UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I EDUKIMIT

PROGRAMI PARASHKOLLOR

PUNIM DIPLOME

Institucioni parashkollor si faktor i edukimit moral dhe qytetar

Mentorja: Studentja:

Dr.sc.Venera Vala-Këndusi Afërdita Gjikolli

Gjakovë, 2019

Falënderime

Falënderimet e mia të para shkojnë për familjarët, të cilët më përkrahën gjatë gjithëkësaj

periudhe katërvjeçare të studimeve.

Një falënderim i veçantë shkon për udhëheqësen time të këtij punimi, profesoreshën e

nderuar,VeneraVala-Këndusi, e cila më ndihmoi jashtë mase me këshillat dhe sugjerimet e

vazhdueshme, e mbi të gjitha me mbështetjen morale dhe qetësinë e transmetuar tek unë gjatë

gjithë kësaj kohe. Ishte privilegj për mua të punoj me të dhe të arrij deri në realizimin e këtij

punimi, aq domethënës për mua.

Gjithashtu, do të doja të falënderoja të gjithë kolegët e mi të studimeve, të Departamentit

Parashkollor, prej të cilëve kam mësuar shumë. Është nder të punosh dhe të mësosh nga kolegët

e këtij departamenti.

Falënderoj edhe gjithë stafin e pedagogëve të Universitetit të Gjakovës “Fehmi Agani”, të cilët

me mësimet dhe këshillat e tyre kontribuan, që unë të arrij deri në këtë ditë.

Faleminderit të gjithëve!

3

Abstrakti

Edukimi moral dhe qytetar paraqet segment të rëndësishëm për institucionet parashkollore në të

gjitha vendet, përfshirë këtu edhe Kosovën. Përmes edukimit moral dhe qytetar fëmijët krijojnë

identitetin e tyre social, mësojnë si të dallojnë të mirën nga e keqja, mësojnë si të jenë qytetarë të

përgjegjshëm dhe kompetentë në të ardhmen etj. Ekzistojnë shumë raste kur familjet nuk

mbështesin sa duhet formimin moral dhe qytetar të fëmijëve. Kjo krijon nevojën, që institucionet

parashkollore të jenë në funksion të vazhdueshëm të këtij edukimi. Edukatoret në këto

institucione, mund të mbështesin këtë edukim përmes aplikimit të strategjive të ndryshme, siç

mund të jenë p.sh. aktivitetet me lojëra në formë grupore apo individuale.

Në këtë punim, krahas shqyrtimit të skeletit teorik mbi mënyrat se si duhet dhe mund të

mbështetet edukimi moral dhe qytetar, do të realizohet edhe hulumtimi me dhjetë edukatore dhe

tre drejtorë shkollash nga pesë institucione parashkollore të Komunës së Pejës. Qëllimi është

nxjerrja e informacionit lidhur me atë se sa këta edukatorë e mbështesin edukimin moral dhe

qytetar të fëmijëve. Hulumtimi ndërtohet kryesisht përmes metodës cilësore. Instrumenti bazë i

hulumtimit do të jetë intervista.

Nga analiza e skeletit teorik dhe hulumtimit, del se edukimi moral dhe qytetar paraqet shtyllën e

ndërtimit të personalitetit të fëmijës. Gjithsesi, kurrikula dhe politikat e MASHT-it nuk e

mbështesin sa duhet këtë edukim në institucionet parashkollore. Kjo mund të prodhojë pengesa

për edukatorët, meqë në mungesë të politikave të qëndrueshme të MASHT-it, mund të krijohen

paqartësi lidhur me rezultatet, që synon të krijojë ky lloj edukimi.

Fjalët kyçe: edukimi moral, qytetar, edukatorja, institucioni parashkollor, fëmijët.

4

Përmbajtja

Abstrakti .....................................................................................................................................3

KAPITULLI I - HYRJA..............................................................................................................6

KAPITULLI II – SHQYRTIMI I LITERATURËS ......................................................................8

2.1. Përmbledhje e historikut të zhvillimit të edukimit parashkollor .........................................8

2.2. Nocionet teorike të edukimit moral dhe qytetar .................................................................9

2.2.1. Nocioni edukim ..........................................................................................................9

2.2.2. Edukata morale.........................................................................................................10

2.2.3. Edukata qytetare ......................................................................................................11

2.3. Institucioni parashkollor dhe roli i tij në edukimin moral dhe qytetar ..............................12

2.3.1. Përmbledhje e shkurtër e organizimit të institucioneve parashkollore në Kosovë ......12

2.3.2. Institucioni parashkollor dhe edukimi moral e qytetar ...............................................14

2.4. Rëndësia e bashkëpunimit edukator-familje në edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve ..20

KAPITULLI III – METODOLOGJIA E HULUMTIMIT ..........................................................22

3.1. Qëllimi i hulumtimit .......................................................................................................22

3.2. Hipotezat dhe pyetjet kërkimore......................................................................................22

3.3. Metodat e hulumtimit ......................................................................................................23

3.4. Popullata dhe mostra e hulumtimit ..................................................................................23

3.5. Etika e hulumtimit ..........................................................................................................23

3.6. Procesi i mbledhjes së të dhënave ...................................................................................24

KAPITULLI IV – REZULTATET ............................................................................................25

4.1. Të dhënat demografike të respodentëve...........................................................................25

4.2. Rezultatet nga intervista me edukatorët ...........................................................................26

5

4.3. Rezultatet nga intervistat me drejtorët e shkollave ...........................................................29

KAPITULLI V – PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME .....................................................30

6

KAPITULL I I -Hyrja

HYRJA

Edukimi moral dhe ai qytetar përbëjnë dy elementet bazë, të cilët janëmbështeturdhe

vazhdojnë tëmbështeten nga institucionet shkollore, nëmbarë vendet e zhvilluara evropiane dhe

më gjerë. Kjo do të thotë se këto shtete punojnë vazhdueshëm me kurrikulat dhe aktivitetet tjera

plotësuese për t‟u ofruar nxënësve mbështetje në edukimin e tyre moral dhe qytetar. Këto

përpjekje fillojnë qysh prej institucioneve parashkollore, në të cilat vijojnë mësimin fëmijët e

moshës 0-6 vjeç.

Koncepti i edukimit qytetar është trajtuar me kujdes nga shumë sociologë, psikologë dhe

hulumtues të shkencave sociale. Sociologu i shquar amerikan Marshall (1995) pohon se jetojmë

në epokën e teknologjisë, e cila i ka dhënë edhe më shumë hov zhvillimit të diversitetit. Njerëzit

e vendeve të ndryshme dallohen mes vete në baza të etnisë, kulturës, historisë që bartin etj.

Shoqëritë demokratike, sipas Marshall, duhet të fuksionojnë në parimin e ndërveprimit,

nëpërmjet të cilit qytetarët nuk janë thjesht aktorë pasivë, por marrin pjesë aktivisht në

prodhimin e identitetit personal dhe të përgjithshëm, social. Në këtë kontekst, edukimi luan rolin

parësor. Përmes edukimit qytetar, fëmijët mësojnë, se si duhet dhe se si mund t‟i shprehin

mendimet e tyre në formë të qartë, se si duhet respektuar tjetrin, por në të njëjtën kohë mësojnë

edhe për detyrat, përgjegjësitë dhe të drejtat e tyre. Marshall (1995) tutje shton se fëmijët në

institucionet parashkollore duhet të trajtohen si qytetarë të së ardhmes dhe si të tillë duhet të

përgatiten në mënyrë adekuate për të kontribuar aktivisht në aktivitetet sociale. Kjo do të thotë se

temat mbi edukimin qytetar mund të jenë edhe të natyrës politike. Një tjetër pikëpamje e jep

Lister (2007), i cili edukimin qytetar në institucionet parashkollore e sheh si mundësi ideale për

t‟i angazhuar fëmijët në probleme apo tema, të cilat mund të jenë në interesin e tyre. Sipas tij,

edukatorët në këto institucione, duhet t‟u ofrojnë fëmijëve hapësira, në mënyrë që ata të

angazhohen dhe t‟i kuptojnë problemet me të cilat përballen komunitetet, në mënyrë që zëri i

tyre të jetë kuptimplotë dhe më i fuqishëm. Philips (2010) duke vazhduar në linjën e Lister

(2007) argumenton se pikërisht në fazën e edukimit parashkollor, fëmijët ndërtojnë dhe

formulojnë preferencat politike dhe kulturore. Ai tutje shton, se është e rëndësishme që

edukatorët të afirmojnë vlerat e qytetarisë para nxënësve dhe për këtë ata (edukatorët) duhet

7

tëinteresohen se si fëmijët ndjehen, të kultivojnë respekt dhe interesim për fëmijët, të respektojnë

lirinë e mendimit, të shprehurit të fëmijës dhe ta mbështesin atë me aktivitete konkrete, për të

krijuar ndjenjën e komunitetit, të cilit duhet t‟i përkasin të gjithë pa dallime, t‟i mësojnë nxënësit

se si duhet të ballafaqohen me rregullat dhe përgjegjësitë që sjell komuniteti etj. (Philips, 2010).

Edukimi moral, është një tjetër aspekt i rëndësishëm i edukimit të përgjithshëm të

fëmijëve në institucionet parashkollore. Janë propozuar teori, nga shumë autorë, se si edukatorët,

kur u mësojnë moralin fëmijëve, duhet të marrin parasysh shumë aspekte përfshirë këtu ato

kognitive (njohëse), jetën shoqërore të fëmijëve, marrëdhëniet e tyre me tjerët, cilës kulturë i

përkasin etj. Në të kaluarën, fëmijëve u është mësuar morali në format klasike, zakonisht përmes

dikotomisë e mira dhe e keqja. Aktualisht, tendencat janë që fëmijët të mësojnë moralin përmes

aktiviteteve, lojërave, përmes atyre që njihen si „bëj dhe mëso‟, ku fëmijët vetë mësojnë nga

gabimet etj. Narracioni është gjithashtu një tjetër instrument shumë aktual, ku edukatorët

ndërtojnë ngjarje, reale ose fiktive, dhe përmes tyre transmetojnë mesazhe morali te fëmijët.

McGinn (1997) argumenton se si narracioni, i ndërthurur me imagjinatë, mund të prekë zemrat

dhe ndjenjat e fëmijëve. Narracionet ndërtohen në formë leximi, këndimi, vallëzimi, pra mund të

jenë të llojllojshme.

Sipas një hulumtimi të realizuar nga KEEN (Rrjeti i Kosovës për Arsim dhe Edukim) ,

del se institucionet parashkollore në Kosovë nuk i kushtojnë rëndësinë e duhur edukimit moral

dhe qytetar të fëmijëve. Për edukatorët organizohen pak ose aspak trajnime, që mund t‟i

përgatisin ata për t‟i promovuar vlerat morale dhe qytetare para fëmijëve. Gjithashtu, edhe

kurrikula bërthamë nuk mbështet mjaftueshëm aktivitetet për edukim moral dhe qytetar.

Ky punim diplome është ndërtuar nga katër kapituj me ndërlidhje tematike. Në kapitullin

e dytë prezantohen të gjeturat nga shqyrtimi i literaturës, ku përfshihen domethënia e edukimit

moral dhe qytetar, roli i institucioneve dhe edukatorëve në këtë proces etj. Në kapitullin e tretë

trajtohet metodologjia e hulumtimit ku shpjegohen qëllimet, populacioni dhe mostra, hipoteza

dhe pyetjet kërkimore etj. Në kapitullin e katërt prezantohen të gjeturat ndërsa punimi mbyllet

me pemën e konkluzioneve dhe rekomandimeve, të cilat paraqiten në kapitullin e pestë.

8

KAPITULLI II- SHQYRTIMI I LITERATURËS

2.1. Përmbledhje e historikut të zhvillimit të edukimit parashkollor

Idenë fillestare mbi edukimin parashkollor në botë e gjejmë qysh në kohërat antike, në

Greqinë Antike. Ishte Platoni ai, i cili në veprën e tij dha idenë mbi stadet e zhvillimit të fëmijës,

dhe edukimin e fëmijëve qysh nga lindja e tyre. Periodizimi i moshave, i bërë nga Aristoteli dhe

idetë e tij mbi mënyrën se si duhet të punohet me fëmijët qysh në fëmijërinë e hershme paraqesin

konceptet e para të qëndrueshme mbi edukimin e fëmijës në fëmijërinë e hershme. Loja dhe

lodrat zinin një vend të rëndësishëm në rritjen dhe edukimin e fëmijëve në Greqinë Antike. Sipas

Platonit ekziston një lidhje në mes të lojës së fëmijës në fëmijëri dhe mënyrës se si ai do të

mendojë dhe sillet kur të jetë i rritur. Loja i duhet fëmijës së moshës 3-6 vjeç për të formuar

karakterin e tij. Kuintiliani, po ashtu bëri periodizimin e moshave duke shprehur dhe

argumentuar qëndrimet e tij, se loja në fëmijërinë e hershme e ndihmon zhvillimin intelektual të

fëmijës(Lascaride & Hinitz, 2000).

Periudhat e mëvonshme, deri në kohën e Humanizmit dhe të Renesancës nuk janë aq të

favorshme, sa i përket zhvillimit të edukimit parashkollor dhe zhvillimit të procesit të edukimit

në përgjithësi. Në periudhën e Humanizmit dhe të Renesancës kemi një ringjallje të frymës

pozitive mbi mënyrën se si trajtohet edukimi i fëmijëve, përfshirë edhe moshat e hershme

parashkollore.

Kontributi i pedagogëve të shekullit XVII- XVIII, si: Jan Amos Komenskit, Xhon Lokut,

Zhan Zhak Rusos, ndihmoi që fëmija të shikohet si individ me karakteristika dhe kërkesa të

veçanta. J. A. Komenski shkroi “Didaktikën e Madhe”, që merret si një udhëzues që sugjeronte se

si arsimimi duhet të ndahet në nivele sipas moshës, se si arsimi duhet të fillojë në fëmijërinë e

hershme, respektimin e gatishmërisë së fëmijës në të kuptuarit e koncepteve, për të ndërtuar një

bazë, që do t‟i nevojitet për të mësuar më vonë. Ai sugjeroi një metodë mësimore që përcjell

zhvillimin e fëmijës duke përdorur shqisat dhe po ashtu këshilloi që mësimi me fëmijët në

fëmijërinë e hershme të zhvillohet përmes lojës, lojërave, aktiviteteve fizike, muzikës dhe

përrallave (Peltzman, 1998). Puna e Lokut,bazohet në atë se individët duhet të përdorin arsyen

për të kërkuar të vërtetën, në vend se të pranojnë mendimin e autoriteteve të kohës si të

mirëqenë. Apo, propozimet e Rusos se njeriu lind “i mirë” dhe i pafajshëm dhe se fëmijët duhet

9

të jenë të dashur, të ushqyer dhe të mbrojtur, ishin shumë me ndikim në inkurajimin e të

menduarit në lidhje me atë se çfarë nënkupton të jesh një fëmijë dhese si ata mësojnë, rriten dhe

zhvillohen (Neaum, 2010). Puna e tyre ndihmoi në ndërtimin e një koncepti të ri për zhvillimin e

fëmijës në fëmijërinë e hershme dhe kthimin e vëmendjes së studiuesve mbi zhvillimin e

fëmijës(Peltzman, 1998).

Fridrih Frobel paraqet njërin nga figurat më eminente të edukimit parashkollor, i cili

konsiderohet edhe themeluesi i institucioneve të para parashkollore sipas organizimit të cilin e

njeh bota sot. Këto institucione, ai i quajti “Kindergardën”, të cilat shërbyen si model për shumë

vende të botës e po ashtu shërbyen edhe si model për ngritjen e mëvonshme të institucioneve të

tjera të ngjashme për kah vizioni, por të ndryshme për nga metodologjia dhe format e punës.

Sipas Frobelit, edukimi është një tërësi, ku secila pjesë është e ndërlidhur me pjesët tjera të tij,

ku secili element ndihmon dhe avancon elementet e tjera të tij (Lascaride&Hinitz, 2000)

Prandaj, ai e trajtoi moshën e fëmijërisë së hershme, si periudhën më të rëndësishme të zhvillimit

të individit.

2.2.Nocionet teorike të edukimit moral dhe qytetar

2.2.1. Nocioni edukim

Edukata është një prej dukurive shoqërore, sipas të cilave dallohet në mënyrë thelbësore,

shoqëria njerëzore nga bota e kafshëve.Kjo është një kategori e përgjithshme, e përhershme dhe

qenësore e shoqërisë njerëzore.Edukata është nevojë e vetë jetës, një formë e zhvillimit sepse

edukimi ndikon në zhvillimin ekonomik e shoqëror, çon përpara kulturën dhe përmirëson

marrëdhëniet midis njerëzve.

Edukimi, pra është një kusht themelor i ruajtjes dhe zhvillimit të shoqërisë njerëzore. Për

ndryshim nga bota e kafshëve që ushtrojnë kujdes për të vegjëlit e tyre në mënyrë instiktive, tek

edukimi është e qartë vetëdija.

Te njeriu, edukimi është një veprimtari e vetëdijshme, e qëllimshme, e planifikuar, e

organizuar, sistematike dhe e vazhdueshme.Pra, edukimi është dukuri njerëzore e pandarë nga

shoqëria, në të cilën ai zhvillohet.

10

2.2.2. Edukata morale

Morali është pjesë e rëndësishme e vetëdijes shoqërore. Ai, është zhvilluar dhe zhvillohet

bashkë me shoqërinë, me procesin e punës, si dhe me ndërtimin e marrëdhënieve ndërmjet

njerëzve dhe të këtyre me natyrën.

Manifestohet me përfilljen e normave, rregullave dhe dokeve morale në marrëdhëniet ndërmjet

njerëzve nëfusha të ndyshme vepruese, si: në prodhim, familje, vende publike, vlerësim dhe

gjykim të sjelljeve të individit, të grupit dhe të mbarë shoqërisë, me qëllimin e mirë ndaj vetes,

ndaj të tjerëve(ndajbashkëshortes/shortit, fëmijëve, të moshuarve, ndaj të sëmurëve etj.), ndaj

punës, ndaj mjeteve të prodhimit, ndaj ndarjessë të mirave materiale, ndaj pasurisë individuale

dhe shoqërore, ndaj kombeve e minoriteteve dhe ndaj atdheut. Prandaj, thuhet se edukata morale

është komponentë tejet e rëndësishme e zhvillimit të gjithanshëm të personalitetit të njeriut.

Morali si pjesë e vetëdijes shoqërore zhvillohet dhe ndryshon në raport me zhvillimin dhe

ndryshimin e marrëdhënieve në prodhim.Secili nga formacionet e gjertanishme shoqërore ka

moralin e vet.

Morali i shoqërisë së njëmendtë demokratike është humanizëm, ngase për fokus të vetin

ka njeriun, çlirimin e tij material dhe shpirtëror. Ky është moral revolucionar.

Formimi moral i personalitetit të njeriut është proces i gjatë. Ai varet nga shumë faktorë dhe

bëhet jo vetëm në një mjedis shoqëror. Në familje i vihen bazat, gjersa më pastaj në shkollë

vazhdohet dhe begatohet me sjellje të aprovueshme, madje edhe në kuptimin e riedukimit të

tij(p.sh.: në entet korrektuese rehabilituese).

Edukata morale në shkollë ka këto detya themelore: (Brada, 2005:225)

-zhvillimin e vetëdijes dhe të ndërgjegjes morale,

-humanizimin e emocioneve dhe

-formimin e karakterit të moralshëm.

Zhvillimi i vetëdijes dhe i ndërgjegjes morale është proces i gjatë.Bëhet i ndërlidhur me

komponentet tjerë të edukatës. Zhvillohet në mënyrë të tërthortë dhe të drejtpërdrejtë. Në mënyrë

të tërthortë, zhvillohet në mbështetje me ndikimin, veprimin e shembullit të mirë dhe

identifikimin me personalitetin e prindit, anëtarëve të tjerë të familjes, arsimtarit, personazheve

11

nga literatura, filmi, parimi etj. Fjala, sjellja dhe puna, të gjitha edukojnë, reflektojnë dhe ngrisin

vlerat e individit.

Vetëdija dhe ndërgjegjja morale zhvillohen në mënyrë të drejtpërdrejtë, duke i mundësuar

nxënësit, të fitojë njohuri, të formojë përfytyrime, koncepte dhe gjykime mbi sjelljet morale në

marrëdhëniet ndërmjet njerëzve, mbi punën, përdorimin e mjeteve të punës, vlerësimin dhe

ndarjen e të mirave të saj, për atë që është e lejueshme, e drejtë apo edhe e padrejtë.Për këtë,

duhet shfrytëzuar në mënyrë aktive shembuj pozitivë nga puna, nga letërsia, nga artet etjera dhe

nga historia kombëtare dhe njerëzore (Brada, 2005:227).

2.2.3. Edukata qytetare

Krahas edukatës morale, edhe edukata qytetare ka efektin dhe rëndësinë e vet në

edukimin e gjithëmbarshëm të individit, e sidomos fëmijës. Sipas,Philips (2010) edukata qytetare

për fëmijët, ka si qëllim që t‟i përgatitë ata të jenë pjesëtarë aktivë të komunitetit të cilit i

përkasin, të angazhohen në problemet me interes të përbashkët etj. Ndërgjegjja dhe ndjenja e

qytetarisëështë vlerë me rëndësi të madhe, sipas Philips (2010). Kësisoj, ajo duhet kultivuar në

familje dhe institucione parashkollore, pra fëmijët duhet të fillojnë të formojnë ndjesinë e

komunitetit qysh herët.

Lister (2007) pranon se individët zhvillojnë preferenca kulturore dhe politike qysh nga

mosha e hershme. Kultivimi i vlerave të qytetarisë kërkon nga edukatorët, që:

Të shpërndajnë fuqinë dhe të interesohen se si fëmijët ndjehen.

Të kultivojnë praktika të respektit dhe llogaridhënies në raport me fëmijët.

Të ndërtojnë modele efikase, ku respekti ndaj vetes dhe të tjerëve vihet në pah.

Të mbështesin lirinë e të menduarit, të të shprehurit dhe t‟i promovojnë ato në

aktivitete konkrete.

T‟u demonstrojnë fëmijëve çfarë do të thotë procesi i marrjes së vendimeve, me të

cilin ata do të përballen më vonë (marrja e vendimit për votë, shkollim etj).

T‟u tregojnë parimet, në të cilat mbështeten shoqëritë demokratike.

Të krijojnë sensin e komunitetit.

T‟u demonstrojnë fëmijëve se si duhet ballafaquar me rregullat etj.

12

Teoritë moderne në sociologji i shohin fëmijët si qytetarë kompetentë. Këto teori

theksojnë faktin, se ne nuk lindim qytetarë, por bëhemi të tillë gjatë rrugës nëpërmjet proceseve

të ndryshme. Edukimi luan rolin kryesor në këtë rrugë. Edukimi formal, i cili i mëson fëmijët për

vlerat qytetëruese mëton t‟i aftësojë ata që të jenë të aftë të marrin pjesë në vendimet të cilat

prekin komunitetin dhe shoqërinë, si nocione më të gjera. Edhe në konventën e UNESCO-s

ravijëzohet, se qëllim i edukimit duhet të jetë edhe aftësimi dhe ndëgjegjësimi i fëmijëve për

vlerat qytetare. Sipas kësaj konvente, qëllimi i edukimit është përgatitja e fëmijëve si qytetarë të

ardhshëm me të drejta dhe obligime, nxitja e pjesëmarrjes së fëmijëve në shoqëri si dhe

këmbëngulja në vlerat, si solidariteti, morali etj. (UNESCO, 2000:24).

2.3. Institucioni parashkollor dhe roli i tij në edukimin moral dhe qytetar

2.3.1. Përmbledhje e shkurtër e organizimit të institucioneve parashkollore në Kosovë

Edukimi parashkollor paraqet nivelin e parë të arsimit parauniversitar në Kosovë,

përkatësisht shkallën 0 të Standardeve Ndërkombëtare të Klasifikimit të Arsimit (ISCED), në të

cilën përfshihen fëmijët deri në moshën 6 (gjashtë) vjeçare. Edukimi parashkollor në Kosovë,

organizohet në institucionet parashkollore publike (çerdhet dhe kopshtet) dhe institucionet

parashkollore private, qendrat/kopshtet me bazë në komunitet dhe klasat përgatitore të cilat

funksionojnë në kuadër të shkollave fillore (niveli parafillor) (KEEN, 2018:12).

Në bazë të Kornizës Kurrikulare të Arsimit Parauniveritar në Kosovë, edukimi

parashkollor në Kosovë, organizohet në dy nivele. Niveli i parë, përfshin moshën prej lindjes

deri në moshën 5 vjeçare (i ndarë në grupmoshat lindje deri në 3 vjeç dhe 3 deri në 5 vjeç) dhe

niveli i dytë, përfshin moshën 5 deri në 6 vjeç, pas së cilës fëmijët, sipas ligjit regjistrohen në

shkollën fillore (po aty).

13

Fig. 1. Strukturimi dhe organizimi i kurrikulës sipas shkallëve

Mosha e fëmijëve nga lindja deri në 3 vjeç, deri më tani është parë më shumë si sektor i

mirëqenies, duke qenë kësisoj e përjashtuar pothuajse nga çdo proces i planifikimit të investimit

në aspektin edukativ. Bazuar në Kornizën e Kurrikulës së Kosovës, të miratuar në vitin 2011 dhe

të rishikuar në vitin 2016, Shkalla përgatitore - Edukimi në fëmijërinë e hershme përfshin

periudhën e fëmijës prej lindjes deri në klasën përgatitore (grupmoshën 0 deri në 3 vjeç dhe

grupmoshën prej 3 deri në 5 vjeç). Gjatë këtij niveli, fëmijët nëpërmjet lojës, përkrahen në

zhvillimin e hershëm personal, duke përfshirë:

zhvillimin e aftësisë për të komunikuar në gjuhën amtare nëpërmjet aktiviteteve, që

ndihmojnë artikulimin e drejtë të fjalëve, pasurimin e fjalorit dhe ushtrimin e aftësisë për

të dëgjuar të tjerët;

zhvillimin e njohjes së të menduarit, zgjidhjen e problemeve, kuptimin e koncepteve,

procesimin e informatës dhe inteligjencën e përgjithshme; zhvillimin fizik, ushtrimin e

koordinimit të lëvizjeve trupore, zhvillimin e forcës, ekuilibrit, muskujve, koordinimin

sy-dorë dhe aftësimin për manipulim me objekte të ndryshme të përdorimit ditor;

vetëdijësimin gradual për veten, për të tjerët dhe për mjedisin që e rrethon; zhvillimin e

aftësive për të respektuar rregullat, për të dalluar të drejtën nga e gabuara dhe për të

dalluar veprimet që lejohen prej atyre që janë të ndaluara;

nxitjen dhe aftësimin për t‟u angazhuar në mënyrë aktive në aktivitete praktike, për të

vlerësuar rreziqet dhe për të respektuar rregullat elementare të higjienës dhe sigurisë.

14

Nga ana tjetër, kurrikula bërthamë për klasën përgatitore (mosha 5-6 vjeç) dhe arsimin

fillor, përcakton se fëmijët në klasën përgatitore në shkollë dhe në institucionet parashkollore,

ndihmohen për krijimin e përvojës edukative për ambientim ose përshtatje në një formë të

sistemuar të të nxënit nëpërmjet lojës-punës-mësimit. Procesi edukativo-mësimor realizohet në

mënyrë të integruar, i ndërlidhur me punën dhe jetën e përditshme të fëmijëve, duke ua

mundësuar, që ta kuptojnë drejt marrëdhënien e tyre me mjedisin natyror dhe me mjedisin e

krijuar nga njeriu. Në klasën përgatitore (mosha 5-6 vjeç), fëmijët përveç shkathtësive dhe

shprehive sociale, krijojnë bazat themelore të të nxënit, që përfaqësojnë elementet themelore të

leximit, të shkrimit dhe të veprimeve me numra, me çka rritet gatishmëria e tyre për shkollim

fillor dhe për jetë. Klasa përgatitore, siç është konceptuar në kurrikulën bërthamë duhet të

zhvillojë kompetencat e fëmijëve të kësaj grupmoshe, ndërsa rezultatet e të nxënit janë të

përbashkëta me klasën e parë dhe klasën e dytë në arsimin fillor dhe vlerësimi i tyre realizohet në

fund të klasës së dytë apo shkallës së parë të kurrikulës (KEEN, 2018:43).

2.3.2. Institucioni parashkollor dhe edukimi moral e qytetar

Edukatorët në institucionet parashkollore kanë mundësi të zhvillojnë aktivitete me fëmijët

në mënyrë që t‟u mësojnë atyre moralin. Një studim i realizuar nga Kohblerg (2011), në disa

institucione parashkollore në Norvegji, nxjerr në pah atë se fëmijët e moshave 1–5 vjeç e bazojnë

moralin në aktet e mira dhe të këqija (bad vs the good) dhe në përgjithësi fëmijët besojnë, se

morali ndërtohet duke respektuar rregulla në mënyrë që t‟u shmangen ndëshkimeve nga personat

e rritur, të cilët fëmijët i konsiderojnë si autoritativë. Gjatë rritjes, pikëpamjet e fëmijëve mbi

moralin ndryshojnë derisa ata ndërtojnë kontakte dhe marrëdhënie me të tjerët. Që këtu,

Kohlberg (2011) pranon se institucionet parashkollore kanë rol të rëndësishëm në edukimin

moral meqë ato i afrojnë fëmijët mes vete.

Huxley (2016) argumenton se zhvillimi moral te fëmijët ndryshon nga ai i të rriturve. Ai

vëren se ka indikacione se gjeneratat e reja janë duke i „shkatërruar‟ vlerat morale përmes p.sh.

mohimit të të drejtave të prindërve të tyre, indiferencës ndaj kodeve dhe rregulloreve shoqërore

etj. Si rezultat, shoqëria është bërë më e dhunshme dhe më pak konservatore. Ky „shkatërrim‟ i

vlerave morale ka ndikuar dhe po ndikon, që fëmijët e sotëm të jenë më agresivë dhe me

15

tëekzagjeruar në raport me fjalorin e tyre (ai risjell një moment kur kishte dëgjuar një fëmijë të

moshës 6 vjeçare duke përdorur fjalor banal). Përkeqësimin e sjelljes dhe vlerave morale, Huxley

(2016) e sheh si rezultat të humbjes së udhëzuesit moral në shtëpi dhe / ose në shkollë.

Vlerat morale kultivohen si brenda ashtu edhe jashtë shkollës. Formimi i këtyre vlerave

dallon nga njëri fëmijë te tjetri. Diskursi edukator – fëmijë, në institucionet parashkollore, sipas

Buzellit (1996) duket të përmbajë në vetvete vlera morale në kuptimin e asaj, që mësimdhënia

duhet të udhëhiqet nga parime morale. Edukatorët duhet të angazhohen që të ndryshojnë sjelljet e

fëmijëve përgjatë procesit të mësimdhënies dhe nxënies. Buzell (1996) e vlerëson edukimin

moral në institucionet parashkollore si “gjetje të mënyrave për t‟i bërë fëmijët më të mirë sesa

janë ose t‟i përmirësojnë ata të cilët mund të shfaqin sjellje jo të mira dhe jo të rregullta”.

Aktivitetet që promovojnë edukimin moral dhe qytetar në institucionet parashkollore

Një formë e mirë, për t‟u mësuar

fëmijëve moralin është loja.Përmes

lojës fëmijët në moshën parashkollore

eksperimentojnë pa u rrezikuar, duke

mësuar për botën që i rrethon, dhe

fillojnë të përshtaten me mjedisin ku

veprojnë. Loja mund të jetë imagjinare

dhe praktike. Lojërat si

karakteristikëkryesore kanë aktivitetet

fizike. Loja është pjesë e rëndësishme

e jetës së fëmijës, sepse është esenciale

për zhvillimin e aftësive të tyre fizike,

kognitive, sociale dhe emocionale.

Fig 2. Lojërat si formë për t‟u mësuar

fëmijëve moralin

16

Mendimet e para mbi lojën e fëmijëve i hasim te shumë filozofë dhe pedagogë të vjetër. Platoni,

mendonte se loja është e pazëvendësueshme për zhvillimin e fëmijës, kurse sipas Aristotelit loja i

takon vetëm njeriut të lirë. Sipas,Buzell (1996) edukatorët duhet të dinë ç‟lloj lojërash t‟i

realizojnë me fëmijët, për t‟u mësuar atyre moralin. Një formë e mirë mund të ishte p.sh., përmes

dashamirësisë. Mësimdhënësit i shpërblejnë nxënësit për një akt të mirë, që kanë bërë brenda apo

jashtë objektit. Një nxënëse p.sh., mund të ketë pastruar klasën dhe një akt dashamirësie nga

edukatori është shpërblimi i vajzës. Një tjetër mënyrë, sipas Buzell (1996) mund të jetë edhe

mirënjohja. Nxënësit udhëzohen të përpilojnë një listë, me gjërat të cilat duan t‟i bëjnë për

ditëlindjen e tyre të radhës apo për ndonjë festë të radhës. Në një listë tjetër, nxënësit shënojnë

listën e gjërave për tëcilat ata janë falënderues. Ai, i cili e përfundon më shpejt këtë listë, fiton

shpërblimin. Qëllimi është, që t‟u tregohet nxënësve se duhet te jenë përherë mirënjohës për

gjërat që kanë sepse përmes tyre mund të vizuelizojnë edhe gjërat që duan dhe mund t‟i fitojnë

në të ardhmen.

Loja gjithashtu mund të realizohet përmes aktivitetit të shpërndarjes (sharing). Nxënësve

u jepet një kuiz, të cilin duhet ta punojnë në grup. Kuizi duhet të përfundohet brenda pesë

minutave dhe mësimdhënësi duhet t‟i sinjalizojë fëmijët, se kuizin mund ta mbarojnë më shpejt

nëse bashkëpunojnë mes vete. Në këtë mënyrë ata e vlerësojnë punën në grup. Në fund,

shpërblimi jepet për grupin dhe ai ndahet mes nxënësve sipas preferencave të tyre.

Një aktivitet tjetër i rëndësishëm është edhe sinqeriteti (honesty). Edukatori shkruan në

një copë letre një fjali, p.sh „Majmunët pëlqejnë të hanë bananet’. Kjo copë letre, pastaj kalohet

të secili fëmijë me radhë, të cilët më pastaj duhet ta ndryshojnë vetëm një fjalë nga fjalia p.sh.

„Majmunët pëlqejnë të hanë patate’. Kur të gjithëtë kenë shkruar versionet e tyre të fjalisë, ato

krahasohen me fjalinë origjinale. Kësisoj,është prodhuar gënjeshtra, e cila është sjellje negative.

Pra, gënjështra krijohet kur dikush ndryshon kuptimin e fjalisë qoftë edhe për një shkronjë të

vetme. Kur ajo transmetohet e deformuar, krijohen pastaj gënjeshtra të mëdha pasojat e të cilave

mund të jenë gjithashtu të mëdha.

17

Buzell, (1996) prezanton

gjithashtu variante se si mund të

mbështetet edukimi qytetar në

institucionet parashkollore përmes

aktiviteteve të ndryshme. Ndër këto,

aktivitete efikase mund të jenë gazetat,

të cilat mund të shfrytëzohen në shumë

mënyra. Edukatorët fillimisht ua

shpjegojnë fëmijëve se çfarëështë gazeta

dhe si organizohet ajo. Pastaj fëmijët, të

ndarë në grupe, udhëzohen të shkëpusin

copëza nga gazeta, të cilat do të

shërbejnë për të hapur diskutim të

përbashkët në klasë. Fëmijët janë të lirë

të zgjedhin një temë nga gazeta, që

mund të jetë në interesin e tyre dhe kjo

mund të lidhet me shkollën, familjen,

qytetin ku jetojnë etj. Fëmijët, pastaj

dizajnojnë versionin e tyre të gazetës

nga copëzat e mbledhura prej shumë

gazetave. Ky version i gazetës është i

organizuar rreth temave të cilat janë me

interes për fëmijët sepse përzgjedhja

është bërë prej tyre.

Fig. 4. Aktivitete: „Të ndryshojmë botën‟, për t‟u mësuar fëmijëve edukimin moral dhe qytetar

Fig. 3. Aktiviteti me gazeta si formë për t‟u mësuar fëmijëve

edukimin qytetar

18

Përdorimi i teknologjisë, i cili ka marrë hov të jashtëzakonshëm, është një tjetër formë për t‟u

mësuar fëmijëve edukimin qytetar,p.sh. Web 2.0 ka krijuar perspektiva krejt të reja për

zhvillimin e mësimdhënies dhe nxënies në klasa. Fëmijët mund të udhëzohen të ndjekin

problemet lokale dhe qëndrore dhe t‟i adresojnë pyetjet rreth këtyre problemeve përmes

blogjeve, wikipedias dhe t‟i shpërndajnë ato me komunitetin.

Projektet, janë po ashtu një formë e përshtatshme nëpërmjet të cilave mësimdhënësit kanë

mundësi të promovojnë punën ekipore. Sikurse, kemi theksuar edhe më parë, përmes punës

ekipore, fëmijët përgatiten për të qenë kontribues efektiv, brenda komunitetit të cilit i përkasin.

Një formë tjetër e suksesshme për të promovuar edukimin moral te fëmijët, sipas Buzzell

(1996) është t‟u mësohet fëmijëve të luajnë ndershëm dhe fer. Ata duhet të kuptojnë që rregullat

janë të rëndësishme për shkak tëparimeve etike. Ata duhet të respektojnë rregullat e lojës sepse

është gjëja më e mirë që mund të bëjnëedhe për t‟i ikur ndëshkimit.

Krahas lojërave grupore, lojërat individuale mund të shërbejnë për të nxitur kreativitetin e

fëmijëve, por nëtë njëjtën kohë për t‟u mësuar atyre edukimin moral,p.sh. secili fëmijë mund të

udhëzohet të krijojë një qese me punime dore, të cilat mund të jenë të materialeve të ndryshme.

Fëmijët, pastaj duhet të krijojnë një punim bazuar në inspirimin që ata kanë. Fëmijët krijojnë

punimin bazuar në vlerat të cilat ata i vlerësojnë më së shumti në jetë, p.sh. sinqeriteti,

ndërveprimi etj. Puna e tyre, nuk duhet të shpërblehet apo të futet në garë me fëmijët e tjerë.

Nga ky punim, edukatori mund të kuptojë mbi vlerat morale, qytetare në të cilat besojnë fëmijët

individualisht, p.sh. punimi i fëmijës, i kapur për dore me një apo më shumë fëmijë të tjerë (që

mund të jenë edhe me aftësi të veçanta)mund të jetë reflektim i asaj se fëmija beson në parimet e

ndërveprimit, mirëkuptimit, tolerancës, respektit etj.

19

Ndër aktivitetet, që më së shumti përmenden në literatura të ndryshmeështëedhe “Të

ndryshojmë botën”, ku fëmijët në kuadër të kësaj teme japin ide kreative se si mund të

ndryshojnë botën për të mirë, si mundet që e mira ta mposhtë të keqen dhe negativen etj.

Fig. 5. Lojërat me punime dore – aktivitet efikas për t‟u mësuar fëmijëve edukimin moral dhe qytetar

20

2.4. Rëndësia e bashkëpunimit edukator-familje në edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve

Autorët argumentojnë, se një bashkëpunim i mirëfilltëndërmjet edukatorëve dhe

prindërve mund të jetë shumë fitimprurës për procesin e edukimit moral dhe qytetar të fëmijëve.

Është fakt i njohur, se familja përbën faktorin kryesor për zhvillimin dhe edukimin

efektiv të fëmijës. Qëndrimi i prindërve ndaj fëmijës dhe raportet në familje, mund të

reflektojnënë gjendjen dhe sjelljen e fëmijës në institucionin parashkollor. Vadahi (2010)

argumenton se familja mund të jetë përcaktuese e marrëdhënieve të individëve në fëmijërinë e

hershme. Ai beson se sjellja sociale e të rriturit, besimi në vete, aftësitë e tij për të dashur dhe

krijuar, natyra e marrëdhënieve të tij me të tjerët janë rezultat i ndërveprimit të fëmijës me

prindërit, veçanërisht me nënën.Vadahi (2010) argumenton se themelet e edukimit moral dhe

qytetar vendosen në familje. Është pikërisht familja, ajo e cila riprodhon kulturën, moralin dhe

edukatën e fëmijës, prandaj bashkëpunimi i familjes me institucionin dhe edukatorët mund të jetë

i rëndësisë së veçantë. Një praktikë e mirë e bashkëpunimit, sipas Vadahit (2010) është që

edukatorët t‟i përfshijnë prindërit dhe familjen në edukimin e fëmijëve të tyre, duke i angazhuar

direkt ata në procesin e mësimdhënies. Familja dhe edukatorët duhet të operojnë përmes

informatave kthyese. Familjet mund t‟i ofrojnë pasqyrë fëmijëve, se si qëndron sjellja e tyre në

Fig. 6. Bashkëpunimi familje – edukator si dimension i rëndësishëm në edukimin moral dhe

qytetar të fëmijëve

21

hapësirat shtëpiake,ndërsa edukatorët në hapësirat shkollore. Kur këto gërshetohen, përfitohet një

mekanizëm më i qartë se cilat mund të jenë nevojat e fëmijëve në raport me edukimin moral dhe

qytetar, p.sh. prindërit mund të kenë vërejtur që fëmija, në raste të caktuara, tregon sjellje

negative ndaj një fenomeni a situate. Kjo mund t‟i shërbejë edukatorit për të fituar një qasje se si

mund të operojë me këtë fëmijë për të eliminuar defektin që paraqitet te ai.

Vadahi (2010) vëren se gjatë komunikimit familje – shkollë, kjo e fundit duhet të dijë

çfarë t‟u komunikojë të parëve, p.sh. a duhet shkolla t‟i komunikojë familjes aktivitetet në klasë,

arritjet e fëmijëve, sjelljet e tyre etj. Duhet të përzgjedhen gjithashtu edhe kanalet e komunikimit:

email, thirrje telefonike, takime të drejtpërdrejta etj. Vadahi (2010) i mëshon idesë se

mësimdhënësit duhet të kenë qysh në nisje të vitit shkollor, strategjitë e tyre të komunikimit. Ata

duhet të jenë iniciatorë të komunikimit me familjen, të sigurojnë informacione të bollshme nga

akterë të ndryshëm, në mënyrë që të kuptojnë se në ç‟kushte dhe rrethana sociale e kulturore

është rritur dhe jeton fëmija. Informacioni, sipas Vandahit (2010) është baza e ndërtimit të një

strategjie efektive nga edukatori lidhur me edukimin moral dhe qytetar të fëmijës, p.sh. kur

edukatori ka informacione, që fëmijaështë rritur nga prindër jobiologjikë, mund ta ketë më të

lehtë të ndërtojë një stil të „veçantë‟ të mësimdhënies, që i përshtatet ambientit në të cilin ky

fëmijëështë rritur. Secili fëmijëështë rritur në kushte të ndryshme, prandaj „stilet e veçanta‟ të

mësimdhënies mund të jenë të domosdoshme.

22

KAPITULLI III- METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

3.1. Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i hulumtimit të këtij punimi ishte marrja dhe vlerësimi i mendimeve dhe

qëndrimeve të edukatorëve lidhur me rolin e institucioneve parashkollore në edukimin moral dhe

qytetar të fëmijëve. Specifikisht, hulumtimi u fokusua në aktivitetet që edukatorët zhvillojnë me

fëmijët e këtyre institucioneve në mënyrë që tekata të promovohen vlera morale dhe qytetare

(duke hulumtuar paraprakisht për ekzistencën e këtyre aktiviteteve).

(Hulumtimi u realizua gjatë periudhës maj – qershor dhe në të u përfshinë dhjetë

edukatorë parashkollorë të pesë shkollave të Komunës së Pejës).

3.2. Hipotezat dhe pyetjet kërkimore

Në këtë punim ngrisim tri hipoteza:

H1. Institucionet parashkollore kanë rol të rëndësishëm në edukimin moral dhe qytetar të

fëmijëve.

H2. Edukimi moral dhe qytetar,së bashku përbëjnë bazën e zhvillimit dhe formësimit të

identitetit të fëmijës.

H3. Kurrikula për ciklin fillor në Kosovë nuk përmbush mjaftueshëm nevojat për edukim moral

dhe qytetar në institucionet parashkollore.

Pyetjet kërkimore që përbëjnë bazën e hulumtimit janë si vijon:

1. Pse është e rëndësishme që vlerat morale dhe qytetare të kultivohen në institucionet

parashkollore?

2. Cilat janë aktivitetet që edukatorët e institucioneve parashkollore në Komunën e Pejës

përdorin me fëmijët për t‟u mësuar atyre parimet morale dhe qytetare?

3. Si e vlerësojnë këta edukatorë rolin e kurrikulës në edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve?

23

3.3. Metodat e hulumtimit

Metoda e përdorur për qëllimet e hulumtimit është metoda kualitative (cilësore) e

hulumtimit. Instrumenti kryesor i përdorur është intervista, e realizuar me dhjetë edukatorë nga

Komuna e Pejës. Intervista përbëhet nga gjashtë pyetje. Qëllimi i intervistës, si pjesë e

hulumtimit cilësor ishte përvetësimi i mendimeve individuale të edukatorëve. Përmes intervistës

me ta, ne tutje do të shërbehemi për t‟u përgjigjur në pyetjet kërkimore dhe për t‟i provuar

hipotezat. Metoda sasiore shërben për të kuantizuar mendimet e edukatorëve,p.sh. sa prej tyre

mendojnë që kurrikula është e dizajnuar për të përmbushur nevojat e edukimit moral dhe qytetar.

Të dhënat e hulumtimit janë kryesisht primare. Të dhënat dytësore janë grumbulluar nga

Drejtorati i Arsimit në Komunën e Pejës. Këto të dhëna janë kryesisht statistikore që lidhen me

numrin e shkollave dhe edukatorëve në Komunën e Pejës.

3.4. Popullata dhe mostra e hulumtimit

Pjesë e hulumtimit të realizuar në kuadër të këtij punimi janë edukatorët në institucionet

parashkollore të Komunës së Pejës. Si mostër janë zgjedhur dhjetë edukatorë nga pesë

institucione parashkollore shtetërore të komunës së Pejës. Shkollat e përzgjedhura për hulumtim

ishin: SHFMU “Tetë Marsi” – Pejë, SHFMU “Lidhja e Prizrenit” – Pejë, SHFMU “Dëshmorët e

Kombit” – Baran, SHFMU “Asdreni” – Pejë, si dhe SHFMU “Xhemail Kada” – Pejë.

Në fund janë intervistuar edhe tre drejtorë nga tri prej shkollat e sipërmendura.

3.5. Etika e hulumtimit

Ky hulumtim bazohet në këto parime etike:

1. Sinqeriteti – Pyetjet e intervistave janë realizuar nga unë në koordinim me mentoren e temës,

dmth. pyetjet janë burimore dhe të përshtatura me nevojat e hulumtimit. Gjithashtu, të dhënat

dytësore, janë marrë nga burime të drejtpërdrejta në Drejtorinë e Arsimit në Pejë dhe si të tilla

reflektojnë gjendjen reale në institucionet parashkollore të Komunës së Pejës.

2. Objektiviteti – përgjigjet e intervistave të edukatorëve nuk janë ndryshuar. Ato janë

përmbledhur (prezantohen në kapitullin vijues) dhe si të tilla reflektojnë qëndrime subjektive të

respodentëve.

24

3. Prona intelektuale – të dhënat e mbledhura në hulumtim janë burimore, përpos atyre të

Drejtorisë së Arsimit të Pejës. Të dhënat e tjera, të cilat kanë qenë të nevojshme për nevojat e

hulumtimit janë përdorur citimet dhe referencat gjegjëse.

4. Konfidencialiteti – identiteti i respodentëve (emri dhe mbiemri) është mbajtur në anonimitet.

Në punim prezantohen mosha, gjinia dhe shkollimi i respodentëve dhe kjo në pajtim dhe

marrëveshje të përbashkët me ta.

3.6. Procesi i mbledhjes së të dhënave

Hulumtimi është realizuar brenda afatit kohor prej një muaji (maj-qershor). Faza e parë e

mbledhjes së të dhënave ka qenë marrja e të dhënave dytësore nga Drejtorati Komunal i Arsimit

në Pejë. Faza e dytë ishte marrja e pëlqimit nga edukatorët për t‟i zhvilluar intervistat. Fillimisht

është intervistuar edukatori nga SHFMU „Dëshmorët e Kombit‟ në Baran ndërsa në ditë të

veçanta edhe edukatorët nga pesë shkollat në qytetin e Pejës. Përgjigjet e edukatorëve janë

inçizuar dhe më vonë përpunuar me kujdes. Intervistat janë zhvilluar një me një me edukatorët

për t‟i shmanguar interferencat qëdo të mund të ndikonin në përgjigjet e tyre.

25

0

1

2

3

4

5

6

7

Bachelor Master Shkollë e Lartë

Pedagogjike

Tjetër

Shpërndarja e respodentëve sipas shkallës së arsimimit

KAPITULLI IV - REZULTATET

4.1. Të dhënat demografike të respodentëve

Fig 1. Shpërndarja sipas moshës

Fig 2. Shpërndarja sipas arsimimit

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

>25 25-35 35-49 <50

Shpërndarja e respodentëve sipas moshës

26

Fig 3. Shpërndarja sipas gjinisë

4.2. Rezultatet nga intervista me edukatorët

Siç përmendëm në kapitullin pararendës, intervista përbën instrumentin bazë të

hulumtimit. Në këtë pjesë paraqesim përgjigjet e edukatorëve nga pesë shkollat e Komunës së

Pejës.

Në pyetjen e parë: A mendoni se institucioni parashkollor është faktor i rëndësishëm në

edukimin dhe zhvillimin moral të fëmijës? Të gjithë respodentët janë përgjigjur pozitivisht; 5 nga

10 respodentët e vlerësojnë institucionin parashkollor (klasën përgatitore), si vend ku fëmijët

fitojnë shprehi, shkathtësi, krijojnë bazë themelore të të nxënit, si dhe rrisin gatishmërinë për

shkollim të mëtejshëm dhe për jetë; 2 nga respodentët mendojnë se për të qenë qytetar i

moralshëm dhe kompetent duhet pasur parasysh ndikimin e madh që kanë vitet e para të

fëmijërisë në zhvillimin dhe formimin e individit; 2 prej respondentëve e konsiderojnë

institucionin parashkollor si faktorin kryesor dhe bazë të formimit moral dhe qytetar, pas

familjes; 2 respodentë mendojnë se edukatorët në institucionet parashkollore kanë rol të

rëndësishëm në mbështetjen e fëmijëve për t‟u bërë të moralshëm dhe qytetarë kompetentë. Ka

shumë familje, të cilat për arsye të ndryshme nuk arrijnë sa duhet t‟u mësojnë fëmijëve moralin,

prandaj duhet të jenë institucionet shkollore, ato të cilat duhet t‟i kushtojnë rëndësinë e duhur

edukimit moral dhe qytetar në mënyrëqë të mbulojnë hendekun që mund krijohet nga familja.

0

2

4

6

8

10

Mashkull Femër

Shpërndarja e respodentëve sipas gjinisë

27

Edhe në rastet, kur familjet punojnë me fëmijët në drejtim të edukimit moral dhe qytetar,

institucionet parashkollore duhet ta plotësojnë dhe mbështesin këtë proces.

Në pyetjen e dytë: A është e rëndësishme që t’iu mësohet fëmijëve të jetojnë dhe

veprojnë së bashku? Pse?Sërish të gjithë respodentët janë përgjigjur pozitivisht. 2 nga 10

respodentët mendojnë se fëmija zhvillohet në faza të ndryshme duke filluar nga foshnjëria tek ajo

e fëmijërisë, adoleshenca e deri te faza e të rriturve. Në çdo fazë qenia njerëzore zhvillon një

pjesë të vetvetes. Në fazën e edukimit parashkollor fëmija kryesisht mëson, se si të punojë së

bashku me tjerët, si të angazhohet në aktivitetet kreative dhe psikosociale etj. Në të gjitha këto

aktivitete, në copëza të caktuara, fëmija mëson për moralin dhe qytetarinë. Pra, këta respodentë

pajtohen se te edukimi parafillor, fëmijët marrin hapat e parë të formësimit të identitetit social i

cili sigurisht zhvillohet më vonë. 2 nga respodentët janë përgjigjur se krahas aktiviteteve tjera,

fëmijët duhet fillimisht të mësojnë dhe të veprojnë së bashku. Kjo paraqet themelin e raporteve

tjera që fëmijët ndërtojnë me komunitetin, pra me të tjerët. 3 nga respodentët mendojnë se

përmes ndërveprimit fëmijët mësojnë të jenë komunikues të mirë, qëështë aset i çmuar për

zhvillimin e tyre moral dhe qytetar. Përmes komunikimit fëmijët zgjerojnë fjalorin, mësojnë

rregulla formale dhe joformale të gjuhës etj. 2 prej respodentëve e shohin ndërveprimin si një

prej mënyrave mjaft të preferuara për të siguruar bashkëpunim cilësor me fëmijët, sepse fëmijët

kanë të drejtën dhe ndiejnë nevojën, që të disponojnë me informacione të mjaftueshme për

zgjidhjen e problemeve me të cilat përballen. Pra, e thënëpërmbledhtazi, ndërveprimi ua lehtëson

fëmijëve procesin e ballafaqimit dhe zgjidhjes së problemeve.

Në pyetjen e tretë: Fëmijët kur vijnë në institucione parashkollore a janë të përgatitur,

se duhet respektuar rregullat e përbashkëta?7 nga 10 respodentët janë përgjigjur negativisht.

Këta respodentë, mendojnë se rregullat mësohen dhe se edukatori/ja mund t‟ua mësojë ato

fëmijëve përmes aktiviteteve të ndryshme, siç mund të jenë lojërat apo aktivitetet në të cilat

nxënësit duhet të përdorin aftësitë psikomotorike, fizike etj. Këta respodentë pohojnë se fëmijët

vijnë nga ambiente të ndryshme dhe shkëputja nga prindërit ndonjëherë mund të ndikojë që

fëmija të mos respektojë rregullat e përbashkëta. Ka shumë familje që nuk kuptojnë termin

„rregulli i përbashkët‟, prandaj edhe nuk kanë se si t‟ua mësojnë fëmijëve. 4 prej këtyre

respodentëve pajtohen se fëmijët të cilën vijnë në institucion parashkollor prej kopshteve

(çerdheve) i kanë të njohura më mirë rregullat e përbashkëta në krahasim me ata, të cilët nuk

kanë qenë në kopshte. Konkluzioni i përbashkët është se fëmijët pavarësisht se mund të mos i

28

njohin rregullat, me ndihmën dhe angazhimin e edukatorit i mësojnë ato. 3 prej edukatorëve që

janëpërgjigjur pozitivisht nuk kanë dhënë sqarime për përgjigjet e tyre.

Në pyetje: Cilat veprimtari mendoni se ndihmojnë në realizmin e edukatës morale e

qytetare të fëmijës?4 prej respodentëve kanë përmendur lojërat, p.sh. për edukim moral, këta

respodentë përdorin videot e ndryshme motivuese. Njëri prej tyre përmend shembullin e djalit

dhe plakës, ku djali kujdeset për gjyshen e tij të sëmurë dhe të shtyrë në moshë. Ky mund të jenë

demonstrim i një akti moral, siç është përkujdesja ndaj tjetrit në rast nevoje. Sa i përket

aktiviteteve për edukim qytetar, sërish respodentëve u hyjnë në punë lojërat. 2 respodentë kanë

potencuar se për çdo festë (Bajram, Vit i Ri, Krishtlindje) fëmijët përmes lojës demonstrojnë se

si i kanë kaluar apo si i kanë festuar ato festa. Gjithashtu, edhe përrallat janë shumë të përdorura

nga respodentët. Ata shprehen se përrallat janë shumë të vlefshme për t‟iu mësuar fëmijëve

moralin dhe vlerat qytetare, meqë në to gjithmonë triumfon e mira dhe mposhtet e keqja, p.sh. te

Kësulkuqja, pavarësisht se ujku përpiqet ta gëlltisë atë gjatë vizitës së saj te gjyshja, Kësulkuqen

e shpëton njeriu zemërmirë duke e mbytur ujkun. Pra, e mira e mposht të keqen. Po ashtu

leksionet mbi shëndetin, kujdesin ndaj pastërtisë trupore, vizitat nëpër biznese, janë aktivitete të

cilat pëlqehen dhe realizohen nga respodentët. Gjithashtu edhe lojërat me ndërrimin e roleve, si

dhe të mësuarit përmes këndimit dhe vallëzimit janë aktivitete të cilat nga njëra ana janë kreative

dhe të pëlqyeshme nga fëmijët dhe nga ana tjetër janë shumë frytdhënëse në kontekste të

edukatës morale dhe qytetare.

Në pyetjen:Aktivitetet që ndihmojnë edukimin moral dhe qytetar a janë me anë të

lojërave apo me anë të komunikimit me fëmijë?3 nga respodentët janë përgjigjur për lojën,

ndërsa pesë të tjerët për komunikimin. Dy nga respodentët mendojnë se loja dhe komunikimi

janë proces i pandarë. Sipas respodentëve të parë, çdo aktivitet i fëmijës në esencëështë lojë. Aq

më tepër, loja është më e pëlqyeshme nga ta sesa komunikimi. Meqë qëllimi është përshtatja ndaj

kërkesave tëfëmijëve, loja, për këta respodentë, është favorite. Respodentët e grupit të dytë

mendojnë se përmes komunikimit fëmija shprehet më natyral, tregon ndjenjat e tij më

drejtpërdrejt dhe shpreh mendimin që ka brenda vetes. Gjithashtu, as këta nuk e përjashtojnë

mundësinë e gërshetimit të lojës me komunikimin. Rrespodentët e grupit të tretë, mendojnë që

ndërthurja ndërmjet lojës dhe komunikimit i bën fëmijët më shumë krijues. Fëmija, duhet të

dijëta interpretojë qëllimin e një loje dhe këtë e bën përmes komunikimit me shokët dhe me

edukatori/en. Çdo lojë ka një mesazh dhe një qëllim pse realizohet. Ka lojëra të cilat kërkojnë

29

punë ekipore. Në të gjitha këto, bazë e realizimit të lojës është ndërveprimi që kryhet përmes

akteve të komunikimit. P.sh. kur tregohet një përrallë apo fabulë, sipas respodentëve, fëmijët

kanë mundësi ta interpretojnë. Ata edhe mund t‟i drejtojnë pyetje njëri-tjetri për segmente të

caktuara të fabulës apo përrallës. Në të gjitha këto raste loja gërshetohet me

komunikimin/ndërveprimin për të prodhuar një hapësirë më dinamike dhe interaktive të

mësimdhënies dhe nxënies.

Në pyetjen:A mendoni se kurrikula e mbështet mjaftueshëm edukimin moral dhe qytetar të

fëmijëve në institucionet parashkollore? Të gjithë respodentët janë përgjigjur negativisht. Sipas

tyre, kurrikula nuk ofron direktiva apo udhëzime konkrete, të cilat do mund të zbatoheshin për të

promovuar edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve. Kjo kurrikulëështë shumë e përgjithësuar

dhe nuk merr parasysh shumë aspekte të cilat lidhen me edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve.

4.3. Rezultatet nga intervistat me drejtorët e shkollave

Tre drejtorë nga tri shkolla të Komunës së Pejës u pëfshinë në hulumtim. Në pyetjen:Sa e

mbështetni edukimin moral dhe qytetar në klasat parashkollore? Të gjithë drejtorët janë

përgjigjur, se përpiqen maksimalisht që t‟u krijojnë kushte edukatorëve për të zhvilluar aktivitete

që lidhen me edukimin moral dhe qytetar. Në rastet kur edukatorët kanë nevojë të zhvillojnë

aktivitete jashtë klasës, ata nuk pengohen për një gjë të tillë, përkundrazi stimulohen. Në një

pjesë të rasteve vetë drejtorët janë inciatorë të aktiviteteve të tilla. Nga intervista me drejtorët, ata

deklarohen se ekziston trendi që mësimdhënësit më të rinj në moshë t‟u kushtojnë shumë rëndësi

aktiviteteve me fëmijët. Mësimdhënësit më të vjetër në moshë, janë akoma pak më shumë teorikë

sesa praktikë. Kjo sipas respodentëve, mund të jetë pengesë, meqë fëmijët mësojnë më shumë

duke e bërë vetë dhe duke parë sesa duke qenë vëzhgues pasivë të edukatorit. Sipas

respodentëve, mësimdhënësit duhet të jenë më shumë kreativë në përzgjedhjen e aktiviteteve që

lidhen me edukimin moral dhe qytetar meqëështë segment shumë i rëndësishëm të cilit

fatkeqësisht nuk po i kushtohet vëmendja e duhur.

Në pyetjen:A po bëjnë mjaftueshëm MASHT-i dhe institucionet tjera shtetërore për të

mbështetur edukimin moral dhe qytetar në institucionet parashkollore? Të gjithë respodentët

janë përgjigjur negativisht. Respodentët njëzëri mendojnë se MASHT-i duhet të hartojë politika

30

më të qarta që e mbështesin edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve. Kjo është praktikë e njohur

në vendet evropiane, prandaj edhe veprime korrekte e punë cilësore mund të realizohet.

KAPITULLI V - PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

5.1. Përfundime

Edukimi moral dhe qytetar paraqesindy ndër segmentet më të rëndësishme të edukimit, në

fëmijërinë e hershme apo atë që njihet si Klasë përgatitore. Për këtë lloj edukimi në shtetet e

zhvilluara evropiane krijohen politika të veçanta dhe bëhen investime të mëdha. Në këto shtete,

kurrikula përcakton qartë se cilat janë rezultatet dhe efektet, që ky lloj edukimi mëton t‟i arrijë.

Në radhë të parë, përmes këtij edukimi synohet zhvillimi i aftësive disiplinore dhe shprehive,

zhvillimi i aftësive për të menduar në mënyrë kritike, për të marrë vendime në mënyrë të drejtë

dhe mbi të gjitha për të respektuar parime morale që lidhen me dallimin e së mirës nga e keqja,

sinqeritetit, tolerancës, diversitetit, respektit etj. Edukimi moral mbështetet mbi vlera në të cilat

duhet të besojë në radhë të parë edukatori, meqëështë ai që udhëheq procesin e mësimdhënies

dhe nxënies në klasë. Duke analizuar përmbajtjen kurrikulare në Kosovë dhe planin strategjik të

MASHT-it për ciklin parafillor dhe fillor në Republikën e Kosovës, del se aty nuk precizohet

askund edukimi moral dhe qytetar, ku ndër të tjera trajtohet vetëm përciptazi te fusha „Shoqëria

dhe Mjedisi‟. Kjo sigurisht mund të përbëjë pengesë për edukatorët, të cilët kurrikulën e kanë

referencën bazë të punës dhe aktiviteteve që zhvillojnë me nxënësit.

Nga analiza e skeletit teorik, kemi parë se janë propozuar shumë teori të cilat mund t‟u

shërbejnë edukatorëve për t‟u mësuar vlerat morale dhe qytetare fëmijëve. Në pyetjen kërkimore

të punimit, kemi pyetur:se pse është e rëndësishme, që edukimi moral dhe qytetar të mësohet në

institucionet parashkollore. Përgjigjen e kemi gjetur nga skeleti teorik dhe hulumtimi me

edukatorët e pesë shkollave të Komunës së Pejës dhe ajo është, që në institucionet parashkollore

pjesa më e madhe e fëmijëve ndeshen për herë të parë me konceptet e moralit dhe qytetarisë.

Mënyra se si ato mësohen në këto institucione është determinuese për mënyrën se si ata do t‟i

përqasen këtyre koncepteve në të ardhmen, p.sh. nëse fëmija në institucion mëson vlerën e

respektit dhe kujdesit ndaj të moshuarit, do ta ketë të shënuar për tërë jetën si parim që duhet

ruajtur dhe kultivuar. Për më tepër, Buzzell (1996) kishte vërejtur se si parimet morale dhe

31

qytetare po zbehen te mosha e re. Që këtej, del edhe një tjetër premisë e rëndësishme se pse

institucionet parashkollore duhen kontribuar vazhdueshëm në edukimin moral dhe qytetar të

fëmijëve.

Nga hulumtimi në pesë institucionet parashkollore të Komunës së Pejës del se edukatorët,

pavarësisht mangësive në kurrikulë kanë arritur të kuptojnë rëndësinë e edukimit moral dhe

qytetar dhe si të tillë përpiqen që përmes aktiviteteve të ndryshme t‟ua mësojnë atë fëmijëve.

Nga gjetjet e hulumtimit del se aktivitetet e parapëlqyera për edukim moral dhe qytetar

realizohen përmes lojës. Në këtë mënyrë, nxënësit përmes argëtimit mësojnë dhe aftësohen.

Aktivitetet realizohen si brenda ashtu edhe jashtë klasës. Për aktivitetet jashtë klasës, edukatorët

marrin edhe ndihmën e drejtorëve të shkollave, të cilët sikurse kanë deklaruar në intervistat e

tyre, janë gjithmonë të gatshëm t‟u dalin në ndihmë edukatorëve për nevojat që kanë për zhvillim

të aktiviteteve.

Një tjetër segment i rëndësishëm i trajtuar në kuadrin e temës është edhe bashkëpunimi

familje – institucion. Secili fëmijë vjen nga kultura dhe familje të ndryshme, prandaj një

informacion paraprak mund t‟i ndihmojë edukatorit të bëjë përshatjen e qëllimeve dhe

aktiviteteve me nevojat dhe historikun e fëmijës.

5.2. Rekomandime

Për shkollat në Komunën e Pejës do të rekomandoja:

1. Drejtorët e shkollave të bashkëpunojnë më shumë me edukatorët në zhvillimin e aktiviteteve

për edukim moral dhe qytetar të fëmijëve.

2. Edukatorët të bashkëpunojnë më shumë me prindërit në procesin e edukimit të fëmijëve.

3. Edukatorët të jenë më kreativë në përzgjedhjen e aktiviteteve për edukimin moral dhe qytetar

të fëmijëve.

4. Edukatorët të jenë më të qartë në objektivat dhe qëllimet, që pretendojnë të arrijnë përmes

edukimit moral dhe qytetar të fëmijëve.

Për MASHT-in do të rekomandoja:

32

1. Të ketë një pjesë të veçantë në Kurrikulë dhe Planin Strategjik të Arsimit lidhur me edukimin

moral dhe qytetar dhe objektivat e tij të jenë të qarta dhe të mundshme pët t‟u zbatuar.

2. Të organizojnë trajnime/seminare për edukatorët lidhur me përfitimet e edukimit moral dhe

qytetar në institucionet parashkollore.

33

Referencat:

Brada, R. (2009). Pedagogjia parashkollore. Prishtinë.

Brownlee J.L., Johansson E., Cobb-Moore, Boulton-Lewis G , Walker S., Ailwood J. (2011).

Epistemic beliefs about teaching practices and moral learning.

Buzzelli, C. (1996). The moral implications of teacher-child discourse in early childhood

classrooms. Early Childhood Research Quarterly,11.

Clemitshaw, G. (2008). Citizenship without history. Knowlegde, skills and values in

citizenship education, Ethics and Education,.

Dunn, M. (2002). Putting the child first: How one student teacher negotiated the moral

landscape of teaching. New Orleans, LA.

Dwayne, H. (1996). Teaching as moral activity. Journal of Curriculum and Supervision,

11(3).

Goodson, I. (1992). Studying teachers' lives: Problemsand possibilities. In L.F. Goodson

(Ed.),Studying teachers' lives. NewYork: Routledge.

Hong, Y. (2003). An ethnographic study of Koreankindergartners' reasoning during

groupmoral discussions. Early Childhood Education Journal, 30(3).

Huxley, R. (2006).Moral development of children: knowing right from wrong. New York:

Routledge

Marshall, T.H. (1995). Citizenship and Social Class and Other Essays. Cambridge:

Cambridge University Press.

McGinn, C. (1997). Ethics, Evil and Fiction. Oxford University Press.

34

SHTOJCA

Pyetjet nga intervista

1. A mendoni se institucioni parashkollor është faktor i rëndësishëm për edukimin

dhe zhvillimin moral e qytetar të fëmijëve?

____________________________

2. A është e rëndësishme qe t‟u mësohet fëmijëve të jetojnë dhe veprojnë së bashku?

Pse?

_____________________________

3. Femijët kur vijnë në institucione parashkollore a janë të përgatitur, se duhet

respektuar rregullat e përbashkëta?

______________________________

4. Cilat veprimtari mendoni se ndihmojnë në realizmin e edukatës morale e qytetare

të fëmijës?

_____________________________

5. Aktivitetet që ndihmojnë edukimin moral dhe qytetar a janë me anë të lojërave

apo me anë të komunikimit me fëmijë?

_____________________________

a) Shpjegim

b) Pse me lojëra ?

c) Pse me komunikim?

d) Pse me kombinim?

6. A mendoni se kurrikula e mbështet mjaftueshëm edukimin moral dhe qytetar të fëmijëve

në institucionet parashkollore? Sqaro.

35

Punimi me temën: INSTITUCIONI PARASHKOLLOR SI FAKTOR I EDUKIMIT

MORAL DHE QYTETAR

Autore/studentja: Afërdita Gjikolli

Lektore: Mr.Sc.Elinda Rexha -Pruthi; Nënshkrimi: