PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE

UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Na upośledzenie umysłowe składają się dwa komponenty:

1) funkcjonowanie intelektualne jest znacznie niższe od przeciętnego i pojawia się we wczesnych latach

życia,

2) znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań społecznych.

Przedziały ilorazów inteligencji są tak duże, że różnice między dziećmi górnej i dolnej granicy przedziałów są

znaczne ze względu na dynamikę rozwoju i maksymalne możliwości (pułap rozwoju).

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

Różnice pomiędzy dziećmi upośledzonymi umysłowo dotyczą możliwości w zakresie rozwoju procesów:- poznawczych,- percepcyjnych,- emocjonalnych, jak również umiejętności społecznych.

Częściej u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie występują:

- wady wzroku i słuchu,- ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym (myślenie ich związane jest z konkretnymi sytuacjami dostępnymi we własnym doświadczeniu), - obniżenie ciekawości poznawczej, dociekliwości, - osłabienie koncentracji uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas, co utrudnia im realizację dłuższych zadań.

Trudności w uczeniu się spowodowane są również różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi

i dodatkowymi zaburzeniami procesów psychicznych.

J.Pilecka: „we współczesnej psychologii bardzo mocnopodkreśla się, podobieństwo przebiegu

psychomotorycznego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną

przyjmując następujące założenia:

1) dzieci upośledzone umysłowo przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co zdrowe, jednak

w znacznie wolniejszym tempie i nie zawsze w pełni realizują swój potencjał rozwojowy,

2) charakteryzują się podobną strukturą inteligencji , na określonych poziomach rozwoju reagują w podobny sposób, jak dzieci z normą intelektualną na bodźce środowiskowe”. (Pilecka, 1998, s. 9)

POZIOM UPOŚLEDZENIA

LEKKI UMIARKOWANY ZNACZNY GŁĘBOKI

maksymalny poziom rozwoju

umysłowego

w wieku 15 – 21 lat osiąga wiek inteligencji 8 – 12 lat

w wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7 – 8 lat

w wieku 8 – 10 lat osiąga wiek inteligencji do 3 lat

osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5 – 6 lat

nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie

maksymalny poziom dojrzałości

społecznej

17 lat 10 lat 7 – 8 lat 4 lata

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM

Informacje ogólne:

Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 55 do 69 (skala Wechslera)• 52 – 67 - WHO

Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 12 -letniego dziecka.

Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom 17 – latka.

(Kirejczyk, 1981)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM

Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji (tu: u.u. w stopniu lekkim), w podobnym wieku i poziomie dojrzałości

społecznej, „ cechują się wielką różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności i umiejętności.

Jedne dzieci mają kłopoty z analizą i syntezą słuchową, inne wykazują braki w zakresie percepcji wzrokowej.

Są dzieci, które mają kłopoty z koncentracją uwagi, z zaburzoną pamięcią.

Dzieci różnią się między sobą zdolnościami manualnymi, różne jest bowiem u różnych dzieci upośledzenie

koordynacji wzrokowo – ruchowej rzutującej na precyzję wykonywanych ruchów”.

(Kosmowska, 1999, s. 8)

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM W OBRĘBIE

POSZCZEGÓLNYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH:

• rozwój dziecka upośledzonego umysłowo przebiega przy zaburzonym funkcjonowaniu układu nerwowego,

• różnią się od zdrowych rówieśników o takim samym wieku inteligencji:

a) upośledzeniem różnych rodzajów percepcji, b) mają gorszą pamięć logiczną – bezpośrednią i trwałą, c) mniejszą trwałość i podzielność uwagi dowolnej, d) uboższy zasób słów, dotyczy to zwł. mowy czynnej, e) u większości dzieci rozpoczynających naukę: niewłaściwa

artykulacja (dyslalie), agramatyzmy,

PAMIĘĆ: • nie ma różnic w pamięci mechanicznej, skojarzeniowej bezpośredniej i trwałej,

MYŚLENIE: • nie ma różnic między dzieckiem zdrowym a upośledzonym w przechodzeniu do kolejnych etapów rozwoju myślenia;

ALE: u dzieci upośledzonych rozwój myślenia przebiega w wolniejszym tempie, zatrzymuje się w stadium tzw. operacji konkretno – obrazowych, w związku z czym: nie rozumieją pojęć abstrakcyjnych, nie ujmują pojęć na poziomie uogólnionym; ich wnioskowanie jest zaburzone;

MYŚLENIE:

• najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, prostych sytuacjach życiowych, • dobre wyniki osiągają w rozumowaniu na materiale konkretnym, upośledzona zdolność do myślenia abstrakcyjnego, • brak samodzielności w myśleniu, • duże trudności w syntetycznym ujmowaniu zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczne całości (ubóstwo wnioskowania i sądów), • małe zdolności kombinacyjne, • z wielką trudnością tworzą pojęcia, ich wyobrażenia są więc raczej odtwarzane, • uboga wyobraźnia twórcza,

MYŚLENIE – cd.: • nie rozumieją wielu słów, zwł. określających przedmioty oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska,• mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób, • często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami; powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków.

SPOSTRZEGANIE: - niedokładne, - wolne, - ma węższy zakres w stosunku do spostrzegania dzieci w normie intelektualnej.

ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY: jest zaburzony, opóźniony.

• dopiero pod koniec 1 roku życia dziecko potrafi samodzielnie siedzieć;• jeszcze w wieku 2 lat ruchy dziecka są mało precyzyjne i nieskoordynowane. WRAŻLIWOŚĆ I POWINNOŚĆ MORALNA:u dzieci lekko upośledzonych umysłowo - w porównaniu z dziećmi o prawidłowym rozwoju umysłowym - występuje mniejsza wrażliwość i powinność moralna (Kostrzewski, 1981).

Pomimo tego, w codziennych kontaktach z bliskimi osobami, przejawiają dużą potrzebę więzi uczuciowej, cierpią z powodu braku akceptacji, cieszą się, gdy są nagradzane i obdarowane serdeczną aprobatą (Maciarz, 1992).

SFERA EMOCJONALNA:• chwiejność emocjonalna,• niedokształcenie uczuciowości wyższej, mniejsza wrażliwość, • nadmierna zależność, • problem z trafnym odczytywaniem uczuć innych osób, • impulsywność, niepokój,• niska samoocena / brak realnej oceny własnej osoby, • trudności z samokontrolą, • gdy czują się zagrożone, reagują w sposób patologiczny, stąd często można u nich obserwować zachowanie niewspółmiernie gwałtowne w stosunku do bodźca, które je wywołał (zachowania agresywne, impulsywne / wycofanie się, apatia)• sugestywność, • lepkość emocjonalna (Wyszyńska, 1987; Kruk- Lasocka, 1994)

INNE:

• nadmiernie ruchliwe, z oznakami nadmiernego zmęczenia, • zwolnione tempo pracy, • brak samodzielności, pomysłowości, przemyślanego planu działania, • są wrażliwe na pochwałę, co pozwala na zaangażowanie w pracę przez nich wykonywaną, • zdolne do uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji zachowań społecznie pożądanych, • trudności z przystosowaniem się do życia społecznego m.in. z powodu: przejawianych nieadekwatnych reakcji emocjonalnych oraz niskiego poziomu empatii.

(Giryński, 1989; Kosmowska, 1999)

NAUKA W SZKOLE:

trudności w opanowaniu technik szkolnych, z wykonaniem rysunków, prac ręcznych, problem z ćwiczeniami fizycznymi, co wynika m.in. z:a) zaburzonej orientacji przestrzennej,b) zaburzonej lateralizacji,c) obniżonej funkcji analizatora wzrokowego / słuchowego,d) zaburzonej dynamiki procesów emocjonalnych (zbyt

powolne / pobudzone), e) zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, f) zaburzeń dot. rozwoju mowy, g) braku motywacji do nauki, h) zaburzeń dot. motoryki, koordynacji wzrokowo –

ruchowej. (Kosmowska, 1999)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM

Informacje ogólne:

Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 40 do 54 (skala Wechslera).• 36-51 – WHO

W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat.

Pod względem dojrzałości społecznej max. osiągają poziom 10 – latka.

(Kirejczyk, 1981)

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM W OBRĘBIE

NASTĘPUJĄCYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH:

PROCESY ORIENTACYJNE – SPOSTRZEGANIE:

-obniżona sprawność spostrzegania,- spostrzeganie cech konkretnych,- trudności w odróżnianiu cech ważnych.

UWAGA:

- trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, - dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych i na interesujących przedmiotach, - dominacja uwagi mimowolnej.

MOWA: znacznie opóźniony rozwój mowy- pojedyncze wyrazy dopiero ok. 5 r. ż., proste zdania – ok. 7 r.ż. - posługiwanie się prostymi zdaniami, - liczne agramatyzmy, - często wadliwa, niewyraźna wymowa, - ograniczony zasób słownictwa, - brak pojęć abstrakcyjnych.

MYŚLENIE: - słabo rozwinięte myślenie pojęciowo-słowne, - myślenie ma charakter konkretno-obrazowy, - upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe, - bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, - brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli, - definicje pojęć poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony lub „przez użytek”.

NAUKA:

- mogą opanować elementy nauki czytania, pisania i liczenia w klasach – zespołach edukacyjno – terapeutycznych (dawniej zwanych potocznie „klasach życia”),

- mogą być przyuczane do wykonywania prostych czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem obsługiwać proste urządzenia i maszyny (praca w zakładach pracy chronionej).

PROCESY WYKONAWCZE – MOTORYKA: poważnie opóźniony rozwój ruchowy:- siadanie w 2 r. ż., chodzenie w 3 r. ż.,- dość dobre radzenie sobie z samoobsługą, - możliwość wykonywania prostych czynności zawodowych pod nadzorem, - ruchy mało precyzyjne, - wolne tempo czynności ruchowych.

PROCESY EMOCJONALNO – MOTYWACYJNE, DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA: - wrażliwość emocjonalna, - głębokie przywiązanie do wychowawców, - słaba kontrola nad emocjami, popędami, dążeniami,- nie są do końca samodzielne i niezależne.

(Kirejczyk, 1981; Kostrzewski, 1981; Lovaas 1993; Bożyszkowska, 1993)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM Informacje ogólne:

Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 25 do 39 ( skala W. Wechslera)• 20-35 – WHO

Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 6-letniego dziecka.

Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 8-letniego.

(K. Kirejczyk, 1981).

SPOSTRZEGANIE:

- poważnie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania, - niedokładne, - ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów.

KONCENTRACJA UWAGI: poważnie zaburzona

- koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą, - dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej.

ZAPAMIĘTYWANIE: znacznie utrudnione- zakres pamięci jest znikomy, - mała trwałość pamięci, - potrafi zapamiętać tylko najprostsze układy na rytmice, - osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12 sylabowe, 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia.

MOWA: rozwój mowy głęboko opóźniony - pojedyncze wyrazy wypowiada dopiero się w wieku szkolnym, - często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami lub jednym wyrazem, - niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki, - mowa jest bełkotliwa, - ma minimalny zasób słownictwa.

MYŚLENIE :

- jedynie sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu, - głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo – słowne.

ROZWÓJ RUCHOWY: głęboko upośledzony

- siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym,- może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą – wymaga to jednak dłuższego ćwiczenia,- poważnie upośledzona jest motoryka rąk.

SFERA EMOCJONALNA I DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA:- zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny,- nie kontrolują emocji i popędów, - są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą

NAUKA: - charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa, - mogą funkcjonować w zespołach edukacyjno – terapeutycznych, dzięki którym potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów, - nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.

(Kirejczyk, 1981; Sękowska, 1983; Doroszewska, 1989; Dykcik, 1997; Sowa, 1997)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM

Informacje ogólne:

Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 0 do 24 (skala W. Wechslera). • 0-19 - WHO

Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie.

Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata.

Zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki i pielęgnacji.

(K. Kirejczyk, 1981).

SFERA POZNAWCZA, MOTORYCZNA, EMOCJONALNA, SPOŁECZNA:- bardzo zaburzone procesy orientacyjne, - głęboko zaburzone spostrzeganie, - niektóre dzieci nie są w stanie skoncentrować wzroku na przedmiocie, reagują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm, - u niektórych brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej, - niemożliwe jest zapamiętywanie i uczenie się, - niewykształcona mowa, opanowują 2 – 3 wyrazy i rozumieją kilka prostych poleceń, - zdolne do opanowania chodzenia, ruchy są automatyczne, stereotypowe, nie służą wykonaniu czynności, - zdolne są do wyrażania prostych emocji, najczęściej jednak występuje u nich brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności.

DODATKOWE INFORMACJE dot. dzieci u.u.w stopniu głębokim

• pierwsze miesiące życia dziecka - obserwuje się u nich: a) niezwykłą bierność i apatię b) lub odwrotnie - niespokojne zachowanie – złe samopoczucie, krzyk, problemy ze snem i jedzeniem;c) zaburzenia w reakcjach emocjonalnych, np. brak uśmiechu na widok bliskich osób w końcu pierwszego kwartału życia, oraz znaczne opóźnienia w zdobywaniu umiejętności motorycznych, tj. mała ruchliwość, unoszenie i trzymanie głowy, zmiany pozycji ciała z pleców na bok lub brzuch, opóźnione siadanie i wstawanie po pierwszym roku życia;

• liczne zniekształcenia szkieletowe, które dodatkowo utrudniają przyjęcie prawidłowej postawy ciała i mogą prowadzić do uniemożliwienia poruszania się;

• zaburzenia precyzji ruchów, koordynacji wzrokowo- ruchowej oraz słuchowo-ruchowej;

• różnego rodzaju niedowłady, zburzenia napięcia mięśniowego, porażenia, natręctwa ruchowe oraz ogólna niezborność ruchowa;

• u dzieci w wieku przedszkolnym z głębokim upośledzeniem obserwuje się bardzo ograniczoną zdolność funkcjonowania sfery zmysłowo – ruchowej;

• w wieku szkolnym (od 6 do 21 lat) istnieje pewien rozwój sfery ruchowej, lecz nie udaje się osiągnąć osobistej samodzielności;

• wiek dojrzały charakteryzuje się u osób z głębokim upośledzeniem brakiem mowy czynnej, czasami ogranicza się ona do prostych dwuwyrazowych wypowiedzi;

• na każdym etapie rozwoju wymagają stałej opieki i pomocy, choć zdarzają się przypadki minimalnej zaradności społecznej w wieku dojrzałym;

• często wpadają w złość, która przybiera różnego rodzaju formy: krzyk, bicie, drapanie, rzucanie się na ziemię, przewracanie przedmiotów; wybuchy mogą mieć krótkotrwały charakter lub trwać całymi dniami; często u źródeł tych ataków leży niemożność zrozumienia takiej osoby przez otaczających ludzi;

• przejawiają zachowania autostymulacyjne, które mogą przebierać charakter wizualny, słuchowy i dotykowy; pojawiają się one w sytuacji, kiedy dziecko nie otrzymuje odpowiedniej dawki stymulacji; prawdopodobnie służy to utrzymaniu przy życiu sytemu nerwowego, który musi być pobudzany;

• stereotypie ruchowe, które są wynikiem niedojrzałość OUN – charakterystyczne zaburzenia w sferze ruchowej, np. kiwanie się - jest źródłem przyjemności, zmniejsza napięcie wywołane przez niezaspokojoną potrzebę ruchową; może ono zastępować płacz i ucieczkę w sytuacjach lękotwórczych i frustracyjnych;

• nadwrażliwość na bodźce słuchowe;

• spostrzegają niewiele elementów;

• nieumiejętność unikania fizycznych niebezpieczeństw;

• nie zawsze sposób wyrażania swoich potrzeb i uczuć jest właściwie i adekwatnie odbierany przez otoczenie; nie we wszystkich sytuacjach komunikacja otoczenia jest zrozumiała dla dziecka, które ma trudności w odbieraniu wrażeń słuchowych, a te z kolei wywierają ogromny wpływ na rozumienie przez niego mowy;

(Garlicki, 1978; Olechnowicz, 1979; Pileccy, 1998; Orkisz i in. 2000)

Epidemiologia upośledzenia umysłowego. Wskaźniki i ich rodzaje uwzględnione w badaniach

epidemiologicznych. Dane epidemiologiczne a planowanie służb na rzecz opieki i rewalidacji

upośledzonych umysłowo.

• Upośledzenie umysłowe z epidemiologicznego punktu widzenia jest najliczniejszą przyczyną niepełnosprawności dzieci i młodzieży.

Dotyczy ono 60-70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce.

• Osoby upośledzone umysłowo stanowią od 1 do 3 procent ogólnej populacji.

Rozpowszechnienie upośledzenia umysłowego

STOPIEŃ UPOŚLEDZENIA WARTOŚĆ ILORAZU

INTELIGENCJI(wg Wechslera)

WYSTĘPOWANIE W POPULACJI U.U.

Lekki 55 - 69 80 %

Umiarkowany 40 - 54 12 %

Znaczny 25 - 39 7 %

Głęboki 0 - 24 mniej niż 1 %

Epidemiologia upośledzenia umysłowego jest dziedziną wiedzy , która zajmuje się badaniem rozpowszechnienia w populacji różnego rodzaju zaburzeń i czynników, które decydują o tym rozpowszechnieniu.

Posługuje się 2 wskaźnikami :

1) Zapadalność – określa liczbę nowych przypadków danego zaburzenia występujących w populacjach

w ciągu roku. 2) Rozpowszechnienie – określa liczbę wszystkich przypadków danego zjawiska występujących w określonej jednostce czasu bądź w danym momencie.

• Wszystkie wskaźniki wyraża się w stosunku do liczby populacji np. na 1 tysiąc mieszkańców. • Najczęściej stosowany wskaźnik w odniesieniu do upośledzenia umysłowego, to wskaźnik rozpowszechnienia.

• Wskaźniki epidemiologiczne upośledzenia umysłowego zależą od bardzo wielu czynników, m.in. od przyjętej definicji upośledzenia.

• Innym źródłem zmienności w badaniach epidemiologicznych jest różnica stosowanych metod.

• Wskaźnik rozpowszechnienia zależy od czynników natury biologicznej i społecznej.

Czynniki biologiczne :- stan zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka; • im lepszy stan zaspokojenia potrzeb biologicznych, tym mniej zaburzeń.

Czynniki społeczne: - problem tolerancji społecznej w stosunku do upośledzenia umysłowego jako zjawiska i osób dotkniętych tym z zjawiskiem.

• Na przykładzie osób z upośledzeniem w stopniu lekkim. Zapadalność nie zależy od płci.

W szkołach masowych: - chłopcy -51,7%, - dziewczynki-48,3%, na poziomie urodzeń jest lekka przewaga chłopców, ale potem to się wyrównuje.

W szkołach specjalnych: - chłopców – 62,9%, - dziewczynek 37,1 %. ogromne zróżnicowanie.

• Na poziomie zapadalności nie ma różnic, ale w rozpowszechnieniu są.

PARADOKS DOTYCZĄCY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Polega on na tym, że w większości społeczeństw wskaźnik

rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego dzieci w wieku obowiązku szkolnego wynosi 2-3%, jeśli natomiast

badać ten wskaźnik w całej populacji, uzyskuje się wynik około 1%.

Ta rozbieżność wskaźników związana jest z faktem, że większość lekko upośledzonych umysłowo,

którzy w szkole mają trudności z opanowaniem programu normalnego i mogą wymagać szkolenia specjalnego,

po osiągnięciu dojrzałości mogą funkcjonować na poziomie pogranicza upośledzenia w stopniu lekkim

i normy i „wtapiać się” w populację generalną.

(Kostrzewski, Wald, 1981; Gustavsson, 1997; Kościelska, 2000; Wyczesany 2002)

LITERATURA:

H. Bożyszkowska(red.)(1993). Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa WSiP.

J. Doroszewska (1989). Pedagogika specjalna. T. I i II. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź Ossolineum.

W. Dykcik (red.) (1997). Pedagogika specjalna. Poznań Wyd. UAM.

R. Garlicki (1978). Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w różnych stopniach według wieku metrykalnego w: J. Dziedzic. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla upośledzonych umysłowo. Warszawa WSiP.

A. Gustavsson (red.) (1997). Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Warszawa Wyd. Żak.

A. Giryński (1989). Funkcjonowanie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w rolach społecznych. Warszawa Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.

K. Kirejczyk (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe-pedagogika. Warszawa PWN.

B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona Metodą Dobrego Startu. Scenariusze zajęć dla klas I-IV szkoły specjalnej. Warszawa WSiP.

J. Kostrzewski, I. Wald (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym w: K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. Warszawa PWN.

R. Kościelak (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa PWN.

M. Kościelska (2000). Oblicza upośledzenia. Warszawa PWN.

J. Kruk – Lasocka (1994). Autyzm a oligofrenia. Szkoła Specjalna nr 4, s. 195 – 200.

I. O. Lovaas (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz. Warszawa WSiP.

A. Maciarz (1992). Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa WSiP.

M. Orkisz, M. Piszczyk, A. Smyczek, J. Szwiec (red.) (2000). Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. Warszawa CPM-PN.

W. Pilecka, J. Pilecki (1998). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności ruchowej w: (red.) W. i J. Pileccy. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Kraków WSP.

Z. Sękowska (red.) (1983). Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo. Lublin UMCS 1983.

J. Sowa (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów Wydawnictwo Oświatowe FOSZE.

J. Wyczesany ( 2002). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia. Kraków Impuls.

A. Wyszyńska (red.) (1987). Psychologia defektologiczna. Warszawa PWN.