RAZLIKE IZMEĐU MLADIH SLEPIH I VRŠNJAKA … · porodicom ili ne, koje iskustveno ili naučno gledište o njoj zastupali ili usvajali, ili kako je de%nisali ona neosporno ima veliki

673

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 673-688, 2011.

UDK: 159.922.8.072-056.262-053.6 ; 316.356.2-056.262-053.6

ID: 188495372Originalni nau!ni rad

Dragana STANIMIROVI"1

Luka MIJATOVI"Univerzitet u BeograduFakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

RAZLIKE IZME!U MLADIH SLEPIH I VR"NJAKA TIPI#NOG RAZVOJA U PROCENI DIMENZIJA

FUNKCIONISANJA PORODICE

Prema sistemskom pristupu, promene koje se de!avaju svakom "lanu porodice, dakle i gubitak vida, uti"u na ceo porodi"ni sistem. Je-dan od modela porodi"nog funkcionisanja - RADIR opisuje porodicu u petodimenzionalnom prostoru: Razmena; Aktivnost; Demokrati"nost; Individuacija; Red. Porodice sa "lanom o!te#enog vida suo"avaju se sa dodatnim zahtevima i u njima ima vi!e stresa. Podaci o promenama u porodi"nom sistemu tih porodica su oskudni.

Cilj istra$ivanja bio je da utvrdi da li izme%u eksperimentalne grupe (mladi slepi) i kontrolne grupe (mladi bez o!te#enja) postoje zna"ajne razlike u proceni dimenzija funkcionisanja njihovih porodi-ca. U obe grupe ispitano je po 32 ispitanika. Za prikupljanje podataka primenjen je Upitnik stanja i odnosa u porodici RADIR, a za obradu kanoni"ka diskriminaciona analiza koja omogu#ava sticanje uvida u strukturu razlika dveju grupa.

Kanoni"ka diskriminaciona funkcija zna"ajno razlikuje dve grupe u pogledu procene dimenzija funkcionisanja porodice (rcc=0.424; df=5, p=0.37). U porodicama eksperimentalne grupe ima znatno vi!e reda i aktivnosti i ne!to vi!e demokrati"nosti, a znatno manje emocionalne razmene i ne!to manje individuacije. Budu#a istra$ivanja, kao i prak-ti"ni programi namenjeni ovim porodicama, treba da poklone naro"itu

1 Email: [email protected]


674

pa!nju unutarporodi"noj razmeni koja je prema autoru modela RADIR najva!niji indikator zdravog porodi"nog funkcionisanja.

Klju!ne re!i: o#te$enje vida, porodi"ni sistem, dimenzije funkcionisanja porodice

UVOD

Porodica je formalna socijalna grupa sa ograni!enim brojem !la-nova i velikim brojem kompleksnih veza (Berger, 1992). Pripadnost porodici je data, ona se ne bira (Srna 1997). Porodica je dru"tvena zajednica koju uspostavlja priroda (Mili#, 1988). „$lanstvo bez izbo-ra i bez izlaza“ !ini porodicu „simbolom !ovekovih najdubljih snova i ko"mara“ (Segal, 1983, prema Srna, 1997). „Bez obzira da li se bavili porodicom ili ne, koje iskustveno ili nau!no gledi"te o njoj zastupali ili usvajali, ili kako je de%nisali ona neosporno ima veliki zna!aj za nas kao pojedince kao i za dru"tvo u celini“ (Miti#, 1997: 8). Dakle, nesporno je da je porodica va&na za svakog pojedinca i da je primarna dru"tvena grupa. Na ovo ukazuju i re!i Ekermena (Ackerman, 1987) da je porodica „kolevka pojedinca“ i „psihi!ko zastupni"tvo dru"tva“, kao i Bergera (1994) da je „socijalni uterus u kome raste li!nost“.

„Iako je psihodinamika porodi!nog &ivota ne"to "to odlikuje sva-ku porodicu posebno, neke pravilnosti u funkcionisanju porodice mo-gu#e je de%nisati“ (Dimoski, 2006: 1). Kao rezultat takvih nastojanja nastali su razni teorijski modeli porodi!nog funkcionisanja. Teorije u okviru sistemskog pristupa „ne prihvataju Frojdovo shvatanje poro-dice kao instrumenta za disciplinovanje i suzbijanje detetovih biolo-"ki %ksiranih nagona“ (Dragojevi# i Mila!i# Vidojevi#, 2010: 359), ve# porodicu shvataju kao otvoren sistem delova koji su me'uzavisni, pri !emu promena u svakom delu celine uti!e na sistem u celini.

U okviru sistemskog pristupa postoje prete&no strukturalna i prete&no razvojna odre'enja porodice (Miti#, 1992). Strukturalne teo-rije (npr. Minuchin, 1974; Olson et al., 1983; Berger, 1987, 1989, 1992, 1994; Kne&evi#, 1993, 1994; Olson, 1996) nastoje da objasne struktu-ru i aktivnost porodi!nog sistema polaze#i od toga da izme'u struktu-re i funkcije porodice postoji uzro!na interakcija, dok razvojne teorije

675

Stanimirovi!, D., Mijatovi!, L.: Razlike izme"u mladih slepih i vr#njaka tipi$nog razvoja u proceni dimenzija funkcionisanja porodice

(npr. Carter and McGoldrick, 1980) stavljaju naglasak na promene ili na rast i razvoj porodi$nog sistema u odre"enom vremenskom sledu. U odeljcima koji slede ukratko su opisana dva strukturalna modela (prvi je kori#!en u, dodu#e retkim, istra%ivanjima porodica sa $lanom o#te!enog vida, drugi je teorijski okvir na#eg istra%ivanja) i jedan ra-zvojni model porodice koji, izme"u ostalog, ukazuje na razvojno o$e-kivane promene dimenzija funkcionisanja porodice.

Autor tzv. „circumplex“ modela Olson, na osnovu statisti$ke analize preko 50 koncepata raznih teorija porodice, zaklju$uje da se celokupan varijabilitet porodi$nog funkcionisanja mo%e objasniti po-mo!u 3 latentne dimenzije: porodi$na kohezivnost, adaptabilnost ili &eksibilnost i komunikacija. Kohezivnost je emotivno vezivanje koje $lanovi porodice ose!aju jedni prema drugima – od nivoa neobavezno-sti (veoma nizak); preko odvojenosti (nizak do umeren); povezanosti (umeren do visok); do umre%enosti (veoma visok). Fleksibilnost je spo-sobnost promene u porodi$nom liderstvu, raspodeli uloga i pravilima me"usobnih odnosa - od rigidnosti (veoma nizak nivo); preko struk-turalnosti (nizak do umeren); &eksibilnosti (umeren do visok); do ha-oti$nosti (veoma visok). Sredi#nji nivoi ovih dimenzija su pogodniji za porodi$no funkcionisanje. Komunikacija se odnosi na ve#tine slu#anja i govora, otvorenosti i jasno!e, koncentrisanosti na temu, po#tovanje i uva%avanje. Predstavlja olak#avaju!u dimenziju kriti$nu za kretanje po drugim dvema. Primenjuju!i upitnike ovog modela u na#oj sredini mnogi istra%iva$i nalaze mnogo ve!u adaptabilnost i jo# ve!u kohe-zivnost od o$ekivane, #to otvara pitanje dalje primene ovog modela na na#oj populaciji bez prethodne standardizacije instrumenata (Ruk, 1992).

Svoj model Kne%evi! ozna$ava akronimom RADIR ili GRADIR. Po njegovim re$ima model predstavlja sintezu i reformulaciju konce-pata porodi$nog funkcionisanja koje su predlo%ili Berger, Moos, Olson i Bloom (Kne%evi!, 1993; 1994). Nastao je kao rezultat empirijskih is-tra%ivanja, primenom upitnika navedenih teorijskih modela porodice, koja su ukazala da najve!i deo varijabiliteta porodi$nog funkcionisa-nja mo%e da se opi#e u petodimenzionalnom prostoru. Koncepti koji se odnose na funkcionisanje porodice kao celine tj. na ukupnu poro-di$nu klimu i njihovi polovi na kontinuumu su:


676

Razmena - kvalitet emocionalnih veza, odnosa i razmena u poro-dici (emocionalna bliskost – emocionalna udaljenost);

Aktivnost - strukturisanje vremena u porodici (aktivnost – pa-sivnost);

Demokrati!nost - struktura porodi!nog sistema, uloga, kvalitet interakcije izme"u !lanova kao nosioca porodi!nih uloga (demokrati!-na #eksibilnost – autoritarna rigidnost);

Individuacija - porodi!na klima sa stanovi$ta mogu%nosti indivi-duacije !lanova porodice (individuacija – simbioza);

Red - nivo pravila, planiranja, organizacije i kontrole zbivanja u porodici (planiranje i kontrola – stihijnost i odsustvo kontrole).

Ovi Koncepti su interpersonalni - de&ni$u porodicu kao celinu. Kne'evi% uvodi dodatni, $esti koncept koji je individualisti!ki, apstra-hovan na osnovu zbivanja u samom pojedincu vezano za njegovu po-rodicu. To je Glad – nivo zadovoljenja potreba, 'elja i o!ekivanja !lano-va u porodici (zadovoljenje potreba – frustriranost potreba). Ne odno-si se na same interakcije, ve% na posledice koje te interakcije imaju na zadovoljenje motiva, 'elja i potreba individua, koje su u njih uklju!ene. Najva'nijim indikatorom zdravog porodi!nog funkcionisanja autor smatra emocionalnu razmenu.

U teorijskom modelu celokupnog 'ivotnog ciklusa porodice pri-sutna je ideja o procesu s tim $to se uzimaju u obzir svojstva porodice kao sistema. (ivotni ciklus porodice odre"uje se kao prirodni evolu-tivni ciklus koji pokre%e porodicu put rasta i razvoja, sazrevanja i pro-mena (Goldner-Vukov, 1988). Svaka faza 'ivotnog ciklusa ima svoje razvojne zadatke. Tako je, zadatak adolescenta sticanje nezavisnosti i odvajanje od roditelja, ali istovremeno i balansiranje individuacije sa emocionalnom blisko$%u. Zadaci u adolescentnoj fazi 'ivotnog ciklusa odnose se na pove%anu #eksibilnost roditelja u odnosu na sve ve%u ne-zavisnost dece pri !emu roditelji treba da zadr'e svoj autoritet, ali i da pregovaraju sa decom oko njihovih novih potreba. (Matejevi%, 2008).

Postavljanje dijagnoze o o$te%enju vida jednog !lana neizbe'no deluje na !itavu porodicu (Bambara, Wadley et al., 2009). Nije izne-na"uju%e da roditelji dece sa vizuelnom ometeno$%u do'ivljavaju vi$i nivo stresa nego roditelji vide%e dece (Hancock et al., 1990; Leiser et

677


al., 1996; Troster, 2001, prema Ulster and Antle, 2005). %ak i tzv. ra-zvojno o$ekivani doga"aji u ovim porodicama su izvor briga i proble-ma (Stanimirovi! i Mijatovi!, 2010). Stres se pove!ava usled dodatnih zahteva koje name!e podizanje, obezbe"ivanje i briga o detetu sa vizu-elnim o#te!enjem (Bambara, Wadley et al., 2009). Ti zahtevi mogu biti emocionalni, instrumentalni ili &nansijski (Herring, 2006; Niemann and Jacob, 2000; Ulster and Antle, 2005, prema de Klerk and Gree', 2011). Podaci istra(ivanja Bambara, Owsley et. al. (2009) pokazuju da porodice sa $lanom o#te!enog vida, u odnosu na tipi$ne porodice, ima-ju zna$ajno vi#e emocionalnog stresa i da su pod rizikom od depresije i drugih negativnih ishoda. Dakle, znatna &nansijska, emocionalna i &zi$ka ulaganja i istovremeno dobijanje malo toga za uzvrat mogu opteretiti $lanove porodice i izazvati stres.

Stru$njacima koji rade s ovim porodicama su neophodna znanja o prevladavanju stresa i $iniocima koji taj proces mogu u$initi e&kasni-jim. Proces prevladavanja stresa uklju$uje nastojanje da se uspostavi ravnote(a izme"u normalnog funkcionisanja porodice i zahteva koji se postavljaju porodici (Gree', 2000). Me"u karakteristikama koje ra-zlikuju porodice koje se dobro snalaze sa stresom od onih koje se ne snalaze su vrlo izra(ena kohezija (u(ivaju u dru#tvu jedno sa drugim i nedostaje im osoba koja nije prisutna) i )eksibilnost uloga (ako jedan $lan ne mo(e da odigra svoju ulogu neko drugi lako dolazi na njego-vo mesto) (McCubbin and Figley, 1983, prema Dodds, 1993). Gree' (2000) zaklju$uje da su njegovi rezultati potvrdili nalaze drugih istra-(ivanja da je najva(niji aspekt dobrog funkcionisanja porodice e&ka-sna komunikacija me"u supru(nicima.

Neki empirijski nalazi ukazuju na zna$aj istih dimenzija funk-cionisanja porodica za prevladavanje stresa u porodicama sa $lanom o#te!enog vida, adaptaciju na gubitak vida i sl. U skupu faktora koji zna$ajno koreliraju sa pozitivnim do(ivljajem stresa je porodi$na ko-hezivnost (Boyce et al., 1991). Psiholo#ki stres porodica sa $lanom o#te!enog vida je u negativnoj korelaciji sa nivoom porodi$ne kohe-zivnosti i nezavisnosti, a u pozitivnoj korelaciji sa stepenom kontrole i kon)ikata unutar porodice (Jackson and Lawson, 1995). Istra(ivanje de Klerk and Gree' (2011) ukazuje na zna$aj porodi$ne bliskosti za socijalnu participaciju mladih sa o#te!enjem vida.


678

Svi modeli porodi!nog funkcionisanja u okviru sistemskog pri-stupa postuliraju da promene koje se de"avaju svakom !lanu porodice uti!u na ceo porodi!ni sistem. Dakle, o"te#enje vida jednog !lana, i sve "to ga prati, uti!e na promene u funkcionisanju porodi!nog sistema porodica sa !lanom o"te#enog vida. U literaturi nalazimo zapa$anja da u porodicama sa detetom o"te#enog vida „stres mo$e na porodi-cu delovati ograni!avaju#e i ometaju#e jer zahteva stalno ponovno prilago%avanje porodi!nih uloga, me%usobnih odnosa i organizacije“ (Leyser and Heinze, 2001: 37) i sl. Teorijski, umerena &eksibilnost, kao i bolja komunikacija, odnosno uravnote$ena bliskost, razmena, kohezivnost omogu#avaju bolju funkcionalnost porodice. Pregled re-levantne literature ukazuje na nedostatak komparativnih istra$ivanja dimenzija funkcionisanja porodica sa !lanom o"te#enog vida i porodi-ca tipi!nog razvoja.

Vredno je pa$nje istra$ivanje Dragojevi# (2005), u okviru Olsono-vog modela, u kome su porodice sa slepim i slabovidim detetom imale visoke skorove na skali kohezivnosti, a najni$e skorove (u odnosu na porodice sa zdravim detetom i na porodice sa drugim kategorijama ometene dece) na skali &eksibilnosti, na osnovu !ega autorka konsta-tuje da spadaju u visoko umre$ene i rigidne porodi!ne sisteme. Ovi nalazi se odnose na ceo poduzorak od 36 porodica sa slepim i slabo-vidim detetom u kome je bilo 25 potpunih i 11 nepotpunih porodica. Porede#i socijalnu mre$u porodica sa slepim i porodica sa detetom ti-pi!nog razvoja "kolskog uzrasta, Stanimirovi# (2005) nalazi da su u potpunim porodicama veze me%u roditeljima i deteta sa roditeljima !e"#e jake, dok su u nepotpunim porodicama veze majke i samog sle-pog deteta sa ocem deteta !e"#e prekinute i nema stabilnih veza me%u njima. Sla$emo se sa zaklju!kom: „Dodatnim ispitivanjem trebalo bi da se preciznije utvrde odlike funkcionisanja porodi!nih sistema porodica sa slepim i slabovidim detetom“ (Dragojevi#, 2005: 76), ali smatramo da je va$no kontrolisati uticaj potpunosti porodice. Zato smo odlu!ili da se u prvom koraku ograni!imo na ispitivanje karakte-ristika potpunih i funkcionalnih porodica i to u okviru Kne$evi#evog RADIR modela.

679


Cilj istra!ivanja

Istra%ivanje je imalo za cilj da utvrdi da li postoje zna$ajne razlike u proceni dimenzija funkcionisanja porodice RADIR modela izme"u mladih slepih i njihovih vr#njaka bez o#te!enja.

METODOLOGIJA ISTRA&IVANJA

Uzorak

Eksperimentalnu grupu $inilo je 32 zakonski slepa ispitanika, a kontrolnu isti broj ispitanika tipi$nog razvoja.

Kriterijumi za izbor ispitanika bili su: - imaju od 13 do 26 godina, - nemaju mentalno, telesno ili senzorno o#te!enje, izuzev slepo!e

u eksperimentalnoj grupi, - %ive u potpunim porodicama porekla, - nijedan $lan porodice nije imao ozbiljnih li$nih, bra$nih ili po-

rodi$nih problema. Grupe su u celini ujedna$ene po: polu (20 mu#kih i 12 %enskih);

uzrastu (prose$an uzrast 239 meseci); profesionalnom statusu (15 u$enika; 7 studenata; 4 zaposlena; 6 nezaposlenih); #kolskoj spremi majki (7 sa ni%om; 19 sa srednjom; 6 sa visokom stru$nom spremom); starosti majki (prose$na 46 godina); starosti o$eva (prose$na 49 godi-na); broju dece u porodici (5 sa jednim; 24 sa dvoje; 3 sa troje); sredini seoska – gradska (26 iz grada i 6 iz sela).

Instrumenti

Za prikupljanje podataka primenili smo: 1. Upitnik za prikupljanje osnovnih podataka i 2. Upitnik stanja i odnosa u porodici RADIR. Upitnik za prikupljanje osnovnih podataka sa$injen je za svrhu

istra%ivanja, te je sadr%ao pitanja o sociodemografskim karakteristi-


680

kama ispitanika i njegove porodice i o li!nim, bra!nim i porodi!nim problemima.

Upitnik stanja i odnosa u porodici RADIR pokriva koncepte isto-imenog teorijskog modela Kne"evi#a. Na svaki od iskaza o porodici ispitanik reaguje izborom jedne od 5 opcija u zavisnosti od toga u kojoj meri smatra da se tvrdnja odnosi ili ne odnosi na njegovu porodicu (od 1- potpuno neta!no do 5- potpuno ta!no).

Procedura ispitivanja

U op$tinskim i me%uop$tinskim organizacijama Saveza slepih Sr-bije dobili smo podatke o potencijalnim ispitanicima eksperimental-ne grupe, a potencijalne ispitanike kontrolne grupe smo regrutovali preko poznanika i prijatelja. Nakon dobijanja saglasnosti za u!e$#e u istra"ivanju primenili smo Upitnik za prikupljanje osnovnih podataka koji nam je omogu#io da izvr$imo izbor ispitanika prema de&nisanim kriterijumima i ujedna!imo grupe. Zatim smo pristupili prikupljanju podataka o dimenzijama funkcionisanja porodice.

Ispitivanje je obavljano individualno. Za slepe ispitanike smo pri-premili upitnik na Brajevom pismu. Svakom ispitaniku, i eksperimen-talne i kontrolne grupe, data je mogu#nost da bira da li #e sam !itati i odgovarati na pitanja upitnika ili #e to !initi ispitiva!.

Obrada podataka

Da bismo proverili da li su odre%ene dimenzije funkcionisanja porodice teorijskog modela RADIR karakteristi!ne za grupu porodica mladih slepih, za obradu podataka smo primenili postupak kanoni!-ke diskriminacione analize koja nam omogu#ava da steknemo uvid u strukturu razlika dveju grupa u pogledu dimenzija Porodi!nog funk-cionisanja, odnosno da proverimo da li kanoni!ka diskriminativna funkcija zna!ajno razlikuje grupe slepih i ispitanika bez o$te#enja u pogledu procene dimenzija funkcionisanja porodice.

681

REZULTATI SA DISKUSIJOM

Kanoni!ka korelacija pokazuje kolika je veza izme"u pripadnosti grupi i diskriminativne funkcije, odnosno mo#e se re$i da ukazuje na intenzitet (izra#enost) razlika. %to je vi&i koe'cijent kanoni!ke korela-cije, razlika izme"u grupa je izra#enija.

Iz Tabele 1 vidimo da kanoni!ka diskriminaciona funkcija zna!ajno razlikuje dve grupe u pogledu procene dimenzija porodi!nog funkcioni-sanja (koe'cijent kanoni!ke korelacije iznosi 0.424, df=5, p =0.037).

Dakle, eksperimentalna i kontrolna grupa se zna!ajno razlikuju u proceni dimenzija funkcionisanja porodice, tj. odre"ene dimenzije funkcionisanja porodice teorijskog modela RADIR su karakteristi!ne za grupu porodica mladih slepih.

Tabela 1 - Prikaz dobijene funkcije S-BO

funkcija sopstvena vrednost

kanoni!ka korelacija Vilksova�h r 2 df p

S-BO 0.220 0.424 0.820 11.817 5 0.037

U Tabeli 2 prikazana je matrica strukture diskriminativne funk-cije S-BO. Funkciju smo nazvali po po!etnim slovima osnovnih ka-rakteristika grupa (slepi – bez o&te$enja). Ona pokazuje kolike su ko-relacije pojedinih varijabli (u ovom slu!aju su to skale) sa funkcijom u celini, kao i da li su one pozitivne ili negativne.

Tabela 2 - Matrica strukture diskriminativne funkcije S-BOskale kanoni!ka struktura

Aktivnost 0.622

Red 0.509

Razmena -0.259

Individuacija -0.183

Demokrati!nost 0.130

U tabeli 3 je dat polo#aj grupnih centroida. Mo#e se re$i da grupe koje imaju pozitivan predznak centroida posti#u vi&e skorove na va-rijablama koje pozitivno koreliraju sa diskriminativnom funkcijom, a ni#e skorove na varijablama koje sa funkcijom koreliraju negativno.

Stanimirovi$, D., Mijatovi$, L.: Razlike izme"u mladih slepih i vr&njaka tipi!nog razvoja u proceni dimenzija funkcionisanja porodice


682

Analogno tome, grupe !iji centroidi imaju negativan predznak post-i"u vi#e skorove na varijablama koje negativno koreliraju sa diskri-minativnom funkcijom, a ni"e skorove na varijablama koje pozitivno koreliraju sa funkcijom. Dakle, eksperimentalna grupa ima pozitivan predznak centroida, a kontrolna grupa negativan.

Slede$i ovu logiku zaklju!ujemo da Aktivnost, Red i Demokrati!-nost karakteri#u pro%l porodica mladih slepih, dok Razmena i Indivi-duacija u ve$oj meri opisuju porodice mladih bez o#te$enja, a u manjoj mladih slepih.

Tabela 3 - Polo!aj grupnih centroida funkcije S-BO i rezultati a posteriori klasi"kacije

predvi&ena pripadnost grupi (u %)

kategorija funkcija S-BO slepi vide$i

slepi 0.461 65.6 34.4

vide$i -0.461 34.4 65.6

Metodolo#ko pravilo vezano za postupak kanoni!ke diskrimina-cione analize je da se u interpretaciji rezultata treba osvrnuti samo na one varijable !ije su apsolutne korelacije sa funkcijom oko 0.3 i iznad. Vidimo da su to varijable Aktivnost, Red i Razmena, pa $emo najpre njih prodiskutovati.

Aktivnost i Red pozitivno koreliraju sa funkcijom, tj. odlika su eksperimentalne grupe, dok je Razmena u negativnoj korelaciji sa funkcijom i bolje opisuje kontrolnu grupu. Dakle, porodice mladih sle-pih su bolje organizovane, dr"e se odre&enih pravila, planiraju i kon-troli#u zbivanja u porodici, ali su u pogledu kvaliteta emocionalnih veza, odnosa i razmena u porodici bli"e polu emocionalne udaljenosti.

Uo!eno je da mladi slepi, za razliku od vr#njaka koji vide, imaju neobi!no nagla#enu potrebu da svaka stvar ima svoje mesto, pa vero-vatno ovo prenose i na svoje porodice. Uz to, !lanovi porodice sa slepim detetom/mladima imaju dodatne obaveze !ije ispunjenje zahteva bolju strukturiranost i organizovanost vremena i aktivnosti. Stoga je sasvim o!ekivano da u porodicama mladih slepih ima vi#e Reda i Aktivnosti.

S druge, pak, strane, porodice sa !lanom o#te$enog vida su zna-tno izlo"enije stresu, svakodnevnim neda$ama koje se ti!u pove$anih

683

obaveza roditelja, !nansijskog optere"enja, manjka vremena, odnosa s profesionalcima, edukacije deteta, kao i stavova socijalnog okru#e-nja, $to mo#da doprinosi niskom nivou unutarporodi%ne Razmene. Podatak o niskoj Razmeni je na prvi pogled kontradiktoran nalazi-ma (Dragojevi", 2005), zasnovanim na procenama roditelja, o visokoj umre#enosti porodica sa slepim i slabovidim detetom i nalazima Sta-nimirovi" (2005) o jakim vezama me&u roditeljima i deteta sa rodite-ljima u potpunim porodicama sa slepim detetom $kolskog uzrasta, u odnosu na porodice kontrolne grupe. Naime, ve"a povezanost ne zna%i automatski kvalitetniju emocionalnu razmenu, te je ovo pitanje koje zahteva dodatna istra#ivanja.

Mada je vrednost apsolutne korelacije sa funkcijom ispod 0.3, $to nam ne daje za pravo da tvrdimo da je zaista tako, prema procenama na$ih ispitanika u porodicama eksperimentalne grupe ima ne$to vi$e demokrati%nosti i ne$to manje individuacije nego u kontrolnoj grupi. Za porodice sa adolescentom je naro%ito va#an proces individuacije kao razvojni zadatak. Zato je va#no znati da li je zaista manje indi-viduacije, odnosno vi$e simbioze u porodicama mladih slepih, $to se mo#e o%ekivati s obzirom da je slepo"a roditeljima »dobar povod da se pona$aju za$titni%ki, kontroli$u"e i da im ne prepu$taju odgovornost. Na taj na%in zadr#avaju proces osamostaljivanja adolescenta ...« (Sta-nimirovi", 2005: 52).

Tabela 3 tako&e pokazuje koliko dobro se na osnovu diskrimi-nativne funkcije mogu razdvojiti grupe ispitanika. Re% je, naime, o uspe$nosti sa kojom se, na osnovu diskriminativne funkcije, ispitanici mogu alocirati u mati%ne grupe. Ovde vidimo da je 65.6% ispitanika ispravno klasi!kovano. Teorijski, samo na osnovu rezultata sa Upit-nika stanja i odnosa u porodici RADIR sa uspehom od 65,6% mo#e se proceniti da li je u pitanju slepa osoba, a da to prethodno nismo znali.

ZAKLJU'AK

Pregledom relevantne literature ustanovili smo da su, uprkos %e-stom ukazivanju na zna%aj njihovog prou%avanja, empirijski podaci o karakteristikama porodi%nog sistema osoba sa o$te"enjem vida veo-

Stanimirovi", D., Mijatovi", L.: Razlike izme&u mladih slepih i vr$njaka tipi%nog razvoja u proceni dimenzija funkcionisanja porodice


684

ma oskudni. Na!e komparativno istra"ivanje dimenzija funkcionisa-nja porodica mladih slepih i njihovih vr!njaka bez o!te#enja u okviru RADIR modela je pokazalo da postoje zna$ajne razlike u pro%lima dve grupe. Za prve su karakteristi$ni znatno ve#a aktivnost i sklonost redu, a za druge znatno ve#a unutarporodi$na emocionalna razmena.

&to se ti$e dimenzija Demokrati$nosti i Individuacije, na osnovu izra$unatih statisti$kih pokazatelja ne mo"emo sa sigurno!#u tvrditi, ali postoje indicije, da prva odlikuje porodice mladih slepih, a druga mladih tipi$nog razvoja. Ovo treba proveriti budu#im istra"ivanjima. Tako'e treba nastaviti sa ispitivanjem dimenzija funkcionisanja po-rodice, u okviru ovog ili nekog drugog modela, na drugim uzrasnim grupama, kao i u nepotpunim porodicama.

Budu#a istra"ivanja, kao i prakti$ni programi namenjeni ovim porodicama treba da poklone naro$itu pa"nju unutarporodi$noj raz-meni, koja je po autoru modela porodi$nog funkcionisanja RADIR, koji smo koristili u istra"ivanju, najva"niji indikator zdravog porodi$-nog funkcionisanja.

LITERATURA

�� Ackerman, N. (1987). Psihodinamika porodi!nog "ivota. Podgorica: Pobjeda.

�� Bambara, J. K., Owsley, C., Wadley, V., Martin, R., Porter, C. & Dreer, L. (2009). Family caregiver social problem-solving abilities and adjustment to caring for a relative with vision loss. Investigative Ophthalmology & Visual Science, 50(4), 1585-1592.

�� Bambara, J. K., Wadley, V., Owsley, S., Martin, R., Porter, C., & Dreer, L. (2009). Family functioning and low vision: A systematic review. Journal of visual impairment & blindness, 103(3), 137-149.

�� Berger, J. (1987). Socijalno-psiholo#ki model porodice i porodi!ne terapije. Beograd: Savetovali!te za brak i porodicu.

�� Berger, J. (1989). Prilog prou!avanju stanja i odnosa u porodicama u Beogradu. Beograd: Zavod za prou$avanje socijalnih problema grada.

�� Berger, J. (1992). Psihologija porodice – model stanja i odnosa RRRG. Psiholo#ka istra"ivanja br. 5, 11-47.

685

�� Berger, J. (1994). Psiholo!ki koncept porodice – teorijska na"ela i empirijski rezultati. U R. Jovanovi# (ur.) Metode i tehnike za procenu braka i porodice (str. 7-21). Beograd: Socijalna misao, Gradski centar za socijalni rad.

�� Boyce, G., Behl, D., Mortensen, L., & Akers, J. (1991). Child characteristics, family demographics and family process : $eir e%ects on the stress experienced by families of children with disabilities. Counselling psychology quarterly, 4(4) 273-288.

�� Carter, E. & McGoldrick, M. (1980). !e family life cycle. New York: Gardner press.

��Dimoski, S. (2006). Ciklusi razvoja porodice deteta sa slu!nim o!te#enjem. Beogradska defektolo"ka "kola br. 1, 1-11.

��Dodds, A. (1993). Rehabilitating blind and visually impaired people – A psychological approach. Chapman and Hall, (Chapter 10).

��Dragojevi#, N. (2005). Portret porodica sa slepim i slabovidim detetom. Istra#ivanja u defektologiji br. 7, 65-77.

��Dragojevi#, N. i Mila"i# Vidojevi# I. (2010). Teorije porodi"nog funkcionisanja. Specijalna edukacija i rehabilitacija, 9(2), 357-372.

��Goldner-Vukov, M. (1988). Porodica u krizi. Beograd-Zagreb: Medicinska knjiga.

��Gree%, A. P. (2000). Characteristics of families that function well. Journal of family issues, 21(8), 948-962.

��Jackson, R. & Lawson, G. (1995). Family environment and psychological distress in persons who are visually impaired. Journal of visual impairment and blindness, 89(2), 157-160.

�� de Klerk, H. & Gree%, A. P. (2011). Resilience in parents of young adults with visual impairments. Journal of visual impairment and blindness, 105(7), 414-424

��Kne&evi#, G. (1993). Tipologija porodica i li"nost maloletnog delinkventa. Magistarski rad. Beograd: Filozofski fakultet.

��Kne&evi#, G. (1994). Psiholo!ka tipologija porodica maloletnih delikvenata. U R. Jovanovi# (ur.) Metode i tehnike za procenu braka i porodice (str. 223-249). Beograd: Socijalna misao, Gradski centar za socijalni rad.

��Leyser, Y. & Heinze, T. (2001). Perspectives of parents of children who are visually impaired: Implications for the 'eld. Re:view, 33(1), 37-48.

Stanimirovi#, D., Mijatovi#, L.: Razlike izme(u mladih slepih i vr!njaka tipi"nog razvoja u proceni dimenzija funkcionisanja porodice


686

��Matejevi!, M. (2008). Funkcionalnost porodica sa adolescentima. U J. Todorovi!, S. Vidanovi! i V. An"elkovi! (ur.) Mladi i porodica (str. 49-61). Ni#: Univerzitet u Ni#u, Filozofski fakultet.

��Mili!, A. (1988). Ra!anje moderne porodice. Beograd: Zavod za ud$benike i nastavna sredstva.

��Minuchin, S. (1974). Families and family therapy. Cambridge, Massachusets, Harward University press.

��Miti!, M. (1992). Porodica i promene. Psiholo"ka istra#ivanja br. 5. 201-207.

��Miti!, M. (1997). Porodica i stres – izme!u poraza i nade. Beograd: Institut za psihologiju, IP „%arko Albulj“.

��Olson, D., McCubin, H. , Barnes, H., Larsen, A., Muxen, M., Wilson, A. (1983). Families – what makes them work. Beverly hills: Sage publications.

��Olson, D. (1996). Clinical assessment and treatment interventions using the family cyrcumplex model. U F. W. Kaslow (ed.) Handbook of relational diagnosis and dysfunctional family patterns (pp. 59-77). New York: John Wiley and Sons.

��Ruk, &. (1992). Psiholo#ke karakteristike paranoidne porodice iz perspektive porodi'ne terapije. Psiholo"ka istra#ivanja br. 5. 97-115.

��Srna, J. (1997). Biti ili ne biti. Beograd: Institut za psihologiju, IP „%arko Albulj“.

��Stanimirovi!, D. (2005). Stres u porodicama sa slepim adolescentom – speci('nosti individualnog i porodi'nog prevladavanja. Doktorska disertacija. Beograd: Filozofski fakultet.

��Stanimirovi!, D. (2005). Socijalna mre$a porodica sa slepim detetom. Istra#ivanja u defektologiji br. 7, 41-54.

��Stanimirovi!, D. i Mijatovi!, L. (2010). Na'ini re#avanja problema u porodicama sa slepim adolescentom. D. Brankovi! (ur.) Nau$na i duhovna utemeljenost dru"tvenih reformi (str. 293-305). Banja Luka: Filozofski fakultet.

��Ulster, A. A. & Antle, B. J. (2005). In the darkness there can be light: A family’s adaptation to a child’s blindness. Journal of visual impairment and blindness, 99(4), 209-218.

687

DIFFERENCES IN EVALUATION OF DIMENSIONS OF FAMILY FUNCTIONING

BETWEEN YOUNG BLIND AND THEIR PEERS OF THE TYPICAL DEVELOPMENT

Dragana Stanimirovi!, Luka Mijatovi!University of Belgrade

Faculty of Special Education and Rehabilitation

Summary

Pursuant to the systemic approach, changes occurring to every family member, therefore loss of vision as well, a"ect the entire family system. One of the models of family functioning EADIO (acronym for Exchange; Activity; Democrativeness; Individuation; Order) describes #ve dimensions of family functioning: Exchange; Activity; Democrativeness; Individuation and Order. Families with a visually impaired member are faced with additional demands and they are more exposed to stress. Data on changes in family systems of these families is de#cient.

$e aim of this study was to determine whether there are any signi#cant di"erences in evaluation of dimensions of family functioning between the experimental group (young blind) and control group (young people without impairment). Both groups consisted of 32 respondents. A Questionnaire for conditions and relations in the family, EADIO, was applied for data collection, and the canonical discriminant analysis for processing thus enabling the insight into structure of the di"erences between the two groups.

Canonical discriminant function signi#cantly di"erentiate the two groups with respect to the evaluation of family functioning dimensions (rcc=0.424, df=5, p=0.37). $ere is a higher degree of order and activity and slightly more democrativeness, also signi#cantly less emotional exchange and a bit less individuation as well within the families of the experimental group. Future research, as well as practical programs designed for these families, should focus particular

Stanimirovi!, D., Mijatovi!, L.: Razlike izme%u mladih slepih i vr&njaka tipi'nog razvoja u proceni dimenzija funkcionisanja porodice


688

attention to the intra-family exchange which is according to the author of EADIO model the most important indicator of the healthy family functioning.

Key words: visual impairment, family system, dimensions of family functioning

Primljeno: 7.11.2011. Prihva!eno: 29.11.2011.

Documents

RAZLIKE IZMEĐU MLADIH SLEPIH I VRŠNJAKA … · porodicom ili ne, koje iskustveno ili naučno gledište o njoj zastupali ili usvajali, ili kako je de%nisali ona neosporno ima veliki