invaliditetom. Uspješna implementacija Lisabonskog plana podrazumijeva da

43


zemlje članice, kada je u pitanju politika zapošljavanja, posebnu pažnju obrate na tri komplementarna cilja, i to:

• Smanjenje stope nezaposlenosti;• Kvalitet rada i produktivnost na radnom mjestu; • Socijalna kohezija i inkluzija lica sa invaliditetom;

Možemo zaključiti da suštinu zapošljavanje lica sa invaliditetom koje predviđa Lisabonski plan predstavlja koncept inkluzivnog zapošljavanja. Ovaj koncept podrazumijeva borbu protiv diskriminacije u pogledu zapošljavanja lica sa invaliditetom, kao i svih drugih koje su u na bilo koji način u podređenom društvenom položaju, kao i promociju njihove integracije u radnu sredinu. Lisabonski plan definiše evropsku strategiju zapošljavanja, koja ima za cilj zapošljavanje što većeg broja ljudi, zadržavanje radnog mjesta za one koji imaju posao, širenje i veće mogućnosti na tržištu rada i modernizaciju socijalne zaštite, kao jedne od osnovnih i odgovornih službi u ovoj oblasti. Strategija zapošljavanja je zasnovana na četiri osnovna stuba38:

• mogućnost zapošljavanja, • preduzimljivost,• adaptabilnost i• princip jednakih mogućnosti

Evropska strategija zapošljavanja predviđa prebacivanje programa za zapošljavanje lica sa invaliditetom iz specifičnih u uobičajene programe zapošljavanja, odnosno stvaranje uslova za njihovo zapošljavanje na otvorenom tržištu rada. Osim toga, u sklopu priprema Evropske unije za proširenje i prijem deset novih članica, Komisija Evropske unije usvojila je dokument br. 604. O akcionom planu za osobe sa invaliditetom u uvećanoj Evropskoj uniji. Ovo iz razloga što u procesu pridruživanja Evropskoj uniji, posebna pažnja se poklanja analiziranju mjera koje su države koje su kandidati za članstvo preduzele u cilju izjednačavanja mogućnosti koje se pružaju osobama sa invaliditetom. To je istovremeno i osnovni cilj dugoročne strategije Evropske unije za osobe sa invaliditetom, koja počiva na tri stuba:

1. borba protiv diskriminacija, 2. uklanjanje društvenih barijera; i 3. unošenje problematike o invalidnosti u sve glavne tokove zakonodavstva,

politike i planiranja u okviru Evropske unije.Akcioni program zajednice za borbu protiv diskriminacije, koji je započet 2001.

38Vidjeti: European Employment Strategy, dostupno na: http//www.viewsahead.org.

44


godine, predviđao je aktivnosti do do 2006. godine. Ovaj dokument imao je za cilj podršku zemljama članicama u njihovoj borbi protiv diskriminacije, prvenstveno kroz finansiranje aktivnosti za borbu protiv diskriminacije na polju invalidnosti. U sve ove akcije moraju biti uključene same osobe sa invaliditetom, nevladine organizacije kao i ostale organizacije koje se bave ovim pitanjima39. Evropska komisija je u Akcionom planu identifikovala prioritetne oblasti u kojima je potrebno intervenisati. Te oblasti i prioriteti djelovanja definisani su u dvije faze Akcionog plana. Prva faza Akcionog plana počela je krajem 2003. godine i trajala je dvije godine, do kraja 2005. godine. Prioritet akcionih djelatnosti bio je usmjeren na tzv. “lanac zapošljavanja” sa ciljem obezbjeđivanja prava na jednak pristup zapošljavanju za lica sa invaliditetom, što podrazumijeva preduzimanje sledećih mjera:

• Pristup i zadržavanje radnog mjesta;• Permanentno učenje u cilju ličnog usavršavanja i kao podrška zapošljavanju

i adaptibilnosti;• Iskorišćavanje potencijala novih tehnologija koji igraju ključnu ulogu u

obezbeđivanju jednakih mogućnosti i mobilnosti u ekonomiji i u samom osnaživanju lica sa invaliditetom;

• Pristupačnost javnim građevinskim objektima, što je preduslov za pristup radnom mjestu, i aktivnom učešću u ekonomskom sistemu i socijalnoj sredini.

Osim toga, Akcioni plan je podrazumijevao i sledeće stavke: razvoj antidiskriminacione politike; monitoring implementacije Evropske strategije za zapošljavanje i pružanje podrške mjerama boljeg pristupa tržištu rada licima sa invaliditetom; pružanje stručne pomoći i savjetodavne aktivnosti; razvijanje sisitema povlastica za zapošljavanje; promocija i podrška upotrebe informacionih i komunikacionih tehnologija; podrška radnim obukama i pristupu tržištu rada. U okviru prve faze sprovođenja Akcionog plana akcenat je stavljen na podsticanje rasta stope zaposlenosti osoba sa invaliditetom, pošto je stopa nezaposlenosti ovih osoba za 2003. godinu bila preko 60%. U cilju sprečavanja diskriminacije ove kategorije nezaposlenih lica sprovođeni su razni programi za podizanje nivoa svijesti o pravima osoba sa invaliditetom. U ovom period Komisija je usvojila i

39Pomenutim Programom Evropske unije predviđeno je i kofinansiranje nekoliko NVO koje reprezentuju lica sa invaliditetom na evropskom nivou, kao što su Evropski forum za lica sa invalidite -tom, Evropska agencija za posebne potrebe u učenju, itd. Opširnije vidjeti: : www.edffeph. org/apdg

45


Pravilnik o zapošljavanju uz državnu pomoć, koji je trebao da posluži državama članicama za usvajanje podsticajnih mjera za poslodavce u cilju zapošljavanja osoba sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada. Druga faza Akcionog plana bila je predviđena za 2006-07. godinu. U ovoj fazi su istaknuta tri operacionalna cilja, i to:

1. puna implementacija Direktive o jednakosti pri zapošljavanju; 2. uspješno uključivanje invalidskih pitanja u sve relevantne politike zajednice; 3. unapređivanje pristupačnosti za sve.

Drugim riječima, cilj Plana je da obezbijedi koherentnu politiku u proširenoj Evropskoj uniji i da ponudi dinamičan okvir za razvoj Evropske strategije za lica sa invaliditetom. Možemo konstatovati da naglašeno uključivanje pitanja lica sa invaliditetom u opšte politike Evropske unije predstavlja značajnu podršku Evropskom socijalnom fondu i njegovim programima za ostvarivanje principa jednakih mogućnosti u svim zemljama Evropske zajednice.

2.3.3. Konkretne akcije Evropske unije u pogledu profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom

Pored velikog broja rezolucija koje su donijete u cilju uključivanja pitanja lica sa invaliditetom u opšte političke tokove, a posebno njihovo uključivanje u tržište rada, Evropska unije kroz svoje institucije sprovodi niz programa kojima se obezbjeđuje konkretizacija pomenutih ciljeva. Sa ovim aktivnostima otpočelo se osamdesetih godina prošlog vijeka, kada su putem Evropskog socijalnog fonda doneseni i potpomognuti programi na polju profesionalnog osposobljavanja mladih sa invaliditetom. Među ovim programima poseban značaj ima program Helios (Handicapped people in the European community Living Indipendently in Open Society40) , koji je usvojen 1988. godine, i sprovodio se u dvije faze. Prva faza programa bila je za period 1988. - 1991. i odnosila se na tri prioritetna sektora: školska integracija, ekonomska integracija (profesionalna obuka i zaposlenje) i socijalna

40Osim ovog značajni su i programi Horizon i TIDE. Program Horizon je usvojen 1990. godine, a njegov cilj je bio poboljšanje perspektive na polju zapošljavanja lica sa invaliditetom. Projekat TIDE se odnosio na inicijativu Unije na polju tehnologije, a u korist lica sa invaliditetom. Njegov cilj je bio da stimuliše u Evropi unutrašnje tržište tehnologije za rehabilitaciju, radi olakšavanja socijalno-ekonomske integracije lica sa invaliditetom i starih osoba.

46


integracija. Specifični ciljevi ovog programa bili su: promovisanje usaglašavanja akcija koje se sprovode u državama članicama Evropske unije u korist lica sa invaliditetom; razmjena informacija i iskustava u ovoj oblasti, kao i unapeđenje učešća lica sa invaliditetom na nivou Unije. Druga faza Helios programa bila je proširena na oblast zaštite i blagovremene pomoći i funkcionalne profesionalne preorjentacije. U okviru ove faze sprovođene su aktivnosti koje su imale za cilj dalji razvoj međudržavnih relacija u ovoj oblasti, kao što su: promocija inovacija i olakšavanje razmjene (studijski seminari, konferencije, istraživanja itd.), informisanje o iskustvima koja su imala najveće uspjehe, aktuelizovanje na nivou Unije jednog sistema prikupljanja, ažuriranja i razmjene informacija uz korišćenje novih tehnologija. U drugoj fazi Helios programa osnovan je Evropski forum za lica sa invaliditetom, koji predstavlja krovnu organizaciju koja okuplja nevladine organizacije i nacionalne savjete lica sa invaliditetom. Osim toga, Komisija daje i snažan podstrek socijalnim partnerima u pogledu uključivanja lica sa invaliditetom na tržište rada. Jedan od primera uspješne saradnje sa socijalnim partnerima je Evropska inicijativa za zapošljavanje (EQUAL inicijativa), koja se finansira od strane Evropskog socijalnog fonda i Vlada zemalja članica. EQUAL inicijativa pruža veliki doprinos reformama u politici zapošljavanja koje se sprovode u zemljama-članicama. Pri tome, ova inicijativa je prvenstveno fokusirana na mehanizme za procjenu inkluzivnih rješenja i njihovu implementaciju u politiku zapošljavanja vulnerabilnih društvenih grupa. U tom smislu, posebno je važna inovativna dimenzija koja se pruža kroz razna ispitivanja, testiranja i razmjenu iskustava koji se vrše u okviru ove inicijative41. Osim toga, aktivnosti u okviru ove inicijative imaju za cilj i podsticanje saradnje između zemalja članica i svih interesnih grupa. Na taj način se stvaraju mogućnosti za razvoj partnerskih odnosa, što podrazumijeva i uključivanje predstavnika lica sa invaliditetom koji su aktivni učesnici u svim procesima koji se tiču integracije ove kategorije lica. EQUAL radi na povećanju mogućnosti zapošljavanja ove populacije putem obuka i savjetodavnih aktivnosti. Na primjer, EQUAL je svojim aktivnostima razvio službe za procjenu, selekciju i osnaživanje lica sa invaliditetom, kao i promjenu svijesti javnog mnjenja

41U cilju promocije zapošljavanja ugroženih društvenih grupa, socijalni partneri su u saradnji sa Ev -ropskom komisijom izdali sažetak specifičnim slučajevima zapošljavanja lica sa invaliditetom. Pub -likacija opisuje 36 uspješnih slučajeva zapošljavanja u preduzećima koja posluju u zemljama članicama Evropske unije. U sažetku su pored primjera dobre prakse, pomenute i različite inicijative koje pokrivaju oblast podizanja nivoa svijesti javnog mnjenja, na koji način aplicirati i zadržati radno mjesto kao i inicijative vezane za obuku lica sa invaliditetom radi uspješnijeg obavljanja posla. Ove inicijative su sačinili državni i privatni poslodavci, predstavnici sindikata i organi lokalne samouprave.

47


po pitanju invaliditeta, a sve u cilju obezbjeđivanja dostupnosti radnog mjesta. S obzirom na kompleksnost problema, radna grupa koja se bavi tematikom zapošljavanja osnovala je posebnu radnu grupu koja se bavi isključivo licima sa invaliditetom. Razlog za osnivanje posebne radne grupe je i mišljenje Komisije da lica sa invaliditetom u oblasti zapošljavanja mogu imati posebne potrebe, i da one moraju biti poštovane i uključene putem specifičnih politika zapošljavanja. S tim u vezi, EQUAL inicijativa podrazumijeva i finansijsku podršku akcijama koje tretiraju zapošljavanje lica sa invaliditetom i podizanje nivoa svijesti o njihovim mogućnostima u oblasti zapošljvanja.Jedan od programa koji ima za cilj promovisanje novih pristupa u procesu profesionalnog osposobljavanja lica sa invaliditetom je program Leonardo Da Vinči. Ovaj program posebno insistira na primjeni inovativnih metoda u procesu obuke. S tim u vezi predviđa 19 zadataka, od kojih se dva odnose na lica sa invaliditetom, i to:

1. Promocija jednakosti u pristupu, osnovnom i kontinuiranom treningu osoba koje su na bilo koji način u nepovoljnom položaju, bilo zbog ekonomskih i socijalnih razloga, geografskih, etničkih faktora, ili fizičkog ili psihičkog invaliditeta. Naglašava se, da se posebna pažnja mora pokloniti onim osobama koje su pod uticajem riziko-faktora i koji mogu uzrokovati njihovu socijalnu i ekonomsku isključenost.

2. Promocija jednakosti prilika koje se odnose na radnike migrante i njihovu djecu, kao i na one koji nisu u mogućnosti da zbog invalidnosti aktivno učestvuju u nekom vidu stručne obuke.

Program Leonardo Da Vinči postoji od 1995. godine i do sada je sardžao dvije faze. Prva faza obuhvatala je period do 1997. godine. U ovoj fazi bilo je 59 projekata koji su se odnosili na lica sa invaliditetom. Ovi projekti su imali za cilj unapređenje pristupa obrazovanju za lica sa invaliditetom, kao i povećanje mogućnosti za njihovo zapošljavanje, i to kroz:

• razvoj inovativnih trening programa,• prikupljanje i obezbjeđivanje specifičnih i jasno targetiranih informacija,• razvoj programskih ciljeva usmjerenih ka profesionalcima koji se bave

profesionalnom rehabilitacijom i socijalnom reintegracijom.Kada je u pitanju zapošljavanje lica sa invaliditetom, ovi programi su posebno bavili pitanjima unapređivanje zapošljavanja lica sa invaliditetom u sektorima komunikacione industrije, informatičkog dizajna, i telematika42.

42Opširnije vidjeti: V. Pešić, op. cit., str. 271. isl.

48


Druga faza Leonardo da Vinci programa pokrivala je period 2000-2006. godine,a njegovi zadaci su bili usmjereni prema kvalitetnoj obuci, podršci inovativnim rješenjima, promociji evropske dimenzije sistema stručnih obuka i prakse, podsticanju permanentnog učenja, tj. učenja cijelog života (lifelong learning). Pri tome, naglašava se da u implementaciji programa posebna pažnja mora biti poklonjena borbi protiv ekskluzije, odnosno izopštavanja, isključivanja lica sa invaliditetom iz društvenih tokova, kao i uklanjanju svih formi diskriminacije, i promociji jednakih mogućnosti za sve građane Unije43.

43Ibidem...

49


II DIO: ZAKONSKI OKVIR ZA PROFESIONALNU REHABILITACIJU I ZAPOŠLjAVANjE LICA SA INVALIDITETOM U CRNOJ GORI

1.Zakonski okvir za profesionalnu rehabilitaciju

Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije (SZO), procjenjuje se da u Crnoj Gori ima najmanje 10% lica sa invaliditetom u odnosu na ukupnu populaciju. Prema Izvještaju o napretku u ostvarivanju milenijumskih razvojnih ciljeva, u Crnoj Gori živi oko 67.700 lica sa invaliditetom44. Međutim, ovi podaci nijesu precizni, jer organi i institucije koje pružaju određene vrste usluga i servisa licima sa invaliditetom, vode parcijalne evidencije o korisnicima svojih usluga45. Osim toga, nema ni preciznih podataka o vrstama i nivou oštećenja kod ovih lica. Još uvijek ne postoji precizna baza podataka o broju lica sa invaliditetom, a nema ni podataka koliko lica sa invaliditetom koristi opšte sisteme i servise namijenjene cijeloj populaciji, niti podataka o njihovoj dostupnosti osobama sa invaliditetom. U Ustavu, Crna Gora se definiše kao demokratska i socijalna država, zasnovana na vladavini prava. Svako ima pravo na jednaku zaštitu svojih prava i sloboda. Svi su pred zakonom jednaki, bez obzira na bilo kakvu posebnost i lično svojstvo. Svako ima pravo na rad, na slobodan izbor zanimanja i zapošljavanja, na pravične i humane uslove rada. Jemči se i posebna zaštita lica sa invaliditetom46. U mnogim zvaničnim dokumentima lica sa invaliditetom su prepoznata kao kategorija stanovništva koja se nalazi na donjoj ljestvici siromaštva i socijalne isključenosti. Osnovni principi na kojima se mora zasnivati politika za stvaranje

45Tako, Fond penzijskog i invalidskog osiguranja (PIO) ima podatke za 26.365 korisnika invalidske penzije. Zavod za zapošljavanje Crne Gore ima podatke o 2.704 OSI koji su prijavljeni kao nezaposleni kod ove službe.Fond PIO ima podatke o 1.797 korisnika prava na naknadu za pomoć i njegu drugog lica, dok Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja ima podatke da korisnika prava na dodatak za pomoć i njegu drugog lica ima 5.021, a korisnika lične invalidnine 1.255, po Zakonu o socijalnoj i dječjoj zaštiti, a po propisima o boračkoj i invalidskoj zaštiti 158. Ministarstvo zdravlja, rada i socijal -nog staranja raspolaže podacima o korisnicima domova za dugotrajni smještaj lica sa invaliditetom, Ministarstvo prosvjete i nauke ima podatke o učenicima koji pohađaju specijalne škole i specijalna odjeljenja redovnih škola ali ne i podatke o učenicima sa invaliditetom koji pohađaju redovne škole.

44Izvještaj o napretku u ostvarivanju milenijumskih razvojinih ciljeva u Crnoj Gori, Podgorica, 2005. godine, dostupno na: http//www.un.org.yu/pdf_mdgs/final.MDG.crnagora.pdf

46(‘’Službeni list Crne Gore’’, br. 1/07)

50


jednakih mogućnosti za lica sa invaliditetom predviđeni su Strategijom razvoja i redukcija siromaštva, koju je Vlada RCG usvojila u novembru 2003. godine. To su sledeći principi: dostojanstvo, participacija, nediskriminacija, pravo na kompezaciju i blizina, tj. bliskost. Polazeći od osnovnih principa, Strategija je definisala i osnovne ciljeve za smanjenje siromaštva koji su usmjereni prema licima sa invaliditetom. Jedan od tih ciljeva je i omogućavanje zapošljavanja lica sa invaliditetom. Postojeći zakonski okvir za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom prvenstveno čine propisi u kojima su sadržane odredbe koje se odnose na obrazovanje i zapošljavanje. Tako, Zakon o opštem obrazovanju i vaspitanju (’’Sl.list RCG’’, br.49/08) predviđa da: ’’obrazovanje i vaspitanje ima za cilj da obezbijedi mogućnost za svestrani razvoj pojedinca, bez obzira na tjelesnu i psihičku konstituciju (čl. 2. stav. 1). U zakonima koji imaju opšti karakter, kao što je Zakon o radu, sadržane su odredbe kojima je zabranjena diskriminacija u ostvarivanju prava koja bi se temeljila na invalidnosti47. Nadalje, Zakon o zapošljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja po osnovu nezaposlenosti proklamuje načelo zabrane diskriminacije u primjeni ovog zakona, drugih propisa i akata Zavoda za zapošljavanje i privatnih agencija, i to nezavisno od osnova diskriminacije48. Pored odredbi kojima se ukazuje na princip jednakog tretmana i zabranu diskriminacije lica sa invaliditetom, prava ovih lica štite se i posebnim propisima. Prema Zakonu o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim potrebama, vaspitanje i obrazovanje djece sa smetnjama u razvoju je djelatnost od javnog interesa (čl.2.)49. Zakon predviđa da se vaspitanje i obrazovanje djece sa smetnjama u razvoju, kao dio jedinstvenog vaspitnoobrazovnog sistema, ostvaruje u skladu sa ovim zakonom i posebnim zakonima kojima se uređuju predškolsko, osnovno, opšte srednje i stručno obrazovanje i vaspitanje, čime se zapravo predviđa mogućnost postojanja integrativnog obrazovanja ove djece. Odredbe koje se odnose na integrativno obrazovanje djece sa smetnjama u razvoju propisuju individualni rad sa decom, ali predviđaju i postojanje posebnih odjeljenja u okviru redovnih škola. U smislu

47Čl. 5. Zakona o radu (’’Sl. list RCG’’, br. 49/08) 48Čl. 5. Zakona o zapošljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja od nezaposlenosti (“Sl.list CG”, br. 14/2010)

49Djeca sa posebnim potrebama, u smislu ovog zakona, su djeca sa: tjelesnom, mentalnom i senzornom ometenošću; poremećajima u ponašanju; teškim hroničnim oboljenjima; emocionalnim poremećajima; kombinovanim smetnjama; dugotrajno bolesna djeca i druga djeca koja imaju poteškoće u učenju kojima je potrebno vaspitanje i obrazovanje po obrazovnom programu sa prilagođenim izvođenjem i dodatnom stručnom pomoći ili posebnom obrazovnom, odnosno vaspitnom programu (čl.4). ‘’Sl. list RCG’’, br. 80/04.

51


zakona, prilagođeno obrazovanje djece sa smetnjama u razvoju je obavezno od trenutka otkrivanja poremećaja. Zakonom je dodijeljena i značajna uloga roditeljima u odabiru načina i programa obrazovanja djeteta. Tako, roditelj, usvojilac ili staratelj djeteta sa smetnjama u razvoju ima pravo da izabere program vaspitanja i obrazovanja, kao i da isti program zamijeni, u skladu sa ovim zakonom. Zakon predviđa i mogućnost da se za djecu sa smetnjama u razvoju, koja se nalaze na dužem liječenju u zdravstvenoj ustanovi i koja nijesu u mogućnosti da redovno pohađaju vaspitno-obrazovni rad u školi, odnosno posebnoj ustanovi, obrazovno-vaspitni rad organizuje u toj ustanovi. Za djecu i omladinu ometenu u psihofizičkom razvoju, predškolsko vaspitanje i obrazovanje, sticanje osnovnog i srednjeg vaspitanja i obrazovanja, kao i radno osposobljavanje u skladu sa njihovim fizičkim i psihičkim sposobnostima, regulisano je Zakonom o specijalnom vaspitanju i obrazovanju (‘’Sl. list RCG’’, br. 56/97). U ‘’Knjizi promjena’’, Ministarstva prosvjete i nauke kao jedan od prioriteta ističe se uključivanje učenika sa smetnjama u razvoju u redovnu školski sredinu. Da bi se to obezbijedilo, u ovom dokumentu je predviđeno preduzimanje sledećih mjera:

• Formiranje više komisija (na regionalnom principu) i preformulisanje sadržaja i koncepcije rada komisija za evidenciju, usmjeravanje i praćenje. Uz to, komisije treba da prošire obim svoga djelovanja, u smislu saradnje sa nastavnicima i roditeljima učenika;

• Komisije treba da urade posebne normative, koji će regulisati broj učenika, stepen i vrstu ometenosti kao i okvir integracije u redovnu školu, bilo kao posebno odjeljenje ili kao redovno odjeljenje uz stručnu pomoć. Planovi i programi se primjenjuju na osnovu sposobnosti učenika.

• Uvođenje odgovarajućih stručnih službi u redovne škole (logopedska, specijalno-pedagoška, oligofrenopedagoška, somatopedska, tiflopedska);

• Organizovanje kućne nastave za djecu sa visokim stepenom invalidnosti;• Arhitektonsko i građevinsko prilagođavanje objekata učenicima sa

smetnjama u razvoju50

Polazeći od činjenice da obrazovanje i vaspitanje djece i omladine sa invaliditetom

50Za realizaciju i praćenje ovih aktivnosti i približavanje evropskim standardima biće formiran ekspertski tim na nivou Vlade koji treba da koordinira rad Ministarstva prosvjete i nauke, Ministarstva rada i socijalnog staranja i Ministarstva zdravlja u oblasti školovanja, društvene brige i zaštite djece sa posebnim potrebama. Vidjeti: Knjiga promjena, Ministarstvo prosvjete i nauke Vlade republike Crne Gore, Podgorica, decembar, 2001. godine, str .31 i 32.

52


izaziva velike troškove za njihove porodice, u našem zakonodavstvu je predviđeno kao jedno od prava pomoć u vaspitanju i obrazovanju ove kategorije lica. Ovo pravo je regulisanom Zakonom o socijalnoj i dječjoj zaštiti, koji predviđa da ova pomoć obuhvata troškove smještaja u ustanovu ili smještaja u drugu porodicu, i troškove prevoza51. Značaj rješavanja problema nezaposlenosti u Crnoj Gori uticao je da se, u zadnjih nekoliko godina, ostvare značajne programske i institucionalne promjene kako bi se stvorili uslovi za njegovo rješavanje. U cilju dugoročnijeg riješavanja ovog problema, donijeto je više dokumenata, u kojima mjere koje imaju za cilj poboljšanje zaposlenosti lica sa invaliditetom imaju posebno mjesto. Početkom 2007. godine, Vlada Crne Gore je usvojila i Na¬cionalnu strategiju zapošljavanja, za period 2007-2010 godina, koja je suštinski i metodološki slična strategijama država članica Evropske unije52. Strategija zahtijeva da se u periodu do 2011. godine preduzme niz mjera i aktivnosti za osnivanje i funkcionisanje sistema profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom, kao i drugih teže zapošljivih osoba. Po svom sadržaju, osnovnim pravcima i strukturi postavljenih ciljeva, ovaj dokument predstavlja sintezu saznanja o problemu nezaposlenosti u Crnoj Gori i prikazuje moguće načine smanjivanja stope nezaposlenosti, sa realnom ambicijom da u skorije vrijeme bude ispod 10%. Realizacija strategije ima više pravaca, koji se mogu sistematizovati u nekoliko grupa aktivnosti, među kojima poseban značaj za zapošljavanje lica sa invaliditetom imaju: unapređivanje metodologije rada sa nezaposlenim licima, u cilju prevencije dugoročne nezaposlenosti i snažne motivacije ne¬zaposlenih da traže zaposlenje; poboljšavanje mjera i oblika prilagođavanja nezaposlenih tržištu rada, primjenom obrazovnih sadržaja, posebno dokvalifikacije i prekvalifikacije; socijalna integracija i borba protiv diskriminacije teže zapošljivih lica, kao i razvijanje posebnih programa i specijalizovanih izvođača za rad sa teže zapošljivim grupama nezaposlenih. Realizacija ovih aktivnosti podrazumijeva primjenu nove metodologije rada, kojom se sagledava ličnost nezaposlenog, porodični odnosi, sklonosti i navike, motivacije, specifična znanja i umijeća, a takođe se nezaposleni informišu o mogućnostima zapošljavanja. Strategija predviđa i razvoj socijalne ekonomije, kako bi država

51Čl. 34. Zakona o socijalnoj i dječjoj zaštiti (‘’Sl. list RCG’’, br. 45/93, 16/95, 44/01) 52Polaznu osnovu Strategije imaju dokumenta: Agenda ekonomskih reformi, Strategija regionalnog razvoja, Strategija razvoja i smanjivanja siromaštva, Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća, Pro -gram za kontinuirano zapošljavanje i preduzetništvo Strategija obrazovanja odraslih i drugih doku -menata koji se odnose na reforme u oblasti obrazovanja, Strategija razvoja turizma, Strategija razvoja poljoprivrede, Strategija zapošljavanja pripadnika RAI populacije i drugi.

53


pomogla teže zapošljivim licima da se brže socijalno integrišu. Socijalna ekonomija podrazumijeva osnivanje socijalnih preduzeća, kooperativa i raznih asocijacija u oblastima koje nijesu interesantne privatnom sektoru, a javni sektor nije uspješan u pokrivanju tih oblasti. Obzirom da je prilagođenost fizičke sredine jedna od bitnih pretpostavki za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom, važno je napomenuti da Zakon o izgradnji (’’Sl. list RCG’’, br. 55/00) u čl.11. predviđa obavezu prilagođavanja javnih objekata i trotoara za optimalno kretanje lica sa invaliditetom. U ovom kontekstu, poseban značaj ima Zakon o kretanju lica sa invaliditetom uz pomoć psa pomagača53. U smislu zakona, lice sa invaliditetom sa psom pomagačem ima pravo da koristi prevozna sredstva u drumskom, željezničkom, pomorskom i vazdušnom saobraćaju, kao i slobodan pristup i boravak na javnom mjestu (službene prostorije, hoteli, restorani, banke, pošte, pozorišta, sportski objekti, tržnice, prodavnice, škole, fakulteti i sl.) i zdravstvenim ustanovama. Ovim zakonom se posebno predviđa da lice sa invaliditetom koje je zaposleno ima pravo na slobodan pristup i boravak u radnom prostoru sa psom pomagačem54. U cilju harmonizaciji našeg zakonodavstva sa smjernicama Evropske unije u pogledu ostvarivanja osnovnih ljudskih prava, u Crnoj Gori se otpočelo sa redefinisanjem postojeće politike prema licima sa invaliditetom. U tom kontekstu, poseban značaj ima Strategija za integraciju osoba sa invaliditetom (OSI) u Crnoj Gori, koju je Vlada usvojila u decembru 2007. dodine. Strategija je donijeta u cilju poboljšanja materijalnog položaja lica sa invaliditetom, ujednačavanja prava, obrazovanja i rehabilitacije, te osiguravanja ravnopravnog uključivanja u društvenu zajednicu55. Ovaj dokument predstavlja dugoročni strateški plan djelovanja svih socijalnih aktera u Crnoj Gori, sa akcentom na predlog mjera kojima će se utvrditi aktivnosti koje će imati za cilj praćenje sprovođenja i realizacije osnovnih ciljeva strategije, koji su ustanovljeni su za period od 2008 – 2016. godine, sa akcionim planovima koji će se donositi za periode od po dvije godine. Strategija se odnosi na sva lica sa invaliditetom, bez obzira na vrijeme i okolnosti nastanka oštećenja.

53Zakon je objavljen u “Službenom listu CG”, br. 76/2009 оd 18.11.2009. godine.

55Strategijom su obuhvaćene sledeće oblasti: socijalna zaštita; zdravstvena zaštita; obrazovanje; profe -sionalna rehabilitacija i zapošljavanje; kultura, sport i rekreacija; pristupačnost; i civilno društvo.

54U smislu zakona, pas pomagač je pas vodič, pas pomagač, odnosno terapijski pas koji je prošao posebnu obuku, što potvrđuje isprava izdata od institucije za obuku pasa vodiča, pasa pomagača, odnosno terapijskih pasa.

54


Cilj Strategije u oblasti profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja je uspostavljanje pravnog okvira za zapošljavanje lica sa invaliditetom, koji treba da stvori uslove za njihovo prilagođavanje tržištu rada kroz edukaciju, treninge i profesionalno osposobljavanje, kao i prilagođavanje tržišta rada licima sa invaliditetom (LSI). U tom smislu, predviđeno je preduzimanje sledećih mjera: donošenje pravnih propisa kojima se utvrđuju okviri za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje LSI; donošenje plana razvoja profesionalne rehabilitacije, zapošljavanja i rada LSI; planiranje i sprovođenje aktivne politike zapošljavanja LSI; razvijanje i planiranje primjene standarda pristupačnog radnog mjesta kroz oblast zaštite zdravlja na radu; podsticanje i podržavanje uključivanja žena sa invaliditetom na tržište rada; obezbjeđivanje većeg uključivanja socijalnih partnera, posebno lokalne samouprave, u oblikovanju i realizaciji određenih programa za zapošljavanje lica sa invaliditetom; obezbjeđivanje multisektorske i multiresorske saradnje u sprovođenju ovih programa; osnivanje posebnog fonda za stimulisanje zapošljavanja LSI; stimulisanje zapošljavanja i preduzetništva LSI, kao i organizovanje kampanja i programa psihološkog osnaživanja za podizanje svijesti o njihovim radnim sposobnostima i dr. Jedna od novina koja se predviđa Strategijom u ovoj oblasti jeste i osnivanje tzv. socijalnih kooperativa, odnosno proizvodnih i uslužnih radionica koje osnivaju lica sa invaliditetom i koje proizvode za potrebe tržišta. U pogledu ostvarivanja prava iz radnog odnosa za lica sa invaliditetom koje imaju status invalida rada, važećim propisima je predviđena posebna zaštita na radu, kao i povoljniji uslovi za ostvarivanje nekih prava iz radnog odnosa, o čemu će biti riječi. Pored opštih propisa koji se odnose na zapošljavanje i radnopravni status lica sa invaliditetom, u Crnoj Gori postoji poseban zakon kojim se reguliše problematika profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invaliditetom56. Cilj ovog zakona je da se stvore uslovi za povećanje zaposlenosti lica sa invaliditetom i njihovo ravnopravno učešće na tržištu rada, uz otklanjanje barijera i stvaranje jednakih mogućnosti. Ovim zakonom su regulisani način i postupak ostvarivanja prava na profesionalnu rehabilitaciju lica sa invaliditetom, mjere i podsticaji za njihovo zapošljavanje, način finansiranja i druga pitanja od značaja za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom. Profesionalnu rehabilitaciju lica sa invaliditetom organizuje i izvodi ustanova za profesionalnu rehabilitaciju, posebna škola ili izvođači profesionalne rehabilitacije57. U smislu zakona, izvođači

56Zakon je objavljen u “Službenom listu CG”, br. 76/2009 оd 18.11.2009. godine.

57Izvođač profesionalne rehabilitacije bira se na osnovu javnog konkursa, koji raspisuje Ministarstvo

55


profesionalne rehabilitacije mogu biti pravna lica koja ispunjavaju uslove za obavljanje mjera i aktivnosti profesionalne rehabilitacije. Izvođači profesionalne rehabilitacije su odgovorni za kvalitet sprovođenja mjera i aktivnosti profesionalne rehabilitacije u kojima učestvuju lica sa invaliditetom i u tim postupcima je predviđena mogućnost saradnje sa poslodavcima, na način što se pojedine mjere i aktivnosti mogu sprovoditi kod poslodavca. Jedna od podsticajnih mjera za profesionalnu rehabilitaciju lica sa invaliditetom i njihovo uključivanje u mjere aktivne politike zapošljavanja koja je predviđena zakonom jeste pravo na novčanu pomoć. Ovo pravo ostvaruje nezaposleno lice sa invaliditetom na ime troškova za prevoz, ishranu i sl., u visini od 15% od prosječne mjesečne zarade u Crnoj Gori, za vrijeme trajanja profesionalne rehabilitacije i uključivanja u mjeru aktivne politike zapošljavanja, obrazovanje i osposobljavanje odraslih, ima pravo na novčanu pomoć. Pravo na novčanu pomoć za troškove prevoza ostvaruje i pratilac lica sa invaliditetom, u visino 50% iznosa koji ostvaruje lice sa invaliditetom. Osim toga, nezaposleno lice ostvaruje i pravo da se uključi u program socijalne uključenosti, radi sticanja funkcionalnih i socijalnih vještina, koji se finansira iz budžeta, a za čiju realizaciju se bira izvođač, na osnovu javnog konkursa (član 41a). Međutim, jedno od pitanja koje nije adekvatno uređeno u Zakonu jeste način utvrđivanja preostale radne sposobnosti. Zakon predviđa da o procentu invaliditeta, preostaloj radnoj sposobnosti i mogućnosti zaposlenja lica sa invaliditetom u prvom stepenu odlučuje rukovodilac organizacione jedinice Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, a u drugom stepenu direktor Zavoda, na osnovu ocjene, nalaza i mišljenja prvostepene, odnosno drugostepene komisije za profesionalnu rehabilitaciju, a da kriterijume i uslove za utvrđivanje preostale radne sposobnosti propisuje ministarstvo nadležno za poslove rada i zapošljavanja. Sa druge strane, za utvrđivanje invalidnosti, koja je uslov za ostvarivanje prava iz penzisjko-invalidskog osiguranja, pri Fondu penzijsko-invalidskog osiguranja formira se prvostepena invalidska komisija, koja ocjenjuje radnu sposobnost na osnovu medicinske dokumentacije. Sva prvostepena rješenja podliježu prema zakonu, reviziji koju obavlja organ državne uprave nadležan za poslove penzijsko-invalidskog osiguranja. Nalaz, ocjena

rada i socijalnog staranja, a izbor vrši komisija koju obrazuje Ministarstvo, koja daje predlog za izbor izvođača profesionalne rehabilitacije, dok konačnu odluku donosi ministar rada,koja važi za period od dvije godine.Međusobna prava i obaveze Zavoda za zapošljavanje i izvođača profesionalne rehabilitacije uređuju se ugovorom, dok cijenu izvođenja pojedinih mjera i aktivnosti profesionalne rehabilitacije određuje Ministarstvo rada.

56


i mišljenje prvostepene invalidske komisije prosljeđuje se drugostepenoj invalidskoj komisiji, koja provjerava medicinsku dokumentaciju i daje ili ne saglasnost na nalaz. Nakon toga se predmet vraća u područno odjeljenje Fonda penzijsko-invalidskog osiguranja, koji na osnovu nalaza i mišljenja donosi rješenje na koje osiguranik ima pravo žalbe. Prvostepena invalidska komisija radi u dva vijeća čiji su članovi ljekari određenih specijalnosti i dva pravnika. Smatramo da u ovom postupku utvrđivanja preostale radne sposobnosti mora postojati zajednička nadležnost službe za zapošljavanje i organizacija za penzijsko-invalidsko i zdravstveno osiguranje. Ovo iz ralzoga što utvrđivanje preostale radne sposobnosti mora uključivati medicinske, socijalne i druge kriterijume, što podrazumijeva da kriterijumi i postupak procjene preostalih radnih sposobnosti budu utvrđeni konsensuzom predstavnika nadležnih organa za oblast zapošljavanja, zdravlja i penzijsko-invalidskog osiguranja. Obaveza daljeg unapređenja rješenja u ovoj oblasti, kako bi se omogućio lakši pristup zapošljavanju za osobe sa invaliditetom proizilazi i iz revidirane Evropske socijalne poveleje (čl. 15.), na čiju primjenu se naša zemlja obavezala usvajanjem Zakona o ratifikaciji revidirane Evropske socijalne povelje58.

58Zakon je objavljen u ‘’Službenom listu Crne Gore’’, br. 6/09, od 18.12.2009. godine.

57


2.Pravni položaj u pogledu zapošljavanja

Zapošljavanje lica sa invaliditetom u Crnoj Gori je regulisano posebnim zakonom. Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom predviđa mogućnost zapošljavanja ovih lica pod opštim i pod posebnim uslovima. Zapošljavanje pod opštim uslovima podrazumijeva zapošljavanje na otvorenom tržištu rada, bez prilagođavanja poslova, odnosno radnog mjesta. U smislu Zakona, zapošljavanje pod posebnim uslovima podrazumijeva zapošljavanje kod poslodavca uz prilagođavanje poslova, odnosno radnog mjesta, kao i zapošljavanje u posebnim organizacijama. Pri tome, u pogledu prilagođavanja poslova, odnosno uslova rada na radnom mjestu kod poslodavca59, Zakon polazi od principa ’’razumnog prilagođavanja radnog mjesta’’, koji je prisutan u uporednom zakonodavstvu i praksi, na način što predviđa da će se ovo priilagođavanje vršiti u skladu sa mogućnostima i potrebama osoba sa invaliditetom. U slučaju zapošljavanja na otvorenom tržistu rada, pod opštim uslovima, Zakon predviđa mješoviti model zapošljavanja, odnosno kombinovanje obaveze poslodavaca da zaposle određen broj lica sa invaliditetom u odnosu na ukupan broj zaposlenih (sistem kvota), sa jedne strane, i subvencija koje dobijaju od strane države u slučaju da zaposle lice sa invaliditetom, sa druge strane. Kvote za zapošljavanje lica sa invaliditetom određene su u zavisnosti od ukupnog broja zaposlenih kod poslodavca. Tako, poslodavac koji ima od 20 do 50 zaposlenih, dužan je da zaposli najmanje jedno lice sa invaliditetom, a poslodavac koji ima više od 50 zaposlenih dužan je da zaposli najmanje 5% lica sa invaliditetom u odnosu na ukupan broj zaposlenih60. Prilikom utvrđivanja obaveznog zapošljavanja lica sa invaliditetom, zakonodavac je uzimao u obzir stepen invaliditeta, tako da je predviđeno da ako poslodavac ima ili zaposli lice sa teškim invaliditetom, od najmanje 80% invaliditeta smatra se, u pogledu obaveze zapošljavanja, kao da je zaposlio dva lica sa invaliditetom. Ove obaveze zapošljavanja lica sa invaliditetom po osnovu kvota oslobođeni su novoosnovani poslodavci, za prvih 24 mjeseca

59Pod prilagođavanjem poslova podrazumijeva se prilagođavanje radnog procesa i radnih zadataka, a pod prilagođavanjem radnog mjesta podrazumijeva se tehničko-tehnološko opremanje radnog mjesta, sredstava za rad, prostora i opreme.

60Ako broj lica sa invaliditetom koje je poslodavac dužan da zaposli, u smislu stava 2 ovog člana, nije cijeli broj, vrijednost do 0,5 % zaokružuje se na niži cijeli broj, a vrijednost uključujući 0,5% i više zaokružuje se na veći cijeli broj. Čl. 21. Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji I zapošljavanju lica sa invaliditetom.

58


od dana početka rada, dok su ostali poslodavci dužni da u roku od devet mjeseci od dana stupanja na snagu zakona zaposle lice sa invaliditetom, kao i da usaglase poslovanja, statut i druge akte sa ovim zakonom.Iz zakonskih rješenja proizilazi da se sistem zapošljavanja lica sa invaliditetom na osnovu kvota jednako primjenjuje na sve poslodavce, kako u javnom, tako i u privatnom sektoru. Ne postoji prioriteno zapošljavanje na nekim radnim mjestima u državnim organima i javnim institucijama. Zakon predviđa da poslodavac svojim aktom može odrediti radna mjesta na kojima se prioritetno zapošljavaju lica sa invaliditetom. Ukoliko se na oglas o slobodnom radnom mjestu ne javi lica sa invaliditetom, poslodavac može zaposliti na određeno vrijeme neko drugo lice, ali najduže godinu dana. Iako ova odredba nije imperativnog karaktera, već je na poslodavcu da procijeni da li će određena radna mjesta prioritetno biti predviđena za lica sa invaliditetom ili ne, ona je podložna kritici. Ovo iz razloga što u praksi postoji mogućnost zloupotreba od strane poslodavaca, koji, da bi ispunili obavezne kvote za zapošljavanje lica sa invaliditetom, mogu predvidjeti njihovo zapošljavanje na radnim mjestima za koja lica sa invaliditetom uglavnom nemaju potrebne kvalifikacije. Za poslodavca koji ne zaposli lice sa invaliditetom, predviđena je alternativna zakonska obaveza, a to je uplata doprinosa u poseban Fond za profesionalnu rehabilitaciju, za svako lice sa invaliditetom, koje je bio dužan da zaposli, u skladu sa zakonom61. Stopa doprinosa iznosi 20% od prosječne zarade u Crnoj Gori ostvarene u godini koja predhodi plaćanju doprinosa. Obaveza ulate doprinosa predviđena je i za poslodavce koji zapošlajavaju manje od 20, a više od 10 zaposlenih, ukoliko među zaposlenima nemaju lica sa invaliditetom. Obzirom da se u ovom slučaju radi o malim preduzećima, odnosno poslodavcima sa mali brojem radnika, zakon je predvidio znatno povoljnije rješenje u pogledu obaveze uplate doprinosa. Tako, za ovu kategoriju poslodavaca stopa doprinosa ne iznosi 20%, već 5% od prosječne mjesečne zarade u Crnoj Gori ostvarene u godini koja prethodi plaćanju doprinosa. Poslodavci koji zapošljavaju 10 i manje zaposlenih ili među zaposlenima imaju lica sa invaliditetom, oslobođeni su obaveze da uplaćuju pomenute doprinose. Ove obaveze oslobođene su i organizacije, odnosno udruženja lica sa invaliditetom, kada se pojavljuju kao poslodavci.

61Osim doprinisa koji uplaćuju poslodavci, u skladu sa zakonom, sredstva iz kojih se finansira Fond obezbjedjuju se i iz : Budžeta Crne Gore; budžeta jedinice lokalne samouprave na čijoj teritoriji lice sa invaliditetom ima prebivalište; donacija i pomoći od strane domaćih i stranih, pravnih i fizičkih lica, I drugih izvora u skladu sa zakonom.

59


Sredstva Fonda koriste se za razvoj i unapredjivanje profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja lica sa invalititetom; sufinansiranje posebnih organizacija; isplatu subvencija za poslodavce koji zaposle lica sa invaliditetom; sufinansiranje programa za održavanje zaposlenosti lica sa invaliditetom; kao i za finansiranje i drugih aktivnosti koje se odnose na profesionalnu rehabilitaciju lica sa invaliditetom. Zapošljavanje lica sa invaliditetom u posebnim organizacijama predviđeno je kao krajnja mjera - ako se lice sa invaliditetom ne može zaposliti kod poslodavca pod opštim uslovima, odnosno uz prilagođavanje poslova ili radnog mjesta kod poslodavca. Zakon predviđa mogućnost zapošljavanja u radnim centrima, zaštitnim radionicama i zaštitnim pogonima. Zapošljavanje u radnom centru predviđeno je za lica sa teškim invaliditetom, koja ne postižu radni učinak veći od 50% u odnosu na lica iste životne dobi, stručne spreme i pod istim uslovima rada. U radnom centru se sprovode radno - terapeutske aktivnosti u okviru habilitacije i rehabilitacije lica sa invaliditetom, koja imaju položaj korisnika usluga. Radni centar može osnovati jedinica lokalne samouprave, Zavod za zapošljavanje, centar za socijalni rad i jedno ili više pravnih i fizičkih lica, pod uslovom da ima najmanje 80% zaposlenih lica sa invaliditetom u odnosu na ukupan broj zaposlenih. Zaštitnu radionicu može osnovati jedinica lokalne samouprave, privredno društvo, preduzetnik, Zavod za zapošljavanje, nevladina organizacija lica sa invaliditetom, udruženje poslodavaca, sindikat i drugo pravno i fizičko lice, pod uslovom da zapošljava najmanje 51% lica sa invaliditetom od ukupnog broja zaposlenih. Obaveza formiranja posebnog pogona postoji kod poslodavca kod koga postoje otežani uslovi rada koji povećavaju nastanak invalidnosti, pod uslovom da ima najmanje 50% radnih mjesta za zapošljavanje lica sa invaliditetom.Radni centar, zaštitna radionica i zaštitni pogon imaju povlašćen status u pogledu finansijskih obaveza prema državi. Naime, posebne ustanove za zapošljavanje lica sa invaliditetom su oslobođene od plaćanja carine na uvoz specijalne opreme, uređaja, rezervnih djelova, instrumenata i potrošnog materijala za lica sa invaliditetom, pod uslovom da se ne proizvode u zemlji. Osim toga, oslobođeni su i od plaćanja poreza na dobit, srazmjerno broju zaposlenih lica sa invaliditetom u ukupnom broju zaposlenih kod poslodavca. I poslodavci koji zapošljavaju lica sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada i pod opštim uslovima, ukoliko ispune svoje zakonske obaveze, imaju pravo na subvencije u iznosu 100 % od opravdanih troškova, u skladu sa propisima kojima se uređuje državna pomoć, koje se odnose na: bespovratna sredstva za prilagođavanje radnog mjesta i uslova rada za zapošljavanje lica sa invaliditetom; kreditna sredstva pod povoljnim uslovima za kupovinu mašina, opreme i alata

60


potrebnog za zapošljavanje lica sa invaliditetom; učešće u finansiranju ličnih troškova asistenta (pomagača u radu) lica sa invaliditetom. Osim toga, poslodavci imaju pravo na subvencije zarade za svako lice sa invaliditetom koje zaposle. Visina subvencije zavisi od stepena invaliditeta zaposlenog. Tako, poslodavac koji zaposli lice sa najmanje 50% invaliditeta ostvaruje pravo na subvenciju 75 % od isplaćene bruto zarade za cijeli period zaposlenosti, dok za poslodavca koji zaposli lice sa invaliditetom manjim od 50%, subvencija iznosi: u prvoj godini 75%, u drugoj 60 %, u trećoj i svakoj narednoj godini 50% od isplaćene bruto zarade. Pravo na zakonom utvrđene subvencije ima i lice sa invaliditetom koje se samozaposli, koje obavlja samostalnu djelatnost ili osnuje privredno društvo, koje se zaposli u porodičnom domaćinstvu i obavlja poljoprivrednu djelatnost kao jedino, glavno ili dopunsko zanimanje. Pravo na subvencije poslodavci ostvaruju kod Fonda za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje. Postupak se pokreće podnošenjem zahtjeva, u roku od 45 dana od dana zapošljavanja lica sa invaliditetom62. Uz zahtjev se podnose i sledeći dokazi : dokaz o ostvarenom statusu lica sa teškim invaliditetom u smislu Zakona, ugovor o radu zaključen sa tim licem, odnosno dokazi o ispunjavanju uslova za lice koje se samozaposli, i dokaz o uplati zarade sa uplatom doprinosa za obavezno socijalno osigunje za lice sa invaliditetom. Odluku kojom se utvrđuje pravo na isplatu subvencija donosi Direktor Zavoda za zapošljavanje, na predlog Savjeta Fonda za profesionalnu rehabilitaciju. Korisnik prava na subvencije je dužan da do kraja tekućeg mjeseca Fondu podnese dokaze o isplati zarade i uplati doprinosa za obavezno socijalno osiguranje za lice sa invaliditetom, za prethodni mjesec. U suprotnom, izgubiće pravo na subvencije, a odluku o tome donosi Direktor Zavoda za zapošljavanje, takođe po prethodno dobijenom mišljenju Savjeta Fonda. I Carinski zakon predviđa da su plaćanja carine oslobođena udruženja slijepih i gluvih, odnosno nagluvih osoba, lica oboljela od mišićnih i neuromišićnih oboljenja i njihovi članovi koji uvoze spečificnu opremu, uređaje, instrumente, rezervne djelove i potrošni materijal za potrebe tih lica63.

62Ako je zahtjev podnijet u predviđenom roku, pravo na subvenciju teče od prvog dana zaposlenja lica sa invaliditetom, a ako je zahtjev podnijet nakon tog roka, pravo na subvenciju teče od dana podnošenja zahtjeva.

63Čl. 184. Carinskog zakona (“Sl. list RCG”, br. 07/02, 38/02, 72/02, 21/03, 31/03 i 29/05).

61


2.1. Uloga Zavoda za zapošljavanje Crne Gore u procesu profesionalne rehabilitacije lica sa invaliditetom

Zavod za zapošljavanje CG, kao institucija za koju se vezuje značajan dio aktivnosti u realizaciji politike zapošljavanja, svoj uticaj na tržištu rada ostvaruje u okvirima koji su utvrđeni Zakonom o zapošljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja od nezaposlenosti, propisima iz oblasti rada, zdravstvenog osiguranja, penzijsko-invalidskog osiguranja, kao i razvojnih dokumenata Vlade Crne Gore u oblasti ekonomske politike i usmjeravanja tržišta rada. Osim toga, Zavod za zapošljavanje Crne Gore je u toku 2002-e godine donio i dva pravilnika, čija je primjena od značaja za zapošljavanje lica sa invaliditetom. To su:

• Pravilnik o posredovanju pri zapošljavanju64 - kojim se precizira postupak posredovanja u zapošljavanju nezaposlenih lica, pa samim tim i lica sa invaliditetom. Pravilnikom je predviđen neposredan rad sa nezaposlenim licima i njihovo praćanje do zaposlenja. Osim toga, predviđene su i informaciono-motivacione radionice, koje imaju za cilj prepoznavanje mogućnosti svakog lica pojedinačno i njihovo usmjeravanje prema potrebama poslodavaca.

• Pravilnik o pripremi za zapošljavanje65, kojim su predviđeni programi obuke, programi prekvalifikacije za ona lica koja posjeduju zanimanja koja nijesu konkurentna na tržištu, kao i osposobljavanje za ona zanimanja koja su tražena na tržištu rada, priprema za sezonsko zapošljavanje, priprema za rad u inostranstvu i sl. Jedno od pitanja koje je regulisano Pravilnikom je i stvaranje uslova za zapošljavanje lica sa invaliditetom. U tom smislu, predviđena je novčana pomoć poslodavcu za prilagođavanje radnog mjesta za lice sa invaliditetom, koja iznosi najviše do 50 najnižih cijena rada po jednom licu sa invaliditetom66.

Osnovne aktivnosti Zavoda za zapošljavanje u pogledu rješavanja pitanja zapošljavanja lica sa invaliditetom odnose se na utvrđivanje stimulativnih mjera za

64Pravilnik je objavljen u “Službenom listu RCG”, br. 52/2002

65’’Službeni list RCG’’, br. 52/2002 i 1/2004 i ’’Službeni list CG’’ br. 27/2009.

66Zahtjev za učešće Zavoda u finansiranju zapošljavanja lica sa invaliditetom podnosi poslodavac. Uz zahtjev dostavlja sljedeću dokumentaciju: odluku nadležnog organa poslodavca da će lice sa invali -ditetom zaposliti na neodređeno vrijeme; dokaz da su lica sa invaliditetom na evidenciji nezaposlenih; specifikacija troškova za opremanje radnih mjesta; i dokaz o javnom oglašavanju

62


poslodavce koji odluče da prime u radni odnos lice sa invaliditetom. Ove stimulativne mjere obuhvataju: stručnu pomoć – posredovanje u izboru lica sa invaliditetom, izradu programa praktičnog osposobljavanja na radnom mjestu, praćenje uspješnosti i adaptacija lica sa invaliditetom na radnom mjestu, sufinansiranje zarada za vrijeme pripravničkog staža, sufinansiranje prethodne pripreme za zapošljavanje, sufinansiranje prilagođavanja prostora i tehničke opreme za njihovo zapošljavanje, sufinansiranje doprinosa za socijalno osiguranje za vrijeme od dvije godine, a za svaku narednu godinu četvrtinu od tih doprinosa i dr67. Iako su ove mjere stimulativne, ne zapošljava se očekivani broj lica sa invaliditetom. Postoji niz prisutnih razloga, koji na to utiču, kao što su: postojanje predrasuda poslodavaca o njihovim radnim sposobnostima; nizak nivo obrazovanja, nedostatak odgovarajućih znanja i vještina; nedostatak službi podrške, koje treba da budu vođene od strane koordiniranih timova, nevladinih organizacija, udruženja i lokalnih vlasti; nemotivisanost, a samim tim i nizak stepen samopouzdanja ovih osoba, a nema ni adekvatne komunikacije, razmjene informacija i podataka između ustanova koje se bave obrazovanjem i zapošljavanjem68. Prema podacima iz Ankete poslodavaca koju je Zavod za zapošljavanje sproveo u toku 2010/2011 godine, poslodavci u Crnoj Gori nijesu motivisani za zapošljavanje lica sa invaliditetom. Od usvajanja posebnog zakona kojim se reguliše ova problematika, zaposleno je samo 49 lica sa invaliditetom kod anketiranih poslodavaca. Pri tome kod zapošljavanja osoba sa invaliditetom, potvrđeno je da se poslodavci prije odlučuju da zaposle mušku nego žensku radnu snagu – obzirom da je procenat zaposlenih muškaraca iznosio 70% u odnosu na ukupno zapošljavanje lica sa invaliditetom. Iako anketa pokazuje da je većina poslodavaca (njih 91%) upoznata sa svim predviđenim obavezama i beneficijama koje se odnose na zapošljavanje lica sa invaliditetom, samo mali broj poslodavaca (njih 10%) su izrazili želju da zaposle lica sa invaliditetom u narednom periodu69.

67Slavica Radusinović: ’’Uloga Zavoda za zapošljavanje Crne Gore u zapošljavanju lica sa invalidite -tom’’, Školovanje i zapošljavanje lica sa invaliditetom, zbornik radova, Podgorica, 2003. godine, str. 32. i sl.

68Podaci su dobijeni na osnovu ankete koju je u toku 2005. godine sprovela NVO ‘’Udruženje praplegičara Crne Gore’’. Anketa je sprovedena u okviru projekta: ’’ŠANSA ZA SVE – podrška pro -cesu socijalne i poslovne integracije lica sa invaliditetom’’, koju UPCG realizovalo uz podršku Evopske agencije za rekonstrukciju. (EAR) i Vlade RCG. 69Najveće interesovanje da zaposle lica sa invaliditetom su pokazali poslodavci iz komunalne, društvene i lične uslužne djelatnosti (41%), djelatnosti trgovine na veliko i malo (14%) i poslodavci

63


Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, lica sa invaliditetom su u ukupnom broju nezaposlenih lica zastupljena sa oko 9% . Najveći broj lica sa invaliditetom nalazi se u životnoj dobi izmeđo 30 i 40 godina. Ukoliko se uzme u obzir kvalifikaciona struktura, najveći broj nezaposlenih lica sa invaliditetom je među onima koji imaju srednji stepen struče spreme. Takođe, na evidenciji nezaposlenih nalazi se prosječno godišnje 2.500 invalida rada II i III kategorije invalidnosti, koji su prestali sa radom bez svoje krivice, zbog stečaja, likvidacije preduzeća ili su proglašeni tehno-ekonomskim viškom. Najveći broj ovih lica su NK radnici i radnici sa II i III stepenom stručne spreme, sa preko 50 godina starosti. Iz ovih razloga, Zavod za zapošljavanje je pristupio i izradi posebnih programa za direktno kreiranje radnih mjesta za lica sa invaliditetom. Suština ovih programa je i izgradnja i opremanje zaštitnih radionica za zapošljavanje lica sa invaliditetom, specijalizacija i kreditiranje njihovog zapošljavanje70. Neke od aktivnosti Zavoda u adaptaciji radnih mjesta (nabavka odgovarajućih telefonskih centrala, specijalizovanih alata i mašina, prilagođavanje radnih površina) dale su pozitivne rezultate u uspješnom zapošljavanju lica sa invaliditetom za koje su poslodavci pokazali razumijevanje71. Zavod za zapošljavanje Crne Gore je početkom 2007. godine otpočeo sa novim konceptom

70Jedan od takvih programa je i pilot projekat – zaštitna radionica za proizvodnju obuće i lake tekstilne konfekcije. Izgradnja ove radionice je planirana u Podgorici, u krugu Zavoda za školovanje i profe -sionalnu rehabilitaciji invalidne djece i omladine. Izgradnja zgrade u kojoj će biti opremljena pomenuta radionica je u toku. Nakon početka sa radom ove zaštitne radionice očekuje se i porast zaposlenosti među populacijom lica sa invaliditetom. .

71Zavod za zapošljavanje je tek u poslednjih nekoliko godina počeo sa realizacijom projekata koji imaju za cilj stimulisanje zapošljavanja lica sa invaliditetom. Najznačajniji projekti koji su do sada realizovani su: program ’’Sunčane radionice’’, u koji je bilo uključeno 22 lica iz reda kategorisane om -ladine. Program se ralizovao u tri faze u trajanju od po mjesec dana. Lica su bila angažovana na izradi novogodišnjih čestitki; Program ’’Zeleni telefon’’, koji je realizovan u saradnji sa NVO ’’Zeleni’’. U okviru ovog programa zaposleno je po pet lica na nivou svake lokalne samouprave, za radno mjesto telefonista. Ovo radno mjesto predviđeno je za primanje prijava za narušavanje životne sredine na području lokalne samouprave; Program šivenja i krojenja, čiji je izvođač PP ’’Snegi’’ iz Podgorice. U ovaj projekat uključeno je devet gluvonijemih lica. Takođe, da bi se obezbijedila uspješnost rada, u

iz sektora zdravstvenog i socijalnog rada (12%). Prema podacima iz ankete, poslodavci su pokazali najveće interesovanje za zapošljavanje lica bez zanimanja i stručne spreme i to njih 33%. Zatim slijede Administrativni tehničar (8%), Prodavac (5%), Doktor medicine (3%) i Prevodilac (3%). Najviše po -slodavaca bi zaposlilo lica sa invaliditetom na rok do pola godine i to njih 44%, zatim slijede poslodavci koji bi upos lili 39% lica sa invaliditetom na duže od godinu dana i na poslednjem mjestu su oni koji bi ovu kategoriju lica radno angažovali na period do godine dana (17%).

64


realizacije Programa samozapošljavanja. Novi koncept uvodi niz promjena u cilju kvalitetnije selekcije potencijalnih preduzetnika, efikasnijeg osnivanja i uspješnijeg poslovanja preduzeća. U novu metodologiju se iz tih razloga, između ostalog, uvodi edukacija iz preduzetništva, kao obavezan segment, a od uspješnosti prolaska kroz tu edukaciju zavisi mogućnost podnošenja zahtjeva za kredit. Preduzetnička edukacija obuhvata dva segmenta - Podsticanje samozapošljavanja i Pružanje elementarnih znanja iz preduzetništva72. Osim toga, Zavod raspisuje i konkurse za dodjelu kredita radi stimulisanja zapošljavanja i preduzetništva za lica sa invaliditetom. Pravo učešća imaju sva fizička lica sa evidencije nezaposlenih i pravna lica koja imaju namjeru da zaposle lica sa invaliditetom, kao i lica sa invaliditetom sa evidencije nezaposlenih73. Jedan od problema sa kojima se susreću u Zavodu za zapošljavanje jeste i veliki broj nekategorisane omladine. Tako se, na evidenciji Zavoda se prosječno godišnje nalazi 500 do 600 kategorisane omladine tj. lica koja su zbog tjelesnih, čulnih ili mentalnih oštećenja razvrstana u određenu kategoriju i stepen ometenosti, a završila su školovanje i osposobljavanje za različita zanimanja u II, III i IV stepenu stručne spreme, uglavnom u specijalizovanim ustanovama. Pretpostavlja se da postoji veliki broj mladih ljudi sa invaliditetom, koji nijesu obuhvaćeni kategorizacijom u

72Na osnovu »Programa za kontinuirano stimulisanje zapošljavanja i preduzetništva u Crnoj Gori« (Programa samozapošljavanja), od 01.01.2007. pa do 30.06.2007 godine, odobreno je 199 kredita (319 novih radnih mjesta) za koje su angažovana sredstva u iznosu 969.883€. U ovom periodu, regionalne komisije su kontrolisale namjensku upotrebu sredstava kod 479 odobrenih kredita pri čemu je konsta -tovano da su 56 lica nenamjenski upotrijebila kreditna sredstva i protiv ovih lica je pokrenut postupak raskida Ugovora.

73Maksimalan iznos kredita po zahtjevu iznosi 17.500€. Do sada je, u okviru ovog projekta, licima sa invaliditetom odobreno 10 kredita (12 novih radnih mjesta, 40.703€). Od toga su u prvoj polovini 2007. godine odobrena 6 kredita u vrijednosti od 23.635€.

ovom projektu su angažovani i instruktori koji poznaju gestovni govor. Obuka u okviru ovog projekta traje šest mjeseci, a nakon njegove realizacije lica koja su završila obuku će prema potrebi obavljati poslove krojenja i šivenja za poslodavca i njegove poslovne partnere. Jedna od najznačajnih prednosti ovog projekta je ta što postoji mogućnost da nakon završene obuke, lica posao za koji su obučena obavljaju kod kuće. U toku 2003-e godine raspisan je konkurs za dodjelu kredita za samozapošljavanje pod povoljnim uslovima. Ovaj konkurs je stalno otvoren za sva lica sa invaliditetom koja ispunjavanu predviđene uslove. Međutim, ne postoji dovoljna zainteresovanost lica sa invaliditetom za dodjelu ovih kredita, što je posledica njihove needukovanosti za oblast preduzetništva. Osim toga, problem postoji i u otežanom obezbjeđivanju garancija za vraćanje kredita, što je posljedica lošeg imovnog stanja lica sa invaliditetom.

65


ranom djetinjstvu, te samim tim nijesu stekla odgovarajuće obrazovanje i prijavila se Zavodu74. Postupak, uslovi i kriterijumi za utvrđivanja preostale radne sposobnosti kao i za ostvarivanje prava na profesionalnu rehabilitaciju, regulisani su posebnim pravilnicima. Uslovi i kriterijumi za utvrđivanje preostale radne sposobnosti i mogućnost zaposlenja nezaposlenog lica radi ostvarivanja prava utvrđenih Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom utvrđeni su Pravilnikom o uslovima i kriterijumima za utvrđivanje preostale radne sposobnosti i mogućnosti zaposlenja75. pri čemu se polazi od kriterijuma Međunarodne klasifikacije bolesti i Međunarodne klasifikacije funkcionisanja invalidnosti i zdravlja, kao i od Liste stepenovanja preostale radne sposobnosti. U smislu Pravilnika, kriterijumi za utvrđivanje preostale radne sposobnosti su: stepen oštećenja, smetnje i bolesti, odnosno obrazovne i socioekonomske smetnje, koje utiču na mogućnost zapošljavanja. Predviđeno je pet grupa u koje se razvrstava preostala radna sposobnost, i to:

I grupa: očuvana radna sposobnost (oštećenja od 0% do 5%) - to su lica kod kojih nema smetnji, što znači da im nije potrebna nikakva pomoć pri obavljanju radnih zadataka, organizaciji rada i prilagođavanju radu;II grupa: preostala radna sposobnost (oštećenja od 6% do 25% ) - to su lica koja posjeduju male smetnje, što znači da uz odgovarajuće početno uvođenje mogu samostalno i pouzdano obavljati unaprijed određene radne zadatke, što znači da je i njihova efikasnost na radu kroz duže vrijeme stabilna. Za ova lica je potrebno kraće vrijeme za uvođenje i osposobljavanje na radnom mjestu, što može obuhvatiti i manje prilagođavanje radnog procesa.III grupa: preostala radna sposobnost (oštećenja od 26% do 50%)- to su lica sa umjerenim smetnjama, koje se reflektuju u izraženim teškoćama u prilagođavanju na promjene u radnom i socijalnom okruženju. Međutim, ova lica mogu na zadovoljavajući način izvršavati radne obaveze, ukoliko se izvrši prilagođavanje uslova i procesa rada njihovim potrebama. To znači da je jedna od mjera koja se može primijeniti u odnosu na ovu kategoriju lica –

74Nacionalnom strategijom za integraciju lica sa invaliditetom u Crnoj Gori je predviđeno formiranje rehabiliticione komisije pri Zavodu za zapošljavanje, koje bi utvrđivale invaliditet kod nezaposlenih osoba, kod kojih to nije već utvrđeno i koje bi određivale usluge radne rehabilitacije; kao i osnivanje pravnih lica, koja će se baviti uslugama radne rehabilitacije (izvođači radne rehabilitacije – centri za profesionalnu rehabilitaciju) i dodjela koncesija za izvođenje rehabilitacijskih usluga.

75’’Službeni list CG’’ br. 54/09

66


zapošljavanje uz stručnu podršku.IV grupa: preostala radna sposobnost (oštećenja od 51% do 95%) - to su lica sa teškim smetnjama, za koja je potreban duži vremenski period za uvođenje u radni proces. Ova lica mogu obavljati samo uži izbor zadataka, i to u ograničenom vremenskom trajanju. V grupa: preostala radna sposobnost (oštećenja od 96% do 100%) - to su lica sa potpunim smetnjama, koja nijesu sposobna za rad, osim za kratkotrajne, većinom rutinske poslove. Ovim licima je neophodna neprestana podrška, nadzor i zaštita, kako ne bi nanijeli štetu sebi ili procesu rada.

Lice sa invaliditetom kod koga je utvrđena preostala radna sposobnost iz II, III i IV grupe, u smislu Pravilnika, smatra se licem sa invaliditetom koje ima mogućnost da ostvaruje prava u skladu sa Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom. Nezaposleni kod koga je utvrđena preostala radna sposobnost iz V grupe smatra se licem koje je zapošljivo pod posebnim uslovima. Lica kod kojih usled težine invaliditeta postoji smanjena mogućnost za zapošljavanje na otvorenom tržištu rada ostvaruju pravo na profesionalnu rehabilitaciju.Postupak za utvrđivanje preostale radne sposobnosti pokreće se zahtjevom nezaposlenog, odnosno savjetnika za rehabilitaciju, uz saglasnost nezaposlenog, koji se podnosi područnoj jedinici ZZZCG u čijoj evidenciji se nalazi nezaposleno lice sa invaliditetom. Uz zahtjev se podnosi odgovarajuća medicinska dokumentacija. U smislu Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom, o procentu invaliditeta, preostaloj radnoj sposobnosti i mogućnosti zaposlenja u prvom stepenu odlučuje rukovodilac organizacione jedinice Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, a u drugom stepenu direktor Zavoda, na osnovu ocjene, nalaza i mišljenja prvostepene, odnosno drugostepene komisije za profesionalnu rehabilitaciju. Ukoliko na osnovu dostavljene dokumentacije nije moguće dati mišljenje o preostaloj radnoj sposobnosti, savjetnik za rehabilitaciju upućuje nezaposleno lice sa invaliditetom izabranom izvođaču profesionalne rehabilitacije (koji u smislu Zakona može biti ustanova za profesionalnu rehabilitaciju, posebna škola ili drugo pravno lice koje ispunjava uslove za obavljanje mjera i aktivnosti profesionalne rehabilitacije). Nakon toga, izvođač radne rehabilitacije nalaz i ocjenu o njegovim radnim sposobnostima dostavlja Komisiji radi davanja konačnog mišljenja. Rješenje o preostaloj radnoj sposobnosti donosi nadležni organ područne jedinice Zavoda, na koji je dozvoljena žalba, koja se dostavlja drugostepenoj komisiji Zavoda. Nakon davanja mišljenja drugostepene Komisije, nadležni organ ZZZCG donosi konačno rješenje. Ostvarivanje prava na profesionalnu rehabilitciju regulisano je posebnim

67


pravilnikom. U smislu Pravilnika o uslovima i načinu ostvarivanja prava na profesionalnu rehabilitaciju, postupak se pokreće na zahtjev nezaposlenog koji se nalazi na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, kod koga nije utvrđena invalidnost u skladu sa drugim propisima i koji posjeduje tjelesne, čulne ili mentalne smetnje, oštećenja ili bolesti, kao i druge smetnje koje utiču na umanjenje sposobnosti za rad. Osim toga, zahtjev može podnijeti njegov zakonski zastupnik ili punomoćnik, kao i uz saglasnost nezaposlenog, i njegov savjetnik za profesionalnu rehabilitaciju iz date područne jedinice Zavoda. Ukoliko se pokreće postupak za profesionalnu rehabilitaciju zaposlenog lica, zahtjev može podnijeti i poslodavac, uz saglasnost zaposlenog. Zahtjev za ostvarivanje prava na profesionalnu rehabilitaciju podnosi se područnoj jedinici Zavoda u čijoj evidenciji se nalazi nezaposleno lice sa invaliditetom, odnosno u mjestu rada zaposlenog. Uz zahtjev se podnosi se dokaz o ostvarenom statusu lica sa invaliditetom, kao i nalazi i mišljenja stručnih lica, kojima se dokazuje, da pored zdravstvenih smetnji, lice sa invaliditetom ima obrazovne, psihološke, socioekonomskeili druge smetnje, koje umanjuju mogućnost zapošljavanja odnosno zadržavanja postojećeg zaposlenja ili napredovanja u njemu. O zahtjevu u prvom stepenu mišljenje daje Komisija Zavoda, koja ocjenjuje potrebu uključivanja lica sa invaliditetom u mjere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije, na osnovu Liste stepenovanja smetnji po utvrđenim kriterijumima. Na osnovu datog mišljenja Komisije, nadležni organ područne jedinice ZZZCG donosi rješenje o pravu lica sa invaliditetom, na mjere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije. U postuku utvrđivanja preostale radne sposobnosti predviđena je dvostepenost, tako da nezaposleni koji nije zadovoljan prvostepenim rješenjem ima pravo na žalbu drugostepenoj Komisiji Zavoda, na osnovu čijeg mišljenja nadležni organ ZZZCG donosi konačno rješenje. Plan profesionalne rehabilitacije sačinjava se na osnovu pravosnažnog rješenja, i u tom postupku učestvuju savjetnik za rehabilitaciju i lice sa invaliditetom. Ovaj plan se upućuje izvođaču profesionalne rehabilitacije, radi uključivanja lica sa invaliditetom u mjere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije. Nakon okončanja ovog postupka, izvođač profesionalne rehabilitacije daje mišljenje o mogućnosti zapošljavanja lica sa invaliditetom pod opštim, odnosno posebnim uslovima. Na osnovu ovog mišljenja nadležni organ područne jedinice Zavoda donosi odluku o zapošljivosti lica sa invaliditetom, na koju lice sa invaliditetom ima pravo žalbe drugostepenom nadležnom organu ZZZCG.

68


3.Pravni položaj u pogledu ostvarivanja prava iz radnog odnosa

Zakon o radu Crne Gore zabranjuje kako neposrednu, tako i posrednu diskriminaciju po osnovu invalidnosti. Pod neposrednom diskriminacijom podrazumijeva se svako postupanje koje lice koje traži zaposlenje, kao i zaposlenog stavlja u nepovoljniji položaj u odnosu na druga lica u istoj ili sličnoj situaciji. Posredna diskriminacija, u smislu ovog zakona, postoji kada određena odredba, kriterijum ili praksa stavlja ili bi stavila u nepovoljniji položaj u odnosu na druga lica, lice koje traži zaposlenje kao i zaposleno lice, zbog određenog svojstva, statusa, opredjeljenja ili uvjerenja76. Sa druge strane, ne smatraju se diskriminacijom odredbe zakona, kolektivnog ugovora i ugovora o radu koje se odnose na posebnu zaštitu i pomoć licima sa invaliditetom. S tim u vezi, lica sa invaliditetom uživaju posebnu žaštitu na radu. Ta zaštita se ogleda kroz povoljnije uslove za ostvarivanje prava iz radnog odnosa, kao i u pogledu postojanja zabrana preduzimanja određenih mjera od strane poslodavaca prema licima sa invaliditetom. Posebna zaštita lica sa invaliditetom u pogledu ostvarivanja prava iz radnog odnosa ogleda se u pogledu ostvarivanja sledećih prava: pravo na raspoređivanje; pravo na zaradu i ostala primanja iz radnog odnosa i povodom radnog odnosa; pravo na odmore i odsustva; kao i u pogledu prestanka radnog odnosa i ostvarivanja prava iz zdravstvenog i penzijsko-invalidskog osiguranja.

3.1. Posebna zaštita u pogledu ostvarivanja prava iz radnog odnosa

Posebna zaštita na radu lica sa invaliditetom predviđena je u više zakonskih odredbi. Tako Zakon o radu predviđa da lica sa invaliditetom imaju pravo na posebnu zaštitu na radu. Ta posebna zaštita podrazumijeva obavezu poslodavca da lice sa invaliditetom rasporedi na poslove i zadatke koji odgovaraju njegovoj preostaloj radnoj sposobnosti u stepenu stručne spreme, u skladu sa aktom o sistematizaciji. Ova zaštita se odnosi na lica koja su invaliditet stekla na radu ili u vezi sa radom. Međutim, ukoliko se zaposleni sa invaliditetom pod navedenim uslovima ne može rasporediti na drugo radno mjesto, poslodavac ima obavezu da mu obezbijedi druga prava koja se odnose na profesionalno osposobljavanje ovih lica, a ukoliko ni to nije

76Čl. 5. Zakona o radu Crne Gore (‘’Sl. list RCG’’, br. 49/08)

69


omoguće, zaposleni sa invaliditetom će imati status zaposlenog za čijim je radom prestala potreba. Osim toga, zabranjeno je raspoređivanje lica sa invaliditetom na rad u drugo mjesto van prebivališta, odnosno boravišta. Pozitivna diskriminacija lica sa invaliditetom u pogledu ostvarivanja nekih prava iz radnog odnosa predviđena je i Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom. Tako zaposleno lice sa invaliditetom, u svakoj kalendarskoj godini, ima pravo na plaćeni godišnji odmor u trajanju od najmanje 26 radnih dana, dok ostali zaposleni imaju pravo na godišnji odmor u trajanju od najmanje 18 radnih dana, u skladu sa Zakonom o radu. Duže trajanje godišnjeg odmora za lica sa invaliditetom predviđeno je i Opštim kolektivnim ugovorom77. Tako, se pored zakonom utvrdenog minimuma, godišnji odmor uvećava tri dana licima koja su invaliditet stekla u toku rada ili u vezi sa radom. Opšti kolektivni ugovor predviđa posebnu zaštitu u pogledu ostvarivaja prava na godišnji odmor i za roditelje koji imaju dijete sa smetnjama u razvoju. Tako, roditelj djeteta koje ima tjelesna i psihička oštećenja ima pravo na dodatnih tri dana godišnjeg odmora u odnosu na zakonom utvrđen mimimum trajanja. Posebna zaštita lica sa invaliditetom predviđena je i kod prestanka radnog odnosa otkazom ugovora o radu. Ova posebna zaštita se odnosi na dužinu otkaznog roka i predviđena je Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom, prema kome otkazni rok licu sa invaliditetom ne može biti kraći od 30 dana, osim ako je otkaz posledica krivice tog lica78. Međutim, za razliku od nekih ranijih zakonskih rješenja79, lica sa invaliditetom se prema važećim propisima mogu proglasiti licima za čijim je radom prestala potreba. Ukoliko im nije obezbijeđeno ni jedno o prava koja su predviđena posebnim programom , prestaje im radni odnos, uz pravo na isplatu otpremnine čiji iznos zavisi od toga da li je do invalidnosti došlo na radu ili van rada. Tako, poslodavac je dužan da isplati otpremninu najmanje u visini 24 prosječne zarade, ako je invalidnost prouzrokovana povredom van rada ili bolešću, a najmanje u

77’’Sl. list RCG’’, br. 01/04 78Prema Zakonu o radu, zaposleni ima pravo i dužnost da ostane na radu najmanje 15 dana od dana dostavljanja otkaza ugovora o radu, odnosno odluke o prestanku radnog odnosa, u slučajevima utvrđenim kolektivnim ugovorom i ugovorom o radu. (čl. 114. stav 1. ZOR-a Crne Gore-’’Sl. list RCG’’, br.79/04). 79Zakonom o radu iz 2003. godine (’’Sl.list RCG’’, br 54/03) bila je predviđena zabrana prestanka radnog odnosa licima sa invaliditetom u slučaju prestanka potrebe za njihovim radom, ali je zakon u ovom dijelu izmijenjen Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o radu (‘’Sl. list RCG’’, br.79/04).

70


visini 36 prosječnih zarada, ako je invalidnost prouzrokovana povredom na radu ili profesionalnom bolešću80. U ovom slučaju zakon predviđa pozitivnu diskriminaciju u odnose na lica sa invaliditetom, obzirom da je za ostale zaposlene kojima prestaje radni odnos usled prestanka potrebe za njihovim radom otpremnina određena u iznosu od najmanje šest prosječnih zarada u Crnoj Gori.

80Zaradom se u ovom slučaju smatra prosječna zarada u Crnoj Gori, umanjena za poreze i doprinose koji se isplaćuju iz te zarade, ostvarene u mjesecu koji prethodi mjesecu u kojem zaposlenom prestaje radni odnos. Ukoliko je, za zaposleno lice sa invaliditetom povoljnija visina otpremnine, na osnovu prosječne zarade poslodavca, može da se odluči za tu mogućnost (čl .94. Zakona o radu Crne Gore (‘’Sl. list CG’’, br.49/08)).

71


4.Ostvarivanje prava iz zdravstvenog osiguranja

Posebna zaštita lica sa invaliditetom utvrđena je i propisima iz oblasti zdravstvenog osiguranja. Tako, Zakon o zdravstvenom osiguranju predviđa da Vlada utvrđuje obim i standarde zdravstvene zaštite, posebno vodeći računa, između ostalog, i o zdravstvenoj zaštiti vojnih invalida i civilnih invalida rata, lica sa tjelesnim oštećenjem od najmanje 70% (utvrđenim u smislu posebnih propisa), kao i lica oboljelih koronarne, cerebralne i vaskularne bolesti, sistemskih autoimunih bolesti, fiksne hipertenzije sa komplikacijama, progresivnih nervno-mišićnih oboljenja, cerebralne paralize, multipleks skleroze, cistične fibroze i hemofilije, lica sa duševnim poremećajima i nedovoljno mentalno razvijenih lica, u vezi sa zdravstvenom zaštitom od tih bolesti i dr. Jedno od prava koje je predviđeno ovim zakonom jeste pravo na novčanu naknadu u slučaju privremene spriječenosti za rad. Ova naknada se utvrđuje u visini od najmanje 70% od osnova, a ukoliko je od privremene spriječenosti za rad došlo usled povrede na radu ili profesionalne bolesti, kao i za slijepa lica i lica sa invaliditetom, obezbjeđuje se u visini od 100% od osnova za naknadu. Ova naknada se u prvih 60 dana isplaćuje iz sredstava kojima raspolaže poslodavac, a nakon toga iz sredstava Fonda za zdravstvo. Zakon predviđa pokretanje postupka za ocjenu radne sposobnosti u slučaju dužeg trajanja spriječenosti za rad, koja je prouzrokovana bolešću ili povredom, a najkasnije po isteku 10 mjeseci neprekidne spriječenosti za rad, odnosno po isteku 12 mjeseci u toku kojih je bilo ukupno 10 mjeseci spriječenosti za rad sa prekidima. Ovaj postupak pokreće Fond za zdravstvo, tako što upućuje zaposlenog sa potrebnom medicinskom dokumentacijom nadležnom organu za ocjenu radne sposobnosti, odnosno invalidnosti prema propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju, koji je dužan da u roku od 60 dana od dana podnošenja zahtjeva izvrši ocjenu radne sposobnosti. S tim u vezi, pravo na naknadu zarade prestaje kada rješenje o utvrđenoj invalidnosti prema propisima o invalidskom osiguranju postane pravosnažno81. Osim toga, lica sa invaliditetom, kao i njihovi pratioci u slučaju potrebe, ostvaruju i pravo na naknadu putnih troškova, u vezi sa ostvarivanjem zdravstvene zaštite ili radi ocjene privremene spriječenosti za rad van mjesta prebivališta, odnosno boravišta. I Zakon o zdravstvenom osiguranju predviđa pozitivnu diskriminaciju nekih kategorija lica sa invaliditetom. Tako su od participacije u troškovima liječenja osnovne bolesti, između ostalih izuzete i sledeće

81Čl. 30 Zakona o zdravstvenom osiguranju (‘’Sl. list RCG’’, br. 39/04)

72


kategorije lica: lica sa duševnim poremećajima i nedovoljno mentalno razvijena lica; slijepa i gluvonijema lica, lica oboljela od paraplegije i kvadriplegije, mišićne distrofije, multipleks skleroze i cerebralne paralize; hendikepirana lica sa značajnim tjelesnim oštećenjem od najmanje 70% utvrđenim u smislu posebnih propisa; i lica čije je stanje u neposrednoj životnoj opasnosti zbog bolesti ili povrede.Zakon o zdravstvenoj zaštiti (’’Sl. list RCG’’, br. 39/04) predviđa da građani imaju pravo na jednak tretman prilikom ostvarovanja prava koja se njime regulišu. Međutim, lica sa invaliditetom uživaju poseban tretman u pogledu ostvarivanja nekih vidova zdravstvene zaštite. U tom smislu, kao jedna od prioritetnih mjera zdravstvene zaštite, za koje se obezbjeđuju sredstva iz državnog budžeta, predviđa se i zdravstvena zaštita boraca, vojnih invalida, civilnih invalida rata, članova njihovih porodica, kao i zdravstvena zaštita lica ometenih u fizičkom i mentalnom razvoju. Osim toga, zakon uređuje obaveze poslodavca u pogledu obezbjeđivanja specifične zdravstvene zaštite, koja između ostalog, obuhvata sistematske, prethodne, periodične i kontrolne preglede zaposlenih s obzirom na pojavu profesionalnih bolesti i povreda na radu.

73


5.Ostvarivanje prava iz penzijsko-invalidskog osiguranja

Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju82 na drugačiji način se reguliše status lica koja su invaliditet stekla na radu i povodom rada u odnosu na ostale propise. To je sada osiguranik koji je stekao pravo na invalidsku penziju. Ostvarivanje prava na invalidsku penziju zavisi i od toga da li je do invalidnosti došlo usled povrede na radu ili provesionalne bolesti, odnosno usled povrede ili bolesti van rada. Ako je invalidnost prouzrokovana povredom na radu ili profesionalnom bolešću, pravo na invalidsku penziju se ostvaruje bez obzira na dužinu penzijskog staža. Ako je invalidnost prouzrokovana povredom van rada ili bolešću, ostvarivanje prava na invalidsku penziju zavisi od pokrivenosti radnog vijeka penzijskim stažom83, odnosno ova lica ostvaruju pravo na invalidsku penziju pod uslovom da je gubitak radne sposobnosti nastao prije navršenja godina života propisanih za sticanje prava na starosnu penziju i da je imao navršen penzijski staž koji mu pokriva najmanje jednu trećinu radnog vijeka. Mlađe kategorije osiguranika kod kojih je do gubitka radne sposobnosti došlo van rada, ostvaruju pravo na invalidsku penziju pod povoljnijim uslovima. Tako, lica mlađa od 20 godina života u ovom slučaju ostvaruju pravo na invalidsku penziju bez obzira na dužinu staža osiguranja. A u slučaju da je invalidnost nastala od 20 godine do navršene 30 godine života, osiguranik ostvaruje pravo na invalidsku penziju ako do nastanka invalidnosti ima ukupno najmanje godinu dana staža osiguranja, ukoliko je to za njega povoljnije u odnosu na osnovno pravilo za ostvarivanje prava na invalidsku penziju po ovom osnovu. Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju predviđa i pravo lica sa invaliditetom na staž osiguranja koji se računa sa uvećanim trajanjem. U smislu zakona, ovo pravo uživaju sledeće kategorije osiguranika: osiguranici sa tjelesnim oštećenjem od najmanje 70%; vojni invalidi od prve do šeste grupe; civilni invalidi

82“Sl. list RCG“, br. 54/03, 39/04, 61/04, 79/04, 14/07 i 47/ 07 i „Sl. list CG“, br. 79/08 i 14/10 i 78/10

83Radni vijek je broj punih godina u periodu od dana kad je osiguranik navršio 20. godina života, odnosno 23 godine života, ako je redovnim školo-vanjem stekao višu stručnu spremu, odnosno 26 godina života, ako je redovnim školovanjem stekao visoku stručnu spremu, do dana nastanka invalid -nosti. Osiguraniku koji je poslije navršenih 20 godina života bio na odsluženju vojnog roka skraćuje se radni vijek za onoliko vremena koliko je proveo na odsluženju vojnog roka.

74


rata od prve do šeste grupe; slijepa lica, lica oboljela od distrofije ili srodnih mišićnih i neuromišićnih oboljenja, lica oboljela od paraplegije i cerebralne i dječije paralize i multipleks skleroze. Ovim kategorijama osiguranika svakih 12 mjeseci efektivno provedenih na radu po osnovu koga su osigurani računa se kao 15 mjeseci staža osiguranja. Pored obaveznog osiguranja lica sa invaliditetom, mogu obezbijediti dodatno osiguranje, odnosno veći obim prava kroz dobrovoljne penzione fondove, pod jednakim uslovima kao i ostali građani. U sklopu reforme finansijskog tržišta, u Crnoj Gori je 2006. godine usvojen Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima (“Sl. list RCG”, br. 78/06), kojim se regulišu sva pitanja koja su od značaja za osnivanje, organizaciju i poslovanje dobrovoljnih penzionih fondova. Zakonom treba da se obezbijedi uvođenje ‘’trećeg stuba’’ u penzionoj reformi, tako da se njime ustanovljavaju dobrovoljni penzioni fondovi kao fondovi posebne vrste, tj. zasebna imovina bez pravnog subjektiviteta, koji se osniva radi prikupljanja novčanih sredstava uplaćivanjem doprinosa članova fonda. Ta sredstva se ulažu sa ciljem povećanja vrijednosti imovine fonda. Osnovni cilj koji se Zakonom nastoji ostvariti je da se stvori poželjno okruženje za funkcionisanje penzionih fondova, kako bi njihove aktivnosti bile efikasne. Zakon na jedinstven način reguliše sva pitanja od značaja za funkcionisanje dobrovoljnih penzionih fondova i to: dobijanje dozvole za rad društva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondom, osnivanje dobrovoljnog penzionog fonda, upravljanje dobrovoljnim penzionim fondom, objavljivanje informacija i čuvanje poslovne tajne, zabranjene aktivnosti zbog sprečavanja konflikta interesa, kao i nadzor Komisije za hartije od vrijednosti84. U cilju zaštite interesa članova dobrovoljnih penzionih fondova, Zakonom se ustanovljavaju brojne mjere, uključujući pravila o članstvu, finansijska kontrola, sloboda izbora fonda, obaveza izvještavanja, i druge, u cilju ostvarenja navedenog

84U cilju ustanovljavanja i održavanja efikasnog sistema doborovljnih penzionih fondova, Zakonom se ustanovljavaju posebna ograničenja u vezi sa pristupom doborovoljnih penzionih fondova tržištu. Zakonom ustanovljeni sistem izdavanja dozvola upotrebljava se u cilju provjere: da li dokument -acija penzionog fonda ispunjava postavljene uslove, da li društva za upravljanje penzionim fondo -vima ispunjavaju utvrđene finansijske uslove (npr. da li raspolažu minimalnim iznosom kapitala); da li imaju odgovarajuću kadrovsku strukturu, organizacionu strukturu i adekvatne tehničke kapacitete. Takođe, kao mjera za smanjivanje rizika umanjenja imovine penzionog fonda zakonom se ograničava mogućnost doborovljnih penzionih fondova da obavljaju druge aktivnosti na tržištu. Dodatno, sig -urnost imovine penzionog fonda obezbjeđuje se potpunim pravnim razdvajanjem imovine penzionih fondova od imovine društva za upravljanje tim fondom.

75


cilja. S tim u vezi, predviđena je i mogućnost da članovi promijene penzioni fond, a propisano je da lice može biti član u jednom ili više penzionih fondova kao i pravo člana jednog penzionog fonda da pređe iz jednog penzionog fonda u drugi. Zakonom je obezbijeđeno da prava člana penzionog fonda ostaju očuvana i nakon prelaska u drugi penzioni fond, obzirom da se sredstva sa ličnog računa člana penzionog fonda prenose na lični račun člana fonda u drugom penzionom fondu85.

85Iako su donijeti svi podzakonski akti za sprovođenje ovog zakona, do sada su formirana samo dva dobrovoljna penziona fonda, Altas – penzija i NLB-penzija, što je posledica ima uticaja situacija na tržištima kapitala kod nas i u regionu, kao i nepostojanja poreskih podsticaja za potencijalne ulagače u ove fondove.

76


6.Zaštita prava lica sa invaliditetom

Prava po osnovu rada lica sa invaliditetom ostvaruju se bez vođenja posebnog postupka. Ovo iz razloga što poslodavac ima obavezu da svim zaposlenima, pa samim tim i licima sa invaliditetom, obezbijedi sva prava koja zaposleni na osnovu pozitivno-pravnih propisa ostvaruju po osnovu rada. Ova prava su prema Ustavu Crne Gore86 neotuđiva i neprenosiva, što znači da se ne mogu uskratiti ni jednom zaposlenom, niti se mogu prenijeti na drugo lice87. Osim toga, Ustavom je predviđeno pravo svakog lica na jednaku zaštitu svojih prava. Svakome se jemči pravo na žalbu ili drugo pravno sredstvo protiv odluke kojom se rješava o njegovom pravu ili na zakonu zasnovanom interesu. Shodno važećim propisima, o pravima zaposlenih u prvom stepenu odlučuje poslodavac, s tim što zaposleni koji smatra da mu je poslodavac povrijedio prava iz rada i po osnovu rada ima pravo da podnese zahtjev za preispitivanje odluke, nakon čega poslodavac u roku od 15 dana donosi konačnu odluku. Odluka poslodavca o pravima zaposlenih, shodno načelu pismenosti se donosi u pisanoj formi, i mora sadržati obrazloženje i pouku o pravnom lijeku. Pozitivnim propisima su predviđeni i eksterni oblici zaštite prava zaposlenih, i to pred nadležnim sudom, Agencijom za mirno rješavanje radnih sporova i Inspekcijom rada. Zaposleni imaju pravo da pokrenu spor pred nadležnim sudom protiv svake konačne odluke kojom je odlučeno o njihovom pravu iz rada i po osnovu rada. Za sporove iz radnih odnosa nadležni su redovni, tj. osnovni sudovi, dok se zaštita prava iz socijalnog osiguranja ostvaruje u upravnom sporu. Kada su u pitanju sporovi povodom prava iz radnog odnosa, sudovi prije svega utvrđuju zakonitost odluke poslodavca. Načelo zakonitosti posebno je važno u sporovima povodom odluke o prestanku radnog odnosa. Osim ovog načela, u sporovima iz radnih odnosa redovni sudovi primjenjuju i načelo pune jurisdikcije, i to u slučaju da su predmet spora materijalna potraživanja iz radnog odnosa, ili ona potraživanja koja su nastala povodom rada. Pored zaštite prava pred sudom, lica sa invaliditetom zaštitu svojih prava iz radnog odnosa mogu obezbijediti i u alternativnom postupku, koji je regulisan

86(‘’Sl. list CG’’, br. 1/07) 87Opširnije vidjeti: N. Tintić,op. cit., str. str. 99.

77


Zakonom o mirnom rješavanju radnih sporova88. Ovaj zakon se odnosi kako na rješavanje individualnih89, tako i kolektivnih radnih sporova90. Zakon predviđa da u slučaju individualnih radnih sporova angažuje arbitar, koji donosi rješenja o predmetu spora u roku od 30 dana od dana otvaranja rasprave. Dok traje postupak pred arbitrom rokovi za pokretanje postupka pred nadležnim sudom ne teku. Takođe, strane se mogu sporazumjeti da i u toku sudskog postupka pokrenu postupak pred arbitražom. Postupak se završava donošenjem rješenja, koje postaje pravosnažno i izvršno danom dostavljanja stranama u sporu, a ako je u rješenju određeno da se radnja koja je predmet izvršenja može izvršiti u ostavljenom roku, rješenje postaje izvršno istekom tog roka. Protiv rješenja arbitra se ne može uložiti žalba, ali se može podnijeti tužba za poništaj kod nadležnog suda. Do poništaja rješenja arbitra može doći ako se dokaže: da sporazum o određivanju arbitra nije bio zaključen ili nije bio punovažan; odnosno ako strana u sporu nije bila sposobna da zaključi sporazum o određivanju arbitra; ako su postojali uslovi za izuzeće arbitra; ako strana u sporu nije bila uredno obaviještana u pokretanju postupka pred arbitrom ili joj je na nezakonit način bilo onemogućeno da raspravlja pred arbitrom; kao i u slučaju da se rješenje arbitra odnosi na spor koji nije predviđen sporazumom o određivanju arbitra.Povodom zaštite svojih prava svi zaposleni, pa samim tim i lica sa invaliditetom mogu se obratiti Inspekciji rada, koja ima široka ovlašćenja i značajno doprinosi zaštiti pojedinačnih prava zaposlenih. Inspekcijski organi vrše nadzor nad primjenom zakona i drugih propisa iz oblasti rada, kao i primjenu opših akata poslodavca i poštovanje ugovora o radu. Ovaj nadzor vrši resorno ministarstvo preko inspektora rada i drugih organa, u skladu sa zakonom. U vršenju svojih ovlašćenja inspekcijski organi mogu podnijeti zahtjev za pokretanje prekršajnog postupka protiv poslodavca koji je postupao suprotno propisima kojima se uređuju prava zaposlenih. Osim toga, inspekcijski organi imaju i neka posebna ovlašćenja u pogledu zaštite prava iz radnog odnosa. Tako, inspektor rada svojim rješenjem može odložiti izvršenje konačne odluke poslodavca do donošenja pravosnažne odluke suda. Međutim, inspektor rada ima ovo ovlašćenje samo uz uslov da mu se zaposleni obratio zahtjevom i da je prethodno pokrenuo postupak za zaštitu prava pred nadležnim sudom. Pri tome, važno je napomenuti da žalba poslodavca protiv odluke inspektora rada nema suspenzivno dejstvo, odnosno njome se ne

88(’’Sl. list Crne Gore’’, br. 16/07) 89Individualnim radnim sporom, u smislu ovog zakona, smatra se spor koji nastaje iz rada i po osnovu rada, a stranom u individualnom sporu, u smislu ovog zakona, smatra se zaposleni i poslodavac. 90Kolektivnim radnim sporom, u smislu ovog zakona, smatra se spor povodom zaključivanja, izmjena i dopuna ili primjene kolektivnog ugovora, ostvarivanja prava na sindikalno organizovanje i štrajk.

78


odlaže izvršenje rješenja inspektora rada. U ovom slučaju žalba poslodavca ima devolutivno dejstvo, odnosno njome se zasniva nadležnost višeg organa uprave da odlučuje po uloženoj žalbi. Osim toga, protiv konačnog rješenja inspektora rada po zahtjevu za odlaganje izvršenja konačne odluke poslodavca ne može se voditi upravni spor. U postupcima za zaštitu prava iz radnog odnosa lica sa invaliditetom, postoji mogućnost angažovanja sindikata. Sindikat, kao profesionalna i strukovna organizacija radnika ima značajnu ulogu, kako prlikom utvrđivanja pojedinačnih prava zaposlenih, tako i u postupcima povodom zaštite povrijeđenih i ugroženih prava. Pri tome, sindikat ima značajnu ulogu kako u postupcima koji se vode kod poslodavca, tako i u postupcima koji se vode pred nadležnim organima za zaštitu prava. Posebno važnu ulogu sidikat ima u postupku zaštite prava pred sudom, kada se može javiti u ulozi punomoćnika zaposlenog. Međutim, u ovom slučaju predstavnik sindikata se može kretati samo u granicama datog punomoćja, pri čemu mora voditi računa o najboljim interesima zaposlenog. Osim toga, zaposleni u toku trajanja postupka pred sudom može otkazati dato punomoćje, ukoliko nije zadovoljan načinom na koji predstavnik sindikata štiti njegova prava i interese, i tako sam nastaviti spor.

79


ZAKLjUČAK

Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom je pretpostavka za njihovo uključivanje u društvene tokove. To je pravo koje lica sa invaliditetom imaju bez obzira na vrstu, stepen i uzrok invaliditeta. Pored profesionalnog osposobljavanja, socijalna integracija lica sa invaliditetom ne može se obezbijediti bez njihovog zapošljavanja. Putem zapošljavanja lice sa invaliditetom zadovoljava elementarnu ljudsku potrebu - da živi od vlastitog rada. Međutim, u situaciji kada postoje visoke stope nezaposlenosti, ovaj uslov je teško obezbijediti. Ovo iz razloga što lica sa invaliditetom nijesu u mogućnosti da na tržištu radne snage ravnopravno ‘’konkurišu’’ radi zapošljavanja. Zbog velikog broja lica sa invaliditetom i posledica do kojih dovodi invalidnost, pitanje zaštite njihovih prava je postalo ozbiljan problem svjetskih razmjera. Ipak, međunarodnoj zaštiti lica sa invaliditetom pristupilo se sa izvjesnim zakašnjenjem u poređenju sa drugim marginalizovanim društvenim grupama. Međunarodno pravo dugo vremena nije prepoznavalo potrebu i značaj posebne zaštite ovih lica. Smatralo se da su postojeći ugovori o ljudskim pravima dovoljno široki da mogu pružiti odgovarajuću zaštitu svim pojedincima bez ikakvog razlikovanja. Danas je pitanje zaštite prava koja uživaju lica sa invaliditetom sastavni dio diskursa o ljudskim pravima uopšte. Kako sprecifičnosti koje se odnose na ovu kategoriju stanovništva u realizaciji njihovih elementarnih prava podrazumijevaju aktivnu ulogu državnih organa, to se kao pretpostavke za kvalifikaciju jednog društva kao demokratskog traži i odgovarajući nivo zaštite prava koja uživaju lica sa invaliditetom. Propisi donijeti u okvirima Međunarodne organizacije rada i Evropske unije u ovoj oblasti naglašavaju potrebu novog pristupa u skladu sa socijalnim modelom invalidnosti. Socijalni model usmjeren je između ostalog i na prepoznavanje i uklanjanje različitih barijera koje sprečavaju lica sa invaliditetom da potpuno participiraju u svim aspektima društvenog života. Kada su u pitanju profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom, u okviru Evropske unije su usvojene brojne direktive o sprečavanju diskriminacije, sa ciljem sprečavanja diskriminacije lica sa invaliditetom i drugih ugroženih grupa u pomenutim oblastima. Najznačajnija novina u zakonodavstvima zemalja Evropske unije jeste definisanje principa ‘’razumne akomodacije’’ na radnom mjestu, koji predstavlja važan faktor u zapošljavanju i zadržavanju radnog mjesta za svakog radnika sa invaliditetom.U procesu pridruživanja Evropskoj uniji Crna Gora prolazi kroz razdoblje intezivnih reformi. Ovaj proces podrazumijeva ispunjenje određenih zahtjeva pravne, političke i ekonomske prirode. Jedna od ključnih oblasti koja se mora urediti je i oblast

80


ljudskih i manjinskih prava. Pored toga, u skladu sa pozitivnom praksom evropskih zemalja, potrebno je dalje unapređivati sistem koji uređuje status populacije lica sa invaliditetom, koji se posmatra kroz socijalni model invalidnosti, što predstavlja primarni pravac po kome se uređuju sva dokumenta evropskih institucija, koja na posredan ili neposredan način regulišu položaj ovih osoba.

LITERATURA:

Opšta literatura i publikacije:

1. Lubarda, Branko, Evropsko radno pravo, CID, Podgorica, 2004;2. Lubarda, Branko i dr., Kompatibilnost prava i prakse Srbije i Crne Gore sa

izmenjenom Evropskom socijalnom poveljom, Podgorica, 2005;3. Pešić, Vladimir, Evropska unija i lica sa invaliditetom, Friedrich Ebert Stiftung

i Narodna kancelarija predsednika Republike, Beograd, 2006;4. Samuel, Lenia, Fundamental social rights, Case law of the European Social

Charter, Second edition,2005;5. Stojkova, Žaneta, Megunarodni normi i standardi za licata so hendikep, Polio

Plus, Skopje, 2004;6. Tatić, Damjan, Međunarodni akti o pravima osoba sa invaliditetom, Beograd,

2003;7. Turčinović, Filip, Pravo Evropske unije, Megatrend univerzitet primijenjenih

nauka, Beograd, 2005;8. Šunderić, Borivoje, Pravo Međunarodne organizacije rada, Beograd, 2001;9. Vocational rehabilitation and Employment of Disabled Persons, International

Labour Office, Geneva, 1998;10. Managing disability in the workplace, International Labour Office Geneva,

2002

Propisi:

1. Ustav Crne Gore (“Sl.list CG’’, br. 1/07);2. Zakon o radu (“Sl. list CG’’, br. 49/08...26/10);3. Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom

(“Sl.list CG, br. 49/08; 73/10);4. Zakon o zapošljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja od nezaposlenosti

(“Sl.list CG”, br. 14/2010);5. Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju (“Sl. list RCG”, br. 64/02,

49/07, “Sl. list CG”, br. 45/10, 73/10, 40/11);6. Zakon o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim potrebama (“Sl. list

RCG”, br. 80/04, “Sl. list Crne Gore”, br. 45/10);7. Zakon o socijalnoj i dječjoj zaštiti (“Sl. list RCG”, br. 78/05 i “Sl. list CG”,

br. 78/05,40/11);

8. Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata (“Sl.list C G”, br. 51/08, 40/10,34/11, 40/11, 47/11)

9. Zakon o kretanju lica sa invaliditetom uz pomoć psa pomagača (“Sl. list CG”,br. 76/09, 40/11);

10. Zakon o zdravstvenom osiguranju (“Sl. list RCG”, br. 39/04, 23/05, 29/05 i “Sl. List CG”, br. 12/07, 13/07, 73/10, 40/11)

11. Zakon o zdravstvenoj zaštiti (“Sl.list RCG”, br. 39/04 i “Sl.list Crne Gore”, br.14/10, 73/10, 40/11)

12. Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju (“Sl.list RCG”, br. 54/03 ….47/07 i “Sl. list Crne Gore”, br. 12/07..40/11)

13. Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima (“Sl.list RCG”, br. 78/06, 14/07 i “Sl. list Crne Gore”, br. 73/10, 40/11)

14. Zakon o mirnom rješavanju radnih sporova (“Sl.list CG’’, br.16/07,53/11)15. Pravilnik o posredovanju pri zapošljavanju (“Sl. list RCG”, br. 52/02)16. Pravilnik o pripremi za zapošljavanje (“Sl. list RCG”, br. 52/02, 01/04, “Sl.

list CG”, br. 27/09, 10/10)17. Pravilnik o uslovima i kriterijumima za utvrđivanje preostale radne

sposobnosti i mogućnosti zaposlenja (“Sl. list CG’’ br. 54/09.)18. Opšti kolektivni ugovor (“Sl. list RCG”, br. 01/04… 24/06, “Sl. list CG”,

br. 65/10)

Korišćeni sajtovi:

1. http://www.un.org./ (The United Nations)2. http://www.europa.eu.int./ (European Commission)3. http://www.europarl.eu.int/ (European Parlament)4. http://www.un.org/esa/socdev/enable/(The World Programme of

Action Concerning Disabled Persons)5. http://www.viewsahead.org (European Employment Strategy)6. http://www.madriddeclaration.org (Madrid Declaration)7. http://www.hso.se/ (The Swedish Disability Federation)8. http://www.un.org./esa/socdev/enable/dissre00.htm

(The United Nations Standard Rules on the Equalization of Opportunities for People with Disabilities)

9. http://www.edf-feph.org (European Disability Forum - EDF)10. http://www.zzzcg.org (Zavod za zapošljavanje Cne Gore)

Unija poslodavaca Crne Gore (UPCG)IX Crnogorske brigade br. 1181 000 Podgorica, Crna Gora

T: +382 20 209 250F: +382 20 209 251

E: [email protected]: www.poslodavci.org

International Labour Organization (ILO)Bureau for Employers’ Activities

Mozsár u. 14.1066 Budapest, Hungary

T: :+41 (0)22 799 77 48F: :+41 (0)22 799 89 48

E: [email protected]: www.ilo.org/actemp

Austrian Development Agency (ADA)Zelinkagasse 2

1010 Vienna, AustriaT: +43 (0)1 90399 - 0

F: +43 (0)1 90399 - 1290E: [email protected]: www.ada.gv.at

Brošura “Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom prema međunarodnim standardima i propisima u Crnoj Gori“ publikovana je su u saradnji Unije poslodavaca Crne Gore (UPCG) i Međunarodne organizacije rada (ILO), uz finansijsku podršku Austrijske razvojne agencije (ADA).

Naslov: Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa invaliditetom prema međunarodnim standardima i propisima u Crnoj Gori

Autor:Prof.dr Vesna Simović

Izdavač / Publisher:Unija poslodavaca Crne Gore (UPCG)ul. IX crnogorske brigade br. 1181000 PodgoricaCrna Gora T: +382 (0)20 209 250 F: +382 (0)20 209 251M: [email protected] W: www.poslodavci.org

Za izdavača:Suzana Radulović

Urednik:UPCG

Tehnička priprema:Atel d.o.o.

Štampa:Atel d.o.o.

Tiraž:1.000

Mjesto i datum publikovanja:Podgorica, novembar 2011.

ZAHVALNOST:

Unija poslodavaca Crne Gore (UPCG), kao institucija, iskazuje punu zahvalnost svim akterima uključenim u poslove pripreme i publikovanja ove brošure.

Posebnu zahvalnost izražavaju prema kancelariji Međunarodne organizacije rada (ILO) u Budimpešti i Austrijskoj razvojnoj agenciji (ADA), a nadasve cijenjenoj gospođi Anne Knowles iz ILO koja je pravovremeno shvatila potrebu za publikacijom koja se bavi tematikom zapošljavanja lica s invaliditetom. Time je dala podršku daljim naporima Crne Gore u procesima pridruživanja EU, te istovremeno potvrdila i nesumnjivu privrženost naporima UPCG i stručnih lica u Generalnom sekreterijatu UPCG na realizaciji problema koji, kao izazovi, moraju biti realizovani do trenutka dobijanja punopravnog članstva Crne Gore u EU.

Documents

Profesionalna rehabilitacija i zapošljavanje lica sa ...radnopravo.yolasite.com/resources/Profesionalna rehabilitacija NOV 2011.pdf · jednakosti i zabrana diskriminacije u ostvarivanju