SADRŽAJ:

UVOD ...................................................................................................................................... 3

1.POJAM DRUŠTVENOG SUKOBA .................................................................................5

2. POJAM RATA ....................................................................................................................6

3. HISTORIJA RATA ............................................................................................................7

3.1 Prvobitna zajednica ............................................................................................................7

3.2 Robovlasničko društvo ........................................................................................................7

3.3 Feudalno društvo ................................................................................................................8

3.4 Kapitalizam .........................................................................................................................8

4. ETIKA RATA ......................................................................................................................9

5. UZROCI RATA .................................................................................................................10

5.1 Ekonomski uzroci ..............................................................................................................10

5.2 Politički uzroci .................................................................................................................10

5.3 Ideološki uzroci..................................................................................................................10

6. TEORIJE RATA ...............................................................................................................11

6.1 Historijske teorije ..............................................................................................................11

6.2 Psihološke teorije ..............................................................................................................11

6.3 Antropološke teorije .........................................................................................................11

6.4 Sociološke teorije ..............................................................................................................12

6.5 Demografske teorije ..........................................................................................................12

6.6 Racionalističke teorije .......................................................................................................12

6.7 Ekonomske teorije .............................................................................................................13

6.7.1 Marksističke teorije ........................................................................................................13

1

6.8 Teorije politčckih nauka ....................................................................................................13

6.9 Biološke teorije ..................................................................................................................14

6.10 Geopolitičke teorije .........................................................................................................14

7. VRSTE RATA ...................................................................................................................15

7.1 Po uzroku i karakteru ........................................................................................................15

7.2 Po načinu i mjestu vođenja ...............................................................................................16

8. ZAVRŠETAK RATA ........................................................................................................17

9. SPREČAVANJE RATA I ALTERNATIVE RATU ......................................................18

10. RAT I PRAVO .................................................................................................................18

11. ZAKLJUČAK ..................................................................................................................20

LITERATURA I IZVORI .......................................................................................................21

2

UVOD:

Razvoj rata se prati od univerzalnih plemenskih ratova koji su se dešavali kroz historiju pa sve do ratova između gradova-država, nacija ili carstvava. U proširenom smislu, riječ rat se sad koristi za bilo koji oblik borbe, od rata protiv droga ili rat protiv terora. Nekada se zastupalo mišljenje da je čovjek jedino biće koje se bori u ratu, ali su detaljnijim opažanjem životinjskog svijeta otkriveni i ratovi između kolonija mrava i plemena čimpanzi. Rat je jedna od onih kompleksnih društvenih pojava koja ulazi, više-manje u sve sfere društvenog života.

U djelu „Rat prije civilizacije“ Lawrence H. Keeley, profesor na Univerzitetu u Illinoisu, govori da je približno oko 90 do 95% poznatih društava bilo angažirano u bar povremenim ratovima,a mnoga društva se bore konstantno.

Ipak, svaka teorija rata mora objasniti ne samo rat, nego i mir. Mora objasniti ne samo ratove vođene kroz gotovo sve generacije u gotovo svim zemljama, nego i rijetke slučajeve dugotrajnog mira kao npr. Pax Romana1 i mir nakon Drugog svjetskog rata.

POJAM DRUŠTVENOG SUKOBA:

1 (lat. Rimski mir) oznacava duzi period uvjetovanog mira I minimalne ekspanzije vojske u Rimskom carstvu tokom prvog I drugog stoljeca p.n.e. Buduci dag a je utemeljio Car Augustin ponekad se jos naziva I Augustinov mir (lat. Pax Augustana).

3

Društveni (socijalni) sukobi proizilaze iz razlika u potrebama, interesima i ciljevima između pojedinaca i grupa i stoga se sreću u svim društvima na svim stepenima njihovog historijskog razvoja. Ukoliko je jedno društvo više i oštrije polarizovano, onda je utoliko i veća njegova potencijalna konfliktnost. Ako bi postojalo društvo u kome postoji potpuna jednakost svih članova, u njemu ne bi postojali društveni sukobi. Društveni sukobi su ispoljavanja neslaganja stavova i suprotstavljena ponašanja, ali to su i velike kolektivne akcije. 

U sociologiji je dugo vladalo stajalište da su društveni sukobi nepoželjni i nepotrebni. Tek krajem šezdesetih godina dvadesetog stoljeća, nakon studentskog pokreta i radničkih akcija u industrijskoj sferi, počeli su se shvatati sukobi kao društveni fenomen. Vremenom, sukobi postaju značajni, ne samo za sociologiju, već i uopće za društvene nauke. Sukobi su nerazdvojni pratilac čovjeka i društva, i oni najsnažnije utiču na oblikovanje ljudskih normi. Sociologija, kao nauka, teži spoznaji slavnih obliga društvenih sukoba, njihovih uzroka, motiva, snage i ideja koje ih proizvode, ali i posljedica koje iza njih nastaju. Danas ne postoji saglasnost i tipologiji i vrsti društvenog sukoba. Svaki sukob je za sebe specifičan, ima svoja obilježja, uzroke i motive. 2 Ipak, na onovu dosadašnjih proučavanja, društveni sukobi se mogu grupirati u dva globalna tipa: u prvi spadaju individualni i unutargrupni sukobi, a u drugi ubrajamo globalne društvene sukobe, pod kojim podrazumijevamo, prvenstveno, ratne i industrijske sukobe.

 

POJAM RATA:

2 Fočo, Salih : Sociologija, Dom štampe, Zenica, 2000., 268. 4

Rat je organizirani sukob naoružanih ljudi, kao produženje politike država, nacija, klasa sredstvima oružanog nasilja u cilju ostvarivanja određene političke, gospodarske i druge dobiti. Rat je društvena pojava uvjetovana i povezana s pojavom i razvitkom klasnog društva čiji su osnovni zakoni ujedno i opći zakoni razvitka rata. Osnovni sadržaj rata čini oružana borba, ali se rat ne svodi samo na nju, on je širi, složeniji jer uključuje i druge oblike borbe (političke, gospodarske itd.) koje imaju veliko značenje za pripremu i vođenje rata. Još u antičkom dobu, grčki filozofi idealisti, su tvrdili da je rat prirodno stanje duha 3 i prirodan način sticanja imovine4.Objema tezama su se pravdale ratovi robovlasničke klase i predstavljale izraz njenjih interesa.

Ipak, u današnje vrijeme najviše navođeni teoretičar o ratu je Carl von Clausewitz.Po njemu, „rat nije ništa drugo do državna politika produžena drugim sredstvima“.5 Po toj definiciji, ratni proces je eminentno politički proces jer predstavlja produženje prijašnje politike samo drugim, to jest oružanim sredstvima. Prema tome, i rat je politika kao što je politika parlamentarna borba, demonstracije itd.. Budući da je svaka politika samo vanjski oblik drugih društvenih procesa, u prvom redu ekonomskih, ta definicija je u stanovitom smislu nepotpuna. Trebalo bi da definicija rata sadrži komponentu koja obilježava ne samo formalnu nego i sadržajnu stranu ratnog procesa. Čini se da bi suština rata kao društvene pojave adekvatnije bila izražena definicijom: Rat je produženje ranije politike drugim sredstvima, izazvan i vođen u osnovi ekonomskim razlozima.6

Rat je kompleksna društvena pojava i zaokuplja pažnju ne samo društvenih, već i prirodnih nauka. U sociologiji se formirala posebna disciplina, tzv. sociologija rata, koja se bavi fenomenom rata i koja na produbljeniji način pristupa izučavanju njegovih uzroka i posljedica.

Vrijeme kada nema formalnog rata, usprkos mogućnosti međunarodnih i unutrašnjih napetosti, se naziva mir. Međutim, neki smatraju da je definicija mira složenija. Pri tome se često citira Baruch Spinoza (1632-1677) koji je rekao da “mir nije odsutstvo rata, nego vrlina, duševno stanje, odnosno sklonost dobroj volji, povjerenju i pravdi.” Ratovi se obično odvijaju u nizovima vojnih pohoda između dvije zaraćene strane, a povod su im, osim drugih stvari, nesuglasice oko pitanja suvereniteta, teritorije, prirodnih resursa, religije ili ideologija.

HISTORIJA RATA:

3 Platon : Država;

4 Aristotel : Politika;

5 Clausewitz, Carl: O ratu, Vojno delo, 1951., 35.

6 Fiamengo, Ante: Osnove opće sociologije, Narodne novine, Zagreb, 1977., 291.5

Većina stručnjaka vjeruje da rat ili fenomeni slični ratu postoje od nastanka moderne ljudske vrste, odnosno od vremena nastanka organiziranih ljudskih društava. Dok je prahistorijsko ratovanje u mnogo čemu bilo slično lovu, odnosno imalo oblik zasjeda i prepada, odnosno pljačkaških pohoda među grupama lovaca-sakupljača, razvoj civilizacije je sa sobom donio značajne promjene u načinu njihovog vođenja. Historijski gledano, rat se javlja tokom razvoja privatnog vlasništva nad proizvodnim sredstvima, podjele društva na klase i pojave države kao organa i oruđa vladajuće klase.Sjedilačke, odnosno poljoprivredne društvene grupe su daleko više vezane uz određenu teritoriju, a višak hrane i podjela rada omogućava da se počne proizvoditi bolje oružje, odnosno razvijati posebne društvene grupe ratnika koje će predstavljati prve organizirane vojske.

1.Prvobitna zajednica:

U prvobitnoj zajednici nije bilo ratova. Sukobi između rodova i plemena imaju neka obilježja rata, ali im je bit sasvim različita. U tim sukobima nije bilo izdvojene organizacije za vođenje rata, svaki član roda ili plemena je bio ratnik. Ti sukobi su bili zasnovani više na ovisnosti ljudi od prirode, iz potrebe za područjima u kojim se nalazi hrana ili zbog krvne osvete,a ne na prisvajanju tuđeg vlasništva ili za pribavljanje radne snage. U tim sukobima nije bilo zarobljenika i iskorištavanja pobjeđenih.

Sa razvitkom prvih oblika državnih organizacija javlja se i vojska, kao posebna izdvojena organizacija unutar države zadužena za vođenje rata s vanjskim neprijateljom ili ovladavanjem otpora unutar države.

2.Robovlasničko društvo:

U robovlasničkom društvu gospodarstvo se zasniva na iskorištavanju roba, koji je njeno osnovno oruđe, i ne može se razvijati bez stalnog priliva novih robova. Zbog toga, robovlasnička država ih nabavlja prvenstveno ratom: pokoravanjem okolnih plemena koji još nemaju državnu organizaciju, ratovima s drugim robovlasničkim državama, kojim se u slučaju pobjede pribavljaju ne samo robovi već i drugi ratni plijen i proširuje teritorij (Egipat, Rimski imperij, pohodi Aleksandra Velikog). Ti ratovi su često uzrokovali ustanke i pobune robova(Prvi, Drugi i Treći robovlasnicki rat). Pripadnici vladajuće klase međusobno se bore oko vlasti i moći, brže bogaćenje i uzrokuju građanske ratove. U vrijeme stvaranja robovlasničkih država, najveći dio čovječanstva još se uvijek nalazio na niskom stupnju razvitka, pa su i vojske bile male a oružje jednostavno.

3.Feudalno društvo:

U feudalizmu države vode ratove radi porobljavanja i pljačke, teritorijalnog proširenja, sticanja novih posjeda i iskorištavanja kmetova. Među najveće ratove ovog karaktera spadaju

6

ratovi Franačke države pod Karlom Velikim, turska osvajanja itd. Ciljevi tih ratova su imali i dinastičko obilježje kao npr. Stogodišnji rat. U srednjem vijeku crkva je kao najjači feudalac bila nositelj i stvaratelj religiozne ideologije, prema kojoj su ratovi izraz Božije volje, natprirodne pojave pred kojim je čovjek nemoćan. U to ime, crkva vodi i Križarske ratove i time prikriva njihov pravi karakter.

Međusobnih ratova feudalaca ili grupa feudalaca oko prevlasti i proširivanja teritorija na račun suparnika bilo je mnogo u razdoblju ranog feudalizma kad je rascjepkanost bila najveća (Italija, Francuska, Rusija). Takvi ratovi, samo krupnih razmjera su obilježje i kasnijeg razdoblja, poznatog kao kasni feudalizam (Ratovi dviju ruža). Razdoblje feudalizma su potresali i seljački ratovi. Feudalno iskorištavanje učinilo je položaj kmeta vrlo teškim i tjeralo ga na borbu, i to pogotovu onda kad se pojavljuju i robno-novčani odnosi, pa se kmetu i nametnu teške novčane obveze.( Jacquerie u Francuskoj 1358. godine, Husitski ratovi u Češkoj 1419 - 1436. godine, Veliki seljački rat u Njemačkoj pod vodstvom Thomasa Müntzera, buna Ivana Bolotnjikova 1606. - 1607. godine, Hvarska buna 1510. - 1514. godine, Slovenske seljačke bune u 15. i 16. stoljeću, Velika seljačka buna u Hrvatskoj 1573. godine). Razvitak gospodarstva i povećanja bogatstva dovodi i do pojave plaćeničkih vojski, koji vode rat za račun onog koji ih plaća.

4.Kapitalizam:

Buržoazija kao nosilac i pokretač novih gospodarstvenih, društvenih, socijalnih i političkih odnosa u kapitalističkom društvu vodi antifeudalne i revolucionarne ratove u cilju nadilaženja feudalne rascijepkanosti, i stvaranju nacionalnih država kao novog, pogodnijeg oblika razvitka kapitalističkog gospodarstva. Najpoznatije revolucije tog doimperijalističkog razdoblja su: Nizozemska revolucija (rat protiv Španije 1566. - 1609. godine), Francuska revolucija, Američki rat za nezavisnost itd. U ovom razdoblju dolazi i do čestih ratova između država ili koalicija država za hegemoniju, kao posljedica neravnomjernog razvitka kapitalizma u raznim zemljama i njihovih različitih interesa u borbi za trgovinsku, pomorsku, kolonijalnu i drugu premoć (između Nizozemske i Engleske, Nizozemske i Francuske, Engleske i Francuske, Sedmogodišnji rat 1756. - 1763. godine, Krimski rat 1853. - 1856. godine.). Osim toga, vode se i ratovi za nacionalno ujedinjenje (Italija, Njemačka), ratovi za nacionalno oslobođenje (ratovi protiv Napoleona 1802. - 1814. godine), ratovi balkanskih naroda protiv Turske, Grčki rat za oslobođenje 1821. - 1829.). U 17. i 18. stoljeću kao rezultat kolonijalnih ratova, stvaraju se ogromni kolonijalni imperiji kapitalističkih europskih država. Kolonijalni ratovi imaju krajnje reakcionarnu ulogu, jer su lišili mnoge narode političke neovisnosti i uzrokovali su oslobodilačke ratove naroda kolonija (Indija, Indonezija, Alžir, Meksiko, Kuba, Filipini itd.) U ovom razdoblju javljaju se i prvi građanski ustanci i ratovi koje, proletarijat vodi protiv buržoazije (Pariška komuna).

Imperijalistički ratovi za kolonije su naslijedili ratove predimperijalističkog razdoblja. Potreba za kolonijama i sirovinama su prerasli nacionalne okvire i pretvorili se u borbu imprijalističkih sila za podjelu svijeta, novih teritorija, tržišta i izvoz kapitala (Španjolsko-

7

američki rat 1898. godine, Burski rat 1899. - 1902. godine, Rusko-japanski rat 1904. - 1905. godine), što je i uzrokovalo i Prvi svjetski rat, koji izbija u uvjetima narušene ravnoteže među imperijalističkim državama.

ETIKA RATA:

Rat je kroz historiju bio izvorom ozbiljnih etičkih dilema. Iako su mnoge drevne države, narodi i kulture, isto kao i neke danas, na rat gledali kao plemenitu djelatnost i uglavnom pozitivni društveni fenomen, s vremenom su se pojavile dileme o etičkoj opravdanosti rata. Danas se na rat općenito gleda kao na nepoželjnu, a za neke i moralno neprihvatljivu djelatnost. S druge strane mnogi vjeruju kako je rat, ili barem pripravnost za njega u svrhu odvraćanja, nužan za obranu zemlje i drugih vrijednosti. Pacifisti7, pak, vjeruju da je rat po prirodi nemoralan te da se ne bi smio nikada voditi po bilo kakvim okolnostima. Taj je stav strastveno propovijedio indijski vođa Mohandas (Mahatma) Gandhi. S druge strane, negativan pristup prema ratu je u historijskom smislu tek relativno nedavno postao široko raširen. Prije toga su mnogi veliki mislioci, kao Heinrich von Treitschke8, vidjeli rat kao najplemenitiju djelatnost čovječanstva, odnosno onu u kojoj vrline kao hrabrost i čast igraju mnogo važniju ulogu nego neke druge. Na samom početku Prvog svjetskog rata je poznati pisac Thomas Mann9 napisao, "Nije li mir ništa drugo do proces građanskog onečišćenja, a rat element pročišćenja, oslobođenja i velike nade?" Ovakav stav je bio službeno prihvaćen od mnogih drevnih društava kao što su Sparta i Rim a 1930-ih u fašističkim državama. Poraz fašističkih država i militarističkih režima u Drugom svjetskom ratu, šok zbog dotada nezapamćenih razaranja i upotrebe nuklearnog oružja, te poratni porast duljine i kvalitete života je, pogotovo u zapadnim industrijskim zemljama, dosta pridonio da se na rat gleda kao negativnu pojavu. Mnogi danas smatraju da je jedino tzv. pravedni rat legitiman, odnosno vjeruju da se može voditi jedino kroz međunarodne organizacije poput UN koje bi trebale zaustaviti ratove i nepravednu agresiju. Drugi, pak, smatraju da su međunarodne organizacije, s obzirom na njihovu praksu posljednjih desetljeća, opterećene istim onim etičkim problemima kao i suverene države, pa nemaju nikakvo pravo suditi što jest, a što nije pravedan rat. Etičke teorije (Hegel, Proudhon, Fuller i drugi) smatraju da je rat progresivna pojava koja pozitivno utiče na moral ljudi i naroda i bez koje se ne može ni zamisliti

7Pristalice pacifizma, uvjerenje koje se protivi ratu, ili bilo kakvom nasilju. Ideološki, pacifizam je i politički pokret, koji etički polazi od osude svake sile i nasilja, zahtjeva bezuvjetnu spremnost očuvanja mira čak i uz vlastitu žrtvu, često i do smrti. Osuđuje rat bez obzira na njegove ciljeve, svrhu, interese.

8 Heinrich Gotthard von Treitschke (1834 -1896.) njemacki historicar i politicki pisac za vrijeme Njemackog carstva.

9 Thomas Mann (1875 – 1955.) njemacki novelist, pisac kratkih prica, drustveni kriticar, filantrop i dobitnik Nobelove nagrade za knjizevnost 1929. godine.

8

postojanje i razvitak društva, jer moralno stanje naroda doprinosi izobrazbi jakih ličnosti i nacija kojima je predodređena povijesna uloga. Rat čuva narode od truljenja i je najbolje sredstvo za liječenje naroda.

UZROCI RATA:

O uzrocima rata ne postoji konsenzus, s obzirom da se ratu kao fenomenu često pristupa iz isključivih perspektiva, bilo da je riječ o jednoj jedinoj grani nauke, bilo da je riječ o specifičnoj ideologiji. U literaturi se, međutim, uzroci rata najčešće dijele na:

1.Ekonomske: odnosno nastojanje da se dobave ili očuvaju ekonomski resursi koji se smatraju vitalnim za neku društvenu zajednicu ili državu (za što postoji bezbroj primjera, od sukoba prahistorijskih plemena oko lovišta do Zaljevskog rata koji se vodio zbog kontrole nad naftnim izvorima Kuvajta)

2.Političke: odnosno nastojanje da određena država ili društvena grupa osvoji ili sačuva vlast ili uticaj na određenom teritoriju (primjer za to su dinastijski sukobi u srednjovjekovnim monarhijama poput ratova ruža u Engleskoj ili Francusko-pruski rat u 19. vijeku).

3.Ideološke: koji nastaju zbog kulturne, vjerske ili ideološke netrpeljivosti između određenih društvenih grupa ili država (primjeri za to su sukobi domorodačkih plemena s evropskim istraživačima u Doba otkrića, Križarski pohodi i Spanski građanski rat).

TEORIJE O RATU:

Nastojanje da se ratovi što uspješnije vode, a u posljednje vrijeme i nastojanja da se rat izbjegne, su dovela do nastanka cijelog niza teorija kojima je cilj objasniti uzroke nastanka rata. Raznolikost tih teorija je znatno pospješio razvitak različitih ideologija u 19. i 20. vijeku, ali i razvoj društvenih nauka čiji predstavnici često nastoje objasniti fenomen rata na temelju dostignuća vlastite naučne discipline.

1.Historijske teorije:

9

Historičari, koji su se, proučavajući prošlost, prvi temeljito bavili usporedbama različitih ratova, obično su prilično neskloni stvarati nekakve opće teorije o ratu. Razlog tomu je njihovo mišljenje kako je svaki rat jedinstven, odnosno rezultat spleta različitih, ali često neponovljivih okolnosti koje je nemoguće predvidjeti. Najpoznatiji takav stav je izjava britanskog historičara A.J.P. Taylora10 kako je "rat poput saobraćajne nesreće“.

2.Psihološke teorije:

Rat je, pogotovo u 20. vijeku, postao predmetom zanimanja modernih psihologa, koji ga nastoje objasniti putem vlastitih teorija o ljudskom ponašanju. Jedna od najpopularnijih teorija vezanih uz rat jest ona prema kojoj su ljudska bića po svojoj prirodi agresivna i nasilna, te da rat služi kao svojevrsni ispušni ventil za nasilje i nagomilane frustracije koje članovi društva ne mogu iskazivati u normalnim okolnostima mira. Ovu teoriju su u vlastite svrhe prigrlile predstavnice radikalnog feminizma, s time da su nasilne sklonosti pripisale isključivo muškarcima, dok su žene, po njima lišene agresivnosti i sklonosti ratu. Po feministkinjama bi tek potpuni silazak muškaraca s vlasti, odnosno njihova zamjena ženama, doveo do nestanka rata kao društvenog fenomena. Jedna od prilično uticajnih psiholoških teorija rata potječe iz korpusa evolucionarne psihologije, te tvrdi da je rat ništa drugo do nastavak normalnog životinjskog ponašanja, odnosno borbe za teritoriju i uticaj koja se može zapaziti kod nekih vrsta poput čimpanzi. Popularne psihološke teorije uključuju i one koje ih pripisuju isključivo duševnoj bolesti vlastodržaca koji pokreću oružane sukobe, odnosno tvrde da je želja za mirom karkateristika duševno zdravog čovjeka.

3.Antropološke teorije:

Dio antropologa, pogotovo onih koji su stekli veliki uticaj u drugoj polovici 20. vijeka, odbacuju ljudsku psihologiju kao uzrok ratova. Po njima teritorijalni i drugi sukobi među životinjama, odnosno sukobi između primitivnih plemena lovaca-sakupljača predstavljaju sasvim drukčiji fenomen od rata koji je, po njima, ništa drugo do proizvod ljudske kulture i civilizacije. Po njima će rat nestati onog trenutka kada se iz svjetske kulture izbace svi sadržaji koji ga potiču.

4.Sociološke teorije:

Sociologija je od svog nastanka razvila cijeli niz, često proturječnih, teorija koja svaka na svoj način pokušava dati odgovor na pitanje o glavnim uzrocima rata. Te teorije se obično dijele u dva glavna pravca:

1.Primat der Innenpolitik (njem. primat unutrašnje politike), koja izbijanje ratova objašnjava unutrašnjim prilikama u pojedinoj državi.

2.Primat der Aussenpolitik (njem. primat vanjske politike), koja izbijanje ratova objašnjava geopolitičkim razlozima.

10 Alan John Percivale Taylor (1906 -1990.) najznacajniji engleski historicar 20. stoljeca. Jedan je od najpoznatijih britanskih historicara i definitivno jedan od najkontraverznijih.

10

5.Demografske teorije:

Od teorija koje rat nastoje tumačiti kao nastavak, odnosno posljedicu određenih demografskih trendova najpoznatija je ona maltuzijanska, koja je ime dobila po engleskom piscu Thomasu Malthusu. 11 Prema njoj stanovništvo neke države ili šire oblasti u pravilu raste brže nego mogućnost njihovog društva, kulture i civilizacije da ga opskrbe hranom. Nedostatak hrane i drugih resursa sa sobom, uz glad i bolest, dovodi i rat kao jedno od sredstava kojima se stanovništvo spušta na prihvatljivu razinu. Maltuzijanci su djelomičnu potvrdu svoje teorije dobili razvojem tehnologije, kao i padom nataliteta u vodećim industrijskim zemljama 20. vijeka, što je u njima dovelo do drastičnog pada volje da se vode ratovi. S druge strane se kao moderna varijanta maltuzijanske teorije razvila teorija „mladenačke izbočine (engl. youth bulge)“, koja izbijanje ratova objašnjava porastom udjela mladih muškaraca u stanovništvu neke države. Po toj teoriji ti mladi ljudi su lišeni bogatstva rezerviranog za stariju braću i/ili vršnjake iz viših slojeva, pa ispušni ventil pronalaze u kriminalu, radikalnoj politici, ali i sklonosti sudjelovanju u ratovima. Ta se teorija, između ostalog, koristi kako bi se objasnio savremeni porast radikalizma među muslimanskim stanovništvom današnjeg svijeta.

6.Racionalističke teorije:

Racionalističke teorije odbacuju stav da je rat, pogotovo u modernom dobu, rezultat atavističkih psiholoških tendencija ili iracionalnih faktora, te umjesto toga nastoje njegovo izbijanje objasniti racionalnim, odnosno zdravorazumski utemeljenim odlukama vlastodržaca koji oružani sukob u određenim situacijama drže prihvatljivijom alternativom od održavanja mira po cijenu slabljenja vlastite države i dugoročnog ugrožavanja njene sigurnosti. Racionalističke teorije isto tako drže da se pogrešnost takve računice može sa sigurnošću ustanoviti tek nakon izbijanja, odnosno završetka rata. Strana koja odluči povesti rat ili prihvatiti ratni izazov druge strane u pravilu ne raspolaže s podacima o tehničkim, ljudskim ili moralnim kapacitetima svog budućeg ratnog neprijatelja.

7.Ekonomske teorije:

Ekonomske teorije rat vide kao prirodnu, a ponekad i neizbježnu posljedicu ekonomske aktivnosti u pojedinom društvu i državi, odnosno kao izraz nastojanja da se zgrće što veće materijalno bogatstvo, i to putem stvaranja novih tržišta, odnosno dobavljanja strateških resursa. Takve su teorije postale raširene u 20. vijeku, a danas uživaju veliku popularnost među predstavnicima političke ljevice. Jedna od najpoznatijih takvih teorija je marksistička.

11 Thomas Robert Malthus (1766 – 1834.) engleski demograf i politicki ekonomist.11

7.1.Marksističke teorije:

Marksistička teorija rata tvrdi da je uzrok svih ratova klasna borba. Ona ratove vidi kao imperijalističke poduhvate kojima je svrha povećati moć vladajuće klase na račun proletarijata i drugih potlačenih klasa, koje dijeli uz pomoć koncepata kao što su nacionalizam i religija. Ratovi stoga neće nestati sve dok se kroz svjetsku revoluciju ne stvori besklasno društvo.

8.Teorije političkih nauka:

U 20. vijeku su se počele razvijati teorije koje problemu rata i njegovih uzroka pristupaju s politološkog stajališta. Od njih su posebnu popularnost stekle teorije temeljene na različitim teorijama međunarodnih odnosa. Od tih teorija su najpoznatije realistička teorija, temeljena na realističkoj školi međunarodnih odnosa, koja rat promatra kao samo jedno od mnogih oruđa koje pojedina država koristi u svrhu ostvarivanja ili zaštite svojih ekonomskih i političkih interesa. Nasuprot tom stavu, idealistička teorija na rat gleda kao posljedicu otuđenosti odnosno neodgovornosti militaristički nastrojenih vlastodržaca prema vlastitim narodima. Najpoznatija takva teorija je teorija demokratskog mira, koja tvrdi da demokracije nikada ne ratuju među sobom. Teorija tranzicije moći, pak, ratove objašnjava tzv. ratnim ciklusima, odnosno periodima u kojima se smjenjuju hegemonije različitih velikih sila u svijetu.

9.Bioloske teorije:

Mnogi buržoaski idealisti – Hobbes, Leibnitz, Jaspers i drugi, objašnjavali su porijeklo rata biološkim uzrocima (socijaldarvinizam). Oni su uspoređivali rat sa zakonitostima koji vladaju u životinjskom svijetu, i smatrali da je rat uvjet društvenog opstanka na isti način kao i što je borba za opstanak uvjet za postojanje u prirodi. Hobbes je objašnjavao vječnost i neizbježnost ratova samo čovjekovom prirodom, a ratno stanje jedinim zakonom u odnosima država i vlada. Leibnitz, pak smatra da vječni mir nije moguć na ovom svijetu i da bi doveo do umrtvljavanja prirode, do neobnavljanja života i do zastoja u razvitku. Rat je urođeno stanje čovjeka, jer u osnovi njegova života , kao i u osnovi svakog drugog živog bića, je borba za opstanak i zato je čovjek čovjeku vuk.

12

Rasna teorija je najgrublji vid ove biološke teorije, jer uzroke rata objašnjava prirodnom nejednakošću. U ovoj rasnoj teoriji se istakao njemački ideolog najreakcionarnijeg dijela njemačke buržoazije Nietsche, koji je isticao nadmoć arijevske rase.

10.Geopoliticke teorije:

U 20. stoljeću se rađaju nove, geopolitičke teorije kao pokušaj opravdanja imperijalističkih ratova (Haushofer, Mackinder i drugi). Oni objašnjavaju porijeklo rata zemljopisnim položajem pojedinih naroda: pomanjkanjem životnog prostora i borbom za prostor, nepogodnošću i potrebom promjene granice i sl. Geopolitika se i danas često upotrebljava za opravdanje ratnih priprema.

VRSTE RATA:

Lenjin ističe vrlo važan kriterij za određivanje karaktera rata, a to je da se uoči „u kakvim je historijskim uvjetima neki rat nastao, kakve ga klase vode i sa kakvim ciljem“.12

1.Po uzroku i karakteru:

12 Fiamengo, Ante: Osnove opće sociologije, Narodne novine, Zagreb, 1977., 292. 13

Donja tablica navodi najčešće kategorije ratova po uzrocima, uz pojedine historijske primjere.

Pljačkaški Pečenješki i Kumanski pohodi na Rusiju u 9.–13. vijeku

Napadački ratovi Kira II 550–529. pne.

Kolonijalni Francusko-kineski rat

Nacionalno oslobođenje Alžirski rat za nezavisnost

Vjerski Hugenotski ratovi

Dinastijski Rat za špansko nasljedstvo

Trgovački Narkoratovi

Revolucionarni Francuski revolucionarni ratovi

Gerilski Poluostrvski rat

Građanski

Pored gore navedene podjele, pojedine ideologije, kao što je marksizam, imaju običaj dijeliti ratove na dvije grupe: pravedne i nepravedne. Ante Fiamengo u svom djelu „Osnove opće sociologije“ ovu podjelu smatra najznačajnijom za određivanje kvalitete rata. Ako imenovane komponente potiču tendeciju oslobađanja društvenih grupa ili individua od ekonomske, nacionalne, političke i kulturne eksploatacije i pospješuju društveni razvitak u svim životnim sferama, onda one daju ratu pravedan, progresivan, napredan karakter. Ako pak te komponente teže porobljavanju društvenih grupa, klasa i individua u ekonomskom, nacionalnom, kulturnom i psihološko-idejnom pogledu i konzerviranju određenog društvenog sistema, sprečavajući daljnji razvitak proizvodnih snaga i promjena proizvodnih odnosa, onda one daju dotičnom ratu, odnosno onoj strani u tom ratu koja implicira te komponente i tendecije, nepravedan, reakcionaran karakter.13 U slučaju marksizma, pravednim ratovima se smatraju pobune robova i kampanje pokreta za nacionalno oslobođenja, dok se svi drugi ratovi smatraju imperijalističkim i nepravednim.

Ratovi se nekada znaju dijeliti po opsegu, pa se tako kao fenomeni nalik na rat spominju neredi, manje pobune i državni udari. Kao eufemizam za rat se ponekad koristi izraz policijska akcija, pogotovo u 20. vijeku kada se vojne akcije provode pod geslom zavođenja reda, spriječavanja genocida ili pomoći legalne vlade u borbi protiv pobunjenika.

13 Ibid.14

2.Po načinu i mjestu vođenja:

Najpoznatija i najšira podjela ratova po načinu vođenja je podjela na konvencionalne i nekonvencionalne ratove. Ta je podjela s vremenom mijenjala svoje značenje kako se mijenjalo značenje izraza "konvencionalni rat". Ispočetka se odnosila na "konvencionalnost" sukoba u kome su obje zaraćene strane bile sačinjene od regularnih vojski koje su djelovale u skladu s relativno strogo određenim pravilima i običajima. Kasnije se, u 20. vijeku, s razvojem hemijskog, biološkog i nuklearnog oružja, izraz "konvencionalni rat" širi i na sukobe u kome ne sudjeluju redovne oružane snage, niti koja su ograničena nekim pravilima, ali u kome se ipak ne koristi tzv. oružje za masovno uništenje. Sa završetkom hladnog rata i usvajanjem međunarodnih sporazuma usmjerenih na ograničenje i zabranu upotrebe oružja za masovno uništenje, izraz "konvencionalni rat" vraća svoje staro značenje. Međutim, umjesto izraza "nekonvencionalni rat" se danas, često i pod uticajem "političke korektnosti" uvodi izraz asimetrični rat - najčešće kako bi se opravdala strana koja je zbog zbog očigledne tehničke, brojčane ili inferiornosti u odnosu na neprijatelja prisiljena kršiti ratne konvencije. Ponekad na način vođenja rata bitno utječu geografske i druge okolnosti, koje ga ograničavaju na tačno određeni prostor, koji pak ograničava sredstva i snage kojima se vodi rat. Klasičan primjer su ratovi između država koje ne dijele kopnenu granicu ali raspolažu s ratnim mornaricama. Takvi se sukobi odvijaju na moru i nazivaju se pomorskim ratovima. Sukobi u kojima zaraćene strane nisu voljne ili u stanju koristiti kopnene snage ali ni mornaričke snage jedna protiv druge znaju postati zračni rat. U budućnosti bi se, uz odgovarajući razvoj tehnologije, mogao voditi i svemirski rat. Pored ovih podjela postoje ratovi koji se vode u posebnim klimatskim zonama, pa tako postoji arktički rat, pustinjski rat i ratovanje u džungli. Ratovi koji se vode u gradskim područjima se nazivaju urbanim ratovima. U prošlosti su postojali tzv. kolonijalni ratovi, a među ograničene sukobe se ubrajaju i granični ratovi. Ratovi mogu dobiti i naziv po sredstvima koja se koriste - tako postoji elektronski rat, podmornički rat i minski rat. Po strategiji se ratovi dijele na mobilne i manevarske i pozicijske.

ZAVRŠETAK RATA:

Ratovi, kao i sve vrste konflikata, najčešće završavaju na tri načina:

-potpunom pobjedom ili ostvarenjem ciljeva jedne zaraćene strane;

-pat-pozicijom koja ne zadovoljava nijednu zaraćenu stranu koje su zbog međusobne iscrpljenosti prisiljene prihvatiti status quo;

-kompromisom koji za cilj ima djelomično zadovoljiti zahtjeve obje strane, odnosno spriječiti izbijanje sukoba u budućnosti.

15

U prahistoriji i počecima civilizacije, ratovi su najčešće završavali potpunom pobjedom jedne strane, nakon koga je najčešće slijedilo protjerivanje, porobljivanje i genocid poraženog protivnika. Izuzetak su predstavljali pljačkaški pohodi koji bi završavali ostvarenjem ciljem zbog kojih je rat počinjao tj. uspješnom pljačkom materijalnih dobara. Daljnim razvojem civilizacije i kulture, kao i povećanjem materijalnih dobara oko kojih se vodi ratovi, počinju se stvarati formalni običaji i ograničenja rata, koja se odnose i na način na koji rat treba završiti. Cilj toga je spriječiti uništavanje resursa oko kojih se vodi rat, odnosno omogućiti pobjedniku da uživa plodove pobjede, a gubitniku da zauzvrat ne bude potpuno uništen. Tako ratovi s vremenom počinju završavati aktima formalne predaje, nakon kojih se stanovništvo i institucije stavljaju na milost pobjedniku. Daljim razvojem diplomacije se uz akte predaje javljaju i prvi mirovni ugovor i, kojima pobijeđene strane tek djelomično prihvaćaju zahtjeve pobjednike, odnosno zaraćene strane nastoje pronaći određeni kompromis.

SPREČAVANJE RATA I ALTERNATIVE RATU:

Mir;

Nenasilje ;

Nenasilni otpor ("Nenasilje u miru i ratu“14);

Pacifizam;Diplomatija 15 ;

14 Mohandas Karamchand Gandhi (1869 – 1948.) indijski politicar.16

Kompromis ;

Međunarodne sankcije/embargo/karantena ;

Strategija zadržavanja/konsenzusa;

Dijalog i detant;

Shvaćanje/izračunavanje troškova i rizika ulaženja u sukob;

Shvaćanje "ulaznih kriterija" (političkih, društvenih ili ekonomskih "okidača" koji će natjerati neki entitet da uđe u rat);

RAT I PRAVO:

Rat kao društvenu pojavu regulira i pravo (međunarodno javno i ratno pravo). Pravni pojam rata je uži od njegovog općeg pojma. Rat je oružani sukob između dvije ili više država, uzrokovan voljom jedne od njih, uz potrebu prinudnih mjera kojim svaka zaraćena snaga pokušava nametnuti svoju volju protivniku.

1928. godine rat je bio odobravan po Međunarodnom ratnom pravu, jer je svaka neovisna država imala pravo na vođenja rata. 27. avgusta 1928. godine je rat po prvi put u povijesti zabranjen Pariškim paktom, gdje su se države, potpisnice tog ugovora odrekle prava na rat i obvezale da u njihovim međusobnim odnosima neće pribjeći ratu. Međutim ova obveza je važila samo za potpisnice ugovora, pa je rat i dalje bio pravno dopušten. Problem ovog ugovora je to što nije jasno odredio pojam pravične samoobrane, napada ili obrane. Stoga je uvijek postojala mogućnost da se napadački rat proglasi obrambenim kako bi se opravdala njegova potreba. Na taj je način i Njemačka, iako potpisnica pakta, počela Drugi svjetski rat.

Povelja UN16 iz 1945. konačno zabranjuje rat kao sredstvo rješavanja međunarodnih sporova i nacionalne politike. Članice UN su se obvezale da neće upotrebljavati silu ili prijetiti silom 15 U neformalnom, odnosno u socijalnom smislu, diplomacija označava način rješavanja nesporazuma, razmirica, sukoba mirnim putem.

16 Ujedinjeni narodi ili skraćeno UN, je međunarodna organizacija za održavanje mira i sigurnosti u svijetu,

razvijanje dobrosusjedskih odnosa, ekonomsku suradnju, širenje tolerancije i promicanje poštivanja ljudskih

prava i osnovnih sloboda čovjeka.Nakon završetka Drugog svjetskog rata osnovno pitanje budućeg razvoja

svijeta bilo je kako očuvati svjetski mir i sigurnost, poboljšati međunarodnu suradnju i prijateljske odnose među

narodima. Ti su ciljevi zapisani u osnivačkoj Povelji Organizacije ujedinjenih naroda koja je potpisana 26. lipnja

1945. godine u San Franciscu, a stupila na snagu 24. listopada 1945. nakon prihvaćanja od strane 51 države.

17

koja bi bila usmjerene protiv političke ili teritorijalne neovisnosti bilo koje države, da će sve sporove i sukobe rješavati jedino i isključivo mirnim putom, da će pružiti pomoć svakoj napadnutoj članici, da će se uzdržati od pružanja pomoći svakoj državi protiv koje UN preuzmu neku prinudnu mjeru. Iako zabranjuje rat, povelja UN ipak dopušta urođeno pravo na pojedinačnu i zajedničku samoobranu u slučaju oružanog napada protiv nekog člana Ujedinjenih naroda, dok Savjet sigurnosti ne poduzme mjere potrebne za očuvanje međunarodnog mira i sigurnosti.

ZAKLJUČAK:

Rat je, najjednostavnije rečeno, vrsta društvenog sukoba koji se nastoji riješiti upotrebom oružja, a s ciljem da se druga strana potpuno uništi ili prisili na mir pod diktiranim uvjetima. Tako shvaćen, rat obilježava najznačajniji dio čovjekove historije. Svi se slažu da u ratu do izražaja dolazi agresivna strana ljudske prirode. Objašnjenja su mnogobrojna i dosta različita. Nažalost, i mi sami smo bili svjedoci te agresivne strane ljudske prirode, kako na vlastitoj koži, tokom posljednjeg rata u Bosni i Hercegovini koji je vođen od 6. aprila 1992. godine do 14. septembra 1995. godine, tako i danas posredno putem medija. Na kraju, rat se, kao što sam već navela, ponekad definiše i kao produženje politike drugim sredstvima. Ali, ono što bi moglo odlikovati svaki sljedeći rat je mogućnost totalnog uništenja, ne samo ratnog protivnika nego i onih koji mu gravitiraju, koji su mu susjedi, a u najradikalnijoj formi i ljudskog roda uopće.

18

Koristena literatura i izvori:

Literatura:

Clausewitz, Carl von: O ratu, Vojno delo, 1951.

Fiamengo,A.: Osnove opće sociologije, “Narodne novine“, Zagreb, 1977.

Fočo, S. : Sociologija, “Dom štampe“, Zenica, 2000.

Ibler, V. : Međunarodni odnosi, “Naprijed”, Zagreb, 1971.

Kukić, S. : Sociologija, „Sarajevo publishing“, Sarajevo, 2005.

Izvori:

19

http://bs.wikipedia.org/

http://en.wikipedia.org/

http://hr.wikipedia.org/

http://bs.wikiquote.org/

SADRZAJ ..........................................................................................21

20