Embed Size (px)
Citation preview
1
Río
cht n
a nA
inm
hith
e
Vei
rtea
brai
gh
Inve
irte
abra
igh
(Vei
rtea
brac
h)
(Inv
eirt
eabr
ach)
Mam
aigh
Éin
Éis
c
Rei
ptílí
Am
faib
iach
a
(gan
cná
mh
drom
a)
(Mio
nbhe
ithíg
h)
Tá r
oinn
t tré
ithe
i gco
itinn
e ar
gac
h ai
nmhí
Bog
ann
siad
, an
álaí
onn
siad
, ith
eann
sia
d, f
ásan
n si
ad,
bíon
n óg
a ac
u ag
usté
ann
athr
uith
e sa
tim
peal
lach
t i
bhfe
idhm
ort
hu.
Le g
o dt
ig l
e bi
theo
laith
est
aidé
ar a
dhé
anam
h or
thu
roin
nean
n si
ad i
ngrú
paí
iad.
32
Slabhraí BiaItheann an chuid is mó de na hainmhithe níos mó ná cineálamháin bia. Thig le sionnach luchóga, luchóga móra agus éina ithe chomh maith le coiníní agus mamaigh bheaga eile.
Seo an fáth a dtrasnaíonn slabhraí bia a chéile.Lean na saigheada lena fháil amach cad é a itheann siad.
2
An mamach é?Tréithe
* Bíonn cnámharlach acu.
* Cothaíonn siad a n-óga ar bhainne.
* Bíonn an corp clúdaithe le gruaig nó le fionnadh.
* Is ainmhithe aonteasacha iad.
* Análaíonn siad le scamhóga.
* Bíonn intinn acu — is ainmhithe cliste iad.
Mamaighcapallbóbroc
luchógsciathán leathairdeilfmíol mór
madadhcatiora rua
scúncmadadh ruagiorria
tíogarbéar bánséabrasíota
leoneilifint
sioráfcaochántorcán craobhach
fiacangarúvalbaí
coiníngráinneogmoncaípanda
caorabó mhararosualt
madadh uiscerónápabéabhar
gabharsrónbheannach
panda
31
coinín
pterodactyl
diplodocus
Iontaisí
Insíonn iontaisí go raibh dineasáir beo ach tá siad imithe in éagle 64 milliún bliain. Tá cuid mhór teoiricí ag eolaithe fán rud atharla dóibh ach tá an míniú ina rúndiamhair.
míol mór
sciathán leathair
3
Mamaigh
muc
eilifint
easóg
capallgirseach
dobhareach
sionnach
brocgabhar
30
Cineál séabra a bhí sa quagga a bhí beo san Afraic Theas.Rinneadh seilg air fá choinne a chraicinn agus a chuid feola.Maraíodh an ceann deireanach i 1878 agus fuair an ceanndeireanach bás i zú Amstardam i 1883. Ó na mílte a bhí beotráth níl fágtha ach 20 sampla pulctha agus roinnt grianghraf.
4
An amfaibiach é?
Tréithe
* Bíonn ceithre ghéag acu de gnáth.
* Bíonn cnámharlach acu.
* Cónaíonn siad ar thalamh ach cúplálann siad sanuisce.
* Bíonn a gcraiceann bog de ghnáth ganlanntracha.
* Bíonn an saolré ina thrí staid:
- ubh; - larbha; - ainmhí fásta.
* Análaíonn torbáin fríd gheolbhaigh ag an tús,análaíonn an ceann fásta fríd scamhóga.
Amfaibiacha
an bhuaf
an frog
29
an niút
an salamandar
Ainmhithe atá imithe in éagNíl duine ar bith beo inniu a chonaic ceann ar bth de nahainmhithe seo:— an dódó, an quagga agus an fhalcógmhór . Tá siad imithe in éag.
Maraíodh an dódó fáchoinne bia. Ghlacainmhithe a chuiduibheacha, m.sh.moncaithe a thug daoinechuig an oileán a raibhsé ina chónaí air. Nífhacthas an dódó ó1681. Níl fágtha anoisach cloigeann agus cosatá i ndá iarsmalannéagsúla i Sasana.
Lá amháin i Meitheamh 1844 chuaighscaifte mairnéalach chuig Eldey, oileánar chósta na hÍoslainne. Chuaigh siadi dtír leis an fhalcóg mhór a chuardach,ceann de na héin ba mhó san AtlantachThuaidh. Díoladh iad leis an éan agusa chuid uibheacha a sheilg agus tháinigsiad ar phéire de na héin ar Eldey.Maraíodh an dá éan. Is cosúil go raibhan t-éan baineann ina shuí ar ubh agusbhris an mairnéalach í agus é ag rith satóir orthu. Níl fágtha anois ach 80 éanpulctha agus 75 ubh i mbailiúcháinéagsúla.
5
Amfaibiacha
frog
salamandar
niút
buaf
28
Cad é is féidir a dhéanamh?
1. Is gá áit chónaithe an ainmhí a chosaint, m.sh. foraoisífearthainne, talamh féaraigh (Savannah).
2. Conradh idirnáisiúnta. Is gá socraithe idir na tíortha adhéanamh le ainmhithe a chosaint, m.sh. d'aontaigh cuidmhór tíortha gan an míol gorm a sheilg ach níl achan tíraontaithe ar an socrú seo go fóill.
3. Ainmhithe a ghabháil agus áiteanna ar leith a chur ar fáildóibh.
4. Páirceanna — tá cosc ar sheilg ainmhithe sna páirceannaseo. Níl sé ceadaithe a n-áit chónaithe a scrios ná docharar bith a dhéanamh dóibh.
5. Réimse táirgí eile a cheannach — fionnadh bréagach marshampla. Samplaí eile:— creideann daoine sa tríú domhango bhfuil adharc an tsrónbheannaigh éifeachtach saleigheas; úsáideann na Sínigh cnámha an tíogair leleigheas a dhéanamh.
6. Taighde Eolaíoch.
7. Oideachas — is gá daoine a chur ar an eolas fá nadóigheanna le hainmhithe a shábháil.
6
An reiptíl é?
Tréithe
* Bíonn cnámharlach acu.
* Análaíonn siad le scamhóga.
* Cónaíonn siad agus cúplálann siad ar thalamh.
* Bíonn craiceann tirim le lanntracha acu.
* Bíonn ceithre ghéag acu.
Reiptílí
an laghairt
an caimileon
an t-ailigéadar
an crogall
an nathair
an toirtís
27
an turtar
Ain
mhí
i gC
ontú
irt
Cén
fát
h a
bhfu
il sé
i gc
ontú
irt?
Cá
bhfu
il sé
?
An
rón
......
......
......
......
...cr
aice
ann,
mar
ú (c
reid
tear
go
n-ith
eann
siad
bar
raío
cht
éisc
)
An
srón
bhea
nnac
h...
....a
n ad
harc
......
......
......
......
......
......
......
......
..sa
n A
frai
c, s
an Á
ise
An
tíog
ar...
......
......
......
..ba
ill c
hoir
p (f
á ch
oinn
e le
ighi
s)...
......
......
.san
Áis
e, s
an A
frai
c, s
an
Indi
a
An
crog
all.
......
......
......
..cr
aice
ann
......
......
......
......
......
......
......
......
...sa
n A
frai
c, s
an A
strá
il,
i
Mei
rice
å, s
a tS
ín
An
gora
ille
......
......
......
..ba
ill c
hoir
p...
......
......
......
......
......
......
......
....s
an A
frai
c
An
t-or
ang-
útan
g...
......
.feo
il, p
eata
í....
......
......
......
......
......
......
......
.san
Áis
e
Éin
éag
súla
......
......
......
clei
tí,
bia
......
......
......
......
......
......
......
......
....a
r fu
d an
dom
hain
......
.ar
fud
an d
omha
in
7
Reiptílí
toirtís
nathair
crogall
laghairt
26
Ain
mhí
i gC
ontú
irt
Cén
fát
h a
bhfu
il sé
i gc
ontú
irt?
Cá
bhfu
il sé
?
An
turt
ar...
......
......
......
..ui
bhea
cha
......
......
......
......
......
......
......
......
.san
Áis
e
An
síot
a...
......
......
......
...cr
aice
ann
......
......
......
......
......
......
......
......
...sa
n A
frai
c
An
séab
ra...
......
......
......
crai
cean
n...
......
......
......
......
......
......
......
......
san
Afr
aic
An
eilif
int
......
......
......
....é
abha
r...
......
......
......
......
......
......
......
......
....s
an A
frai
c, s
an I
ndia
An
pand
a...
......
......
......
.cra
icea
nn...
......
......
......
......
......
......
......
......
sa t
Sín
An
mío
l mór
......
......
......
ola,
cná
mha
, fe
oil.
......
......
......
......
......
......
ar f
ud a
n do
mha
in
An
deilf
......
......
......
......
.tai
smí
iasc
aire
acht
a...
......
......
......
......
......
.ar
fud
an d
omha
in
An
cond
or...
......
......
......
clei
tí...
......
......
......
......
......
......
......
......
......
..i M
eiri
ceá
An
buab
hall
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
......
..i M
eiri
ceá
seilg
, ái
t ch
ónai
the
scri
osta
8
An éan é?
Tréithe
* Bíonn cnámharlach acu.
* Bíonn cleití acu.
* Análaíonn siad le scamhóga.
* Bíonn dhá chos agus dhá eiteog acu.
* Is ainmhithe aonteasacha iad.
* Beireann siad uibheacha agus déanann siad gorar na huibheacha.
Éin
ulchabhán
seabhac
lon dubh
céirseach
piongain
emu
kiwi
gealbhan
smólach
piasún25
druid
spideog
faoileán
fáinleog
iolar
préachán
cuach
dreoilín
snag breac
fuiseog
Ainmhithe i gContúirt
Deirtear go bhfuil 4500 cineál ainmhí i gcontúirt sa lá atá inniuann. Tá fáthanna éagsúla leis an chontúirt seo:—
a. Tá daoine á seilg.b. Tá scrios á dhéanamh ar a n-áit chónaithe.
c. Tá truailliú timpeallachta ann.d. Tá trádáil ainmhithe agus a gcuid táirgí go
forleathan.e. Itheann daoine iad. M.sh., itheann siad an fheoil ón
mhíol mhór sa tSeapáin.
Féach an liosta (lgh. 26-27) a dhéanann tagairt do chuid dena hainmhithe seo.
smólach
lasairéan
crogall
panda
goraille
míol mór
9
Éin
ulchabhán
lon dubh
kiwi
piasún
24
Cá mhéad cos? Cá mhéad ball coirp?deighleog?
15 phéire nó níos mó (= 30 +)
cuid mhór ball coirpcorp ina dheighleoga2 phéire cos ar achan deighleog
adharcáin ghairide
mílechosach
céadchosach
cuid mhór ball coirpnó corp ina dheighleoga
1 phéire cos ar achandeighleog
adharcáin fhada
emu
piongain
gealbhan
lacha
ostrais
10
An iasc é?
Tréithe
* Bíonn cnámharlach acu.
* Cónaíonn siad in uisce.
* Ionsúnn siad ocsaigin fríd gheolbhaigh (gháilligh).
* Bíonn eití acu le cuidiú leo snámh.
* Bíonn a gcorp clúdaithe le lanntracha.
* Beireann siad uibheacha in uisce.
barbal
bradán
Éisc
barbal
bradánbreacfaoitíntrosc
péirsecadógleathóg
garmachánscadántúna
sairdínpilséar
23
5 phéire cos
Cá mhéad cos? Cá mhéad ball coirp?deighleog?
Crústach - Crústaigh
ribe róibéisportángliomach
3 bhall coirpdhá phéire adharcán
11
Éisc
garmachán
breac
péirse
trosc
22
Cá mhéad cos? Cá mhéad ball coirp?deighleog?
3 phéire cos (=6)
4 phéire cos (=8)
dhá bhall coirp(gialla le goineoga
criogarDamhán allaScairp (cloigeann agus tóracs le
chéile le pionsúir)Pilib an Fhómhair
puchciaróg
féileacánleamhan
Feithidícuileog
seangánbeachóg
Feithidí 3 x 3 (cloigeann, tóracs, bolg)
bóín Dé seangán
(pionsúir))
ball amháin coirp
3 bhall coirp — 1 phéire adharcán1 nó 2 phéire eiteog nó gan eiteoga
12
TÁBLA AITHEANTA NAMIONBHEITHÍOCH
blaosc ———— seilide
1. Gan cosa
gan blaosc ———— sluga péist talún
(cuiteog)
Tréithe Mionbheithíoch
21
Cá mhéad cos? Cá mhéad ball coirp?deighleog?
corp bog(Níl an corp ina chodanna)
Cosa ar bith
cuid mhór ball coirpnó deighleog
Moileasc - Moilisc - Molluscae -Sliogéiscoctapas
seilideslugaiasc sliogach —sliogáin dhubha
iasc blaoscach
Péist talún — coilg ar an chorpSúmaire — súiteoirí tosaigh agus cúil
13
cuid mhór — gan eiteoga — céadchosachcláirseach
mílechosach
ocht gcos — gan eiteoga — damhán allaPilib an Fhómhair
sé chos —
gan eiteoga —
dhá phéire eiteog
(an dá phéire infheicthe) —
dhá phéire eiteog(péire amháin i bhfolach) —
ciarógfrídgailseach
cuileogmíoltógmuiscít
péire amháin eiteog —
féileacánleamhanbeachpuchcuil Bhealtainesnáthaid mhór
dreoilín teaspaighseangán
cruimh chabáiste
Tréithe Mionbheithíoch
20
Cosa —péire amháin eiteog
An bhfuil cosa air?An bhfuil eiteoga aige?
cuileog
2. Cosa
muiscít
14 19
Feithidí3 chuid sa chorp — cloigeann, tóracs, bolg
3 phéire cos
1 nó 2 phéire eiteognó
gan eiteoga
Crústach — Crústaighcorp clúdaithe le blaosc
cuid mhór costrí chuid sa chorp
dhá phéire adharcán
Damhán Alla2 chuid sa chorp — an cloigeann agus an corp
2 phéire cosgialla le goineoga
Cosa ———
dhá phéire eiteog(péire amháin i bhfolach)
ciaróg
bóín Dé(ciaróg)
gailseach
An bhfuil cosa air?An bhfuil eiteoga aige?
1518
sluga
Gan cosa
seilide
blaosc
gan blaosc
péist talún
súmaire
An bhfuil cosa air?An bhfuil blaosc air?
An bhfuil cosa air?An bhfuil eiteoga aige?
Cosa
dhá phéire eiteog
(an dá phéiresofheicthe)
leamhan
féileacán
puch
beach
snáthaid mhór
16 17
Cosa
Cá mhéad cos?Eiteoga?
dreoilín teaspaigh
seangán
cruimh chabáiste
Cá mhéad cos? Eiteoga?
6 chos,
gan eiteoga
Cosa
cuid mhór cos,gan eiteoga
ocht gcos,
gan eiteoga
scairp
céadchosach
cláirseach
mílechosach
Pilib an Fhómhair
damhán alla
17
Ríocht na nAinmhithe
1996
