ค ำน ำ

สารานกรมศลปวฒนธรรมอสาน เรอง “จตรกรรมฝำผนงพทธอโบสถแบบดงเดมในภำค

ตะวนออกเฉยงเหนอ” เปนผลงานน าเสนอสงเขปภาพและเรองราว เกยวกบจตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมท

ปรากฏในอโบสถหลงเกา จากวดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ผลงานทงหมดถกสรางขนกอนป

พ.ศ.2500 หรอกอนชวงสมยทประเทศไทยมแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 1 ผลงานดงกลาว

น จงเปนศลปกรรมในมตของชมชนทองถนแบบดงเดม

การท างานชดน คณะผด าเนนงานเนนการท างานสนาม เดนทางไปถายภาพจตรกรรมฝาผนงยงวด

ตาง ๆ ดวยตนเอง อยางไรกตาม งานชดน เนนเปาหมายเปนขอมลพนฐานเกยวกบวด ชมชน จตรกรรมฝาผนง

เพอใหผสนใจไดสามารถใชเปนแนวทางในการศกษาคนควา ตอยอด และโดยเฉพาะสามารถศกษาเปรยบเทยบ

ระหวางวดตาง ๆ ซงเปนตวแทนของกลมทางสงคมวฒนธรรมชดเดยวกนและตางชดกนไดอยางมฐานศกษา

ขนตน

ในฐานะหวหนาโครงการ ผมขอขอบพระคณทกฝายทเกยวของ โดยเฉพาะกองวจย มหาวทยาลย

มหาสารคาม ทใหทนสนบสนนการท างาน ขอขอบพระคณทานเจาอาวาส มคทายกวดทกวด ทกรณาอนญาต

ใหท าการถายภาพ และใหขอมลเบองตนทเกยวของ ขอขอบพระคณคณะท างานทกทานทท างานดวยความ

เสยสละ โดยเฉพาะการท างานสนาม ในระยะกระชนชดอยางส าเรจลลวงดวยด

ทายน ผมหวงวาผลงานสารานกรมศลปวฒนธรรมอสาน เรอง “จตรกรรมฝำผนงพทธอโบสถแบบ

ดงเดมในภำคตะวนออกเฉยงเหนอ” จกกอประโยชนดานการศกษา การสรางสรรค และการท าความเขาใจ

จตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมในภาคตะวนออกเฉยงเหนออยางมนยส าคญ

รองศาสตราจารย ดร.ศภชย สงหยะบศย

หวหนาโครงการ

สำรบญ

ค ำน ำ

ควำมเปนมำและวตถประสงคโครงกำร 1

จตรกรรมฝำผนงกลมวฒนธรรมไทลำวในพนทอสำนสวนกลำง 4

จงหวดกำฬสนธ 5

วดอดมประชาราษฎร บานนาจารย ต าบลนาจารย อ าเภอเมอง 5

จงหวดมหำสำรคำม 18

วดโพธาราม บานดงบง ต าบลดงบง อ าเภอนาดน 27

วดปาเลไลย บานหนองพอก ต าบลดงบง อ าเภอนาดน 27

วดยางทวงวราราม บานยาง ต าบลบวมาศ อ าเภอบรบอ 37

จงหวดรอยเอด 47

วดกลางมงเมอง ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง 47

วดบานขอนแกนเหนอ ต าบลขอนแกน อ าเภอเมอง 59

วดประตชย ต าบลนเวศน อ าเภอธวชบร 67

วดไตรภมคณาจารย บานตากแดน ต าบลหวโทน อ าเภอสวรรณภม 76

วดจกรวาลภมพนจ บานหนองหมนถาน ต าบลหนองหมนถาน อ าเภออาจสามารถ87

จงหวดขอนแกน 97

วดสนวนวารพฒนาราม บานหวหนอง ต าบลหวหนอง อ าเภอบานไผ 97

วดมชฌมาวทยาราม ต าบลบานลาน อ าเภอบานไผ 104

วดไชยศร บานสาวะถ ต าบลสาวะถ อ าเภอเมอง 115

จงหวดบรรมย 122

วดบรมคงคา ต าบลบานแวง อ าเภอนาโพธ 122

วดทาเรยบ ต าบลหนองหวา อ าเภอนาโพธ 129

จตรกรรมฝำผนงกลมวฒนธรรมไทลำวในพนทอสำนใต 137

จงหวดอบลรำชธำน 137

วดทงศรเมอง ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง 138

วดบานนาควาย ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง 145

จงหวดอ ำนำจเจรญ 151

วดยางชา บานยางชาง ต าบลอ านาจ อ าเภอลออ านาจ 151

วดราสยาราม บานไกค า ต าบลไกค า อ าเภอเมอง 157

จตรกรรมฝำผนงกลมวฒนธรรมไทลำวในพนทรมฝงแมน ำโขงดำนตะวนออก

ชำยแดนไทย-สปป.ลำว จงหวดนครพนม 165

วดหวเวยงรงส ต าบลธาตพนม อ าเภอธาตพนม 166

วดพทธสมา บานตอง ต าบลฝงแดง อ าเภอธาตพนม 174

วดโพธค า บานน าก า ต าบลน าก า อ าเภอธาตพนม 183

วดพระศรมหาโพธ ตงอยทบานหวานใหญ อ าเภอหวานใหญ 192

วดลฏฐกวน บานชะโนด ต าบลชะโนด อ าเภอหวานใหญ 199

วดมโนภรมย บานชะโนด ต าบลชะโนด อ าเภอหวานใหญ 208

กลมวฒนธรรมไทลำวอสำนตอนบน กรณวฒนธรรมไทยเลย 216

วดโพธชย บานนาพง ต าบลนาพง จงหวดเลย 217

วดมหาธาต และวดศรคณเมอง อ าเภอเชยงคาน จงหวดเลย 227

กลมทใชภำษำตระกลไทโครำช 237

วดหนาพระธาต หรอวดบานตะค อ.ปกธงชย 238

เอกสำรประกอบกำรศกษำคนควำ 246

1

ความเปนมาและวตถประสงคโครงการ

ความเปนมา/หลกการเหตผลโครงการ

จตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมในพทธอโบสถอสานเกอบทงหมดในสารานกรมชดน เปนผลงานทถก

สรางขนในบรบทสงคมวฒนธรรมดงเดมของชมชนระดบทองถนในภาคอสานระหวางสมยรชกาลท 3 ถงปลาย

รชกาลท 6 แหงกรงรตนโกสนทรชวงรอยตอของสงคมวฒนธรรมอสาน ในบรบทรฐจารต (Pre modern

nation state) กบบรบทรฐชาตสมยใหม (Modern nation state) ระยะแรก ซงประวตศาสตร สงคม

วฒนธรรมอสานระยะดงกลาว อยในโครงสรางทางวฒนธรรมแบบลานชาง ภายใตเงอนไขการปกครองจาก

รตนโกสนทร และรฐสยาม ประการส าคญ ปรากฏการณทางสงคมวฒนธรรมขางตน ตางถกบรรจไวใน

จตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมของอสานอยางแยบยล

ปจจบน จตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมในพทธอโบสถรนเกาของอสาน กระจายอยทวภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอจตรกรรมฝาผนงเหลานมอาจจะสรางขนมาไดใหม และนบวนจะเสอมสภาพไปตาม

กาลเวลา จงเปนงานศลปะของบรรพชนทนอกจากจะมคณคาในฐานะโบราณวตถของชาตแลว ยงม

ความหมายและคณคาในฐานะมรดกทางวฒนธรรมของสงคมอสานและสงคมไทยอยางสงยง

จากการท างานสนามโครงการสารานกรมเรองน พบวา ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงดงเดมม

ความสมพนธกบผคนและสงคมในแตละพนท ทเปนกลมสงคมวฒนธรรมยอย แบงไดเปน 5 กลม คอ1) กลมไท

ลาวอสานตอนกลาง 2) ไทลาวอสานตอนใต 3)ไทลาวรมฝงโขง 4) ไทลาวตอนเหนอทเรยกตนเองวาไทเลย

และ 5) กลมไทโคราช ประการส าคญ ขอคนพบจากการท างานสนาม พบวา วดทมจตรกรรมฝาผนงแบบ

ดงเดมสวนใหญ ตงอยในชมชนทในอดตเปนพนทศนยกลางทางศาสนา และการศกษาคนควาของชมชนรอบ

ขาง และเชอมโยงกบการปกครอง/สงคมวฒนธรรมจากศนยกลางอ านาจของสยาม-ไทย และ วฒนธรรม ลาน

ชาง ลานนา ขณะท อทธพลจากความเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง ในระดบทองถน และ

ระดบรฐในชวงระยะดงกลาวตางถกจตรกร ซงมกจะเปนปราชญทองถน บรณาการเขามาไวในจตรกรรมฝา

ผนงอยางนาสนใจ

ดงนน จตรกรรมฝาผนงพทธอโบสถแบบดงเดมอสาน จงเปนพนททสามารถสะทอนถงสญคต และ

อตลกษณสงคมวฒนธรรมชมชนทองถนอสานในชวงระยะทโบสถและจตรกรรมดงกลาวถกผลตสรางขน จง

เปนแหลงเรยนรทชวยใหคนปจจบนสามารถเขาใจถงอดมการณทางสงคม ทผนวกรวมหลกพทธศาสนา วถ

2

และลลาชวตสงคม กลายเปนหลกจรยธรรมและจารตทคนทองถนเรยกวา “ฮตคองประเพณอสาน”ทสมพนธ

กบพนทกายภาพ พนททางสงคม

จตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมของอสานจงมทงคณคาและความหมายตอสงคมวฒนธรรมไทยใน

ปจจบน แตสถานภาพและองคความรดานน ยงด ารงอยอยางกระจดกระจายไมเปนระบบ จงขาดพลงในการใช

เปนตวบทในการศกษา คนควา ท านบ ารง อนรกษ และพฒนา จงควรทจะตองจดพมพรวมกนในรปแบบ

‘สารานกรมศลปวฒนธรรมอสาน’ ดวยการรวบรวมขอมลจตรกรรมฝาผนงพนบานอสาน ทประกอบไปดวย

ขอมลเนอหาบรบทประวตศาสตร ลกษณาการทางสงคมวฒนธรรม แผนท ภาพประกอบ เพอเปนการรกษา

สบทอดวฒนธรรมทองถนของชาตไทย และความหลากหลายของวฒนธรรมพนบานใหอยอยางมนคง ปลก

สรางคานยม และจตส านกในการหวงแหนภมปญญาบรรพชนไทยรองรบการคนควาวจย อนรกษ ฟนฟ เผยแพร

งานสรางสรรคของปราชญแตละทองถนของภาคอสาน

วตถประสงคโครงการ

1. ศกษา รวบรวมขอมลจตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ อยางม

ความสมพนธกบประวตศาสตร สงคม วฒนธรรมพนบาน ทองถน ทปรากฏในจตรกรรมฝาผนงนน ๆ

2. จดท าหนงสอ สารานกรมศลปวฒนธรรมอสานเรอง “จตรกรรมฝาผนงพทธอโบสถแบบดงเดม

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ”

3. เผยแพร หนงสอ สารานกรมศลปวฒนธรรมอสานเรอง “จตรกรรมฝาผนงพทธอโบสถแบบดงเดม

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ” ในรปแบบรปเลมเอกสาร เพอประโยชนการเรยนการสอน การวจย การ

เผยแพร ท านบ ารงศลปวฒนธรรมอสาน

3

แผนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และ พนทสงคมวฒนธรรมทสรางจตรกรรมฝาผนง

4

จตรกรรมฝาผนงกลมวฒนธรรมไทลาวในพนทอสานสวนกลาง

จตรกรรมฝาผนงกลมน เปนกลมทตงชมชนอยพนทสวนกลางของภาคอสาน ซงเปนทราบลมน าชเปน

หลก และตอนเหนอของลมน ามล อยในพนท 5 จงหวดในปจจบน คอ จงหวดกาฬสนธ รอยเอด มหาสารคาม

ขอนแกน และบางสวนของบรรมย ดงน

แผนทวฒนธรรมกลมวฒนธรรมไทลาวในเขตอสานสวนกลาง

5

จตรกรรมฝาผนงวดอดมประชาราษฎร

บานนาจารย ต.นาจารย อ.เมอง จ.กาฬสนธ

สงเขปชมชนบานนาจารย วด และอโบสถวดอดมประชาราษฎร

ชมชนบานนาจารย เปนชมชนของกลมไทลาว ทตงอยระหวางเสนทางสายกาฬสนธไปยงจงหวด

สกลนคร ระยะแรกทตงอยเชงตนเทอกเขาภพาน สงผลตอวถการท ามาหากนของชาวบานนาจารย ทพงพงทง

ผนปา ลาสตว และปลกขาว บานนาจารยเปนชมชนใหญกวาชมชนอน ๆ ในละแวกใกลเคยง ดงนน วดบาน

นาจารย จงพลอยเปนศนยกลางในการท าบญประเพณขนาดใหญในระดบชมชนโดยเฉพาะประเพณบญผะ

เหวด ทมทงพระสงฆและผคนจากชมชนตาง ๆ เขารวมงานกนอยางคกคก

เจาอาวาสวดอดมประชาราษฎร กลาววา วดแหงน ตงเมอป พ.ศ.2448 ในสมยรชกาลท 5 เปนวด

มหานกาย และไดรบพระราชทานวสงคามสมา เมอวนท 7 พฤษภาคม พ.ศ.2471 อยางไรกตาม ดวยความ

6

พรอมเพรยงของชาวบานนาจารย จงสามารถสรางโบสถกอผนงขนาดใหญได และไดถกใชเปนโบสถของ

หมบานขางเคยงไปดวย ทงในวนส าคญทางพทธศาสนา และประเพณการบวช ชาวบานและพระภกษจาก

หมบานอน ไดมารวมใชโบสถรวมกนกบชมชนบานนาจารย โบสถและวดอดมประชาราษฎร จงเปนพนทแหง

การสรางความสมพนธอนดของชมชนในเขตดงกลาว และเปนโบสถทชาวบานนาจารยในอดตภาคภมใจมาก

อโบสถวนอดมประชาราษฎร การผสานระหวางความตองการของทองถนกบศลปะงานชางเวยดนาม

โบสถวดอดมประชาราษฎร เปนโบสถทองถนอสาน ทผสานระหวางความตองการ และคตพนท

สกการะของทองถน ทถกสอดแทรกดวยรปแบบสถาปตยกรรมญวน ทไดรบอทธพลจากอาณานคม คอ

ลกษณะของวงโคง ซงเรยกวา ‘อารค’ (Arch) รวมถงประตมากรรม หนาบน เหนอวงกบประต เปนภาพ

ประตมากรรมนนต ารปพระพทธเจา กบสองสาวก ทอยใตรปมงกรคในโครงสรางโคงกงวงกลม [006] มพวง

หงอนประดบทเศยรมงกรแตละตว ทชางญวนน าเสนอไดอยางช าชอง ตางกบนาคปนปนประดบบนได ท

สะทอนถงความเคอะเขนทางการชาง ซงแสดงใหเหนความไมถนดของชางญวนอยางเหนไดชด แตพวกเขาก

พยายามตความนาคแบบคนตางวฒนธรรม แลวน ามาบรรจลงบนพนททางขนบนไดโบสถ กลายนาคาญวนเฝา

บนไดโบสถอสาน ทมหนาตาแปลกประหลาดกวานาคาอสานทว ๆ ไป อยางไรกตาม ประตมากรรมดงกลาว ก

ไดสะทอนใหเหนวธคดในการเปดรบความแตกตาง อยางไมรสกแปลกแยก หรอการบรณาการกบความแปลก

ตางของสงคมทองถนอสานไดเปนอยางดอกกรณหนง

เกยวกบการกอสรางโบสถบานนาจารย มความชดเจนทงในการบนทก และผคนชาวนาจารยทมสวน

รวมในระยะดงกลาว ซงวโรฒ ศรสโร ไดสมภาษณและบนทกไวในงานวจยเรอง “สมอสาน” โดยวโรม ศรสโร

ความตอนหนงวา ‘ญาครบปผา’ เจาอาวาสวดบานนาจารยในสมยนน ไดน าพาชาวบานนาจารยสรางโบสถ

กอผนง ผกพทธสมาเมอ 5 มนาคม พ.ศ.2476 มชางญวนสองพนองทเขามารบจางเปนสถาปนกและชาง

กอสราง และมชาวบานนาจารยมาชวยกนในการปน-เผาอฐกอ กระนนกไดมการใชจายเงนเพอการกอสราง

ทงสนเปนเงน 6,000 บาท ขณะท าการสรางโบสถ ชางญวนทงสองกไดแตงงานกบสาวบานนาจารย และได

เปลยนชอเปนไทยวานายทองค า จนทรเจรญ กบนายค าม จนทรเจรญ

7

โบสถบานนาจารย มโครงสรางแบบโบสถทบอสานแบบมปกนกรายรอบ แตลายละเอยดปลกยอย

บางอยาง ถกสอดแทรกโดยรปแบบสถาปตยกรรมอาณานคมฝรงเศส ผานชางชาวเวยดนาม ซงชาวบาน

เรยกวา “ญวน” หรอ “แกว”

แมสาย สอนบว วย 85 ป ซงมาจ าพรรษาทศาลาการเปรยญวดอดมประชาราษฎร กลาวร าลกถง

ความทรงจ าเมอครงยงเดกใหผศกษาฟง ถงการมสวนรวมของชมชนตอการสรางโบสถหลงเกาวา ชาวบานม

สวนรวมในการสรางโบสถ โดยเฉพาะในขนตอนการปนอฐ ชาวบานมาชวยกนปน ตอนทแมเปนเดกเลก เมอ

รบประทานอาหารเสรจ แมกจะไลบรรดาลกไปปนอฐชวยทางวด

8

โบสถวดบานนาจารย จดโบสถขนาดใหญพเศษ ตวโบสถกวาง 3 ชวงเสา ยาว 5 ชวงเสา รวม กวาง

7.85 เมตร ยาว 13.27 เมตร มระเบยงโดยรอบ ความสงพนอาคารจากระดบผวดน 1.40 เมตร หลงคาลดหลน

3 ชน ไดทรวดทรงพองาม และระบายอากาศไดเปนอยางด มหลงคาปกนกเดนออมตลอด หนาบนของสมมรป

ครฑและมงกรมวนหางทง 2 ขาง ทางขนบนไดดานหนามนาคมหงอน 2 ตว เฝาบนได ผนงดานขาง 3 ชวงเสา

แรกจากดานประตเขา เจาะเปนชองหนาตาง อก 2 ชวงเสาดานหลงซงเปนดานของพระประธาน ปดทบทก

ชอง แตชางญวนไดสรางหนาตางหลอก เปนรปอารคโคง สะทอนใหเหนกลนอายของศลปะทไดอทธพลจาก

อาคารอาณานคมฝรงเศส ผานมากบชางญวนกลมน ซงพนทในชองอารคโคง ถกชางเขยนไดออกแบบจดวาง

จตรกรรมฝาผนง

ตอมา โบสถหลงน ไดรบการขนทะเบยนเปนโบราณสถานแหงชาตแหงจากกรมศลปากรใน พ.ศ.2541

จงมเงอนไขและกฎเกณฑเขามาก ากบ สงผลตอความเหนตางของชาวบานนาจารยหลายคนทอยากไดโบสถ

หลงใหม ดงกลม อบาสกากลมหนงทมาจ าพรรษาในศาลาการเปรยญขาง ๆ ไดสะทอนความเหนตอโบสถ

หลงเกา ณ วนนวา ชาวบานนาจารยสวนใหญอยากรอโบสถสรางหลงใหม และไดขอรอโบสถเกาเพอสราง

หลงใหม แต “เขาเจา” (กรมศลปากร) ไมอนญาต

9

“เขาบใหสราง ซอมกะบใหซอม หรอวา เพน (กรมศลปากร) สใหมนพงอหลจงสไดเฮดใหม พวกแมกะ

เลยพากนใชสมเกา สมหลงน แตกอนใครกมาบวชทน เพราะบานอนรอบขางบานนาจารยบมโบสถ กมาบวช

ทน แตปจจบนพวกเขาไดโบสถหลงใหมกนหมดทกบานแลว ทายทสด ชาวบานนาจารยกลบอยกบโบสถหลง

เกา เพนวา เอาไวเบงของโบราณ”

ชางเขยนและกระบวนการเขยนภาพ

ในป พ.ศ.2536 ขณะทวโรฒ ศรสโร ท าการศกษาวจยเรอง “สมอสาน” อโบสถวดอดมประชาราษฎร

เปนหนงในการศกษา ระยะเวลาดงกลาว วโรฒ ศรสโร ไดสมภาษณ ชางค า พรพนม ทไดชวยท าตวโหงหรอ

ชอฟาโบสถ ขณะนน (พ.ศ.2536) ชางค าม อาย 70 ป

นอกจากนน วโรฒ ศรสโร ยงไดสมภาษณไพบลย พนธเสถยร อาย 63 ป (พ.ศ.2536) ก านนต าบลนา

จารย ก านนไพบลยไดกลาวถง ชางเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงวดอดมประชาราษฎรวา ชอ “จารยผาย” เปน

คนบานค าเชยงวน ต าบลนามะเขอ อ าเภอสหสขนธ กาฬสนธ ดงนน จากการทชางผาย เปนถง ‘จารย’ จง

เปนบคคลภมปญญาทองถนทานหนงของชมชน ซงเปนชมชนทอยในพนทกายภาพเชงเขาเชนกน อยในละแวด

ใกลเคยงทสามารถเดนเทาไปมาหากนได และชมชนของพวกเขากใกลชดกบปาเขา ผลงานจงเปนจนตนาการ

ของชางเขยน ทซมซบเอาประสบการณตาง ๆ ไวแลวคายออกสการรบรของชาวบานนาจารยไดอยางกลมกลน

เกยวกบการเขยนภาพวา ทางวดและชมชนนาจารย ไดใชวธการประกาศบญใหชาวนาจารยรวมเปน

เจาภาพบรจาควาจางจารยผายเขยนภาพตามศรทธา วาใครประสงคสนบสนนการเขยนสวนใด ในเรองพระ

เวสสนดร และทางวดไดมอบหมายใหจารยผายเขยนประกาศคณประการผบรจาคก ากบดวยตวอกษรไทย จน

เสมอนเปนสวนหนงของภาพเขยนแตละชด ทเมอชมภาพ จะไดทงอรรถรสรปแบบ เนอหาสาระ พรอมรบรผ

บรจาคทานและจ านวนเงนโดยพรอมกน

วโรฒ ศรสโร (2536 : 365) ใหความเหน วา นาเสยดายทมเจาภาพบรจาคเงนนอยไป จงท าใหม

ภาพวาดเพยงบางสวนเทานน

10

ผนงโบสถวดอดมประชาราษฎร : พนทของการจารกเหตการณ ยกยองผบรจาคทาน และผสมผสาน

ระหวางลาวอสาน ไทย และเวยดนาม

วธการใชพนทผนงโบสถเพอการจารกเหตการณ และปาวประกาศยกยองผใหการสนบสนนดานตาง ๆ

ของโบสถ เปนมาตงแตเรมตนกอสราง เมอสรางแลวเสรจ กไดจารกไวทผนงดานขวามอ (ขณะหนหนาเขา

11

ประต) ตดประตทางเขา เหมอนกบมเจตนาทจะใหผทจะเขาไปใชประโยชนจากพนทสกการะแหงน ไดรบร

ความเปนมาและผสนบสนน จารกดงกลาว มความเปนมาพรอมกบการเขยนภาพ เพราะลายมอชดเดยวกน

แสดงใหเหนวา การสรางโบสถกบการเขยนภาพจตรกรรมประดบฝาผนงโบสถอยในชวงระยะเดยวกน ม

ขอความสน ๆ วา “โบสถหลงน ขอวสงคามสมา ๗ พ.ค.๒๔๗๑ ผกพทธสมาวนท ๕ ม.ค.๒๔๗๖ สนเงน

ประมาณ ๖,๐๐๐ บาทเศษ” เปนขอเขยนดวยตวอกษรไทย และตวเลขไทยยางตงใจ ขณะทมการตงขณะท

ดานลางของขอความขางตน ไดถกในอก 64 ปตอมา เขยนดวยตวอกษรไทย เลขอาราบค [เชคชอเลข] ความ

วา “26 ก.ย.2540 คณะสถาปตยกรรมศาสตร ไดน าสงกะสมงหลงคาใหใหม เปนเงนทงสน 35,250 บาท โดย

อ.นพนนท พรอมคณะมพระครมงคล พทธคณ พระอปชฌาย เจาอาวาส เปนประธาน (นายสบน ธรรมดลก)

ชอเดม”

รปแบบ เนอหา พนท และต าแหนงจตรกรรมฝาผนง

จตรกรรมฝาผนงวดอดมประชาราษฎรน าเสนอดวยรปแบบทค านงถงรปราง ชางเนนการตดเสน

มากกวาความเปนจรงของสทปรากฏในโลกภายนอก เชน มามทงตวสเขยวและสน าเงน อนเปนไปตาม

12

ขอจ ากดของสทใช ซงม 3 สหลก คอ เขยว เหลอง และน าเงน โดยมสด าใชในการตดเสน และสน าตาลมา

แทรกบางในบางสวน

ทงน ในสวนพนทหลกเขยนภาพจตรกรรมฝาผนง ณ โบสถวดอดมประชาราษฎร คอพนทดานนอก

เขยนภาพพระเวสสนดรชาดก สวนพนทดานใน เขยนเฉพาะผนงดานหลงพระประธาน ภาพพทธประวตตอน

มารผจญ ซงเปนการเขยนทไมไดเนนความจรงจง เหมอนกบผนงโบสถดานนอก แตกเปนภาพทฉายใหเหน

มมมองและการตความเกยวกบ ‘หมมาร’ ในแบบฉบบของทองถนทนาสนใจ ดงน

ผนงดานนอก เรองพระเวสสนดรชาดก เขยนภาพเตมผนงดานหลง และดานขางทงสองดาน ดานละ

2 ชวงเสาในสวนทผนงทบตนจากดานหลง น าเสนอเปนกณฑตาง ๆ แตไมไดน าเสนออยางตอเนอง หรอให

ความส าคญสวนใดสวนหนงเปนพเศษ ดงกรณวดตาง ๆ ทมกจะอทศพนทและทมเทความประณตบรรจงใหกบ

กณฑ นครกณฑ ทเนนฉากแหหกกษตรยคนพระนคร อนสมพนธกบการแหพระเวสสนดรของชาวบาน ในงาน

บญผะเหวด

อยางไรกตาม ความนาสนใจของจตรกรรมฝาผนงชดน คอ การสอดแทรกวถและลลาชวตของ

ชาวบานอสานในชวงสมยรชกาลท 7 ลงไวในภาพ ทงดานการแตงกายของตวละคร การละเลนหวลานชนกน

การเขามาด าเนนกจกรรมเหลากลนของภาครฐในระดบทองถน สะทอนใหเหนในกณฑมหาราช น าเสนอชชก

ชาว ซงคนอสานเรยกวา ‘พราหมะโน ซยซะโก ซซก’ นอนยกขวดเหลาขาวกระดกดมและไสแตกทะลกออกมา

และภาพประเพณงานศพ ตอนหามศพชชกไปเผา ซงในชวงระยะดงกลาว ในระดบทองถนไมมเมรเผาศพ ไป

เผาในปาชา คนอสานจงมกเรยกวา ‘เอาคนตายไปปา’ มพระสงฆเปนคนจงศพ

การก าหนดทศของศพจะเอาดานขาไปกอน จารยผายไดเขยนโลงศพแบบโปรง ฉายภาพใหเหนทะล

เขาเหนชชกทองแตกนอนพนมมอในโลง ดานหลงมชายฉกรรจถอขวานหงอนดามใหญ เอาไวตดฟนกอกอง

ฟอนเผาศพ รวมถงการไดสอดแทรกอารมณขนและเสยดสอยางตอเนอง เชน การลวนลามสาวชาวบานอยาง

วางกลาม อวดเบงของชายหนมทแตงกายอยางผด สวมหมวกสกหลาด ทจารยผายตองการเนนวาไมใชหนม

ทองถน ในกณฑนครกณฑกบกณฑวนปเวสน

13

ขบวนแหพระเวสสนดรเขาเมอง มตวละครประกอบทหลากหลาย รวมทงกลมทหารในเครองแบบ

ทหารไทยในพธการสวนสนามตอหนาพระพกตรอยางเตมยศ คอ สวมหมวกยอดแหลมประดบพ กางเกง

สกหลาด เดนสวนสนามในทาแบกอาวธ ซงชางนาจะไดภาพมาจากภาพสวนสนามของทหารรกษาพระองค

14

ผนงดานใน เปนภาพพทธประวตตอนมารผจญ ซงมารกคอยกษ ดงค าคลองจองของคนอสาน ถาเปน

ยกษกตองเปนมาร ทพดตดปากกนวา “ยกษมาร” แตในมารผจญในผนงดานหลงพระประธานโบสถวดอดม

ประชาราษฎร เปนยกษในแบบฉบบทองถน

พญามาร ก าลงจบปนแกปอสาน และลกซองยงเขาใสเจาชายสทธตถะขณะบ าเพญเพยรบารมเพอ

ตรสร ความนาสนใจอยทอาวธของพญามารและสมน ประกอบไปดวย งาว มด พรา และแมแตชางของพญา

มาร กพลอยใชงวงจบดาบจะไปเขนฆาและรงควาญการบ าเพญเพยรของเจาชายสทธตถะดวย

15

ผนงโบสถวดอดมประชาราษฎร : พนทของการจารกเหตการณ ยกยองผบรจาคทาน และผสมผสาน

ระหวางลาวอสาน ไทย และเวยดนาม

ถาพจารณาผานชวงเวลาทสรางโบสถและจตรกรรมฝาผนงคอตนทศวรรษ 2470 ถอวา ชมชนบานนาจารย อน

ประกอบดวย ‘ทางวด’ และ ‘ทางบาน’ มความกาวหนาสง ดานการใชพนทผนงโบสถ มากไปกวาการสราง

และน าเสนอจตรกรรมฝาผนงและตวอกษรทเพยงอธบายตอนและเรองราว หากแตไดใชเปนพนทของการ

จารกเหตการณเกยวกบโบสถ การยกยองผบรจาคทาน และในสวนของการแสดงออกในจตรกรรมและการ

จารกอกษร สะทอนถงอตลกษณทยดหยนของคนทองถนอสาน ทผสมความเปนสงคมวฒนธรรมลาวในภาค

อสานผสานกบความเปนไทย อกทงยงเปดทางใหอตลกษณทแตกตางอยางบางสวนของศลปะญวนหรอ

เวยดนามเขามาแตะแตมในพนทวฒนธรรมชมชนของตน

การจารกเหตการณ เกยวโบสถ นบเปนความตางทคอนขางจะหาไดยากในโบสถวดอน ๆ ของอสาน

เกยวกบการใชพนทผนงโบสถจารกเหตการณ และปาวประกาศยกยองผใหการสนบสนนดานตาง ๆ ของโบสถ

ซงส าหรบโบสถวดอดมประชาราษฎร ไดถกจารกความเปนมา ตงแตเรมตนกอสราง รวมทงในระยะหลง

กลาวคอ

การจารกทผนงนอกดานหนาขางประตฝงขวามอเมอหนหนาเขาไปในตวโบสถ เหมอนกบมเจตนาท

จะใหผทจะเขาไปใชประโยชนจากพนทสกการะแหงน ไดรบรความเปนมาและผสนบสนน ซงไดถกบนทกดวย

ลายมอจารยผาย มขอความสน ๆ วา “โบสถหลงน ขอวสงคามสมา ๗ พ.ค.๒๔๗๑ ผกพทธสมาวนท ๕ ม.ค.

๒๔๗๖ สนเงนประมาณ ๖,๐๐๐ บาทเศษ”

เปนขอเขยนดวยตวอกษรไทย และตวเลขไทยยางตงใจ ขณะทในอก 64 ปตอมา ดานลางของ

ขอความขางตนในผนงเดยวกนกไดถกจารกอกครง ดวยตวอกษรไทย เลขอารบค ความวา “26 ก.ย.2540

คณะสถาปตยกรรมศาสตร ไดน าสงกะสมงหลงคาใหใหม เปนเงนทงสน 35,250 บาท โดย อ.นพนนท พรอม

คณะมพระครมงคล พทธคณ พระอปชฌาย เจาอาวาส เปนประธาน (นายสบน ธรรมดลก) ชอเดม”

16

การยกยองผบรจาคทาน

การยกยองผบรจาคเพอสรางจตรกรรมฝาผนงในแบบฉบบเฉพาะตน ดวยการน าเอาลกษณะการ

อนโมทนาการบรจาคทาน เปนลกษณะเดนของจตรกรรมฝาผนงวดอดมประชาราษฎร ทโดยปรกตจะปาว

ประกาศโดยผท าหนาทพธกร ซงอาจจะเปนพระสงฆหรอฆราวาส ผมมธรสวาจา โนมนาวผคนมาท าบญ และ

เมอท าบญดวยการบรจาคทาน ซงสวนมากคอ เงน กจะประกาศอนโมทนาในรปของค า ‘ยองยอ’ หรอ

สรรเสรญ ใหไดพบความสข ความส าเรจตามแนวทางของศาสนา แตกรณการบรจาคเพอจางชางเขยนภาพ

จตรกรรมฝาผนงแหงน ไดน าเอาสวนทผศกษากลาวไวขางตน มาแทรกไวกบจตรกรรมฝาผนงในแตละชวงตอน

จนตวอกษรดงกลาวดเสมอนเปนสวนหนงในรปแบบและเนอหาของงาน ทงน ดวยเหตผลทวา เมอชม

ภาพเขยน กจะไดอานรายนาม จ านวนเงน และค าสรรเสรญผบรจาคไปพรอมกน

พนทสะทอนการยดหยน และผสมผสาน

ลกษณะของการยดหยนทสะทอนในจตรกรรมฝาผนงชดน ผศกษามองผานลกษณะของการผสมผสาน

ระหวาง ‘ความเปนลาวอสาน’ ไทยแบบศนยกลางกรงเทพฯ และอตลกษณศลปะญวนหรอเวยดนามใน

บางสวนทแสดงออกในสถาปตยกรรมและประตมากรรมประดบตกแตงดงทไดกลาวไวกอนน

แตกรณของการผสานระหวางความเปนลาวอสานกบไทยแบบศนยกลางกรงเทพฯ นอกจาก

แสดงออกผานภาพเขยนทจารยผายน าเอาตวละคร การแตงกาย ทาทาง และบทบาท โดยเฉพาะรปแบบทหาร

สวนสนามเขามาใชแลว ดวยเหตผลของการเปดพนทอนโมทนา จงสงผลใหใหจตรกรรมชดน ผสานตวอกษร

และผลกดนใหชางตองเขยนจารกประกอบ ทงน ตวอกษรทถกจารยผายเขยน มทงอกษรตวธรรม อกษรไท

นอย และอกษรราชการไทย ทสะทอนใหเหนถงการปรบตวอยางจรงจงของชางเขยนในระดบผานการศกษา

ในสมณเพศ แบบฉบบทองถนอสาน กระทงเปน “จารย” เมอสกขาบทเปนฆราวาส ซงไดน าเอาตวอกษรไทย

มาใช เพอสอสารเปนภาษาลาวอสาน โดยไมไดเครงครดในความถกตองดานการสะกดตามหลกภาษาไทย

เสมอนกบการเขยนดวยอกษรตวธรรม กบอกษรไทนอย ทมความยดหยนในการสะกด ซงไมตองมแบบฉบบ

ตรงกนรอยเปอรเซนต เพราะคนทศกษาการเขยนตวอกษรไทนอยและอกษรธรรม จากพระสงฆทใหความรแต

ละรป กจะมวธการสอนโดยใหคดลอกจากผลงานการจดจาร ในเอกสารใบลานทมทงเหมอนและแตกตาง ดวย

ไมใชการคดลอกจากงานทเปนตวหนงสอ ทเกดจากเครองพมพทมรปแบบแนชด จงเขยนตวอกษรไทนอยและ

อกษรธรรมจงมความยด ขอเพยงใหไดเสยงดงทตองการ ผอานจงตองอานอยางหาความหมายไปพรอมกน ท

17

เรยกวา “หนงสอหนงหา” ครนจารยผายทมความช านาญในการอานและเขยนอกษรตวธรรมและไทนอยอย

แลว เมอน าตวอกษรราชไทยมาเขยน กเขยนอยางยดหยน โดยไมใชถกตองตามการสะกด ขณะทบางครงกถก

ตวดเลนหาง ตว ป กบ ตว ฝ เชนกนกบตวอกษรไทนอย ทงน อาจเปนเพราะวา จารยผายเรยนรการเขยน

อกษรไทยนอกระบบการศกษาไทย ทยงกระจายเขาสสงคมระดบชนบทไมทวถง ตวอกษรไทยจงเปนสวนหนง

ของความทนสมยส าหรบคนทองถน เหนไดวา ในชวงนน ชางและคนทองถนอยระหวางรอยตอของการ

เปลยนผาน จากการศกษาแบบทองถนมาเปนแบบรฐไทยก ากบดแล ในบรบทรฐชาตสมยใหม เพอสรางความ

เปนประเทศไทย

อยางไรกตาม กรณของลกษณะการยดหยนขางตน กยงสะทอนอยในวถการคดและปฏบตการของคน

และสงคมวฒนธรรมอสานอยเสมอ ทงในพนทวด โบสถ ผนก ผนวก กบอตลกษณศลปะสถาปตยกรรมจาก

เวยดนาม รวมทงการดดแปลงตความรปแบบตวละคร และฉากตาง ๆ ในจตรกรรมฝาผนงอโบสถวดอดม

ประชาราษฎร

18

จตรกรรมฝาผนงวดโพธาราม

บานดงบง ต าบลดงบง อ าเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม

ประเดนหลกเกยวกบจตรกรรมฝาผนงวดโพธาราม

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดโพธาราม เปนพนทผสานระหวางรปแบบจตรกรรมไทอสาน และอดมการณ

ทางสงคมจากวรรณกรรมทองถนสนชย เปรยบเทยบใหเหนความส าคญของวรรณกรรมสนไช ทอทศพนทดาน

นอกหนงแผงผนง เทยบเทากบ พระเวสสนดร สะทอนถงการใหความส าคญของวรรณกรรมสนชยของคน

ทองถน ทมตอวถสงคมวฒนธรรมของตน

สงเขปวดโพธาราม และชมชนบานดงบง

วดโพธาราม เปนวดของชมชนบานดงบง ต าบลดงบง อ าเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม เปนวด

ราษฎร สงกดคณะสงฆมหานกาย วดตงในสมยรชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร ในระยะใกลเคยงกบการ

กอตงชมชน เดมชอวดบานดงบง และวดโพธทอง และไดรบพระราชทานวสงคามสมาในสมยรชกาลท 5 เมอ

วนท 16 กรกฎาคม พ.ศ. 2451 หลงจากไดรบพระราชทานวสงคามสมาแลวกไดเปลยนชอเปนวดโพธาราม

19

ส าหรบชมชนดงบง เดมเปนหมบานดงบง ขนกบต าบลพานแอน อ าเภอพยคฆภมพสย เมอมการ

แยกตวอ าเภอนาดน จงถกแบงใหมาขนกบอ าเภอนาดน อยหางจากตวอ าเภอประมาณ 10 กโลเมตร คนดงบง

ไดอธบายความเปนมาของพวกเขาผานประวตศาสตรบอกเลา ถงความเปนมาของบรรพชนวา ถกกวาดตอน

มาจากเวยงจนทนเมอตนกรงรตนโกสนทร และพวกเขาไดมาอาศย สรางชมชน สงคมวฒนธรรม ณ โดยเลอก

ท าเลทตงชมชนบนพนทเนนสง ซงคนไทลาวเรยกวาโนน เดมบรเวณเนน หรอโนนแหงนถกลอมรอบไปดวย

ปาไมรกทบจนมองไมเหนหมบาน ซงชาวบานไดใชเปนพนทแหงปจจยส จงถกเรยกวาบานดงบง ในระยะ

ปจจบนเหลอปาเบญจพรรณบางเลกนอยทางทศตะวนออก

20

โบสถพนทรองรบจตรกรรมฝาผนงวดโพธาราม

ในอดตวดโพธารามมโบสถไมอยกลางสระน า เรยก “สมน า” ตงอยดานทศเหนอวดปจจบน ซงใช

ประกอบสงฆกรรมมาอยางตอเนอง กระทงสมยพระครจนด เจาอาวาสรปท 4 ไดรบพระราชทานวสงคามสมา

16 กรกฎาคม พ.ศ. 2451 ตรงกบรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท 5 ซงเปนโบสถท

มภาพเขยนหลงปจจบน

อาคารโบสถวดโพธาราม เปนโบสถพนบานอสานตอนกลางมทรวดทรงสงทระนง ซงเปนโบสถทคน

ทองถนเรยกวา “โบสถตวผ” มลกษณะรปแบบเปนโบสถพนบานไทลาว สรางดวยอฐถอปน แบบมเสารบป

กนกยกฐานสงจากลานประทกษณ 1.80 เมตร ท าใหตวอาคารโบสถสงสงา ชาวบานเรยกวา “โบสถตวผ”

อาคารกวาง 4 เมตร ยาว 7 เมตรเศษ สรางตามแนวทศตะวนออก-ตะวนตก บนไดขนลง 1 ดาน ฐานยกตง

บนฐานประทกษณ เปนฐานแอวขนแบบปากพาน มเสานางเรยงไมเปนเหลยมรบชายคาปกนกโดยรอบ

สภาพของโบสถวดโพธาราม ตงแตสวนฐานถงโครงสรางหลงคา ยงคงสภาพโบสถหลงเดมเอาไวได

คอนขางสมบรณ ณ ปจจบนเราจงสามารถเหนถงจนตนาการและปฏบตการบนตวโบสถทถกก าหนดใหโบสถ

สงสงา ระดบของพนทพธกรรมลอยเดนสงา เหนอศรษะคน และเออมไมถงภาพเขยนของชมชนแหงนไดเปน

21

อยางด โดยเฉพาะเมอพจารณาผานกาลเวลาระยะทถกสรางเมอ 1 ศตวรรษทผานมา กบอาคารโบสถทยงคง

สมบรณแบบหลงน เมอพจารณาถงกระบวนการสรางโบสถในอดต ทยงขาดวสด อปกรณสมยใหม โบสถจง

สะทอนใหเหนพลงของความรวมมอและความศรทธาในพทธศาสนาของชมชนโพธารามไดเปนอยางด และ

ประการส าคญ สะทอนถงบคลากรทางพทธศาสนาทส าคญ เชน พระเจาอาวาส หวหนาชมชน แกนน าชมชน

ซงมกจะผานการบวชเรยน และไดรบการยอมรบจากประชาชนถงระดบจารย

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงโบสถวดโพธาราม

ชางและกระบวนการทางสงคมในการสรางสรรค มปจจยก าหนดรปแบบ เนอหา และต าแหนงผนง

โบสถกบจตรกรรมฝาผนงขางตน ลกษณะรปแบบจตรกรรมแหงน จงเปนจตรกรรมพหลกษณทมความแตกตาง

แตถกน ามาลงรวมไวในผนงโบสถหลงเดยวกน คอมทงรปแบบจตรกรรมไทลาวอสาน กบไทยประเพณแบบ

รตนโกสนทรตอนกลางเขามาเปนสวนผสม ในลกษณะของการแยกสวนพนท สะทอนถงความละมายกบ

ปรากฏการณทางสงคมจรงของชมชน และสงคมในจตรกรรมฝาผนง ทมผคนจากตางถน โดยเฉพาะ ‘เจานาย’

หรอขาราชการจากสวนกลางเขามาปะปนกระจายอยตามสวนตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยง ชางไดสะทอนทศนะ

เชงอคตตอบคคลดงกลาวในลกษณะ การเนนย าใหเปนผรายในสายตาของคนอสาน ดวยการสรางใหพวกเขา

ส าแดงอ านาจบาตรใหญ ลวงละเมดสาวไทลาวอสานอยางโจงแจง พรอมกนนน กเพมขนาด ‘เจานาย’ เหลาน

ใหญโตจนแทบเตมผนงในบางกรณ

ในสวนของกลวธจตรกรรม ชางไดใชพนขาวของปนฉาบเปนสพน และเขยนโดยไมลงสรองพน เปน

ลกษณะรวมการใชสของวดตาง ๆ ไดสงผลตอลกษณะของภาพดนมนวลในระยะตอมา ดวยถกพนผนงปน

พนบานดดซมใหภาพดนมตา กระนน กไดเหนถงความแตกตางในการใชส ระหวางผนงขางนอก กบบางสวน

ของผนงดานใน กลาวคอ ผนงดานนอก มลกษณะรปแบบการเขยนแบบพนบานไทลาวอสาน โดยภาพถกคลม

ดวยกลมสวรรณะเยน ไดแก สน าเงน เขยว ด า โดยมสตางวรรณะรอน ไดแก สม แดง มาแทรกอยบางใน

บางสวน เชนเดยวกบภาพสวนใหญของผนงดานใน ยกเวนกลมบางสวนทผนงดานขางฝงพระหตถขวาพระ

ประธาน ซงสะทอนใหเหนความพยายามในการเลยนแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลาง นอกนน กเปนการ

เขยนภาพดวยรปแบบไทลาวอสาน ตางเพยงวา ชางไดกลาใชกลมสวรรณะรอนทจดจานยงขน อาท สน าตาล

อมสม ในจวรพระสงฆ และอาภรณของเหลาเทวดา ทชางไดเลอกสรางลกษณะทวยเทพเทวาดวยรปแบบ

22

จตรกรรมไทยประเพณอยางเหนไดชด และแสดงลกษณะของการออกแบบและรงสรรคภาพของชางอยางขาด

ความเปนอสระ

เนอหา พนท และการจดวางภาพ

โบสถวดโพธารามปรากฏจตรกรรมฝาผนงทงดานนอกและดานใน ดานนอกเขยนเรองพระเวสสนดร

พระมาลยโปรดสตวนรกและ พทธประวตเสดจดาวดงส และวรรณกรรมทองถนเรองสงขสนชย ผนงดานใน

เขยนเรองพระเวสสนดรชาดก พทธประวต รามสร-เมขลา ซงน าเสนอเสมอนการเลานทาน ทใหตวละครหลก

เปนผน าพาการด าเนนเรองไปตามล าดบขนตอน โดยผชมจะตองเขาใจเรองราวเปนพนฐาน

ลกษณะการจดภาพ มหลากหลาย แตทงหมด เนนการจดภาพบนหลกการเสมอนกบการเลานทาน ท

ยดเอาตวละครหลกเปนศนยกลาง และด าเนนตอไปเรอย ๆ มลกษณะ 2 แบบหลก คอ

1.การจดภาพในแนวนอน เหมอนกบการดคนเดนบนขอบถนน ชางจดวางบนแนวเสนฐาน ทถก

ออกแบบเสนพนดน และเสนทางเดน จตรกรไดแบงขอบเขตภาพดวยเสนค ซงแทนความหมายเปนขอบพนผว

ดน ภายในเสนผวดนนน และชางไดถอโอกาสเขยนตวอกษรบอกใหทราบวาเปนฉากอะไร บางกพรรณนาเรอง

ไปพรอมกน

23

2.เขยนเปนกลมภาพรวมในฉากเดยวกน เหมอนการจดภาพมองแบบตานก (bird eye view) เปน

การจดภาพแบบกระจาย มองเหนภาพทงหมด เปนภาพทด าเนนไปเรอย ๆ โดยยดตวละครหลกเปนแกน

เชน พระเวสสนดร ชชก ดงนน ภาพในฉากหนง จงมกจะมตวละครหลก ตวเดม แตหลากหลายอรยาบถ ซง

ผชมภาพจะตองไลเรยงดบนพนฐานของความเขาใจเรองราวมากอน การเขยนลกษณะน ชางไดน าเสนอเปน

ชด ๆ และไดจ าแนกชดของภาพดวยวธการใชเสน และเขยนภาพอนคน เชน ภาพราหอมพระจนทร แทรกคน

ตอน “พระเวสสนดรเดนดง” หรอเขยนภาพคนขนาดใหญกวาภาพขางเคยง คอภาพขาราชการหนมก าลง

ประคองสาวชาวบาน คนระหวาง สตวนรกก าลงถกลงทณฑ กบแนวประต เปนตน

ภาพกบต าแหนงการจดวาง

จากผนงโบสถ 4 ดาน ซงเปนพนทเขยนจตรกรรม ทมตวอกษรไทนอยกบอกษรตวธรรมเขยนก ากบ

ภาพประกอบ ชางไดแบงเปนชองได 10 ชอง อยทางดานผนงรดานละ 3 ชอง ดานผนงหมกลองดานละ 2

ชอง ชางไดเขยนภาพทงดานนอก และภายในโบสถ ดงน

24

ดานนอก พทธประวต สนไซ เวสสนดรชาดก

ลกษณะเดนของผนงสวนน คอการเขยนโดยใชลกษณะรปแบบอสานตอนกลาง ลกษณะเดนคอเปน

จตรกรรมทสะทอนการอยรวมกนระหวางสงคมวฒนธรรมระดบทองถนอสานทสมพนธกบรฐชาตสยาม ดวย

การตความหยบเอาขาราชการไทยกลมทหาร ในเครองแบบเขามาเปนตวละครกลมทหารของสนชย

ขณะเดยวกนกแทนคาพระยากศราชและมเหสทงเจดดวยลกษณะตวพระตวนางแบบจตรกรรมไทยประเพณ

ดงน

ผนงดานหนา มมทศใต เขยนเรอง พระมาลยทองนรก สวรรคนรกภม พระมาลย

ผนงดานหนามมทศใต เรองพระมาลย น าเสนอภาพพระมาลยเยอนนรกภมอยผนงในดานหนา ใน

ปจจบน ภาพสวนนคอยขางจะเลอะเลอน มความชดเจนประมาณ 50 เปอรเซนต จดภาพใหนากลว สวน

บนสดเปนภาพจฬามณ ดานลางเปนเมองนรก มภาพสตวนรกก าลงถกทรมาน ตามบาปทกระท ามาอยาง

ทารณกรรม ซงเปนบาปกรรมทเคยท าไวในลกษณะ ท าบาปอะไรไว บาปนนกจะหวนกลบสนองตนเอง เชน

การตอนสตว ดวยการทบอณฑะ กจะถกยมบาลกระท าเชนกน นอกจากน ยงมลกษณะทเนนความสะใจในโทษ

ทณฑ เพอใหเกดความหวาดกลว ไมใหผคนทมชวตกลาออกนอกลทางของสงคมอสาน อาท กรณหญงท

ประพฤตผดในกาม นอกจากจะถกทรมานดวยการถกบงคบใหปนตนงวหนามแลว ยงมแรงตวโตจกทงอวยว

เพศใหเจบปวดทรมานอกดวย

ผนงดานทศใตทงแผง เรองสงขสนชยเพยงเรองเดยวตลอดทงผนง

ผนงนอกดานหนา มมทศเหนอ เขยนเรองพระเวสสนดรกบภาพวถชวตทองถน ดวยลกษณะรปแบบ

จตรกรรมไทลาวอสานตอนกลาง โดยไดแบงผนงตามแนวนอนเปนสองสวน สวนบนภาพพระเวสสนดรชาดก

กณฑวนประเวศนและชชก ชางเลอกน าเสนอตอนพราหมณผวตบตภรรยาของตน ทท าหนาทไดไมดดงนาง

อมตตดา ภรรยาของชชก เปนเหตใหกลมภรรยาพราหมณอนรมดาวานางอมตตดาทเปนตนเหตใหสามไมพอใจ

และท ารายพวก

ผนงดานทศเหนอชองท 1-2 จากผนงดานตะวนออก เขยนเรองพระเวสสนดร ชางแบงผนงโบสถตาม

แนวนอนเปน 2 ระดบ ดานบนพระเวสสนดร และสอดแทรกภาพชมชนทองถนแบบไทลาวอสานไวสวนลาง

ซงถอวา เปนภาพเดนอกภาพหนงของวดโพธารามและจตรกรรมฝาผนง ทสะทอนอตลกษณสงคมวฒนธรรม

อสานแบบไทลาวไดเปนอยางด กลาวคอ ชางไดน าเสนอภาพของชมชนอสาน ทมวดเปนศนยกลางชมชน

แสดงออกใหเหนกฏเจาอาวาส บานเรอนประชาชนม “ปองเอยม” หรอหนาตาง ซงชางเขยนยงใชพนทเลก ๆ

25

ของชองหนาตาง สอดแทรกอารมณสนก ดวยการเสนอภาพชายกอดประคองหญงอยดานใน มฉากลานบาน

ปลกตนกลวย และเสนอชวตวฒนธรรมของผคนในพนทดงกลาว อาท การต าขาวดวยครกมอง หรอ ครก

กระเดอง ไกพนบานก าลงกมเกบกนเมลดขาวทกระเดนออกจากครก หญงสาวนงปนฝายออกจากเมลด

ขณะเดยวกนกมชายหนมเขามาเกยวพาราส ดวยการเปาแคน ซงคนอสานรจกกจกรรมของหนมสาวดงกลาวด

วา เปนการลงขวงเขนฝาย นอกจากนน ภาพเขยนกไดน าเสนอคนแกก าลงดแลเดก ๆ

ผนงดานทศเหนอ เขยนเรองพระเวสสนดร กณฑวนประเวศน ชชก ทานกณฑ และ ฉกษตรย ภาพ

เดน คอ ตอน ‘ฮดสรงพระเวสสนดรกลบครองเมอง’ เปนการน าเอาเนอหาในมหาชาตชาดก มาบรรจไวใน

โครงสรางระบบจรยธรรมในการก ากบควบคมผน าของประชาชนอสาน ซงเปนพนทสงคมทมคนทองถนเขา

มารวมมาก กระนนชางเขยนกไมไดน าตวละครแตละตวอยางสถตนง หรอซ า ๆ กน แตไดสรางความนาสนใจ

ใหกบภาพดวยการสอดแทรกมกขบขนเกยวกบเรองเพศไวดวยเสมอ เชน ภาพมฝายชายจบอวยวะเพศของตน

ขณะอยในกลมสาว ๆ รวมทงภาพสงวาสอยางโจงแจง มคนไปเปดด เหมอนแกลงกน

ดานใน พทธประวต เวสสนดรชาดก ดงน

ภาพมความแตกตางระดบฝมอและลกษณะรปแบบ แสดงใหเหนวา ภาพเหลานแตละสวน อาท แมวา

จะเปนภาพพทธประวตเชนกน แตมความแตกตางดานรปแบบ ภาพทเขยนลงผนงดานในเสมอนมเจตนาจะ

26

แยกฝมอเปนชด ๆ คอ มทงรปแบบจตรกรรมไทยประเพณจากสวนกลางในบางสวนของผนง ขณะทกลมภาพ

แบบไทลาวอสาน กมหลายระดบฝมอ สะทอนถงการถกเขยนโดยจตรกรหลายคน บางคนมประสบการณใน

การเหนมาจากสวนกลาง บางสวนเปนฝมอเดยวกบวดปาเรไร

ผนงดานหนา มมทศใต เสนอภาพสะทอนเหตการณในสงคมอสานระยะดงกลาว โดยน ามาแทรกไว

ในเรองราวพทธประวต เชน การคาขาย ณ ผนงดานในใกลประตฝงทศใต ชางไดแสดงใหเหนรานขายของ

และมแมคาหาบตะกราตระเวนขายสนคาทบรรจในภาชนะทนางหาบมา

ผนงดานหนา มมทศเหนอ เขยนเรองพระเวสสนดร สวนผนงดานทศใตทงแผงน าเสนอภาพพทธ

ประวตตอนตาง ๆ เชน ภาพพระสงฆรบภตตาหารจากชาวบาน ซงชางเขยนนาจะเขยนใหมความหมายถง

พระพทธเจา โดยเฉพาะตอนพระองคทรงรบนมนตฉนภตตาหารบานนายจนทะ กอนทจะทรงอาพาธ และ

น าไปสภาพปจฉมโอวาท ภาพเสดจปรนพพาน และภาพชาวบานถวายพระเพลงพระบรมบรมศพ มเทวดา

นางฟา มารวมแสดงความโศกเศรา ลวนเปนจตรกรรมไทย

ผนงดานหลงพระประธาน น าเสนอตอน เมขลาลอแกว ชาง ลง

ภาพพระพทธประวต น าเสนอราชวงเจาชายสทธตถะ เจาชายสทธตถะ ยงประภามณฑล หมายถง

รศมทเปลงออกมาจากพระพทธองคภายหลงจากททรงตรสร พระรศมรปเปลวเหนอพระเศยร ดงนน การทชาง

อสานเขยนภาพประภามณฑลครอบศรษะเจาชายสทธตถะ ซงชางเขยนอาจจะไมไดถกวเคราะหโดยละเอยด

ดงเชนจตรกรรมไทยประเพณ ทจะมการเขยนรศมครอบพระเศยรกตอเมอทรงตรสรเปนพระพทธเจาแลว

เทานน

ภาพเขยนแตละสวนของผนงดานน กมลกษณะฝมอแตกตางเปนคนละชด ภาพพทธประวตดานใน

ภาพการรายร าเทพและอปสราอทธพลรปแบบจตรกรรมไทยประเพณภาพกลางโดยตรง แตเปนการตดมาเพยง

บางสวนโดยตดเปนชองรบกบจตรกรรมขางตน ทแวดลอมดวยภาพเขยนอสาน สะทอนใหเหนวา ชางไมไดยด

ตดกบขนบใด ๆ อยทความพงใจของผเปนชางและเจาอาวาสผก ากบการเขยนภาพ

ผนงดานทศเหนอสวนท 1-2-3 พระเวสสนดรทงแผง

จตรกรรมฝาผนงเกยวกบไตรภมโบสถวดโพธาราม มเนอหาแสดง พระมาลยตอน เสดจเยอนนรก-

สวรรค

27

จตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย

บานหนองพอก ต าบลดงบง อ าเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม

สงเขปวดปาเลไลย และชมชนบานหนองพอก

วดปาเลไลย ตงอย หมท 7 บานหนองพอก ต าบลดงบง อ าเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม เดมมชอ

ตามชอชมชน คอ วดหนองพอก เปนวดราษฎร สงกดคณะสงฆมหานกาย เจาอาวาสวดปาเลไลย กลาววา

วดแหงนเปนวดเกาแก ตงขนตงแตตนกรงรตนโกสนทร แตไดรบพระราชทานวสงคามสมา เมอวนท 4

มถนายนพ.ศ.2460 สมยของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว พรอมกบเปลยนชอเปนวดปาเลไลยใน

โอกาสดงกลาว

ต าบลดงบงอยหางจากอ าเภอนาดนประมาณ 10 กโลเมตร หางจากตวจงหวดมหาสารคาม 65

กโลเมตร ลกษณะภมประเทศเปนทราบลกคลนสลบกน ไมมภเขา ไมมแมน าไหลผาน เหลอปาเบญจพรรณบาง

เลกนอยทางทศตะวนออก ความเปนมาของบานหนองพอก เดมเปนชมชนอยแลว ชอบานกระฮอก (กระรอก)

มประชากรชาวไทลาว อาศยอยประมาณ 20 ครวเรอน ตอมาเมอประมาณป พ.ศ.2324 เกดไฟไหมหมบาน

กระรอกเกอบหมด ชาวบานจงอพยพมาตงบานเรอนรอบหนองน าธรรมชาต ทมตนพอก ตนไมขนาดใหญ

28

กระจายรอบหนาแนน ซงอยไมไกลจากหมบานเดมนก ครนตงชมชนขนมา ชาวบานจงเรยกชมชนของตนวา

“บานหนองพอก” และเมอชาวบานรวมตวกนเปนชมชนแลว จงรวมใจกนสราง วดปาเลไลยขน

โบสถพนทสรางงานจตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย

โบสถวดปาเลไลย เปนโบสถแบบทองถนอสาน สรางเมอ พ.ศ. 2454 เสรจ พ.ศ.2460 โดยพระคร

จนทร ศรรตนคณ เจาอาวาสรปแรก เปนประธานฝายสงฆ น าชาวบานสรางสม ใชเวลากอสรางกวา 6 ป เปน

โบสถขนาดเลกมผงกวาง 4.40 เมตรยาว 6.65 เมตร ม 3 หองเสา สรางตามแนวทศตะวนออก-ตะวนตก ประต

โบสถหนงชอง และบนไดขน-ลงดานทศตะวนออกเพยง 1 ดาน ตงบนฐานทมระเบยงลอมรอบอกชนหนง

ระเบยงนมเสาไมรองรบชายคาปกนก 3 หองเสา ฐานและผนงสรางดวยอฐถอปน ผนงดานขางเจาะผนงแคบ ๆ

เปนชองแสงไมมบานหนาตาง ตอยนออกมาจากหลงคา ยนคลมผนงปองกนแดนฝนใหกบภาพเขยน ราว

บนไดท าเปนรปนาคอยางงาย โครงสรางเสา-เครองบนท าดวยไม เนอแขง หลงคาทรงจว มตบหลงคาปกนก

ลาดลง 1 ชน ปกนกแผกวางและลดลงต ากนแดดฝน มงดวยแปนเกรด และไดเปลยนมาใชสงกะสในระยะ

ตอมา สวนโหงนาค ปานลม และหางหงสยงเปนไมชดเดม ซงปจจบนโบสถหลงน กยงถกใชท าสงฆกรรมของ

ทางวดเชนเดม

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงโบสถวดปาเลไลย

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย เปนแบบพนบานอสาน เปาหมายเพอการน าเสนอ

เรองราว มความโดดเดนในดานการจดภาพแตละสวน ทมองคประกอบสวยงาม ภาพมขนาดใหญ งายตอ

การดและเขาใจภาพ อาท ภาพตอนพระพทธเจาอยสวนบน ดานซาย และขวาของพระองคคอภาพพระยามาร

ดานซายนางธรณบบมวยผม หลงน าทามกลางกลมพญามาร ถดมาเปนภาพพระพทธเจาออกบณฑบาต

นบเปนภาพทมความงดงามทงทางศลปกรรมและการสอสารเชงเนอหา

ดานรปแบบ ชางเขยนคลมพนทภาพดวยสวรรณะเยน ไดแก คราม น าเงน เขยว และมกลมสวรรณะ

รอนมาสอดแทรกในบางสวน เชน สน าตาลแดง น าตาลด า ทงนชางไมค านงถงสทถกตองของสกบความเปน

จรงตามสภาวะทปรากฏในโลกภายนอกทรบร เชน ชางตวสน าเงน ฟา เสอผา คน สเขยวออน ก าหนด

ภาพรวมของสดวยสน าเงน แสดงใหเหนวา สน าเงนในระยะนน เปนสหลกทสามารถหาไดงายกวาทก ๆ ส

29

เนอหาจตรกรรม พนท และต าแหนงการจดวาง

ภาพเขยนปรากฏทงภายนอกและภายในโบสถ ผนงดานนอกน าเสนอวรรณกรรมเรอง พระลก

พระราม และพระเวสสนดรชาดก สวนผนงดานในแบงเปน 2 แถว สวนบนน าเสนอภาพเชงพรรณนาเรองราว

เนอหาจตรกรรมพทธประวต พระมาลยและนรกภม โดยชางเขยนไดน าเสนอภาพพทธประวตตอนปรนพพาน

เปนภาพหลกดานหลงพระประธาน สวนแถวลางน าเสนอภาพลกษณะประดบตกแตงและแกปญหาพนท โดย

น าเสนอภาพอดตพทธเจา ปางนงสมาธกระจายเปนแถว มภาพแจกนดอกไมคนเปนระยะ ๆ

ดงนน ความพเศษของจตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย คอ การน าเรองพระมาลยและนรกภมไวผนง

ดานใน ซงแตกตางจากวดอน ๆ โดยภาพรวม ทงน ดวยเหตทเรองดงกลาว มกจะถกก าหนดเปาหมายใหท า

หนาทตกเตอนพทธศาสนกชนทองถนใหตระหนกและไมประมาทในการประพฤตผดศลธรรม หรอใหด าเนน

ชวตในจารตประเพณทสงคมทองถนตองการ ดงนน ภาพนรกภม จงถกน าเสนอไวผนงดานนอก ซงเปนพนท

สาธารณะ ขณะทดานใน หรอภายในโบสถ เปนพนทสกการะ และพนทเฉพาะของมวลสงฆ ซงประชาชนทจะ

ไดเขาไปในโบสถกเพยงผชายในบางโอกาส เชน การบวช เปนตน รวมทงกรณการเขยนภาพพทธประวตตอน

ปรนพพานไวดานหลงพระประธาน ซงไมไดปรากฏในจตรกรรมฝาผนงทใดมากอน

30

ปรากฏการณดงกลาว จงสะทอนถงวถคดของชางเขยนพนบานอสานวา ไมมขนบ หรอไมไดถกตรง

ไวดวยขนบใดขนบหนงดงจตรกรไทยประเพณภาคกลาง ซงมต าแหนงพนทการจดวาง ดงน

ดานนอก

ภาพดานนอก เรองพระเวสสนดรชาดก กบพระลกพระลาม

การล าดบภาพผนงดานนอกเรมทดานทศเหนอ เปนภาพเรองพระลกพระราม ดเวยนขวาตอเนองไป

ยงผนงดานหนาทางทศตะวนออก เมอจบเรองพระลก พระรามทผนงสวนน ชางไดเรมเรองพระเวสสนดร

ชาดกในผนงดานทศใต และเขยนเวยนขวาไปถงผนงดานทศตะวนตก จบลงดวยภาพตอนนครกณฑบนผนผนง

ดงกลาว รายละเอยด ดงน

ผนงนอกดานหนาโบสถ

น าเสนอภาพพระลกพระรามตอนอ าลาพระฤาษ ตอนฮาบพนาสวนอมสดามาเจอนกหสดาย และ

ตอนควายทรพฆาควายทรพาผเปนบดา ชางเขยนไดจดวางไวสวนบนดานทศใตของผนง โดยเฉพาะฉากควาย

ทรพ-ทรพาคอนขางจะมความเดนชดตอการรบรมาก

31

ผอาวโสในชมชนอธบายวา ภาพทรพฆาทรพา เปนภาพหลกภาพหนงทมกจะถกพอแม ยกเปน

ตวอยางลกอกตญญตอบพการ ซงในทสดกจะถกฆาตาย เมอภาพดงกลาวมความส าคญ จงถกน ามาไวดานหนา

โบสถ

ผนงนอกดานทศเหนอ

ภาพพระลกพระลามตอนก าเนดนางสดา ลอยแพนางสดา และตอนการรบกนระหวางพระลามกบ

ฮาบพนาสวน

ผนงนอกดดานหลงหรอทศตะวนตก

ภาพพระเวสสนดรชาดก กณฑจลพน กณฑมหาพน กณฑมทร กณฑกมาร กณฑสกบรรพ และนคร

กณฑ

ภาพพระเวสสนดร อทศพนทสวนบนเปนแถวยาวไวเปนกรณพเศษใหกบกณฑนครกณฑ คออญเชญ

เขาเมอง ซงคนอสานเรยกวา “แหผะเหวดเขาเมอง” ภาพไดสรางความตอเนองใหกบเรองในผนงเดยวกน

โดยจดภาพสวนลางลงมา เปนภาพประราชนสรงน าพระเวสสนดร เพอแสดงการยอมรบใหขนครองราชย

สมบต ซงเปนลกษณะสงคมวฒนธรรมอสาน ทกลายเปนฉากใหกบการรบรองพระพระเวสสนดรแบบคน

ทองถนอสาน หรอทชาวบานเรยกวา “ฮดผะเหวด” เพอแสดงการยอมรบพระองคตามแบบแผนของคนไท

32

ลาว ในทนคอการยอมรบใหพระองคขนครองราชยแทนพระบดา ในพธกรรมดงกลาว เปนพธทสนกสนาน

เบกบาน จงมการเสพงน หรอ สมโภชดวยมหรสพดนตรทมในหมบาน คอ เปาแคน สซอ มการฟอนร า

สภาพบรษแสดงความคกคะนองในบรรยากาศ และถอโอกาสเกยวพาราสสาวเจาไปพรอมกน อยางไรกตาม ก

จะเหนผคนกลมตาง ๆ แตงกายงดงาม เลอกเสอผาผนใหมมาสวมใส และเดนตามล าดบ คอ มผอาวโสเปนผน า

ฉากน ไดกลายเปนฉากเดนทสดฉากหนงของจตรกรรมวดปาเลไลย ดวยเปนภาพทสะทอนอารมณ

ของผคน ภายใตลกษณาการทางประเพณพธกรรมท ‘มวนชน’ ซงจารยสงห วงศวาด เขยนอยางเขาถง

อรรถรสผคน ในบรบททางสงคมวฒนธรรมทปรากฏ และภาพยงมความสมบรณ

ผนงนอกดานทศใต

ภาพพระเวสสนดรชาดก กณฑทศพร กณฑหมพานต ทานกณฑ กณฑชชก และกณฑฉกษตรย

ผนงดานใน

จตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลยม 3 เรองหลก คอ พทธประวต พระมาลยเยอนนรกภม และภาพ

อดตพทธเจา ภาพเขยนสะทอนใหเหนถงการใหความส าคญกบการเขยนภาพผนงดานใน ไมตางจากผนงดาน

นอก ประการส าคญ ในปจจบน ภาพดานในคอนขางจะมความสมบรณมากกวาภาพวาดผนงดานนอกเหนได

จาก สสนยงไมเจอจาง อาท ส น าตาลเขม สแดง ตางยงเปลงประกายของสไดคอนขางชดเจน ทงนเนองไมได

เผชญกบแสง ฝน และการท าลายดวยการสมผสจากผคนมากเทากบภาพวาดทผนงดานนอก ภาพดานในจง

ฉายใหเหนวธคดและการแสดงออกของจตรกร และอตลกษณสงคมวฒนธรรมชมชนไดคอนขางสมบรณ และม

ความโดดเดนหลายสวน

ชางเขยนไดจดแบงโครงสรางโดยแบงพนทแนวนอนเปนสองสวน สวนลางปลอยวางพนผนง สวนบน

จรดขอบผนงบน แบงเปน 2 แถว แถวบนเขยนเรองพทธประวต และพระมาลยเยอนนรกภม แถวลางเขยน

ภาพเชงประดบตกแตงภาพพระอดตพทธเจา เปนภาพพระพทธรปนงสมาธกระจายรอบผนงเปนระยะ โดยม

แจกนดอกไมคนระหวางพทธรปแตละองค

แถวบนไดเรมล าดบภาพจากผนงดานทศใต ทศตะวนตก ทศเหนอ และวนมาทศตะวนออก คอ

ดานหนาโบสถตามล าดบ ทงน ชางไดเขยนไดวางต าแหนงปางปรนพพานไวดานหลงพระประธาน เพอใหเปน

ภาพหลก และศนยกลางของภาพทงหมด โดยมภาพตอนอน ๆ แผกระจายรายรอบ ดงน

33

ผนงดานหนา (ทศตะวนออก)

เขยนชางเอราวณเจดเศยร พระมาลยโปรดสตวในนรกภม และ พทธประวตตอนมารผจญ แสดงการ

จดภาพตอนพระพทธองคทรงผจญพญามารไดอยางงดงามมาก ชางเขยนไดวางพระพทธเจาไวสวนบน

ดานลางวางภาพนางธรณบบมวยผม สงน าทวมทหารพญามาร ขณะทถดมาเปนภาพพระพทธเจาเสดจออก

บณฑบาต

ผนงดานในทศเหนอ (ดานพระหตถซายพระประธาน)

แสดงภาพพระพทธเจาทรงเทศนาโปรดพระอนทร และเหลาเทวดา พระมาลยสนทนากบพระอนทร

และไหวพระธาตเกศแกวจฬามณบนสวรรคชนดาวดงส และภาพพระมาลยโปรดสตวนรก ซงสงผลใหการวาง

เรองพระมาลยและนรกภมแตกกตางไปจากวดอน ๆ ทหากเขยนภาพทงผนงดานนอกและดานใน ชางเขยนจะ

น าเอาภาพนรกภม เขยนไวผนงดานนอก และน าเสนออยางชดเจน โดยมกจะอทศพนทผนงนอกดานหลงใหกบ

34

เรองพระมาลยเทศนโปรดสตวนรก เพอเปนประโยชนตอคนทองถน ทจะไดสมผสภาพ เกยวกบนรกภมได

อยางใกลชด

ดงนน ปรากฏการณจดภาพดงกลาว สะทอนวา จตรกรรมฝาผนงอสาน ไมมคตทตายตว ในการ

ก าหนดต าแหนงรปภาพกบผนง โดยขนอยกบแตละวดวา สนใจทจะเขยนเรองอะไร ลงต าแหนงไหน ดวย

เหตผลอยางไร ของชางและผมบทบาทในการก าหนดเนอหาของภาพ อาท เจาอาวาสวดขณะนน

ผนงดานในทศตะวนตก (ดานหลงพระประธาน)

ภาพพทธประวตตอนปรนพพาน ซงมความและแตกตางจากทอน ดงไดกลาวไวกอนน

ผนงดานทศใต (ดานพระหตถขวาพระประธาน)

ภาพพระพทธเจาบณฑบาต หองท 2 พอคาเกวยนถวายอาหารพระพทธเจา และหองท 3 มารผจญ

ตอเนองจากดานหลงพระประธาน

35

เปนทนาสงเกตวา การเขยนภาพพทธประวต นอกจากชางเขยนจะมความพถพถนในการวาดภาพ

แลว ชางยงไดน าเอาคนในชมชนระยะดงดงกลาว เขามาประสานพทธประวต พญามารมกายสด า แตงกาย

เหมอนกบ มทหารขมา วาดภาพพทธประวต นอกจากน เมอพนจดภาพคนกเหนการเขามาของเจานายจาก

สวนกลาง กระนน ตวอกษรไทนอย กบงบอกถงชวงเวลา และคนเขยนวา อานหรอสอสารกนดวยอกษร

ดงกลาว พระยายมทต จดการบญชสตวนรก สงรายชอใหนกโทษ หรอวญญาณทถกพญายมบาลจบใสขอ

คาคอมาพจารณาโทษ-นอกจากการวาดภาพตามเนอหาตาง ๆ แลว ชางยงเขยนตวอกษรธรรมประกอบดวย

ซงมจดหมาย เพอบอกชอ เพออธบายเหตการณ และเพอบอกสถานท

การวเคราะหรปแบบและกลวธจตรกรรม

จตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย มลกษณะพเศษ คอ ลกษณะเดนของภาพเขยนวดปาเลไลย คอ เปน

ภาพทเขยนสอสารออกมางาย ๆ ดงาย ๆ รสกโปรง โลง เขาใจ สบาย ๆ ไมอดอด ชางไดใชบรเวณวางของ

พนทระหวางภาพ ผลกภาพทมขนาดใหญและชดเจน ใหดงายตอการรบรยงขน สะทอนใหเหนอตลกษณของ

ชางเขยนจตรกรรมฝาผนงอสาน วามอสรภาพสง ไมยดตดตามแบบของวดอน ๆ ภายใตหลกคดขางตน ชาง

เขยนไดน าเสนอเปนภาพขนาดใหญ มปรมาตรชดเจน ดงาย นอกจากน การระบายส ไมค านงถงสทถกตอง

ตามความเปนจรง เชน ตวสน าเงน หา แตเสอผาของตวละครจะอยในกลมสน าเงน และเขยวออน

ชางเขยนไดสรางตวละคร โดยการน าเอาฉาก และผคนในชมชน และในสงคมอสานขณะนนเขามา

เปนผแสดง ในเรองราวทน าเสนอ และไดจ าแนกกลมเรองหรอแตละตอนของเรอง โดยใชเสนและแตงขอบ

เปนสวน ๆ ไป ใหดรวาเปนคนละสวน แตไมท าลายบรรยากาศโดยรวมของภาพในกลมนน

การเขยนภาพบรรยายเรองราวตาง ๆ ขางตน จงสะทอนถงการมอสรภาพสง ภาพทน าเสนอจงไม

คงท แมจะเปนภาพซ า เชน ขบวนแถวของทหาร แตกมความตางของลลาทาทาง ของแตละบคคลในแตละ

ภาพจงไมซ ากนในลกษณะทเปนแบบ Pattern

รปแบบและกลวธจตรกรรม

รปแบบจตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย ถอเปนจตรกรรมพนบานอสานตอนกลาง แสดงออกดวยส

วรรณะเยน มโครงสรางของสคราม น าเงน เขยว คลมภาพรวมของจตรกรรม และมสวรรณะรอนอน ๆ มา

สอดแทรก เชน สน าตาล แดง สะทอนถงความหลากหลายของส ทชางสามารถเลอกใชไดในระดบหนง โดยมส

36

คราม น าเงนเปนสหลก ซงดวยสดและระดบความเขมทสม าเสมอของเนอสคราม และน าเงน สะทอนวาส

ดงกลาว เปนสสงเคราะห หรอทชาวบานเรยกวา “สเคม” ทเขามาพรอมกบเสนทางรถไฟสายภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ

อยางไรกตาม จากประวตศาสตรการบอกเลาสบทอดกนมา โดยเชอมโยงกบการบอกเลาในการวาด

ภาพของวดอน ๆ ทอยในพนทสงคมวฒนธรรมเดยวกน เชน วดยางทวงวราราม ทมภาพเขยนสลกษณะ

เดยวกน ไดอธบายวาตาง ๆ ทปรากฏเปนสทถกน าเขามาใชในการยอมผา แตจตรกรไดน ามาผสานกบภม

ปญญาพนถน โดยน าเอาฝนสเหลานมาผสมกบยางจากตนบง ไมเนอออนพนถนขนาดกลาง ขนาดประมาณ

คนโอบ เปนไมสารพดประโยชน ของคนอสาน ทคนทองถนในอดตน ามาใชทงการท าธปบชาพระ การทา

เคลอบกนบอน าเพอรกษาน าไวไดนานโดยไมซมหายเรวเกนไป นอกจากน ยงใชยางบงในการผสมปนส าหรบ

กอสราง ปจจบนหาไดยากแลวเพราะ ดวยความเจรญทางวทยาศาสตร ท าใหตนบงหมดความหมายไปจาก

สงคมวฒนธรรมอสาน กอปรกบเปนไมเนอออนไมสามารถใชประโยชนในการกอสราง หรอเผาถาน จงมกจะ

ถกตดทงไปจนแถบจากหาตนบงใหคนรนหลงดไดยาก

จตรกรรมฝาผนงขางตน จงเปนภาพสะทอนการบรณาการภมปญญาพนถนเขากบสนคาสมยใหม ท

เรมขยบเขาสพนททางสงคมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

37

จตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวราราม

บานยาง ต าบลบวมาศ อ าเภอบรบอ จงหวดมหาสารคาม

โบสถพนทสรางงานจตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวราราม

โบสถวดยางทวงวราราม สราง พ.ศ. 2465 เปนโบสถทองถนขนาดใหญ เพอใหเพยงพอตอการท า

สงฆกรรมของสงฆจ านวนมากในวด มขนาดกวาง 5.50 เมตรยาว 9.30 เมตร เปนพนทศกดสทธอยใกลกบ

ศาลาการเปรยญ และเปนพนททางสงคมรวมกนทงพระสงฆและประชาชน เพอท ากจกรรมตาง ๆ นานา ตงแต

ระดบกจกรรมประจ าวน การถวายและฉนอาหารเชา และเพล และเปนพนทจดงานบญประเพณ โดย

เฉพาะงานบญผะเหวด หรอบญพระเวสสนดร ซงเปนงานใหญทสดของชมชนทมวดเปนศนยกลาง ต าแหนง

ทตงของโบสถ กบศาลาการเปรยญ จงถกก าหนดใหอยใกลชดกน

ตวอาคารโบสถวดบานยางทบ มผนง 4 ดาน แบงเปนชองได 10 ชอง ทางดานผนงรดานละ 3

ชองทางดานผนงหมกลองดานละ 2 ชอง มหลกฐานชดเจนวา โบสถหลงน สรางในชวงสมยทพระเจาอาวาส

ชอพระครทวง ธมมปชโต ซงเปนสงฆทชาวบานใหความเคารพนบถอมากดงกลาวขางตน

38

ปฏบตการสรางโบสถ...ความรวมมอระหวางวดกบชมชนภายใตความศรทธาตอสงฆผมบารม

ธรรม

พอพน บญค า (2554 : สมภาษณ) กลาววา การสรางโบสถหลงใหมนนบดาของทานมสวนรวมในการ

กอสราง ทานจงรบทราบเรองราวเกยวกบสรางโบสถใหลกหลานฟงวา เปนทสนกสนานและ ‘ไดบญมาก’

ชาวบานเชอวา ใครไดรวมสรางสงกอสรางทกอยางในวดจะไดบญมาก โดยเฉพาะไดมโอกาสสรางโบสถจะได

ขนสวรรค ดงนน การสรางโบสถหลงน จงเปนการสรางรวมกนทงชมชน และเมอไปวด ซงวดกคอพนททาง

สงคมของคนบานยาง ผใหญจะบอกเลาใหฟงวา เปนการรวมมอกนทงหมบาน โดยเฉพาะในขนตอนจดหาวสด

เพราะในอดตไมมรานขายอปกรณกอสราง ผรเรมและเปนผน าพาตองมบารมธรรมสงสง จนสามารถรวบรวม

ผคนเปนน าหนงใจเดยวกนได ซงกคอหลวงพอทวง

โบสถทถกสรางเปน “สมทบ” หรอโบสถกอผนงผสมระหวางโครงสรางไมเนอแขงกบปนพนบาน ไม

ดงกลาว คอไมจกกบไมมะคา ท าเปนเสาและคาน วงกบประต หนาตาง และบานประต หนาตาง รวมทงแผน

ไมมงหลงคาทเรยกวา “แปนเกลด”

39

ในสวนของการผลตปนเพอกอสรางอาคารและผนงโบสถ เปนหนาทของชาวบานยาง ซงตองไปขน

หนปนจากแหลงหนทอยในล าน าขางหมบาน น ามาเผา บดแลวหมก สวนทรายทใชกอสราง เปนทรายจากล า

น าช ชาวบานกลมหนง พากนเดนทางมาหาบทราบทบานทาสองคอน มหาสารคาม ระยะทางรวม 40

กโลเมตร ซงการเดนทางมทงพระและประชาชน

อฐทใชกอ ท าจากดนเหนยวทไดจากเนนดนทเปนจอมปลวก น ามาบด เขาพมพ ตากแหงและเผา การ

ขดแตงผนงโบสถรอบสดทาย ใชกระดกขา และกระดกซโครงวว-ควายเปนไมขด โดยจะขดใหเกลยง เพอ

รองรบการเขยนภาพ

ดงนน การสรางโบสถดงกลาว จงเปนภมปญญาขนสงของชมชน และนอกจากจะเปนพนทศกดสทธ

แลว ยงเปนพนทแหงการสรางความสมพนธ ความเปนชมชน ความเปนน าหนงใจเดยวกนของชมชน เจา

อาวาสหรอผน าในการสรางโบสถจะตองเปนศนยกลางของความเคารพรก ดงนน เมอสรางโบสถเสรจอยางงาม

สงา ชาวบานจงเปลยนชอวดเพอเปนอนสรณใหกบเจาอาวาสวา วดยางทวงวราราม

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวราราม

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวราราม เนนเพอล าเลยงอดมการณใหทาน จากเรอพระ

เวสสนดรชาดกเปนเรองหลก และมอดมการณจรยธรรมทองถนทบรรจไวใน เรองราวไตรภม ซงชาวบาน

ทองถนอสานจะเรยกกนงาย ๆ คอ “นรก สวรรค” เปนเรองรอง และมวรรณกรรมพนถน เรองทาวปาจตนาง

อรพมพ สอดแทรกเขามาเพยงบางสวน เสมอนแกปญหาพนทวางของผนงโบสถ ทเหลอจากการเขยนภาพหลก

ขางตน

จตรกรรมฝาผนงท าใหชาดกเรองพระเวสสนดรมความเปนรปธรรมทเปนจรงเปนจง สามารถสมผส

จบตอง และเขาถงไดยงขนกวาเดมทเปนเพยงจนตภาพจากการฟงเทศนผะเหวด ของพระนกเทศนในชวงบญ

ผะเหวด ทศาสนาไดใชกศโลบายเรองบญ และอางถงการจะไดพบกบพระศรอารยเมตตรย หากไดรวมฟงเทศน

พระเวสสนดรจบทง 13 กณฑมาเปนการตรงผคนใหสนใจยงขน กระนนการรบรเรองราวพระเวสสนดรกอน

หนาน กเปนเพยงการรบรผานจนตนาการและการตความของแตละคน จตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวราราม

จงไดปรบสถานะของมหาชาตเรองน ใหปรากฏเปนรปธรรม ผานการตความของกลมจตรกรทถอเปนภม

ปญญาของชมชนกลมหนง

นอกจากนน เพอเปนการดงและตรงผคนทองถนใหสนใจ เขาใจและเขาถงจตรกรรมฝาผนงชดน จตร

กรไดผนวกรวมชมชนเขาเปนหนงเดยวกบเรองราว กลาวคอ ไดใชผคนในชมชนเปนผแสดงและตวละคร

40

ตาง ๆ ทงรางกาย และวฒนธรรมแตงกาย ปฏบตการในชวตประจ าวน ชวตในวาระพเศษ เชน พธกรรม

การละเลน เขามาผนวกไวในจตรกรรม

นอกจากน ตวละครทมความหลากหลายในจตรกรรมฝาผนง ยงกระจายระดบชน ซงชางเขยนได

เลอกหยบเอาผคนทปรากฏในชมชนอสาน และรฐไทยในขณะนน มาเปนตวละครในระดบเดยวกนอยาง

นาสนใจ เชน ทหาร ต ารวจ เทวดา นางฟา จตรกรรมฝาผนงชดนจงสะทอนความเปนชมชน ทบงถงบรบท

หวงกาลวาอยในชวงระยะเรมตนการเปนรฐชาตสมยใหม ท าใหจตรกรรมฝาผนง กบสงคมวฒนธรรมทองถนใน

ขณะนน ไมวาเรองพระเวสสนดร นรก สวรรค ทาวปาจตนางอรพมพ มความเปนหนงเดยวกน โดยมจดเนนท

ชางใหความส าคญตางกน อาท ฉากการเผาศพชชกเปนภาพทมการตงใจเขยนมาก ทงองคประกอบศลปะ ตว

ละครหยอกลอกน ดงนน จตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวรารามจงเปนพนทกลนกรายชมชนเขาไปในอดมการณ

ทาน จากเรองพระเวสสนดร เปนเรองหลก โดยใชฉากทางกายภาพและสงคมวฒนธรรม รวมทงตวละครซง

เปนคนในชมชนเปนผแสดง

นอกจากน จากเปาหมายทชางเขยนเนนเพอสรางความเขาใจ เขาถง และตรงผคนใหสนใจเนอหา

เปนส าคญ จงเขยนตวอกษรก ากบ อยางไมสนใจวา จะท าใหคณคาดานรปแบบจตรกรรมสญเสยหรอลด

นอยลง ซงทงหมดเปนการจารกดวยตวอกษรไทนอย ทเปนการเขยนผานระบบการศกษาทองถน จากสถาบน

วดและการบวชเรยน หาใช ระบบการศกษาสมยใหมทรฐไทยจดให ดวยแมวา จะมการจดการศกษาของรฐ

ชาตไทย แตในระยะดงกลาวกยงมขอบเขตจ ากด และยงเขาไมถงคนอสานโดยภาพรวม ดงนน ผทมความร

41

อานออกเขยนไดของทองถนอสานในระยะนน เปนคนทผานการบวชเรยน และเขยนอานดวยอกษรไทนอย

หรออกษรลาวโบราณเปนหลก สวนการอานและเขยนดวยอกษรไทย ยงจ ากบอยกบบคลากรในหนวยงาน

ราชการในตวเมองเปนส าคญ

ภาพเขยนแตละฉากเกอบทงหมด ถกเขยนอกษรไทนอย ซงเปนอกษรทใชในการบนทกและสอสาร

ทางโลก เชน นทาน ค ากลอน ต ารายาสมนไพร ฯลฯ ซงเรยกวา “คดโลก” เปนหลก ขณะทอกษรบาลถกใชใน

การเขยนทางธรรมะ ซงเรยกวา “คดธรรม” แตทงสองภาษา กถกถายทอดและเรยนรผานสถาบนพทธศาสนา

โดยการบวชเรยน ความรชดดงกลาว จงถกประจอยกบผผานการบวชเรยนเปนส าคญ โดยเฉพาะกลมผสกขา

เปนฆราวาส ทเปน ‘จารย’ ตางลวนมความทกษะและผานการอาน เขยน กบตวอกษรทงสองแบบมาอยาง

ช านาญ

ต าแหนงพนทและการจดวางภาพเขยน

จตรกรรมฝาผนงวดยางทวงวราราม เขยนทงผนงดานนอก และดานใน โดยเนนดานนอกดวยรปแบบ

เชงพรรณนาเรองราวทงสดาน สวนผนงดานในเนนภาพเชงตกแตง แกปญหาบรเวณวางของผนงดวยภาพ

พระพทธรปปางตาง ๆ ซงผศกษาจะเนนการอธบายเฉพาะผนงภายนอกเปนส าคญ

42

ผนงดานนอก ถกจดไวเปนพนท เวสสนดรชาดก พทธประวต เมองนรก-สวรรค นางอรพมพ-ทาวปา

จตต ปรากฏดงน

ผนงดานหนาโบสถ เหนอประตเขา-ออกชวงบน และกลาง เรองเวสสนดรชาดก กณฑท 4,5,6 และ

13 เหนอกรอบประตสวนบนสดเปนภาพปรศนาธรรม

ผนงดานขางทศเหนอ เรองพระเวสสนดร น าเสนอกณฑหมพานต กณฑชชก กณฑมหาราช นคร

กณฑ

ผนงขางดานทศใต แสดงเรองพระเวสสนดร กณฑวนประเวศน กณฑมหาราช และภาพแสดงเรอง

พระมาลยโปรดสตวนรกและทองสวรรคชนดาวดงสและเรองปาจตต อรพมพ ตอนอรพมพสรงน า ตอนทาวจต

ราชพบนางอรพมพ ตอนนางอรพมพมอมเหลาและฆาทาวจตราช ตอนนางอรพมพดงเหากดกบพงพอน ตอน

อรพมพพายเรอไปกบสามเณร และพบภาพทมคนสงวาสกนชดเจน แตถกคนรนหลงพยายามลบออก ดวยเอา

ความคดของตนในปจจบนเปนตวตงพจารณาคณคา อยางขาดความเขาใจความสมพนธระหวางคนใน

ผนงดานหลงหรอทศตะวนตกแบง ครงซกระหวางภาพพระเวสสนดรชาดก กบ พทธประวต พทธ

ประวตน าเสนอตอนเสดจออกมหาภเนษกรมณ มารผจญ ปรนพพาน สวนเรองพระเวสสนดรน าเสนอตอนเผา

ศพชชก ซงใชฉากและตวละครเสมอนเปนคนทองถน

อยางไรกตาม เมอพจารณาในดานความตอเนองของเนอเรอง ชางเขยนมกจะขยนอยางไมตอเนองนก

บางกสลบกลบไปมา แสดงถงความอสระอยางสง นอกเหนอจากเรองในศาสนา และวรรณกรรมพนบานสอนใจ

และสอดแทรกวถชวต ประเพณ พธกรรมของคนทองถนอสานในอดต เชน การสรงน าพระ การเผาศพ

กลางแจง

เปาหมายจตรกรรมฝาผนง

เมอพจารณาจตรกรรมฝาผนงดงกลาวแลวพบวา เปาหมายคอเนนความเขาใจ ชางเขยนจงเขยน

ตวอกษรก ากบ การเขยนตวอกษรไทนอยก ากบท าใหทราบไดวา ระบบการศกษาแบบรฐไทยในระยะดงกลาว

ยงไมไดเขาถงคนอสาน ผทมความรอานออกเขยนไดเปนคนทผานการบวชเรยน และเขยนอานดวยอกษรไท

นอย หรออกษรลาวโบราณ

จตรกรรมอสาน จงมลกษณะค านงถงการพรรณนาเรองราว ดงนน โครงสรางของการแบงภาพจงม

หลากหลาย คอ การจดภาพแบบเปนชน ๆ จากบนลงลาง และบางกขดเสนแบงเปนสวน ๆ แบบฟนปลา โดย

43

ไมไดใชเสนสนเทา การจดภาพบางสวนยงขาดความตอเนอง หรอกระทงกระโดดไปอยอกดานของผนง ซง

สะทอนใหเหนวธคดการออกแบบของชางวา ไมไดมคตนยมหรอแบบแผนปฏบตทชดเจนตายตว แตเนนความ

เหมาะสมและปญหาเฉพาะหนา

ประการส าคญ ชางเขยนจะเขยนเสมอนหนงวา คนทชมภาพ ซงเปนคนใจชมชน ตางรเรองราวเหลาน

เปนอยางดอยแลว การเขยนภาพ เปนเพยงการน าเสนอความเปนรปธรรมในวรรณกรรม ค าสอนทถกถายทอด

ลงในการรบรของประชาชน ดวยวธอน ๆ กอนน พอสมควรแลว คนทดภาพ จงจะตองเปนคนทรเรองราว

ดงกลาวนนประกอบดวย และชางกเปนหวงปญหาความตอเนอง ชางจงมกจะเขยนอกษรทใชกนในชวง

ดงกลาวก ากบ คอ อกษรไทนอย

โบสถวดยางทวงวราราม ปรากฏจตรกรรมทงผนงดานนอกและผนงดานใน เนนน าเสนอการพรรณนา

เนอหาพระเวสสนดรชาดก พทธประวต ไตรภม และวรรณกรรมทองถนเรองปาจตต-นางอรพมพบนผนงดาน

นอก สวนผนงดานในเปนภาพเขยนทเนนเพอการประดบตกแตง และแกปญหาบรเวณวาง ดวยภาพ

พระพทธรปปางตาง ๆ เขยนเปนภาพขนาดใหญเปนแถวเดยวทงระยะหางเปนระยะ ดานขางทงสอง ดานละ 7

พระองค สวนดานหลงพระประธาน เขยนภาพพระพทธรปประทบยน 5 พระองค แตละองคมแจกนดอกไมคน

ภาพทปรากฏจงเปนเพยงภาพประดบ เพอไมใหผนงโลงและวาง

ส าหรบพนทของผนงดานนอกนน อทศใหกบการน าเสนอเรอง พระเวสสนดรชาดกเปนเรองหลก กน

พนทประมาณกวารอยละ 70 ชางเขยนแบงกลมภาพออกเปนกณฑ ๆ มทงหมด 13 กณฑ จดวางลงบนผนงทง

เรยงตามล าดบเนอหาในผนงดานเดยวกน และมบางสวนกระโดดขามไปอยอกฝากผนง ปรากฏทงผนง

ดานหนา และดานขางทงสอง การจดกลมภาพทไมไดล าดบตามเรองราวอยางเครงครดในบางสวนนน

สะทอนใหเหนถงกระบวนการท างานของชาง ทเพยงจดวางแผนเกยวกบพนทและต าแหนงอยางหยาบ ๆ ไมได

มการวางต าแหนงภาพในแตละพนผนงอยางชดเจน วาผนงใดจะเขยนภาพอะไร ซงถอไดวา เปนความเสรของ

ชางเขยน และคนชมทสามารถเขาใจเรองราวได ดวยเรองดงกลาวอยภายในการรบรของประชาชนอยแลว

เนอหาทถกน าเสนอรองลงมา ทมการเอาใจใสในการเขยนมากเชนกน คอ พทธประวต และ “นรก

สวรรค” หรอไตรภม จตรกรเนนน าเสนอพระมาลยเปนตวละครหลก ทเหาะเหนขนสวรรค เพอนมสการพระ

จฬามณเจดย พรอมเสวนาธรรมกบพระอนทร และพระศรอารย และเดนทางสโปรดสตวในนรกภม จตรกร

น าเสนอใหเหน จนตนาการเกยวกบ ‘เมองนรก’ ฉบบของคนพนถนบานยาง และชางไดแทรกวรรณกรรม

พนบานเรองทาวปาจตตกบนางอรพมพ ซงเปนหนงในวรรณกรรมทองถน ทมกจะถกน ามาอานใหกนฟงในงาน

44

ประเพณระดบชมชน ทมผคนมารวมกลมกน เชน การงนหมอกรรม หรอฉลองการอยไฟหลงคลอด หรองาน

ศพ เปนตน

ภาพภรรยาพราหมณ ก าลงรมดานางอมตตา ภรรยาชชก ทแสบจบใจถงขนถลกผาถงเปดกนใหกบ

นางอมตตา ซงเปนการยมเนอหาพระเวสสนดรชาดกตอนน มาแทนคาดวยค าดาของคนอสาน ซงเปนตอน

ส าคญทปรากฏในกณฑเทศน ทไดสะทอนหรอเปลงเสยงเชงมหรสพออกมาใหปรากฏได เมอน ามาถายทอด

เปนภาพเขยน ภาพชดนกเปนฉากหนงทชมชนใหความสนใจจบจอง ไมแพฉากอน ๆ

กรณวรรณกรรมพนบานทปรากฏเพยงเรองเดยว และเปนเพยงการเลอกบางสวนมาบรรจไวในผนง

บางสวน ชบงวา เปนการแกปญหาบรเวณวางทเหลอจากภาพพระเวสสนดรชาดกกบไตรภมกถาฉบบทองถน

อสานแลว ทงน จตรกรไดท าหนาทไดแปรความจนตภาพจากเรองราวทสมพนธกบศาสนา สจตรกรรมฝาผนง

ทถกสานความเปนชมชนทองถนอสาน ไวในรปแบบ และเนอหาจตรกรรมอยางแยบคาย

ผนงโบสถกบการจดภาพแนวตง : สญคตดานพนทแหงสวรรค มนษย และเมองนรก ทตองยดถอ

โดยเครงครด

ชางเขยนจะมกฎเกณฑทเครงครดในการการเขยนแบงระดบชนของเรอง กลาวคอ หากผนงดานใดม

เรองพทธประวต และพระเวสสนดรชาดก อยรวมกบวรรณกรรมทองถน พทธประวตและพระเวสสนดรจะถก

45

จดอยชนบน เชนกนกบ ผนงดานทมสวรรค และนรกภมอยดวยกน สวรรคกจะถกจดไวดานบน ถดมาเปนภาพ

ทเกยวกบเรองราวในโลกมนษย และต าสดเปนเรองนรกภม ซงการจดวางเรองราวของภาพตามระดบความสง

ต าของผนง เปนกฎเกณฑทแขงตง ของชางเขยนภาพฝาผนงโบสถอสาน

ฉากทถกใหความส าคญ

ดวยการเขยนภาพฝาผนงโบสถวดยางทวงวราราม ใหความส าคญกบการพรรณนาเรองราว ดงนน จง

เหนไดวา รปแบบจตรกรรมไดสะทอนใหเหนฉากทจตรกรใหความส าคญเปนกรณพเศษ ซงปรากฏในลกษณะ

การอทศพนทจ านวนมาก และความละเอยดลออในการเขยน

ขบวนแหอญเชญพระเวสสนดรเสดจนวตนครสพดวยความหฤหรรษของชาวเมองสพ เปนฉากทถก

อทศพนทจ านวนมาก ชางจดภาพแบบยาวเหมอนกบเปนขบวนแห กนพนทสวนบนของผนงดานนอกถง 3

ดาน (ยกเวนผนงดานหลง)

รปแบบและกลวธจตรกรรม

โครงสรางของสในจตรกรรมฝาผนงโบสถวดบานยาง ถกคลมไวดวยน าเงน โดยมสด า แดง เขยว และ

สเหลองเปนสวนประกอบ แสดงใหเหนวา สทเขยนมทงสสงเคราะหวทยาศาสตร หรอทชาวบานเรยกวา “ส

46

เคม” กบสธรรมชาตหรอผลตขนในชมชนผสมผสานกน กรณสสงเคราะหวทยาศาสตรนน เปนสนคาทเขามาส

ชมชนอสานตอนกลาง สมพนธกบพฒนาการทางสงคมวฒนธรรมอสาน ทเรมมคนจนเขามาท าการคาขายตาม

ชมชนทมรถไฟวงผาน ซงชมทางทส าคญในเขตอสานตอนกลางคอ อ าเภอบานไผ และตวจงหวดขอนแกน ได

กลายเปนพนทของการซอขายและเดนทางของผคน มรานคาของคนจนน าสนคาจากกรงเทพฯ และประเทศ

จนเขามาจ าหนาย โดยเฉพาะสยอมผา ซงเปนทรกนดวา มสคราม และน าเงนของจน สดงกลาวไดถกน ามา

ประยกตใชเปนสเขยนภาพฝาผนง ท าใหภาพรวมของจตรกรรมแสดงออกในวรรณะเยนคลมไวดวยสคราม ซง

ไมใชสจากเนอคราม การสรางใหเกดรปรางของภาพ ใชดวยการลดคาของสดวยการผสมสขาว ซงไดจากฝน

ของปน ทไดทงจากการเผาเปลอกหอย และหนปนทน ามาประกอบการกนหมาก และเพมน าหนกดวยการผสม

สด าจากเขมาไฟ โดยปลอยพนสขาวของผนงปนใหท าหนาทเปนสพนไปในตว และใชการตดเสน รอบนอกของ

ตวละคร ทมความมนใจ เปนหวใจก าหนดขอบเขตของภาพ ทงคน และสงแวดลอม

พยานหลกฐานส าคญทแสดงใหเหนวา คนจนเขาสชมชนอสานตอนกลาง คอการปรากฏกายของ

พอคาคนจนพรอมอปกรณการคาขาย เครองชง ตวง วด ซงชางไดเลอกหยบพวกเขาเขามาแทรกในชมชน

อสาน เชน ฉากพราหมณเฒาจงกณหา ชาลแทรกตวอยกบประชาชน ทมพอคาคนจนถอชง ตระเวนซอขายใน

ชมชนดงกลาวดวย เหนไดชดวาจตนาการของชางมไดเนรมตฉาก ขนมาใหม หากแตสรางหรอปนแตงฉากดวย

การประกอบสรางระหวางเรองราวในบทกบสภาพความเปนจรงของสงคมวฒนธรรมทตนเปนสมาชกอย

47

จตรกรรมฝาผนงพระอโบสถวดกลางเมอง ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดรอยเอด

พระอโบสถวดกลางมงเมอง หนงในพระอารามหลวงแหงภาคอสาน

สงเขปวดกลางมงเมอง และชมชนแวดลอม

วดกลางมงเมอง ตงอยถนนเจรญพานชย ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดรอยเอด ศนยกลางทาง

เศรษฐกจของตวจงหวดรอยเอด ซงเปนบรเวณชมชนคนจน ทงในอดตและปจจบน จงถกเรยกวา วดกลาง

ตงแตเรมกอตงวด วดกลางจงไดรบการท านบ ารงจากพอคา คหบดในเขตดงกลาวมาอยางตอเนอง

วดแหงน เปนพระอารามหลวง ทมความเปนมายาวนาน ควบคกบจงหวดรอยเอด โดยประวตใน

ประวตวดทวราชอาณาจกร เลม 13 กรมการศาสนา (กรมการศาสนา: 270) กลาววา กอตงตงแตป พ.ศ.2090

ในสมยอยธยา มเขตวสงคามสมากวาง 20 เมตร ยาว 40 เมตร ปจจบนเปนสถานทศกษาปรยตธรรม ชอ

โรงเรยนสนทรธรรมปรยต และเปนสถานทสอบธรรมสถานของจงหวดรอยเอด

วดกลางมความสมพนธกบการปกครองของสยามมาตงแตตนกรงรตนโกสนทร ในอดตเคยใชเปน

สถานทประกอบพธถอน าพพฒนสตยาแหงหนงของสยาม (จงหวดรอยเอด :178) เมอ พ.ศ.2508 ผวาราชการ

48

จงหวดรอยเอดไดขอพระราชทานยกวดราษฎรเปนพระอารามหลวงชนตร ชนดสามญ ตงแตวนท 26

พฤษภาคม 2508

ปายทองเทยว ไหวพระ 9 วด [658]ของอ าเภอเมองและส านกงานจงหวดรอยเอด ตดตงอยหนาโบสถ

เลอกขอความน าเสนอและอธบายวดและพระอโบสถวดกลางมงเมองเชอมโยงกบอดตตงแตสมยอาณาจกรขอม

ความวา

“วดกลางมงเมอง ทตงเปนเนนสง เนองจากอยในยคขอมเรองอ านาจ ทแหงนเปนทเตรยมสรางเทวลย

ของขอมในสมยพระเจาชยวรมนท 7 (เทวาลยคอสถานทศกดสทธของขอม คนธรรมดาไมสามารถเขาไปได ผท

สามารถเขาไปได มเฉพาะ พราหมณ กษตรย และเทวดา) เมอขอมเสอมอ านาจลง ยงไมทนสรางเสรจกปลอย

ใหรกราง ในสมยกรงธนบร เจาทนต เจาเมองรอยเอดในขณะนน กไดมาบรณะสถานทแหงนอกครง ตอมาสมย

ตนกรงรตนโกสนทร ทาวสลงเจาเมองคนท 2 ไดยกลกสาว (ญาแมหมานย) ใหกบเชอสายเจาอนวงศแหง

49

เวยงจนทน ทงสองไดแตงงานกนและอาศยในกรงเทพมหานคร หลงจากนนยาแมอยากสรางวดขนบรเวณน

จงขออนญาตเชอเจาอนวงศใหจางชางหลวงฝมอดจากกรงเทพมหานคร สรางวดกลางโดยมสถาปตยกรรมแบบ

ลานชาง มโบสถลกษณะสมอสานแท (ประเทศลาว)ซงโบสถของวดกลางสมยนนถอเปนโบสถทใหญทสดใน

ภาคอสาน ภายในโบสถมพระประธานนามวา “พระพทธมงเมอง” ฝาผนงรอบโบสถเขยนจตรกรรมฝาผนงโทน

สครามในแบบลานชาง ทเรยกวา “ฮปแตม” ซงการเขยนฮปแตมนนนยมเขยนดวยสวรรณะเยน เรองราวของ

ฮปแตมเปนเรองราวของพระเวสสนดรชาดก กบทศชาตชาดกเปนสวนใหญ”

พระอโบสถวดกลางมงเมอง

ดงทไดน าเสนอในชวงแรกถงความเปนมาในการสรางพระอโบสถวดกลางวา มความสมพนธกบ

สวนกลางและชางหลวงมาตงแตสมยรตนโกสนทรตอนตน กอปรกบเปนโบสถทเปนศนยกลางทางศาสนาของ

เมองทเปนศนยอ านาจหนงของรตนโกสนทร และเปนศนยการศกษาปรยตธรรม ซงหมายความวา จะตองม

พระภกษสงฆจ านวนมากทตองใชพนทพระอโบสถ จงถกสรางใหมขนาดใหญและอลงการ มความกวาง 12.5

เมตร ยาว 20 เมตร ถอวาเปนพระอโบสถขนาดใหญ

พระอโบสถหลงน กอดวยอฐถอปนแบบโบราณ หนหนาไปทางทศตะวนออก หลงคาลดซอนกน 3 ชน

ชายคาชนลางท าหนาทเปนปกนกยนคลมระเบยงทางเดนรอบอาคาร มการประดบตกแตงดวยไมสลกอยาง

โบสถอสานทวไป โดยเฉพาะรงผงทหนาบน ทงดานหนาและดานหลง ซงจดวามฝมอคอนขางสงแหงหนง

กลาววา กอนหนาน หลงคาพระอโบสถมงดวยแผนไมทเรยกวา “แปนเกลด” พระอโบสถหลงน มการ

บรณะซอมแซมอยเสมอ การบรณะครงใหญใน พ.ศ.2484 ไดมการเปลยนหลงคาจากแปนเกลดมามงดวย

กระเบองดนขอ รวมทงการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนง ชดทปรากฏบนผนงดานนอกพระอโบสถในปจจบน

โดยนายชางค าหมา แสงงาม หรอ “จารยครหมา” นายชางและปราชญส าคญทานหนงของจงหวดรอยเอด

อยางไรกตาม แมวาจะถกกลาวถงวา เปนพระอโบสถของพระอารามหลวงและเปนศาสนาคารทสบ

ทอดมาจากอดตอนยาวนาน และภาพภายนอกทมองเขาไปในระยะไกล จะเปนโบสถทมขนาดใหญ อลงการ

มสดสวนทสะทอนความมนคงแขงแรง แตเมอเขาไปสมผสบนอาคาร พระอโบสถ โดยเฉพาะระเบยงรอบ

อาคาร ทใชเดนชมจตรกรรมฝาผนง กลบไมไดรบการดแลอยางทควรจะเปน เสมอนหนงวาจตรกรรมดงกลาว

หรอพนทสวนนอกรอบอาคาร ไมไดเกยวโยงกบพระสงฆในวด และคนรอยเอดในปจจบน สงทพบคอความ

สกปรก เลอะเทอะ จากละอองน าฝนทน าเอาฝนดนแดงมาเกาะตวเปนคราบสน าตาลอาบรป และความสกปรก

50

จากมลนกพราบทมาอาศยจ านวนมาก สงผลตออากาศทสกปรก เปรอะ เลอะทงภาพเขยนและพนทเดน

คราบมลนก รวมทงซากนกตายสงกลนคาว จนรสกวา ไมใชสถานทศกดสทธทางพทธศาสนา

กระนนกตาม หนงสอทองเทยว 76 จงหวด กยงไดน าเสนอจตรกรรมฝาผนงพระอโบสถวดกลางมง

เมอง เปนหนงในสถานททองเทยวของจงหวดรอยเอด ความตอนหนงวา “....บรเวณผนงรอบนอกพระอโบสถ

ทมทางเดนรอบภายใตชายคาหลงคาครอบคลม มภาพวาดเกยวกบจตรกรรมพทธประวต สวยงามและมคา

ทางศลปะ ภาพดานนอกเปนภาพ ทศชาต เชนสวรรณสาม พระมหาชน ประวตพระพทธเจาตอนออกผนวช

ภาพสตวประจ าปตางๆทนบแบบไทย...” (ทองเทยว 76 จงหวด)

ชางเขยน

ชางเขยนจตรกรรมฝาผนงพระอโบสถ วดกลางมงเมอง คอ นายชางค าหมา แสงงาม ทคนบานชทวน

อ าเภอเของใน จงหวดอบลราชธาน ทานเรยนหนงสอตวธรรมและมลกระจายจากพระสงฆ เมออาย ๖ ขวบ พอแมน าไปฝากเปนศษยวดศรนวล บานชทวน ศกษาวชาหนงสอและวชาชางกบพระอาจารยวงและ พระอาจารยส จนกระทงอาย ๑๐ ขวบ จงบรรพชาเปนสามเณร ทวดบานชทวน อ าเภอเของใน จงหวดอบลราชธาน ขณะนนไดศกษาพระธรรมวนยและศลปะการชางไปพรอมกนดวย ตอมาศกษาวชาศลปะการชางกบพระครวโรจน รตโนบล จนส าเรจทวดทงศรเมอง อ าเภอเมอง จงหวด อบลราชธาน

51

หลงจากสกขา ทานไดมาสรางครอบครว และท าหนาทงานชางทบานขมน อ าเภอธวชบร จงหวด

รอยเอด นอกจากทานจะเปนชางแลว ทานมความเปนปราชญ ผรอบรศลปะวทยาการของอสาน ดวยผานการ

บวชเรยน จนรบการฮดสรงจากชาวบาน และนอกจากนน ทานยงด ารงความเปนชางตงแตระยะอยในเพศ

บรรพชต และมลกศษยเปนจ านวนมาก เมอสกขาบท ทานประกอบอาชพเปนชางทองถนแบบ ‘สารพดชาง’

คอท าไดทกอยาง โดยเฉพาะงานในพนททางศาสนา ทานท านกหสดลงสจนเปนทเลองลอ ตอมาทานไดเปน

ศลปนแหงชาตสาขาทศนศลปในป พ.ศ.2529

ลกษณะรปแบบจตรกรรม

จตรกรรมฝาผนงพระอโบสถวดกลางมงเมอง รอยเอด น าเสนอภาพเนนการพรรณนา และมการ

บรรยายภาพดวยตวอกษรไทยปจจบนก ากบเปนระยะ สะทอนการศกษาของผคนในสงคมเมองระดบจงหวดซง

จะเปนผชมภาพ และผวาจาง ทนาจะมสวนตอการก ากบใหชางเขยนตองใชอกษรไทยเปนตวพรรณนา ทงทใน

ความเปนจรงชางเขยนคอนขางจะไมมความถนดในการใชอกษรไทยเลย (วระ วฒจ านง. 2554 : สมภาษณ)

ศนยวฒนธรรมจงหวดรอยเอด (2549 : 54-55) กลาววา เดมเขาใจวามจตรกรรมทงดานในและดาน

นอก เปนจตรกรรมสมยอยธยาตอนปลาย แตช ารดเสยหายลบเลอนไปหมดแลว ตอมา พ.ศ.2484 นายเซงปด

แซเตย บดานายวระ วฒจ านง ผทรงคณวฒจงหวดรอยเอด และครอบครว ไดบรจาคทรพยซอมแซมบรณะตว

โบสถและจตรกรรม โดยมอบหมายใหนายชางค าหมา แสงงาม ชางพนถนฝมอสง กบนองชาย คอนายสมบรณ

แสงงาม ท าหนาททางการชาง เมอบรณะอาคารเสรจ ไดเขยนภาพเรองทศชาตชาดก เทพชมนม เทพสบสอง

นกกษตร และเวสสนดรชาดกขนใหมโดยรอบผนงสม

ซงไมไดเปลงประกายความเปนจตรกรรมอสานแบบดงเดม หากแต ภาพมลกษณะผสมผสาน ทงแบบ

ดงเดมอสาน แบบกรงเทพ อนเนองมาจากชางและการท างาน อยระหวางกงกลางชวงรอยตอบรบททาง

สงคมแบบดงเดม กบสมยใหม จตรกรไดเลอกตวละคร เทวดา กษตรยเปนรปแบบจตรกรรมไทย ใสชฎาและ

เครองทรงตามแบบตวละครในจตรกรรมไทย สวนตวละครทเปนสามญชน กจะเปนคนอสาน แสดงทาทางแบบ

อสาน อาท การฟอนร าแบบอสาน ผหญงนงผาซน สวนทหารเปนเจาหนาทราชการชางไดเขยนใหถอปนแกป

เหมอนนายพรานทองถนอสาน

ลกษณะรปแบบจตรกรรมแบบดงเดมของไทอสาน คอขบวนแหผะเหวดเขาเมอง ทชางจารยค าหมา

แสงงาม ยงคงน าเสนอความสนกสนานของคนทองถนอสานอยางถงทสด ในขบวนแหทเยยดยาวกวาทกขบวน

52

เนอหาจตรกรรม พนท และต าแหนงการจดวาง

จตรกรรมฝาผนงพระอโบสถวดกลางมงเมองปจจบน ปรากฏเฉพาะผนงดานนอก ดานในเปนผนงวาง

สขาว ไมมภาพประดบใด ๆ มเรองราวหลก 2 สวน คอ พทธประวต กบคอทศชาตชาดก ขณะทบรเวณเหนอ

ขอบหนาตางทกบานจะเขยนภาพเทพนกษตร ตงแตปชวดถงปกน

การจดวางต าแหนงภาพ มลกษณะรวมทงแบบพนบาน กบการเขยนภาพของชางเขยนอสานปจจบน

ทถอปฏบตในระยะหลง ทมกจะยดเอาเรองราวทศชาตชาดชาดกทงสบเรองมาน าเสนอรอบผนงโบสถ อยางม

ปรมาณพนทคอนขางจะเทาเทยมกน ซงกรณของชางค าหมา แสงงาม ทานไดผสานกบลกษณะของจตรกรรม

แบบดงเดมดวยการจดสรรพนทผนงนอกดานหนา (ทศตะวนออก) กบผนงขางดานทศใต (ดานพระหตถขวา

พระประธาน) ใหกบเรองราวทศชาต 9 เรอง ขณะทอทศผนงขางดานทศเหนอ (ดานพระหตถซายพระ

ประธาน) และผนงดานหลงอกกงหนงใหกบพระเวสสนดรชาดก ซงเปนเรองสดทายในทศชาตชาดก ซงใน

พนทสวนหลงน ชางจารยค าหมา แสงงาม ไดน าเอาความคดและทศนะเชงชาง ทแฝงความเปนภมปญญา

พนบานอสานเขาไปบรรจไวในงานอยางเตมท เชนกนกบกรณพระเวสสนดรของ วดบานยาง มหาสารคาม กบ

วดมชฌมาราม ขอนแกน คอ การสอดแทรกเรองราวและสภาพชวตวฒนธรรมของคนในทองถน เชนการแตง

กาย การละเลน หวลานชนกน และเครองดนตร และศลปะการแสดงทองถนทใชในขบวนแหและ

ชวตประจ าวนแทรกกระจายไวอยางมสสนแหงกลนอายของสงคมวฒนธรรมทองถน

53

ในสวนของการจดภาพ ชางจารยค าหมา แสงงาม จดภาพแบบหลากหลาย มทงการจดแบบทวไป คอ

วางภาพเปนชน ๆ เหมอนกบเขยนใสผายาวชดละผนมาตดผนงเรยงล าดบจากบนลงลาง และเขยน

ภาพตอเนองทงแบบไมมการสรางขอบเขตกน ใหคนชมเปนผพจารณาเองวาแตละภาพเปนภาพชด แมจะอย

ใกลกน และสรางขอบเขตจ าแนกกลมภาพดวยการใชสหมนปายเปนทาง โดยพยายามทจะไมใหเกดความ

ขดแยงในภาพรวม เพยงเพอตองการใหคนชมเขาใจตรงกนวา ภาพภายในทลอมกรอบไวเปนคนละสวนกน

บางสวนมการใชทศนยวทยา (Perspective) แบบภาพเขยนสมยใหมในสงกอสราง ซงการเขยนทใชวธทศนย

วทยาในจตรกรรมทมกจะปรากฏในอสานคอฉากหมอล า ซงเนนแสดงออกในลกษณะใกลไกล เพอท าใหเวทม

มตแหงความลก กระนน กเปนเพยงบางสวนในจตรกรรมฝาผนงวดกลางมงเมองทจตรกรเลอกใช แตไมวาจะ

น าเสนอในลกษณะใด ชางจารยค าหมา แสงงาม กจะเขยนในลกษณะใหตวละครหลกเปนผเดนเรอง เชนกน

กบจตรกรรมฝาผนงหลาย ๆ วดในอสาน ดงนนในภาพชดเดยวกนกจะมตวละครตวเดยวหลายอรยาบถ

กรณทศชาตชาดกชางเขยนไดยกระดบในสวนของพระเวสสนดรชาดก ซงเปนชาตสดทายกอนจะถอ

ก าเนดเปนพระพทธเจา โดยขยายเรองราว 13 กณฑรายรอบผนงพระอโบสถ หากพจารณาขนาดของพนทท

ถกอทศใหกบการเขยนภาพแลว จงดเหมอนวาม 3 เรองราวหลก ๆ คอ พทธประวต ทศชาตชาดก กบพระ

เวสสนดร และมภาพปนกษตร เปนภาพเชงประดบตกแตง เหนอวงกบหนาตาง ดงน

54

55

ผนงดานทศตะวนออก หรอดานหนาฝงประตทางเขาพระอโบสถ น าเสนอทศชาตชาดก ตอนจนทร

ชาดก วทรชาดก มโหสถ และนารถชาดก ภาพทงหมดไดถกจดวางต าแหนงลงบนผนงหนา ตงแตระดบกรอบ

วงกบประตทางเขา โดยมซมเรอนแกววางเหนอวงกบ ทฐานซมจารกอกษรไทยและจน ในสวนอกษรไทยเขยน

ระบผบรจาคและปซอมแซม ความวา “นายซงปดแซเตยพรอมทงครอบครวอนโมทนาซอมแซมเมอป พ.ศ.

2484” เปนครงแรกในโบสถรอยเอดทมจารกอกษรจนเขามาปรากฏ หลงจากกอนน จะปรากฏคนจนเปนตว

ละครในจตรกรรมฝาผนงในวดตาง ๆ ทสะทอนใหเหนการ ‘มอย’ ของคนจนในฐานะสมาชกสงคม ขณะทพระ

อโบสถวดกลางเมองมงเมอง ไดปรากฏการมตวตนในฐานะผก าหนดการปฏสงขรณพระอโบสถ โดยทนจาก

การคาขายของตระกลตนเอง และสะทอนใหเหนถงความศรทธาในพทธศาสนาของคนจนในจงหวดรอยเอดไป

พรอมกน

ผนงดานทศใต เปนพนทของทศชาตชาดก ตอน ภรทต เตมยชาดก สวรรณสามชาดก มหาชนกชาดก

เนมกราชชาดก ในสวนของลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงชดทศชาตชาดก

ผนงขางดานทศเหนอ หรอดานพระหตถซายของพระประธาน จตรกรรมอทศพนทใหกบเรองราว

ใหกบพระเวสสนดร ไลเรยงจากมมดานทศตะวนออก ไปจนสนสดผนง และวนตอไปยงผนงดานหลงหรอผนง

ดานทศตะวนตก

ทงน ขณะทผนงขางดานทศใตของพระอโบสถอทศพนทใหทศชาตชาดก 9 เรองโดยเฉลยพนทผนง

รวมกน แตพระเวสสนดรชาดก ไดรบการจดวางใหเปนเรองส าคญ ครอบครองพนทและถกเขยนคอนขาง

ประณตและลงรายละเอยดอยางเปนเรองราวทตอเนองกวาภาพสวนอน ๆ โดยน าเสนอกณฑตาง ๆ เรยงล าดบ

56

จากฝงตะวนออก ไปยงตะวนตก คอ กณฑทศพร กณฑทานกณฑ กณฑวนประเวศน กณฑชชก กณฑจลพน

กณฑมหาพน กณฑกมาร โดยกณฑมหาราช กณฑนครกณฑ และฉกษตรย ทเหลอไดน าไปเขยนไวผนง

ดานหลง รวมกบพทธประวตตอนตรสรกบมารผจญดงกลาวขางตน

ผนงดานทศตะวนตก หรอดานหลงพระอโบสถ เปนผนงทจตรกรรมฝาผนงมความโดดเดนทสด ม

คณคาเชงศลปะอยางผสมผสานระหวางอสานกบจตรกรรมไทยภาคกลาง ต าแหนงผนงสวนหนาจวดานบนสด

เปนภาพพทธประวตตอนตรสรใตตนศรมหาโพธ และผจญพญามาร ในระดบถดลงมา น าเสนอพระเวสสนดร

ชาดก ตอนกณฑมหาราช กณฑนครกณฑ และฉกษตรย เปนแถวยาวของขบวนแหพระเวสสนดรเขาเมอง ท

แสดงถงการใหความส าคญทงขนาดของพนท การจดวางตามแนวยาว และความสข สนกสนานทยงใหญ

อลงการของชมชนอสาน

ชางเขยนอยางไมไดแยกอาณาเขตของภาพอยางเดนชด เสมอนชางมฐานความเชอมนวา ผชมทกคน

จะเขาใจเรองราวทน าเสนอ แมวาจะไมขดแยกเนอหาของภาพ ระหวางพทธประวตกบพระเวสสนดรออกจาก

กน บางครง การเขยนเรองราวทใกลเคยงกน ชางเขยนกไมไดแบงอาณาเขตของภาพ เชน ตอนแหพระ

เวสสนดรเขาเมอง กบตอน เผาศพชชก อยใกลเสมอนเปนภาพชดเดยวกน คนดภาพจะตองจ าแนกภาพโดยตน

ซงนาจะเปนธรรมชาตของคนอสานในชวงระยะดงกลาว

ความโดดเดนของผนงดานหลง คอ ฉากการแหพระเวสสนดรเขาเมอง ชางไดอทศพนทผนงโบสถแนว

ยาว และการบรรจทาทางประชาชนทหลากหลาย ลงไปผนงดานในเขยนอยางเหยยดยาว และจดวางระดบ

57

เรองพทธประวตตอนมารผจญ ในภาพเปนภาพนางธรณบบมวยผมหลงน าทวมหมสมนพญามาร ไวสวนบน

เปนการจ าแนกระดบความสงต าของเรองในการตความของชางทองถน

ประการส าคญ พนทจตรกรรมทมความงดงามทสดสวนน ถกอาบเคลอบดวยคราบเขลอะสแดง ไหล

เปนทางยาวอาบภาพอยางไมไดรบการเอาใจใสแกไข ความสกปรกดงกลาวจงเขาเคลอบคลมความงามของ

ภาพอยางนาเสยดาย

รปแบบและกลวธการเขยน

ดวยภาพชดน เปนภาพทถกเขยนขนมาระยะหลงในกลมจตรกรรมแบบดงเดมของวดตาง ๆ ใน

งานวจยเรองน รปแบบจงสะทอนความสมพนธทรบอทธพลจากศลปะไทย และการใชสกเปนสสงเคราะหเคม

จตรกรรมฝาผนงวดกลางมงเมอง รอยเอด จงแตกตางจากจตรกรรมฝาผนงทวไปทถกเขยนขนในอสานในระยะ

กอนน ชใหเหนวา ชางจารยค าหมามประสบการณในการ ‘เหน’ จตรกรรมในระยะหลง และมทกษะทาง

จตรกรรมทสามารถควบคมวสด และเครองมอในการแสดงออกเชงจตรกรรมไดคอนขางด โดยมทงแบบ

เลอกสรรบางสวนจากรปแบบจตรกรรมไทยภาคกลาง กบแบบดงเดมอสานไวดวยกน กลาวคอ

โดยภาพรวม จตรกรรมวดกลางมงเมองรอยเอด เปนภาพทเขยน โดยใชหลกการทางจตรกรรมแบบ

ไทยประเพณ ผสานกบความรสกนกคดและการตความเรองราวตามโลกทศนของชางทองถนอสาน ทผานการ

บวชเรยนยาวนาน จนอยในระดบ “จารยคร” ทมฐานความรทางวรรณกรรมศาสนาเปนอยางดเยยม ดงนน

58

ประเดนส าคญของชางกลมน จงอยทกรรมวธการผลกดนจนตนาการในเรองราวทตองการน าเสนอใหปรากฏ

ออกมาอยางมชนเชงไดอยางไรเปนส าคญ

อยางไรกตาม ชางกไดผสานวธการท างานแบบเดมของชางในอดต คอ การใชสพนของผนงโบสถชวย

ในการขบสและเนอหาเพอท าใหภาพเดนชดขนในบางสวน และการใชสทไมฉดฉาด คอ ใชกลมสครามเปนตว

ระบายพนในสวนทไมตองการใหพนหลงเกดความสวาง และใชสด า สน าตาล และบางสวนใชสตรงกนขามตด

เสน ทคลมสไวดวยสฟา คราม เขยว และเหลอง ด า ภาพรวมของสทปรากฏจงไมฉดฉาด แตดเครงขรม ม

ความสงา ในสวน การเขยนเพอผลกดนอารมณความรสกของตวละครหลก ๆ ในแตละฉากตอน ชางจารยค า

หมา จะใชการแสดงออกทางทาทางมากวาการแสดงออกทางสหนา ซงสหนาของตวละครในภาพเกอบ

ทงหมด จะมหนาตาคลายคลงกน จะตางกนเพยงทาทางทเปนตวบงบอกความรสก เชน การกระทบเทา

แสดงความโกรธ รวมทงทาฟอนร าทสนกสนานเหมอนกบทวงทาการฟอนร าของคนอสานในงานงานบญ

ประเพณรนเรงตาง ๆ

59

จตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอ

บานขอนแกนเหนอ ต าบลขอนแกน อ าเภอเมอง จงหวดรอยเอด

จตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอ จดเปนกรณตวอยางจตรกรรมฝาผนงทเขยนขนโดยชางเขยน

ในชมชน ดวยโลกทศนการเขยนแบบทองถนโดยตรงอกแหงของเขตอสานตอนกลาง ลกษณะรปแบบ

สถาปตยกรรมและจตรกรรมสมพนธกบวดจกรวาลภมพนจ เปนตวอยางของโบสถและจตรกรรมฝาผนงท

หลงเหลอ ไมถกท าลายจากชาวบานแมวาจะสรางโบสถหลงใหม ในชวงทกรมศลปากรยงไมเขาไปขนทะเบยน

วดและบานชมชนบานขอนแกนเหนอ

วดบานขอนแกนเหนอ ตงอยบานขอนแกนเหนอ ต าบลขอนแกน อ าเภอเมอง จงหวดรอยเอด เปน

วดของคนไทลาวกลมหนงในเขตอสานตอนกลาง ชมชนแหงน เปนชมชนชมชนชาวนา มความเปนมาชานาน

ควบคกบเมองรอยเอด อยเขตชานเมองดานทศตะวนตกของตวเมองรอยเอด ซงอยคนละมมของเมองรอยเอด

กบชมชนบานประตชยซงอยในซกทางทศตะวนออก

60

ในเอกสาร วดในประเทศไทย กลาววา วดบานขอนแกนเหนอ ตงในป พ.ศ.2334 ตงแตสมยรชกาลท

1 แหงกรงรตนโกสนทร สงกดสงฆมหานกาย และเปนสวนหนงของชมชนบานขอนแกนเหนอมาชานาน

โบสถ

โบสถวดขอนแกนเหนอ เปนโบสถทบแบบพนบานไทอสานขนาดเลก ทไมไดถกบนทกวากอสรางใน

สมยใด แตจากลกษณะรปแบบสถาปตยกรรม นาจะสรางในชวงระยะเดยวกน อกทงหยบยมหรอรบสงปจจย

ทางความคดเชงรปแบบระหวางกน กบโบสถวดไตรภมคณาจารย และ วดจกรวาลภมพนจ

โบสถวดบานขอนแกนเหนอเปนโบสถทองถนพนบานดงเดมทยงคงท าหนาทรองรบการใชประกอบ

พธกรรมทางพทธศาสนาของชมชน ตงหนหนาไปทางทศตะวนออก เปนโบสถทบ กออฐฉาบปนดงเดม ม

สดสวนของโบสถสวยงาม กะทดรด เหมาะสมกบชมชนบานขอนแกน ขนาดเลก กวาง 4 เมตร ยาว 8 เมตร ม

ทางขนบนไดนาคแบบอสานเพยงดานหนา ขนาดทางขนแคบเพยงเมตรเศษ รองรบการขนลงของคนเดนสวน

กนเพยงสองคน หลงคาโบสถมงดวยแปนเกลด ประดบหนาบนดวยประตมากรรมสลกไมทเรยกวา “ฮงผง” ถอ

เปนโบสถทงดงาม มความประณตทงสดสวนและการตกแตง เชนกนกบโบสถวดวดจกรวาลภมพนจ บานหนอง

หมนถาน และโบสถวดไตรภมคณาจารย บานตากแดด

61

ภายในโบสถมพระประธานสมาธ ปนดวยปนปะทาย ซงเปนปนทชาวบานผสมใชเอง เชนกนกบตว

อาคารโบสถ ประดษฐานบนฐานชกชรปดอกไมรองรบ 2 ชน หนาตกกวาง 1.50 เมตร พระเกศายาวแหลม

ทะลเพดาน เมดพระศกเปนหนามแหลม พระพกตรรปไข อมเอบ แบบพระพทธรปอสาน พระเนตรประดบ

ดวยแกว มอายการสรางในชวงเดยวกบโบสถ และไดประกอบพธกรรมทางศาสนาพรอมกน

โบสถหลงนไมไดถกบนทกวาสรางในป พ.ศ.ใด แตหากพจารซงถอวาเปนโบสถชนดของกลมโบสถ

ดงเดมของชมชนขนาดเลกในอดต ทสะทอนถงความตงใจในการท างานเพอพทธศาสนาอยางมงมน โดยเฉพาะ

การสลกเสลารงผงไมไดอยางงดงาม และเขาไมไดอยางวจตร ท าใหฮงผงอยคกบหนาบนโบสถมาไดกระทง

ปจจบน ดวยระยะเวลาทยาวนาน โบสถวดบานขอนแกนไดผพง โดยเฉพาะหลงคา ตวอาคาร บนไดนาค และ

ก าแพงแกว ผกรอน พระวนด ธมมทร ไดน าพาชาวบานรวบรวมเงนท าการบรณะครงใหญเมอ พ.ศ. 2504

โดยปรบแตงหลงคาใหมมงดวยสงกะส หนาตางและประต เปลยนใหมเปนบานลกฟก และทาสใหม (จารก

ผนงดานในโบสถทางขวามอ) ความวา

“ขาพเจาพระวนด ธม มทรพรอมคณะสงฆ นายอวม สมณสงห พรอมคณะชาวบานไดท า

การกอสรางก าแพงรอบพระอโบสถ พระเจดยไดบรณะพระอโบสถและเจดยใหมสภาพถาวรขนได ป

พ.ศ.2504-2505 สนเงน 12,002.50 บาท ขอใหพวกขาพเจาทงหลายน ตงความปรารถนาไวดวยสง

อนใด ขอสงอนนนส าเรจทกประการเทญ นพพาน ปจจโยโหต”

เมออานขอความ และเทยบกบชวงระยะดงกลาวแลว จะเหนวา เปนระยะบรณะโบสถชวงเวลาท

รปแบบโบสถภาคกลางเรมแผเขามาในภาคอสาน ไดสงผลตอการรอ ท าลายโบสถเกาและสรางโบสถหลงใหม

แบบใหมของชาวอสานจ านวนมาก ประการส าคญ ระยะดงกลาว ยงไมมการเขามาก ากบดแลของกรม

ศลปากร กระนน กลมพระสงฆและชาวบานขอนแกนเหนอผบรณะ กยงไดอนรกษโบสถหลงเดม และ

จตรกรรมฝาผนงใหคงอยซงนาชนชมยง จงโชคดของคนรนหลง ทการซอมแซมและทาสใหมครงนน ทางวด

และชาวบานไดเหนความส าคญของจตรกรรม จงคงไว

พอสมบต จนทรด ผอาวโสชาวบานขอนแกนเหนอ ซงอยในเหตการณการซอมแซมครงนน กลาววา

เหตผลส าคญททางวดคงภาพเขยนไว ดวยภาพเขยนดงกลาวมความสมพนธกบคนบานขอนแกนเหนอ อยาก

เกบเอาไวใหลกหลานด โดยเฉพาะภาพดานนอก ในขณะทภาพดานในทมความลบเลอนมาก กไดถกทาสทบไป

เหลอเฉพาะในสวนดานหลงพระประธานทรางเลอนมากแลวในปจจบน

62

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอ

จตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอ เปนจตรกรรมพนบานทสะทอนอตลกษณทใสซอปรากฏ

เฉพาะผนงนอกดานหนา หรอฝงประตทางเขาโบสถ พนทการเขยนตงแตสวนบนของดงลงมาครงประต ฝมอ

ชางชนกลาง แสดงความอสระในการจดวางและออกแบบการเขยนภาพอนเปนแบบฉบบของชางเขยนพนบาน

พอ ๆ กบจตรกรรมวดไตรภมคณาจารย สวนภาพดานในทปรากฏดานหลงพระประธาน ทเขยนเปนภาพ

เทวดาสเหลองนน เขยนในระยะหลงดวยสน าพลาสตก โดยชางทางส ทเขยนซมเรอนแกวเปนฉากหลงพระ

ประธาน เปนฝมอชางทาสพนบานทไมมฝมอหรอทกษะใด ๆ เลยจงไมไดถกใหความสนใจทงชาวบานและคน

อนทเขามาชมจตรกรรมฝาผนงแหงน

พระครเจาอาวาสวด สนนษฐานวา จตรกรรมฝาผนงดานหนาโบสถแหงน นาจะถกเขยนขนในระยะ

เดยวกบการสรางโบสถ บางสวนโดยเฉพาะดานบนยงมความชดเจนพอสมควร ขณะทดานลางทคนเออมถง

คอนขางจะลบเลอน เหตจากการทภาพเขยนอยดานหนาและท าใหงายตอการถกสมผสจากผพบเหนทไมเขาใจ

คณคาและความออนไหวของส จงมกจะเอามอไปลบคล า

อยางไรกตาม การซอมแซมโบสถครงใหญ โดยทางวดและชมชนใน พ.ศ.2504 และ 2505 ไมได

กระทบกระเทอนตอจตรกรรมฝาผนงดานหนา จงนบวาเปนความโชคดของชาวบานขอนแกนเหนอและคนรน

หลง

ชางเขยน

เชนเดยวกบวดอน ๆ คอ ไมปรากฏชอชางเขยน แตปรากฏปทเขยน คอ พ.ศ.2428 ผลงานแสดงให

เหนวา เปนฝมอของชางเขยนพนบาน ทท าหนาททางการชางเปนบางขณะ และไมคอยจะมทกษะฝมอเชงชาง

มากนก กระนน ภาพเขยนดงกลาว กไดแสดงใหเหนถงความสามารถในการผลกดนอดมการณทางศาสนาใน

แบบฉบบของทองถนพนบานออกมาอยางไดอรรถรส และมความกนใจ

เนอหา พนท และต าแหนงภาพ

เนอหาจตรกรรม วดขอนแกนเหนอ ประกอบดวยเรองพทธประวต ตอนมารผจญ ตอนเสดจออก

ผนวช หรอมหาภเนษกรมณ และภาพพระมาลยเยอนสวรรคพรอมกบไหวจฬามณเจดย และเสวนาธรรมกบ

พระอนทร

63

การวางภาพจตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอใชพนทผนงหนาดานนอกเปนพนทหลกในการ

เขยนภาพ เหมอนกบหลาย ๆ เชน วดบานยางชา วดไกค า จงหวดอ านาจเจรญ คอ วางภาพตงแตผนงหนาจว

เหนอกรอบประตลงมาจนถงบรเวณผนงโบสถดานหนาทงหมด เรมตงแตสวนบนสดของผนง ภาพถกแบง

ออกเปนระดบตามแนวนอน

กลาวคอ พนทสวนยอดจอมดงซงเปนสวนบน น าเสนอภาพเทวดา นางฟา และดอกไมในสวนมาจด

วางเพอแกปญหาพนท ถดลงมา เปนภาพพระมาลยนงเสวนาธรรมกบพระอนทรในศาลาจตรมข ตรงกลางม

พระธาตจฬามณเจดย ดานลางมทวยเทพและนางอปสรนงพนมมอถอธง เทพบางองคน าดอกบว ธป เทยนบชา

พระจฬามณเจดย พนทสวนน มตวอกษรไทนอยจารกบอกดปทสรางและประวตเปนจลศกราช 1247 ซงตรง

กบ พ.ศ.2428

ภาพเขยนมลกษณะของชางพนบานทจดภาพตามทศนะสวนตนในฐานะคนทองถน คอ มอสระในการ

จดวางภาพทไมไดวางพระพทธเจาตอนตรสรไวกงกลาง ใชเทพชมนมและราหอมพระอาทตย เขามาเปนสวน

ประดบพรอมกบท าหนาทแบงพนทภาพระหวางดานทศเหนอ (ดานพระหตถซายพระประธาน) น าเสนอภาพ

พทธประวตตอนมารผจญ กบผนงดานทศใตน าเสนอภาพวถชวตและการท ามาหากนของชาวบาน ทมทงคนจน

และคนทองถนอน ๆ อยดวย

64

ถดลงมาจากภาพเทพชมนมเปนภาพเขยนพทธประวตตอนมารผจญ ซงเปนกลมภาพทมความโดดเดน

แสดงใหเหนโลกทศนและการตความพทธประวตผานจนตภาพฉบบทองถนอกชดหนง ในทางศลปะ ชาง

น าเสนอมวลหมพญามารและสมนพรอมอาวธแบบอสานครบมอ หลายตนนงบนหลงสตวในปาทองถน อาท

จอนฟอน หรอพงพอน พงจโจมตและรงควาญเจาชายสทธตถะขณะบ าเพญเพยรอยางเอาเปนเอาตาย

ขณะเดยวกนพระแมธรณก าลงบบมวยผม บนดาลใหเกดน าทวมใหญ ขณะทสามธดาพญามารกได

กลายเปนสามแมเฒานมยานหลงคอม สกไมเทา ไมชวนอภรมยแตประการใด และชางเขยนไดสอดแทรกภาพ

คนสมสในอาคารจดวางอยใกลกบแมเฒาทงสามใหเหนเปนปรศนาธรรมไปพรอมกน ในกลมภาพชดเดยวกน

ล าดบถดลงมาดานลาง เปนภาพพทธประวตตอนออกมหาภเนษกรมณ แสดงภาพเจาชายสทธตถะ

ก าลงปลงพระเกศา มพระอนทรเหาะมารบพระเกศธาตไปบรรจทมหาจฬามณเจดย และนายฉนทะน าเครอง

ทรงหาบมา ตรงกลางของภาพเปนภาพราหจนทร ทงนเพราะวาสทปรากฏในวงกลมในปากราหมสเหลอง

ระเรอย

สวนซกดานทศใตตรงขามกบกลมภาพมารผจญ เปนภาพวถชวตทองถน น าเสนอภาพหญงเกลามวย

ผมเปลอยอก นงซนยาวถอรม สะทอนถงสภาพสงคมวฒนธรรมทองถน ณ ชวงเวลาทชางไดเขยนงาน

จตรกรรมนนขนมา

65

โดยเฉพาะอยางอยาง ชางยงไดน าเอาตวละครทเปนคนจน และคนไทลาว แบกหามสงของประกอบไว

ในฉากบางตอนของเรอง รวมทงการแฝงมกตลก ดวยการเขยนภาพอวยวะเพศ และการสงวาสในบางสวน

ของภาพ

พระครเจาอาวาส กลาวถงคณคาของจตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอวา เปนการน าเสนอ

หลกธรรมไวในจตรกรรม หลกธรรมส าคญในทศนะของทานคอ การเอาชนะมารผจญ ซงถอเปนปรศนาธรรม

ทตองการแสดงใหเหนการเอาชนะดวยความมานะ พยายาม ทจะบรรลไปใหถงซงพทธธรรมทตงมนไว เปนค า

สอนใหเราพงปฏบตความด ดวยความมานะอดทน และเอาชนะกเลสทงปวงนนเอง

รปแบบและกลวธจตรกรรม

จตรกรรมฝาผนงวดบานขอนแกนเหนอ เปนจตรรมพนบานไทลาวอสานอแหงหนง ทมโครงสรางส

ครามเปนสหลก โดยมสเขยวแดง ขาว และด าเปนสทถกน าเขามาเขยนผสม เพอเนนและไลน าหนกส ดวย

ขอจ ากดของสในอดต ท าใหภาพรวมของสไมฉดฉาด ดสะอาด สงา และเครงขรมเชนเดยวกบหลายวด อาท

วดบานยาง วดสนวนวาร วดมฌชมาวทยาราม ฯลฯ อนเปนผลจากวสด คอ สครามทเปนสหลกของจนทม

จ าหนายใหกบชางเขยนในระยะนน ซงพวกเขา ใชเขยนทงผาผะเหวด และผากฐน นอกจากน ชางยงไดปลอย

พนสขาวนวลของผนงเปนสพนหรอใชเปนสวนหนงของสภาพเขยน ซงนอกจากจะเปนการประหยดสแลว สพน

ยงท าหนาทชวยกระจายแสง ขบใหภาพเขยนมประกาย และชดเจนยงขน แตสงทนาเปนหวงคอ ดวย

66

จตรกรรมดงกลาวอยผนงนอกดานหนา ซงเผชญกบบรรยากาศความทเปลยนแปลง ทงรอน แหง ชน จงสงผล

ตอความเลอนรางของสทนบวนจะจางลงไปเรอย ๆ ตามระยะเวลา ซงผเกยวของควรจะตองเรงหาวธยบยง

ความเสอมสภาพดงกลาวใหชาลงไปกวาทเปนอย

67

จตรกรรมฝาผนงวดบานประตชย

บานประตชย ต าบลนเวศน อ าเภอธวชบร จงหวดรอยเอด

วดบานประตชยและสงเขปชมชนบานหนองไฮ

วดบานประตชย ตงอยบานประตชย ต าบลนเวศน อ าเภอธวชบร จงหวดรอยเอด วดแหงน สงกด

คณะสงฆมหานกาย เดมชอวดบานค าไฮ เปนวดของชมชนบานค าไฮ ซงเปนชมชนของกลมไทลาว มอาชพ

พนฐานคอเกษตรกรรมท านา ตงอยบรเวณปรมณฑลดานทศตะวนออกตวเมองรอยเอด มนยยะเปนประต

เมองรอยเอดไปในตว และตอมาชมชนแหงน ไดถกตงนามเปนทางการวา บานประตชย และวดบานค าไฮ กได

เปลยนนามเปน วดบานประตชย ไปในระยะไลเลยกน

ขอความจากปายของส านกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต อบลราชธาน (ไมปรากฏป

พ.ศ.) ทตงอยหวมมดานหลงโบสถหลงเดม อธบายทมาของวดความตอนหนงวา “... วดประตชย ต าบลนเวศน

อ าเภอธวชบร จงหวดรอยเอด เปนวดเกาแกสรางเมอ พ.ศ.2441 และไดรบพระราชทานวสงคามสมาใน ป

พ.ศ. 2465 …” แสดงวา วดบานประตชย วดตงเมอ พ.ศ.2441 ตรงกบสมยรชกาลท 5 และไดรบพระราชทาน

วสงคามสมาในรชกาลตอมา ซงอยในบรบทของการจดระเบยบการปกครองหวเมองเพอใหชมชนตาง ๆ เปน

สวนหนงของราชอาณาจกรสยาม ในฐานะรฐชาตสมยใหม พนททางสงคมจงมกลมตวแทนจากสวนกลาง

โดยเฉพาะขาราชการกลมตาง ๆ ซงไดปรากฏในจตรกรรมฝาผนงดวย โดยเฉพาะทหารในเครองแบบ

68

โบสถ (หลงเกา) พนทการสรางจตรกรรมฝาผนง

โบสถวดบานประตชยในทนหมายถงโบสถหลงเกา เปนโบสถกออฐถอปน มมขยน ดานหนา หนา

โบสถเจาะเปนประต กรอบประตเปนกรอบไมเนอแขง สรางดวยชางพนบาน ทมลกษณะรปแบบเปนของ

ตนเอง เชนกนกบพระประธานทประดษฐานเปนพระพทธรปพนบานอสานปางมารวชย หนหนาไปทางทศ

ตะวนออก บรเวณดานหลงของพระประธานมจารกวา “ปมะเมยสมฤทธศก พ.ศ.2461 พระครพรม และ

พระสงฆ สามเณร ทงอปะสก อปะสกา ไดพรอมกนปนดนจ ปฏสงขรณโบสถขนไวในพทธศาสนาขอใหถงน

พาน” ซงคลายคลงกบโบสถวดขอนแกนเหนอ ทมการบนทกนามผสรางและการขอพรจากการท าบญของตน

ไปพรอมกน

เมอพจารณาจากจารกทเขยนไวผนงโบสถขางตน สะทอนวา อาจจะมการซอมแซมตอเตมจากโบสถ

หลงเดม ซงอาจจะเปนโบสถแบบโปรง มาตอเตมเปนโบสถทบทหลง พรอมกบการสรางระเบยงเดนรอบโบสถ

เพอใชในในการเดนชมจตรกรรมฝาผนง ขณะทรมเงาชายคา กชวยปกปองแดดฝนใหกบจตรกรรมไปพรอมกน

69

ส านกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 8 อบลราชธาน (ไมปรากฏป พ.ศ.) กลาวถงโบสถ

หลงเดมวา “...อโบสถ (สม) เกาเปนอาคารสถาปตยกรรมพนถนอสาน อทธพลศลปะลาว และศลปะ

รตนโกสนทร ทกอสรางเนองในพทธศาสนา วฒนธรรมประเพณและภมปญญาทองถน ลกษณะอาคารเปนสม

ทม ขนาดกวาง 8 เมตร ยาว 15 เมตร ฐานปทม ยกสง หลงคาซอนลดหลน 3 ชน มระเบยงแคบ ๆ ระหวาง

ผนง และเสาพาลย รองรบหลงคาปกนก ทคลมดานขางและดานหลงของฐาน… กรมศลปากรไดประกาศขน

ทะเบยนเปนโบราณสถานของชาต ในราชกจจานเบกษาเมอวนท 14 มกราคม 2541”

สภาพของโบสถเกา อยในสภาพทด เพราะผานการบรณะและมการดแลใหคงสภาพในสถานภาพท

โบสถหลงน ควรจะด ารงอย แมวา อาคารดานหนา คอโบสถหลงใหมทตงตระหงานตา แตดวยการเวนระยะ

และโบสถหลงเกากไดรบการดแลคอนขางด จงไมท าใหรสกวา โบสถทมจตรกรรมฝาผนงหลงนถกขมจากความ

ทนสมยจนเกนไป

โบสถวดบานประตชยในทนหมายถงโบสถหลงเกา เปนโบสถอสานทมลกษณะรปแบบเปนของตนเอง

ขณะทโบสถใหมรปแบบโบสถไทยภาคกลาง ทเนนความอลงการ แตมลกษณะซ ากบโบสถอน ๆ ซง วโรฒ ศรส

โร เรยกวา “โบสถโหล”

ตนศตวรรษท 2500 วดประตชยไดสรางโบสถหลงใหม รปแบบโบสถภาคกลางในป พ.ศ.2515 เปน

โบสถหลงใหม อลงการ บงบอกการยอมรบถงการเปนสวนหนงของไทยผานรปแบบสถาปตยกรรม สรางไว

ตามแนวตะวนออกตะวนตกกบโบสถวดประตชยเดม ท าใหโบสถหลงเดมกลายเปนวหาร ทมปายของกรม

ศลปากรก ากบ เมอมองดจะเหนลกษณะทเทยบเคยงกนอยางชดเจน

ชางเขยน

ชางเขยนภาพเปนคนในชมชน ซงชางไดบนทกไวบนผนงโบสถ ดานบนหนาประตทางเขาวา “พ.ศ.

2464 โดยนายสสมดเปนชางแตมภาพกบจารยซาหอม” ซงส านกส านกศลปากรนาจะยดขอมลขางตนมา

อธบายในปายประกาศ ทตงอยขางโบสถถงชางเขยนและปทสราง เจาอาวาสวดบานประตชยไดอธบายถงเรอง

เลาสบทอดกนมาวา ‘จารยซาหอม’ เปนคนในทองถนเดยวกน ทมความรอบรทงคดโลก คดธรรมในชมชน

ทานเปนผก ากบดแลเรองราวทเขยน ขณะท ‘นายสสมด สมมาตย’ กเปนชางศลปะในจงหวดรอยเอด ชางคน

นเปนผมฝมอ และรบจางวาดภาพในพทธศาสนาทวไป เชนผาผะเหวด ผากฐน ฯลฯ

70

ดงนน การเขยนภาพจงเปนกระบวนการท างานทผสานระหวางผมทกษะฝมอ และความรอบรใน

เรองราวทเปนอดมการณทางจรยธรรม และมหรสพของทองถนไปพรอมกน

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนง

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดบานประตชย เปนแบบทองถนอสานตอนกลาง มลกษณะรวมกบ

จตรกรรมบานลาน บานยาง บานวงคณ กระนนความเปนรปแบบอสานกมความแตกตาง หรอมเอกลกษณ

สวนตน

ภาพเนนการพรรณนาเรองราวผานผลงานจตรกรรม กระนน กมบางสวนทชางไดเขยนเพอบอกให

ทราบวา เปนชวงตอนหรอฉากใด และมทงตวอกษรไทยและอกษรไทนอย เชน ฉากสนชยก าลงตอสกบยกษ

นอกจากนน ยงใชตวอกษรบรรยายภาพ และการอนโมทาของผบรจาคสรางภาพเขยน ดวยตวอกษรไทยและ

อกษรไทนอย สะทอนใหเหนการเขามาของการศกษาของชาตตอชมชนในยคสมยนน และมทงกลมคนทเตบโต

จากการเรยนผานอกษรไทนอย ขณะทอกกลมผานการเรยนตามระบบการศกษาแหงรฐชาตไทย

71

ภาพทหารในขบวนแหผะเหวด แตงเครองแบบเตมยศ แมแตสนรองเทาทใชกระตนและบงคบมาวง

การสะพายอาวธ แสดงทาทางอยางเขมแขง แตกลบกางรมปกปองแดดฝนเหมอนผหญงในคราวไปงานบญ

นอกจากน ชางยงไดผสานตวละครในจนตนาการ เชน ยกษ เทวดา และตวละครแบบอดมคตไทย

ประเพณ ทผสานความอรชร ออนแอน รวมทงบางสวนกผนวกกบลายไทย หรอการเขยนของชางหลายคน

หลายฝมออยางเคลาผสาน ดงปรากฏในภาพสตรภาพหนง ทเขยนในรปแบบนารในจตรกรรมไทยภาคกลางได

อยางประณต ออนชอย งดงาม สะทอนถงความเปนชางมออาชพเปนพเศษ แตกตางจากภาพหญงอน ๆ ท

ผลงานแสดงใหเหนถงความอหลกอเหลอในทกษะฝมอ ท าใหเหนความลกลนกบภาพอน ๆ เชนภาพดานลาง

โดยรวมทยงขาดความละเมยดละมน ชใหเหนวา เปนฝมอของชางคนละคน และความเปนจตรกรรมทองถน

กไมไดใสใจในรายละเอยดเลก ๆ นอย ๆ ทแตกตางและลกลน

เนอหาจตรกรรม พนทและต าแหนงการจดวาง

จตรกรรมฝาผนงวดประตชย ปรากฏทงพนผนงภายนอกและภายในโบสถ ผนงภายนอกและภายใน

ถกจ าแนกความหมายคอนขางแตกตางกน กลาวคอ

72

ผนงดานนอก พนทภายนอกเปนพนทสาธารณะ น าเสนอเนอหาสาระเชงพรรณนาเรองราวอยางเปน

ล าดบ ทตอบโจทยการสมผสรบรของผคนทหลากหลายของชมชน น าเสนอเนอหาวรรณกรรมพนบานเรองสน

ชยกบพระเวสสนดรเปนเรองหลก โดยมฉากบางสวนเรองพระมาลยเยอนสวรรค นรก พรอมไปกบการ

สอดแทรกวถชวตของชาวบาน ทสมพนธกบการเปลยนแปลงของชมชน อนเปนผลจากการเผชญกบบรบท

การจดระเบยบการปกครองของรฐสยามทแผเขามายงทกอณของสงคมทองถน และมภาพเชงประดบตกแตง

เพอแกปญหาพนทวาง เปนภาพอดตพทธเจาหรอพระปจเจกพทธเจาทถกจดวางไวสวนบนของผนงอยางไมม

ความสมพนธดานเนอหากบสวนอน

สวนผนงดานใน ถกใหความหมายเปนพนทศกดสทธและพนทการท าบญสวนบคคล โดยผนงดานสาม

ดาน คอ ทศเหนอ ตะวนออก และทศใตแสดงภาพพระบท ทมสสนสดใส จ านวนเทาอายของผบรจาคสราง

เพอท าบญตออายสวนบคคล มจารกวา “หลวงสารพลสรางพระบถครบอายเกด วนพฒ เดอนแปด พ.ศ.2383

ฉลโทศก” ภาพพระบถดงกลาวจะไลเรยงตงแตปฉลปทเกดจนไปถงอายตอนทสรางภาพในขณะนน อาย

ผสรางครบ 77 ป จงสรางภาพพระบถ 77 ภาพ ไลจากปฉลทเกดไปเรอยจนครบ 12 นกษตร ตามปทเกดจน

ครบ 77 ภาพพระบท

สวนผนงดานหลงพระประธานน าเสนอภาพพระพทธเจาปางประทานพร 3 องค ปางเปดโลก 1 องค

และภาพเทวดาถอดอกบว 5 องค

73

ดงนน หากพจารณาดานรปแบบ ภาพทงหมดในผนงดานใน เปนภาพทจดวางเชงประดบตกแตง ไมม

เนอหาทพรรณนาถงเรองใดเรอง หากแตถกเชอมโยงกบสญคตในการท าบญสวนบคคล ในพนทสกการะของวด

และชมชน

ผนงดานนอกโบสถวดบานประตชย ถกจดสรรเปนพนทรองรบจตรกรรมฝาผนงทงสวนของผนง

อาคาร และผนงมขทยนออกมาดานหนา ทงผนงของมขดานนอกและดานใน

ในสวนของพนทมขหนาดานนอก น าเสนอภาพเชงประดบตกแตง และการจารกผสราง พรอมค าขอ

พรจากการท าบญ กลาวคอ ผนงมขหนาดานใน เปนภาพพระพทธเจาปางประทานพรอก 5 พระองคประทบ

ยนอยบนฐานลายกนก น าเสนอในรปแบบทรงเครองประดบตกแตงในซมเรอนแกวทกพระองค ระบายดวยส

เขยว ดานซายของผนงมขดานใน เขยนรปพระพทธเจาปางประทานพรอก 4 พระองค สวนบนสดดานซายของ

ภาพเขยนมจารกวาผบรจาคสรางพรอมกบการขอพรจากการท าบญดงกลาวใจความสน ๆ วา “นามกรชอทด

เคน สรางพระโตโปหา (พระพทธเจา) พระอนทร พระพรหม ขออยดมแฮง กขาเทอญพะยา”

พนทผนงนอกรอบอาคารโบสถ น าเสนอพระเวสสนดรชาดกกบสนชย ชางเขยนไดใชประตทางเขา

เปนกงกลางจ าแนกเรองทงสองออกจากกน โดยมพระธาตเจดยองคหนงวางเหนอกรอบวงกบดานบนประต

เปนสวนคนกลาง ซกดานพระหตถซายพระประธาน หรอฝงทศเหนอเขยนเรองพระเวสสนดร เรมตงแตกณฑ

วนประเวศน เรยงล าดบไปจนถง ไปตามบนผนงขางดานทศเหนอ วนไปจนถงกณฑนครกณฑสนสดทผนง

ดานหลงหรอฝงทศตะวนตก

ขณะทผนงดานทศใตน าเสนอวรรณกรรมเรองสนไชย ซงเปนวรรณกรรมทองถนทเปนเสมอนมหรสพ

ของชาวไทลาวอสาน เนอหาสนกสนาน ผสานอรรถรสทางวรรณกรรม อาท ความรก ความพลดพราก การ

ผจญภย พรอมกนนนกไดสอดแทรกคตธรรมและจรยธรรมทางสงคมทผกโยงกบหลกธรรมแหงพทธศาสนาไป

พรอมกน และจบลงตรงดานทศใต

74

รปแบบและกรรมวธจตรกรรม

หากพจารณาในดานคณภาพทางศลปกรรม จตรกรรมวดบานประตชย จดอยในกลมชางพนบานซง

เขยนในลกษณะรปแบบจตรกรรมพนบานทคอนขางจะมคณภาพ ชางไดก าหนดโครงสรางผนงและการ

น าเสนอภาพคลายกบการเขยนลงบนผนผายาว แลวจงน ามาพนหรอขงบนผนงโบสถอกครง ภาพทน าเสนอจง

มลกษณะเปนชน ๆ โดยใชเสนพนทอสระขดแยกตอนตาง ๆ ของเรองออกจากกน

ในสวนของรายละเอยดภาพ ชางไดสรางความชดเจนของตวละคร อาคาร สถานท ดวยการใชเสนรอบ

นอกทมคณภาพแตกตางกน บางภาพมเดดขาด ออนหวานและประณตบรรจงสง แตบางภาพยงดสะดด ไม

พลวไหว ซงสะทอนถงกระบวนการเขยนภาพแหงน เปนการท างานทประกอบดวยชางเขยนหลายคน และ

หลายระดบคณภาพ กระนน โดยภาพรวมกมความเปนเอกภาพในลกษณะรปแบบทคอนขางสมบรณ

ดานการใชส ชางเขยนใชสเคม หรอทเรยกวา ‘สวทยาศาสตร’ เปนวสดในการเขยน แตกไดผสานกบ

การใชสขาวนวลของพนผวผนงชวยกระจายแสง ท าใหภาพเดนชดขน สทใชเขยนผนงดานนอก ถกคลมดวย

กลมสฟา สคราม โดยมสสสม แดง เหลอง น าตาล เขามาแตะแตมเปนระยะ และใชด าตดเสน ทงน โดย

75

ภาพรวมแลว สผนงดานในจะมความจดจานกวา ซงอาจจะเปนเพราะวา ผนงดานในไมไดรบผลกระทบจาก

ภาวะทท าลายสภาพส อาท แสง แสงแดด ความเปยกชน รวมทงการท าลายจากคน

76

จตรกรรมฝาผนงวดไตรภมคณาจารย

บานตากแดด ต าบลหวโทน อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด

สงเขปวดไตรภมคณาจารย และชมชนบานตากแดด

วดไตรภมคณาจารย ตงอยบานตากแดด ต าบลหวโทน อ าเภอสวรรณภม จงหวดรอยเอด ชมชน

แหงนอยหางจากตวอ าเภอสวรรณภมประมาณ 5 กโลเมตร

77

วดไตรภมคณาจารยเปนวดราษฎร สงกดคณะสงฆมหานกาย ปจจบนวดแหงน เปนสถานวปสสนา

ธรรม ภายใตการดแลของพระครสนทรปญญาวมลเจาอาวาสวดรปปจจบน

ปายกรมศลปากรทตดตงอยขางโบสถวดไตรภมคณาจารย อธบายความเปนมาของวด ซงถกใชอางอง

รวมกน ความตอนหนงวา

“วดไตรภมคณาจารย เดมวดนชอวดปา สรางราวสมยรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทร โดยพระคร

หลกค า ไดเปลยนมาเปนชอวดไตรภมบานตากแดด เมอ ป พ.ศ.2441 ปจจบนเรยกวดไตรภมคณาจารย”

(กรมศลปากร : ปายประกาศ )

78

พทธประตมากรรมทองถน สะทอนอทธพลศลปะลานชางจ าปาสก และมความประณตบรรจง เมอ

พจารณารวมกบคณภาพทางศลปกรรมของโบสถและจตรกรรมฝาผนงแลว พระพทธรปเหลาน ไดสะทอนถง

ระดบความมงคงทางศลปะวทยาการ และศลปกรรม รวมทงความสมพนธกบชมชนแวดลอม และศนยกลาง

อ านาจของสยาม ทงในระดบภาคอสาน และสวนอน ๆ ผานพนททางพทธศาสนา ของชมชนบานตากแดดได

เปนอยางด

พระครสนทรปญญาวมล (2555 : สมภาษณ) ไดขยายความเพมเตมวา วดแหงนเปนวดเกาแก ทถก

บอกเลาสบตอกนมาวา มความเปนมาควบคกบชมชน และกลมชมชนในเขตน ดวยบรเวณชมชนตากแดด

และต าบลหวโทนถอวา เปนศนยกลางของชมชนชาวไทลาวทอพยพมาจาก และไดแผกระจายไปสรางบานแปง

เมองทงในเขตรอยเอด มหาสารคาม และบางสวนของขอนแกน ดานพนทสวนน เปนพนทราบลม ในเขตชาย

79

ขอบทงกลา มความเหมาะสมกบการท านาด า ในฤดน าหลากน ากไมทวม อกทงในฤดฝนกมปลาอดมสมบรณ

ชมชนบานตากแดด และชมชนขางเคยงจงเปนสงคมขาวปลา ทเปนพนฐานส าคญของชวตและสงคมผคนใน

พนททมความมนคงทงทางชวตความเปนอย และสงผลตอความเขมแขงทางพทธศาสนา ซงแทจรงแลวทงสอง

สวนกมความเกอหนนซงกนและกน

แมวา วดบานตากแดด นาจะถกกอตงมาพรอมกบชมชน เพราะวดคอองคประกอบของชมชนอสาน

แตความเปนวดบานตากแดด ไดปรากฏความชดเจนของวดปรากฏตงแตในสมย “ญาครหลกค า”1 หรอหลวงป

หลกค าเปนเจาอาวาส ซงอยในชวงสมยรชกาลท 5 ดงในปายของกรมศลปากร พรอมกนนน ทานกไดท าใหวด

บานตากแดดกลายเปนศนยกลางการศกษาทางพทธศาสนาและพระไตรปฎก จงมการสรางอโบสถ และหอไตร

ทมความคงทน พรอมกนนน ทบรเวณวดและชายปาชมชน กไดปลกตนลานจ านวนมาก เพอน าใบมาใชในการ

จดจารเอกสารเปนหนงสอลาน การศกษาทางพทธศาสนา และการเรยนรคดโลก ทงน วดทมหอไตร มสภาพ

เหมอนโรงเรยน หรอศนยการศกษาของทองถน จะมผคนเขาออกชมชนอยางตอเนอง เพอเรยนรและคดลอก

สรรพวชานนเอง

ทงน ดวยการศกษาในแบบฉบบของคนอสาน ไมไดขนอยกบการสงเสรมจากสวนกลาง แตอยทการท

มพระผใหญทมความร ความสามารถ และมความเมตตาถายทอดวชาความรใหกบผทมาบวชเรยน และพรอม

กนนน ชมชนดงกลาว กพรอมใหการดแลภกษสงฆ ทเขามาจ าพรรษา หรอบวชเรยนในวดไตรภมคณาจารยไป

พรอมกน นนหมายถงความสมพนธอนดระหวางวดกบชมชน

พระครสนทรปญญาวมล กลาววา ในระยะดงกลาว นาจะอยในสมยรชกาลท 4-5 วดไดกลายเปน

แหลงเรยนร ทงทางคดโลกและคดธรรม รวมทงการศกษาการอาน เขยน จด จารอกษรไทนอยและอกษรตว

ธรรม ใหกบชายชาวอสานตอนกลาง ทเขามาบวชเรยนเปนจ านวนมากรนแลวรนเลา และสบทอดมาจนระยะ

หลง ๆ กอนทการศกษาของสงฆและเยาวชนในระดบทองถน จะถกแทนทการจดการโดยกระทรวงศกษาธการ

จงเหลอรองรอยของการเปนศนยกลางการศกษาและความทนสมยในระยะดงกลาว คอ หอไตร โบสถกอผนงท

สวยงาม และจตรกรรมฝาผนง

1 ค าวา “หลกค า” เปนชอเรยกต าแหนงพระสงฆทมระดบชนสง ซงเปนต าแหนงพระสงฆทสมพนธกบการเรยกแบบลาว

80

โบสถ พนทรองรบการจตรกรรมฝาผนงวดไตรภมคณาจารย

โบสถวดไตรภมคณาจารยเปนโบสถแบบทองถนอสาน ทมความงดงามทงดานสดสวนทเรยบงาย

รายละเอยดและการประดบตกแดงในสวนของเครองไมทพองามตามลกษณะโบสถทองถนแบบดงเดม เมอ

พจารณารวมกบจตรกรรมฝาผนงดานใน และในชวงเวลาทถกสรางตงแตสมยรชกาลท 5 แลว ไดเปนภาพ

สะทอนใหเหนความเขมแขงมนคงของพทธศาสนาในชมชนบานตากแดดไดเปนอยางด

โบสถวดไตรภมคณาจารย ทปรากฏเปนโบสถภายหลงการบรณะโดยกรมศลปากร ในป พ.ศ.2541

ซงไดรบรางวลสถาปตยกรรมดเดนจากสมาคมสถาปนกสยามในปเดยวกน โบสถหลงน เปนโบสถพนเมองไท

ลาวในเขตอสานตอนกลาง มขนาดกะทดรด โบสถขนาดเลก แผนผงกวาง 4.30 เมตร ยาว 7.20 เมตร สอดรบ

กบขนาดของชมชน สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตก บนไดขนลง 1 ดาน เปนโบสถกอผนงทบ สราง

ดวยอฐถอปนแบบดงเดม ผนงโบสถ 4 ดาน แบงเปนชองได 4 ชอง ดานขางดานละ 2 ชอง แตละชองม

หนาตาง 1 บาน ผนงดานหนาและหลงดานละ 1 ชอง ตวอาคารสรางแบบลดมขหนาดานขางไมมเสารบป

กนก หนาบนและรงผงของโบสถมลายแกะสลกสวยงาม มก าแพงแกวเตยๆ ลอมรอบ

81

พระครสนทรปญญาวมล (2555 : สมภาษณ) กลาววา ทางวดและชมชนไดสรางโบสถหลงใหม โดยได

เกบรกษาโบสถหลงนไว จากการทพระครเจาอาวาส ไดสงความกอนมรณภาพไววา เปนสงกอสรางทมคาของ

ชมชน ขอใหเกบรกษาไว ครนเมอสรางโบสถหลงใหมแลวเสรจ จงสวดถอดถอนความเปนโบสถออกไปพรอม

กน โบสถหลงเกาจงกลายเปนวหาร

อยางไรกตาม ในชวงระยะกอนปฏสงขรณ โบสถหลงน มสภาพททรดโทรม และแตกราวมาก มปลวก

ขนมากดกนไมทเปนสวนประกอบอาคาร ทางวดตองขบไลตลอดเวลา แตกไมสามารถยบยงไดเมอมเจาหนาท

จากหนวยศลปากร อบลราชธานมาส ารวจ และไดประกาศขนทะเบยนโบราณสถานของชาต เมอวนท 20

กนยายน พ.ศ.2540 และท าการด าเนนการบรณะเมอวนท 11 กรกฎาคม 2541 ซงไดรบรางวลสถาปตยกรรม

ดเดนจากสมาคนสถาปนกสยามประจ าป 2541 รบพระราชทานรางวลจากสมเดจพระเทพรตนราชสดา

พระครสนทรปญญาวมล (2555 : สมภาษณ) กลาววา ในปจจบนทางวดมความจ าเปนตองปดประต

โบสถหลงเกาเอาไว หากผใดประสงคจะเขาชมตองขออนญาตจากเจาอาวาส ทงน ดวยทางวดเคยเปดใหผคน

เขาชมไดอยางอสระ แตพบวา ภาพเขยนถกท าลายใหเสอมสภาพ โดยการเอามอลบผลงาน บางสวนมการขด

เขยนทบ ซงตองลางท าความสะอาดนาน เมอหารอกบกรมศลปากร ถงแนวทางปองกน จงตองใสกญแจโบสถ

ไว เปนพนทหวงหาม และจะเปดใหเฉพาะกลมคนตองการเขามาศกษาซงทางวดมความยนด เพยงแตตองคอย

ระมดระวง

ชางเขยน

พระครสนทรปญญาพมล (2554 : สมภาษณ) กลาววา จากการศกษาขอมลทงหมด และรวมทง

การศกษาพดคยกบผอาวโส ทมการบอกเลาสบตอกนมา แตกไมปรากฏหลกฐานใด ๆ เกยวกบชางเขยน แต

จากการพจารณาลกษณะรปแบบผลงานจตรกรรม เชอวา นาจะเปนชางจากทองถน ทไดศกษาหรอผานการ

เหน จตรกรรมฝาผนงแบบไทยประเพณภาคกลาง สะทอนผานการรปแบบตวละครและการใชส ทยงคงม

ลกษณะทประดกประเดดอยบาง โดยเฉพาะตวละคร ทพยายามใหมความสมพนธกบจตรกรรมไทยประเพณ

ภาคกลาง แตขณะเดยวกน ในสวนทเกยวของกบการเขยนทชางตองออกแบบรปแบบเอง กไดน าเอารปแบบ

สงแวดลอมในชมชนทองถน มาประกอบไว เชน ธรรมาสน หรอ โดยเฉพาะจฬามณเจดย ทเปนรปทรงพระธาต

อสาน ซงเขยนไดอยางไมเคอะเขน สะทอนใหเหนวา ชางเขยนคนน นาจะเปนชางเขยนทอยในชมชนพนบาน

และมทกษะการเขยนผาผะเหวด หรอสรางงานสถาปตยกรรมดวยซ า ตางเพยงวา ในการเขยนภาพชดน

อาจจะไดรบการบญชา จากญาครหลกค า ใหเขยนภาพแบบจตรกรรมไทยภาคกลาง

82

อยางไรกตาม นคอปญหา การขาดการบนทกของชางในอดต ซงท าใหเกดปญหาในการตความ

กระนน ไมวา ความเปนจรงจะเปนเชนไร แตปรากฏการณขางตน ไดสะทอนใหเหนวา ญาครหลกค า พระ

เถระผใหญของอสานตอนกลางสวนน ไดมความสมพนธกบวงการพระพทธศาสนาในสวนกลางไมมากกนอย

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนง : จตรกรรมไทยประเพณแนวลาวอสาน

จตรกรรมฝาผนงแหงน เปนภาพเขยนทถกปฏสงขรณอาคาร และผนงทเกา ผพง ซงไดสงผลตอ

ภาพเขยน ผลจากการซอมผนง ท าใหภาพเขยนบางสวนถกทาสขาวทบเปนสพน โดยไดปลอยพนภาพทเหลอ

83

ไวเพยงบางสวน เปนเหมอนภาพทเวาแหวง การดภาพเขยนวดแหงน จงสะดด เสมอนหนงดภาพทถกปดกน

ดวยสขาว ใหดเพยงบางสวน

ลกษณะรปแบบจตรกรรมในสวนทเหลอปรากฏ เปนจตรกรรมแบบไทยประเพณภาคกลาง ทถก

น ามาวางไวในอสาน ซงจะเรยกวา เปน “จตรกรรมไทยประเพณแนวลาวอสาน” คอ การน าเอา Form

อสาน มาผสานกบรปแบบจตรกรรมไทย ทเหนไดชดคอการน ารปทรงของธรรมาสน มาไวเปนทประทบพระ

อนทร ในภาพมพระมาลยก าลงไหวจฬามณเจดย โดยใชพระธาตแบบอสาน และไมมการบรรจตวอกษร

บรรยายเหมอนจตรกรรมวดอน

จตรกรนาจะเปนคนทองถนอสาน ทมประสบการณการไดเหนจตรกรรมฝาผนงแบบไทยประเพณ จาก

กรงเทพมหานคร หรอวดส าคญในภาคกลางดงไดกลาวไวในสวนชางเขยน และพยายามจะเขยนภาพในวดทอย

ใจกลางภาคอสานแหงน โดยมแบบแผนจตรกรรมไทยประเพณเปนเปาหมาย จงมความตางจากลกษณะหลก

ของจตรกรรมอสานทวไป คอ 1) ไมมการพรรณนาเรอง จงไมปรากฏอกษรไทนอยหรออกษรธรรมเหมอน

จตรกรรมหลาย ๆ วด ทมขนบการเขยนเนนความเขาใจ แตเนนการใชรปแบบจตรกรรมสอความงาม หรอ

พรรณนาเนอหาโดยตวจตรกรรมเอง 2) ไมปรากฏภาพของคนทองถน หรอกลมคนทปรากฏในชมชนอสาน ทง

ในสวนของตวละคร เครองแตงกายและทาทาง แตตวละครในจตรกรรมฝาผนงวดไตรภมคณาจารย ลวนอย

ในลกษณะทเปนภาพซ า (pattern) โดยพยามเลยนใหใกลเคยงกบรปแบบของตวละครในจตรกรรมแบบไทย

ประเพณ เสมอนหนงวา จนตนาการของชาง ไดถกก าหนดดวยขนบขางตน จตรกรรมฝาผนงวดไตรภม

คณาจารย จงอาจเทยบเคยงไดกบ “คนลาวอสานเวาไทย” ซงจะมส าเนยงทแปรงแปลกอยในทนนเอง

ภาพสะทอนใหเหนวา ภาพมการคดลอกมา คอ ภาพรามเกยรตทเปนภาพจบ ระหวางยกษกบ....ซง

กรณดงกลาว แสดงใหเหนวา จตรกรรมฝาผนงวดไตรภมคณาจารย มความสมพนธกบจตรกรรมไทยประเพณ

ภาคกลาง ซงหมายถงวา ชมชนบานตากแดด มบคคลทมความสมพนธกบสวนกลาง ผานพนททางศาสนา

นบตงแตเมอศตวรรษทผานมา

84

เ

นอหาจตรกรรม พนท และต าแหนงการเขยนภาพ

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดไตรภมคณาจารย ถกเขยนเฉพาะผนงดานใน ท าใหรปแบบหลงคาโบสถ ไมม

ความจ าเปนตองสรางแบบปกนก ผนงโบสถ 4 ดาน แบงเปนชองได 6 ชอง ผนงขางดานละ 2 ชอง ผนงหนา

หลง ดานละ 1 ชอง เนอหาจตรกรรมเนนภาพพทธประวตบางตอน คอ ตอนตอนมหาภเนษกรมณ ตอนมาร

วชย และตอนปฐมเทศนา ซงบางตอนลบเลอนไปมากจนไมสามารถมองเหนเปนเรองราวใด ๆ ได พระมาลย

เยอนดาวดงส และรามเกยรตบางตอน ดงน

85

ผนงดานหลงโบสถหรอดานหลงพระประธาน ภาพพทธประวตตอน.[บรนทร134] บางสวนทมภาพ

ประตดประตอได เปนบางสวนของภาพภาพรามเกยรต มภาพยกษในปราสาท เปนเรองรามเกยรต ภาพ

ดงกลาวช ารดมาก ลบเลอนมากจนแทบจะมองไมเหน

ผนงขางดานพระหตถซายพระประธานหรอดานทศเหนอ

หองท 2 พระมาลยเยอนดาวดงส ภาพน าเสนอจฬามณเจดย มพระมาลยก าลงสนทนากบ

พระอนทร และเหลาทวยเทพน าดอกไมมาสกการะ

ผนงขางดานพระหตถขวาหรอทศใตภาพพทธประวต ตอนออกมหาภเนษกรมณ มารผจญ และปฐม

เทศนา

ทงนจะเหนวา เนอหาจตรกรรมฝาผนงโบสถแหงน คอนขางจะวางตวอยในขนบของเนอหาจตรกรรม

ไทยประเพณ โดยไมไดสะทอนเนอหาทหยบยกเอาผคนและสงคมวฒนธรรมทองถนเขามาเปนสวนประกอบ

หรอเปนเนอหาหลกในจตรกรรม ดงกรณจตรกรรมฝาผนงวดอน ๆ ในเขตอสานตอนกลาง เชน กรณ

รามเกยรต ซงปรากฏเฉพาะวดไตรภมคณาจารยกบวดหวเวยงรงส นครพนม สะทอนใหถงความสมพนธ

ระหวางชมชนอสานตอนกลาง กบสวนกลาง กรงเทพมหานครไดอกกรณ

รปแบบและกลวธจตรกรรม

ดงทไดน าเสนอขางตนวา จตรกรรมฝาผนงวดไตรภมคณาจารย เปนภาพสะทอนความสมพนธดาน

จตรกรรมของชางอสานพยายามเลยนแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลาง แตบางสวนกไดสะทอนความเปน

ชางเขยนอสาน

ในสวนของการเลยนแบบจตรกรรมไทยภาคกลางทเหนเดนชดทสด คอ โครงสรางของสโดยรวม ท

แสดงออกในกลมสวรรณะรอน สแดง ชมพส กาก และสขาวนวล เขยนโดยใหมพนหลงสแดง ตวคนพระ ตว

นางสขาว จวรพระพทธเจา และพระสงฆสน าตาล แตกตางจากจตรกรรมฝมอชางทองถนอสาน

กระนน เมอพนจในรายละเอยด จะเหนไดวา เปนฝมอของชางทองถนทพยายามเขยนภาพแบบไทย

ประเพณ ซงในสวนทเปนลกษณะรปแบบของชางทองถนอสาน คอ การจดภาพมความแตกตางจากจตรกรรม

ไทยประเพณ จงหวะในการจดวางภาพโปรงเบาแบบอสาน จดเรยงล าดบเนอหาจากบนลงลาง ใชระดบสงต า

ของผนง ท าใหเกดการมองเหนภาพทงหมดในผนง แทนการจดภาพแบบ Bird eye view และในกรณการ

เขยนตวพระตวนาง หรอตวละครทเขยนแบบ Pattern เดยวกน และลายไทย กนก 3 ตว ซงเปนความ

86

พยายามในการลงรายละเอยดแบบจตรกรรมแบบไทยประเพณทยงดเคอะเขน แตในสวนทน าเอาลกษณะของ

ทองถนมาประกอบกบเขยนไดอยางเปนหนงเดยวกน ซงปรากฏในการเขยนภาพธรรมาสน กบการใชพระธาต

แบบอสานมาแทนพระธาตจฬามณเจดย ทชางเขยนใชลายไทยกนก 3 ตวมาประดบทรวดทรงของพระธาต

อสาน ซงในสวนของพระธาตชางเขยนไดอยางเปนตวของตวเองมาก ชวนใหสนนษฐานวา เปนฝมอของชาง

เขยนอสาน ทถกก าหนดใหเขยนแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลาง โดยเฉพาะในสวนของรปแบบดานการ

ใชสทแตกตางจากจตรกรรมวดอน ๆ ในเขตอสาน

อยางไรกตาม ณ ปจจบน จตรกรรมดงกลาว อยในลกษณะทเลอนรางมากหลายสวน และสวนทม

ความชดเจน กอยในกรอบสขาวของผนงทผานการปฏสงขรณ จงไมสามารถมองเหนภาพรวมทงหมดของ

จตรกรรม ดงอดตทผานมา ซงหากจนตนาการจากภาพทมอย ขยายจนเตมผนง ในสวนทขาดหายไป นบไดวา

รปแบบของจตรกรรม มลกษณะทสมพนธกบจตรกรรมไทย

87

จตรกรรมฝาผนงวดจกรวาลภมพนจ

บานหนองหมนถาน อ าเภออาจสามารถ จงหวดรอยเอด

สงเขปวดจกรวาลภมพนจและชมชนบานหนองหมนถาน

วดจกรวาลภมพนจเปนวดราษฎร ตงอยบานหนองหมนถาน ต าบลหนองหมนถาน อ าเภออาจ

สามารถ จงหวดรอยเอด อยในกลมพนทวฒนธรรมเดยวกนกบกลมชมชนสวรรณภม กลาวคอ ราษฎรจาก

ชมชนน เดมเปนกลมชาวบานทแยกตวมาจากชมชนในเขตสวรรณภม ดวยเหตผลดานการแสวงหาทท ามาหา

กนใหม ในสมยรชกาลท 5 น าโดยทาวสงห ซงในชวงระยะดงกลาว ไดเกดศกฮอและฝรงเศส ทาวสงห ตน

ตระกลสงหเสนา ไดอาสาน าชายฉกรรจชาวบานจ านวนหนงเขารวมปราบฮอ และรบกบฝรงเศส จงไดรบการ

พระราชทานบรรดาศกดเปนหลวงชนะสงครามในสมยรชกาลท 5 ซงในระยะตอมา ทานเปนทเคารพกลาวขาน

ถงของบรรดาลกหลาน ซงมกจะเรยกนามทานคกนไประหวางหลวงชนะสงคราม และปเมองปาก

นอกจากเนองจากปเมองปากได นอกจากไดมาตงชมชนบานหนองหมนถานแลว ทานยงเปนผน าใน

การสรางวดจกรวาลภมพนจ ซงสรางในป พ.ศ.2430 และวดแหงนไดรบพระราชทานวสงคามสมาเมอวนท 19

กมภาพนธ พ.ศ.2451 วดจกรวาลภมพนจจงถอวาเปนวดเกาแกแหงหนงในชมชนแถบน

88

อยางไรกตาม ชมชนบานหนองหมนถาน มกจะไดรบการกลาวขานอยางมความสมพนธกบการเปน

บานเกดของทานมหาสลา วระวงศ ปราชญคนส าคญของของไทอสานและลาวลานชาง ทผานการบวชเรยนมา

เปนเวลานาน และหลายคนมกจะถกผกโยงลกษณะทางสงคมวฒนธรรมชมชนแหงน ทสงผลตอการประกอบ

สรางปราชญทองถนในระยะเรมตนไปพรอมกน

โบสถพนทสรางงานจตรกรรมฝาผนงวดจกรวาลภมพนจ

โบสถหลงเดมวดจกรวาลภมพนจ จดวาเปนโบสถพนบานแบบไทลาวอสานทกะทดรดและวจตรบรรจง

หลงหนงของภาคอสาน สรางผสานกนระหวางไมเนอแขงในสวนโครงสรางและไมสลกในสวนประดบตกแตง

89

โดยเฉพาะรวงผงทสวยงาม หนาบนของโบสถท าเปนลายตะวนสองรศมตดกระจกโดยรอบ ม สลกลายกาน

ขดและอบะลายกนกและมลกษณะรวมกบวดโบสถวดไตรภม วดบานขอนแกนเหนอ

โบสถหลงนสรางดวยอฐถอปน มลกษณะเปนโบสถกอผนงหรอทชาวบานเรยก “สมทบ” บนฐานเอว

ขนสง 1.6 เมตร สวนฐาน โบกคว า-โบกหงาย (บวคว า-บวหงาย) ทองกระดานลกแกว (แอวขนแบบปากพาน)

กอก าแพงแกวโดยรอบแผนผงกวาง 5 เมตร ยาว 7.85 เมตร สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตก ม

ประตโบสถดานตะวนออกและผนงดานขางมหนาตางดานละ 2 ชอง บนไดทางขนมทวารบาลรปมอม ซงเปน

สตวในต านานอสาน หลงคาชนเดยว เดมมงดวยไมแปนเกลด ชายคาดานหนาสรางเปนเพงยนคลมบนได

ในป พ.ศ.2506 หลงคาไมแปนเกรดผพงมาก กอปรกบปนน ฝนตกชกเกนกวาไมแปนเกรดจะปกปอง

สายฝนไมใหไหลอาบเขาไปในตวอาคารได ชาวบานและทางวดจงบรณะใหม โดยรอหลงคาชดเดมออก และใช

สงกะสเปนวสดมงหลงคาแทนทงหมด

สวนตว ผนงโบสถ 4 ดาน แบงเปนชองได 6 ชอง ผนงดานขางดานละ 2 ชอง ผนงดานหลงและ

ดานหนา ดานละ 1 ชอง ผนงดานในใชเปนพนทรงสรรคจตรกรรมฝาผนง สวนผนงดานนอกเขยนผนงดานหนา

เพยงดานเดยว

โบสถหลงเดมวนจกรวาลภมพนจ ไดรบการขนทะเบยนเปนโบราณสถานแหงชาต โดยส านก

โบราณสถานแหงชาตท 8 อบลราชธาน ครน ใน พ.ศ.2548 ทางวดไดสรางโบสถหลงใหม และไดปลอยให

โบสถหลงเดมกลายเปนวหาร ซงพอสมบรณ สขสนต (2554 : สมภาษณ) กลาววา ‘ไดยายโบสถไปไวทใหม’

ซงมความหมายวา ไดสวดถอดถอน ‘ความเปนโบสถ’ ออกจากโบสถหลงเดม ไปยงโบสถหลงใหมแลว สวน

โบสถหลงเกาทานกลาววา “เจาอาวาสยกใหกรมศลป” สวนชาวบานมหนาทดแลโบสถไมใหถกท าลาย โดย

มอบหมายให พอสมบรณ สขสนต ผอาวโสประจ าหมบานเปนผดแลรกษาลกกญแจ และคอยเปดปดประต

เมอมผเขามาของเยยมชม โดยทพอสมบรณ สขสนต ทเฝาโบสถเองกคอนขางจะไมเขาใจเรองราว ๆ ในฝาผนง

โบสถเลย บอกเพยงวาเปน “ของโบราณ ของหมบานททางวดเฝาใหกรมศลป” สะทอนความเขาใจและ

ความสมพนธของผคนทองถนกบโบสถหลงเกาในปจจบนอกแงมมไดในระดบหนง

90

ชางเขยน

ชางเขยนจตรกรรมฝาผนงวดจกรวาลภมพนจ ไมปรากฏชอและปทเขยน แตจากผลงานทปรากฏทยง

ขาดทกษะทางการชาง การใชส และการจดวางต าแหนงภาพกบผนงอยางมคณคาทางความงาม แตไดสะทอน

ความเขาใจในระดบทสามารถตความเรองราว มาใชกบคนทองถนอยางกนใจ โดยเฉพาะเรองราวเกยวกบนรก

ภม รวมถงการเขยนตวอกษรไทนอยเพอบงบอกและพรรณนาภาพอยางมความช านาญ สะทอนใหเหนวา เปน

ชางพนบานในระดบทผานการบวชเรยนมาเปนอยางด ซงนาเสยดายทเรองราวของชางเขยนเหลานขาดการ

บนทก

ลกษณะรปแบบจตรกรรม

เปนผลงานจตรกรรมพนบานเชนกนกบจตรกรรมวดพทธรงส บานเปลอยใหญ ซงอยไมหางกน และ

นาจะเปนจตรกรรมทใหอทธพลตอจตรกรวดบานเปลอยใหญ ดวยมลกษณะการแกปญหารปทรง (Art Form)

ดานการใชส และการตดเสนเชนเดยวกน เปนจตรกรรมฝาผนงทมคณภาพฝมอทางการชางในระดบกลาง แต

ไดสะทอนอตลกษณเชงมโนทศนเกยวกบจรยธรรมของคนทองถน ในเรองราวเกยวกบนรกภม อยางกนใจ โดย

มอกษรไทยนอยก ากบเพอท าใหความเขาใจในเรองราวไมไขวเขว

91

จตรกรรมฝาผนงสวนหนาดานนอก จดวางภาพหลกเรองพทธประวตตอนตรสร ผจญพญามาร และ

ปลงพระเกศา เปนภาพหลก จดวางไวในกรอบภาพแนวตง โดยน าภาพนางธรณบบมวยผมไวสวนกลาง ซงท า

ใหนางธรณ ซงเปนหญงอยเหนอเจาชายสทธตถะ สะทอนใหเหนถงความไมเครงครด หรอไมเขาใจเชงตความ

เนอหามาเปนผลงานจตรกรรมอยางทควรจะเปน

ลกษณะรปแบบจตรกรรมมความเรยบงาย ใชสดบ ๆ ตดเสนรอบนอก ไมค านงถงความถกตองตาม

เรองราวนก เชน การน ายกษหกกรมาเปนในตวละครพญามาร ในพทธประวตตอนผจญพญามาร รวมทงการไม

ยดตรงกบความเหมาะสม ในกรณน าเอาภาพนางธรณบบมวยผม มาจดวางไวสวนบนเจาชายสทธตถะขณะ

ก าลงปลงพระเกศา ในจตรกรรมท รวมทงการทงสองกรณนนเปนเพราะวา จตรกรไมใชจตรกรอาชพ ทมหนาท

รบจางเขยนภาพ และไมมขนบทแนชดตายตวในการเขยน

กระนน ลกษณะรปแบบจตรกรรมทประกอบไวดวยตวอกษรไทนอยในเรองนรกภม ทถกปรงแตงโดย

ชางถกปรบแตงใหเปนฉบบของทองถน ผานมมมองของจตรกรอยางคอนขางตงใจ กเปนภาพทมความโดดเดน

และมคณคาทงทางศลปะและระบบจรยธรรมสงคมตอทองถนไปพรอมกน

92

จตรกรรมฝาผนงภาพนรกภม [921] แสดงใหเหนสตวนรกอยในหมอนรก และถกหนอนก าลงกดกน

ดวย มอกษรไทนอย เขยนประกอบ ความวา “บน นาลก หนอนกดกนคนในนาลก แล”

เนอหาจตรกรรม พนท และการจดวางภาพ

จตรกรรมฝาผนงวดจกรวาลภมพนจ ปรากฏทงผนงดานนอกและผนงดานใน ผนงดานนอกเขยนเรอง

พทธประวตตอนมารผจญ และพระมาลย ผนงดานในเขยนเรองสนไช มตวอกษรไทนอยประกอบตลอด

เรองราว ตางจากวดอนทมกจะใชอกษรตวธรรมในการเขยนค าบรรยายภาพ จ าแนกอธบาย ดงน

ผนงดานนอก

โบสถหลงน ไดก าหนดพนทเขยนภาพดานนอกเฉพาะผนงดานหนาประตทางเขา ทมหลงคายนคลม

มขหนา ซงเปนการกนแดด ฝน ใหกบพนทและผนงไปในตว ขณะทผนงดานขางและดานหลง ไมไดมหลงคาปก

นก เหมอนหลายวดทมภาพเขยนผนงนอกดานขางและดานหลง

ดงนน ผนงนอกทเขยนภาพฝาผนง มเพยงผนงสวนหนาซงอยใตชายคาดานเดยว เปนพนทสาธารณะ

ททกคนสามารถเดนขนไปชมภาพเขยนได ไมวาชายหรอหญง โดยเฉพาะเมอพระภกษสงฆจะเขาไปท าสงฆ

กรรมในโบสถ จะตองผานเขาประตดานหนา จงถกบบใหสมผสจตรกรรมฝาผนงดานหนาไปในท เปนการ

เลอกความส าคญของเนอหามาจดวาง เพราะไมเขยนดานหลง

93

สวนบรเวณผนงดานหนาโบสถจงเปนพนทสาธารณะ ซงถอวาเปนพนทส าคญททกคนสามารถขนมา

ชมได ชางไดเลอกน าเสนอพทธประวตตอนเสดจออกผนวช มารผจญและตรสร โดยพนทบรเวณชนบนสดของ

จวเปนภาพพระธาตจฬามณเจดย อนเปนสถานทบรรจพระเกศาพระพทธเจา ปรากฏพระมาลยและเหลาทวย

เทพ ถอดอกบวพนมมอบชาพระธาตจฬามณ สวนกลางของผนงดานหนาเขยนภาพพระพทธองค นางธรณบบ

มวยผม และกองทพพญามาร ซงจตรกรสรางตวละครทเปนสมนพญามารสารพดรปแบบ [4933] บางกถอ

ปนแกปอสาน หกกงไมจะไปฟาดพระพทธองค อนเปนทวงทาการท ารายแบบคนทองถนอสาน

ดานซายของผนงโบสถดานหนา เปนภาพนรกภม และสอดแทรกวถชวต เขยนผสานกนไวโดยไมได

แยกขอบเขตภาพ จนแทบจะกลนเขาดวยกน ซงถาคนดไมรเรองราวมากอน กจะดไมรเรอง อยางไรกตาม

เพอปองการการสอสารทผดพลาด ชางเขยนจงไดบรรยายภาพไวดวยอกษรไทนอยก ากบไวในบางสวน

การจดภาพบนพนทผนงดานหนา ชางเขยนไมคอยจะค านงถงความเหมาะสมในระดบชนตวละครใน

การจดวางมากนก เชน การจดวางใหนางธรณก าลงบบมวยผม เพอสงสายธาราออกมาท าลายหมมาร ถกจด

วางอยเหนอเจาพระเศยรชายสทธตถะขณะก าลงปลงพระเกศาของตน เปนการน าภาพสตรมาวางอยเหนอพระ

เศยรของเจาชายสทธตถะ นอกจากน ยงมการเลอกตวละครทแตกตางมาวางไวในเรองเดยวกน อยางไมได

ค านงถกผดมากนก เชน เขยนภาพยกษมารวมไวกบกลมพญายมบาล [4921] ลกษณาการดงกลาวไดสะทอน

ความคดเชงอสระในการท างานของชางแตละวดทไมไดขนตอกน

นรกภม : ลกษณะเดนของจตรกรรมฝาผนงดานนอก

ความส าคญของนรกภม ในทศนะของชมชนทองถนบานหนองหมนถาน ซงในทน หมายถงผมอ านาจ

ในการก าหนดพนทเขยนภาพ มเจตจ านงทใหความส าคญกบเรองราวนรกภมจงจดใหภาพนรกอยผนงนอก

ดานหนา โดยเขยนไวผนงนอกดานทศใต ประการส าคญ นรกยงไดถกจตรกรตความหลกการเรองนรกภมตาม

หลกศาสนา โดยยอยและปรบแตงหลกการใหสอดรบกบปรากฏการณทางสงคมวฒนธรรมทองถน ใหเปน

จตรกรรมทพรอมใชอยางตรง กบเปาหมายคอ คนในชมชน

ความนาสนใจ ในการท าความเขาใจอตลกษณสงคมวฒนธรรมทองถน ผานจตรกรรมฝาผนงนรกภม

วดจกรวาลภมพนจ คอเปนภาพสะทอนอดมการณหลก ๆ ทสงคมใหความส าคญ คอ ภาพการประพฤตผด

ทางเพศ ชางเขยนไดน าเสนอภาพผหญงถกทารณอยางสะใจ โดยวาดภาพแรงก าลงจกและทงอวยวะเพศอยาง

เตมท ภาพการลงโทษสตวนรกทเคยลกขโมยตดตนไมในพนทของคนอน ถกลงทณฑดวยการใชเลอยหางมอ

เลอยหวคนทความผด และภาพน าเสนอหมอนรก มสตวนรกบาปหนานอนอยดานลาง

94

เปนจตรกรรมอสานประเพณ สมยรตนโกสนทรตอนตน เนอหาจตรกรรมทเดนของวดคอ ภาพพทธ

ประวตตอนมารผจญ ภาพขมนรก และภาพพระพทธองค ขณะปลงพระเกศา มพระอนทรเขามารบน าไป

ประดษฐานทจฬามณเจดย

ดานใน

โดยปกต ดานในโบสถเปนพนทเฉพาะของหมสงฆท าสงฆกรรม จงมกจะถกวาดภาพเขยนเกยวกบ

พทธประวต หรอพทธชาตชาดก แตส าหรบผนงดานในโบสถวดจกรวาลภมพนจ เปนพนทรองรบภาพเขยน

วรรณกรรมพนถนเรองสนชย เชนกนกบโบสถวดพทธสมา บานฝงแดง นครพนม กบวดสนวนวารพฒนาราม

บานสาวตถ ขอนแกน สะทอนใหเหนถงวธคดตอการใหความหมายตอพนทโบสถของคนอสานมหลากหลาย

ไมไดมสญคตทเปนหนงเดยว

กรณวดจกรวาลภมพนจ เขยนไว 3 ดาน เรมตนเรอง ณ ผนงดานหลงพระประธาน เขยนกระจาย

เรอยมาบรเวณผนงดานทศใต สวนผนงดานทศเหนอเขยนเพยงบางสวน และปลอยพนทใหวางเปลา ทงน ชาง

ไดเลอกเขยนขยายใหเดนชดเฉพาะตอนทสนใจ โดยไมไดเขยนอกษรประกอบไวเชนกบดานนอก ภาพทเดน

อาท ตอนสนชยปราบงซวง เขยนดวยสสนคอนขางสดใส ประกอบดวย สแดง น าเงน เหลอง เขยว ซงสภาพส

สวนรวมของผนงดานในยงคอนขางสดใส ทงน นาจะเปนผลมากจาก การทสไมไดถกกระท าจากแสงแดดและ

ความชนจากละอองฝนมากเทากบภาพทผนงนอกดานหนา

ตวละครในเรองน าเอาคนอสานเขาไปเปนผแสดง รวมทงภาพทหารขมาในฉากทเกยวกบการศก และ

ไมลมทจะหยบเอาตวละครทเปนคนทองถนและการละเลนมาประจไว เชน ดานหลงพระประธานขางพระหตถ

ซาย เปนภาพหมอแคนก าลงเปาแคนและบรรเลงวงมโหร และฟอนร าอยางสนกสนานเฉลมฉลองอะไร

บางอยาง แตเนองดวย ชางไมไดเขยนอกษรก ากบไว จงไมสามารถชชดไดวาเปนกจกรรมใด ดวยคอนขางจะ

เปนการวาดเสรมทอยนอกจากแนวของเรองสนชย เชนกนกบภาพ ภาพประชาชนวางตงเสาหลกบาน (ผนงทศ

เหนอ) ทผนงดานพระหตถซายพระประธาน ผอาวโสในทองถนอธบายวา เปนภาพตอนตงเสาหลกบานหนอง

หมนถาน ขณะทกลมทหารขมาทงหลายนน ไดอธบายวาเปน ชายชาญบานหนองหมนถาน ครงทไดมสวนรวม

ทางประวตศาสตร ครงเปนทหารอาสาไปรบปราบฮอนนเอง ซงเปนวธการในการใหความหมายตอจตรกรรมใน

อดต ของผคนในปจจบนอกแบบหนง

95

การตงเสาหลกเมอง ซงไมมในฉากใดของเรองสนชย ภาพดงกลาวถงถกคนทองถนอธบายวา เปนภาพ

การตงเสาหลกบานหนองหมนถานนนเอง

รปแบบและกลวธจตรกรรม

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดจกรวาลภมพนจ มลกษณะเปนจตรกรรมพนบาน โดยชางในชมชนทองถน ท

ขาดทกษะเชงชาง ทงในดานการจดภาพและการใชส เชนเดยวกนจตรกรรมวดพทธสมา บานเปลอยใหญ และ

วดขอนแกนเหนอ รอยเอด ทแสดงออกอยางใสซอ แตสะทอนความกนใจ ในสวนทจตรกรตองการสะทอน

ออกมา โดยเฉพาะในสวนของภาพนรกภม

ชางเขยนออกแบบจดภาพโปรง ๆ โดยปลอยสผนงเปนสพน ตดเสนเพอเนนในสวนทเปนภาพบคคล

และภาพอาคารทตองการใหมรปรางชดเจน ขณะทบางสวนปลอยใหพนสเปนขอบเขตของภาพโดยไมตดเสน

และไมไดสรางมตของภาพดวยการไลน าหนกหรอคาของส

ขอสงเกตส าคญคอ ชางไดเขยนภาพทแตกตางเรองราว เชอมตดกนโดยไมมขอบเขตสนสดระหวาง

ภาพ ทเหนชดคอ ภาพผนงดานหนา ระหวางภาพนรกภมกบมารผจญ ซงเนอหาคนละสวน แตถกเขยนเชอม

ตดกน โดยไมมการสรางเขตแดน ไมวาจะเปนเสนแผนดน หรอ ทองฟา หรอสงกอสราง หรอเสนทขดแบง ซง

สะทอนถงลกษณะการเขยนภาพตามความเขาใจของชาง ทชางปองกนปญหาการท าความเขาใจผดพลาดของ

96

คนชมดวยการเขยนอกษรก ากบ แตกรณของภาพเขยนภาพในทไมมการเขยนอกษรก ากบ กนาจะสงผลตอ

การท าความเขาใจ โดยเฉพาะเรองทฉกออกมาจากเนอหาหลกอยางชดเจน

ดานกรรมวธการเขยน เขยนดวยสฝน ไมลงสรองพน ชางไดใชสขาวของผนงปนเปนสพน ใชสคราม

น าเงน น าตาล เปนสคลม และกลมสแดง เหลอง ทคอนขางเปนสสด ๆ หรอสดบ ๆ ทน าออกมาจากกระปอง

หรอหลอดส เชน สแดง เหลอง น าเงน ท าใหสสวนนกระโดด และใหความรสกเปนภาพทแปรแปรน

โดยเฉพาะภาพผนงดานใน ทสสวนใหญยงไมซดจาง สเหลอง แดง น าเงน แสดงออกไดเตมท อาท ตอนสน

ชยฟนคองซวง และกลมทหารขมา

อยางไรกตาม แมวาภาพเขยนบางสวนของภาพยงมความชดเจน บางสวนเลอนรางดวยกาลเวลา แต

บางสวนถกเคลอบปดดวยฝนดนแดงทเกาะตวกบผนงดวยละอองน า ซงควรจะตองไดรบการฟนฟสวนนเปน

อยางยง

97

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดสนวนวารพฒนาราม

บานหวหนอง ต าบลหวหนอง อ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน

สงเขปวดสนวนวารพฒนาราม และชมชนบานหวหนอง

วดสนวนวารพฒนาราม ตงอยบานหวหนอง ต าบลหวหนอง อ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน บรรพ

ชนชาวบานหวหนอง เปนกลมคนไทลาว ทแยกตวออกมาจากชมชนบานหวนาค า ต าบลหวนาค า อ าเภอ

ชนบท จงหวดขอนแกน เจาอาวาสวดสนวนวารพฒนาราม กลาววา เมอชมชนมความพรอมดานเศรษฐกจ

และสงคมในระดบทพอจะสรางวดเปนของตนเอง จงรวมกนสรางวดขนในป พ.ศ.2433 (สมยรชกาลท 5) เพอ

ความสะดวกในการท าบญและท าใหชมชนมความสมบรณขน คอ “มบานกตองมวด” และเรยกชอวดตามนาม

หมบาน ครนตอมาเมอมการบนทกนามของวด เขาไปอยในระบบของวดสยามประเทศ จงมการตงนามวดให

ไพเราะขน วา “วดสนวนวารพฒนาราม”

98

ผคนในชมชนบานหวหนองเปนพทธศาสนกชนทเอาใจใสดแลวดเปนอยางด และไดมการกอสราง

โบสถ โดยวาจางชางชาวเวยดนามเปนผกอสรางในป พ.ศ.2466 ไดรบพระราชทานวสงคามสมาใน พ.ศ.2469

และจางชางเขยนพนบานเขยนภาพบนผนงโบสถในป พ.ศ.2475 ดงปรากฏถงปจจบน (พระมหาสรเนตร

สมจตโต. 2559 : สมภาษณ)

โบสถวดสนวนวาร ในฐานะพนทจตรกรรมฝาผนงสนชย กบพระเวสสนดร

คนบานหวหนองเลาขานสบตอกนวาตดปากวา โบสถวดสนวนวาร กอสรางโดยชางชาวเวยดนาม

สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตก มบนไดขนลงเฉพาะทศตะวนออก 1 ดาน อาคารโบสถวดสนวนวาร

ในอดต สะทอนใหเหนการประสานกนระหวางรปแบบสถาปตยกรรมเวยดนาม กบเปาหมายและหนาทใน

ฐานะโบสถทมจตรกรรมฝาผนงแบบอสาน คอมหลงคาปกนกมงดายกระเบองดนขอสยายรายรอบทกดาน ตว

อาคารมผนง 4 ดาน ผนงดานหนามประตโคง 1 ชองไมมบานประต และมหนาตางทผนงดานขางทงสอง ดาน

ละ 2 ชอง ไมมบานหนาตางเชนกน สวนผนงดานขางชองทหนงแตละดานมหนาตางหลอก คอถกกออฐถอฉาบ

ปนเปนรปหนาหนา แตเปนผนงทบ

สวนหลงคาปกนก ในอดตมงดวยกระเบองดนขอ แผกวางและลดลงต า กนแดดฝนมใหกระทบผนงท

เตมไปดวยจตรกรรม พรอมกนนนกเปนรมเงาใหพทธศาสนกชน ขณะมาปฏบตศาสนกจทโบสถ โดยเฉพาะการ

เดนชมภาพเขยนไดอยางไมตองถกแดด และฝน แตระยะตอมาหลงคาดงกลาวผพง ชาวบานหวหนองจงได

99

รวมกนบรณะอกครงใน พ.ศ. 2515 โดยใชสงกะสเปนวสดมงหลงคาแทนกระเบองดนขอ ซงใหความรสกแปลก

ตางพอสมควร

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดสนวนวารพฒนาราม : จตรกรรมทมงเปาหมายดานการ

สอสารดานเนอหา

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดสนวนวารพฒนาราม ทปรากฏบนผนงทงดานนอกและดานในบงบอกถง

ความเปน ‘จตรกรรมพนบาน’ หรอพนถนสงคมวฒนธรรมอสาน ทถกผลกดนออกมาอยางเรยบงายตาม ‘แบบ

พนบาน’ ทไมมความสลบซบซอน ไมตองแสดงสญลกษณใหตองตความหมายใหสบสน นอกจากนน ยง

ปองกนความสบสนในการตดตามชม ชางเขยนยงเขยนค าบรรยายเนอเรองก ากบ ทงดวยอกษรไทยและอกษร

ธรรมอสาน

ทงน ลกษณะรปแบบจตรกรรมวดสนวนวารพฒนาราม จ าแนกวเคราะห ดงน

จตรกรพนบาน ไดมการจดวางเนอหาลงไปตามตามจงหวะโครงสรางตวอาคารของโบสถอสาน ท

ผสานองคประกอบภายในอาคาร หรอ ประต หนาตางโคง ลกษณะการใชเสาและหนาตางหลอก และการเปดชองแสงและลมใหผานตวอาคาร ซงเปนรปแบบอาณานคมฝรงเศส ทสงอทธพลตอชางและสงกอสรางในประเทศใตอาณานคมของตน ในลาว กมพชา และเวยดนาม ท าใหโบสถวดสนวนวารพฒนารามมลกษณะแตกตางจากโบสถวดอนในกลมพนทวฒนธรรมชดเดยวกน

100

นอกจากเรองสนชย และนรกภมแลว พนทผนงดานนอก ยงปรากฏเรองราวการละเลนในประเพณ

ของชาวอสาน อาท ภาพการละเลนหวลานชนกน แทรกอยบางประปราย

อนง หลงจากการน าเสนอสนชยแลว ภาพสนชยสนสดลงทผนงดานในดานหลงพระประธาน กยงม

พนทผนงดานขางเหลออกสวน ไดถกอทศใหกบทศชาตชาดก ททางวดและชมชน ‘เลอกเฉพาะ’ เรองพระ

เวสสนดร หรอ “ผะเหวด” ของคนอสานมาบรรจไว ซงเปนการสะทอนวธคดส าคญของคนอสานวา มการเลอก

เรองราวทเหนวามคณคาตอสงคมมาน าเสนอ มากกวาทน าเสนอทศชาตโดยภาพรวมอยางเทาเทยมกนทกเรอง

นอกจากน ภายในเรองพระเวสสนดรเอง กยงมการเลอกฉากน าเสนอตามทสนใจอกดวย กลาวคอ ชางหยวก

เรมเรองจากผนงดานซายพระหตถพระประธาน เขยนภาพกณฑทศพร น าเสนอภาพพระนางผสดก าลงนงรบ

พรสบประการจากพระอนทร กอนจะลงมาจตในโลกมนษย เปนพระมารดาของพระพทธเจา สงเกตไดวาชาง

จะใชสเขยวทเปนเอกลกษณขององคอมรนทรเทวาธราช ซงคนอสานรจกกนดวา พระอนทรมพระวรกายส

เขยว

ดวยพนทผนงทเหลอใหกบพระเวสสนดรทไมมากนก ชางหยวกจงเลอกจบเอาตอนทเหนวาส าคญ

หรอนาสนใจของคนทองถนในกณฑตาง ๆ มาเขยน ไลเรยงมาจนถงผนงดานหลงทกณฑชชก เวยนไปทาง

ผนงดานขวามอพระประธาน จนมาถงภาพพระเจากรงสญชยไถตวสองกมาร และพระราชทานอาหารอยาง

อดมสมบรณเปนรางวลแกชชก ท าใหชชกกนอยางตะกละจนทองแตกตาย

101

นอกจากนน ยงมพนทผนงบางสวนทเปนบรเวณวาง ชางหยวกไดเขยนภาพราหอมจนทร พญานาค

ครฑ สงห มาใชแกปญหาบรเวณวาง ตามจดตาง ๆ ของผนง รวมทง การเขยนภาพทหารในเครองแบบ ถอปน

ท าหนาททวารบาลประจ าประตทางเขาอกดวย

รปแบบและกลวธจตรกรรม : เรยบและงายทงรปแบบและกลวธจตรกรรม

ดงทไดวเคราะหไววา จตรกรรมฝาผนงโบสถวดสนวนวารพฒนาราม มงเปาหมายหลกสการรบร และ

เขาใจเนอหาเปนประการแรก ดงนน รปแบบทปรากฏจงเรยบงาย เพยงใหทราบวาเปนคน เทวดา ยกษ สตว

ซงเนนน าเสนอในลกษณะใบหนาและทาทางของคนดานขาง มากกวาแสดงดานหนา สดสวนใหญบางเลกบาง

ไมคงท และเลอกน าเอาเอกลกษณของแตละอยางมาใสเพอใหความเขาใจชดขน อาท สเขยวระบายเปนส

วรกายพระอนทร ในกณฑทศพร น าเสนอภาพตอนพระนางผสดขอพรจากพระอนทร กอนเสดจลงมาจตยงโลก

มนษย ซงชางหยวกระบายภาพพระอนทรดวยสเขยวชดเจน รวมทงการสรางเอกลกษณ เกยวกบตวละครสน

ชย สโห และหอยสงข จนถกน าไปเปนตนแบบในการสรางอตลกษณใหกบนครขอนแกนในปจจบน

นอกจากนนชางหยวกกจะระบายสผวเนอทสะทอนความตางของชน หรอ Class ของคน กลาวคอ

ภาพบคคลชนสงแทนสผวดวยสขาว ตดเสนรอบนอกดวยสน าเงนเขม หรอสด า เครองแตงกายระบายดวยส

คราม สเหลอง สเขยวและบางกมสน าตาล สวนคนระดบชนกษตรยทงตวพระและตวนาง ใชสเหลองระบาย

แทนสทอง ซงในสวนน แสดงใหเหนวา ชางหยวก ไดผาน ‘การเหน’ จตรกรรมไทยประเพณ ทตวพระตวนาง

ส าคญ จะถกท าใหโดดเดนดวยการตดทองหรอระบายดวยสทอง

102

สวนการวาดฉาก ชางไดเชอมเอาภาพในสงคมวฒนธรรมของตนมาใช โดยเฉพาะอาคารและ

สงกอสรางในเรองสนชย และพระเวสสนดร ชางไดน าเอารปแบบสถาปตยกรรมในวดมาใช ดวยการตดทอนให

เหลอเพยงโครงสรางสถาปตยกรรมในวด อาท โบสถ หอระฆง และธรรมาสน โดยเฉพาะลกษณะของหลงคาท

ปรากฏใหเหนเดนชด อาท ทประทบพระอนทร พระเวสสนดร และพระยากศราชในเรองสนชย รวมทงบาน

ของชชก ตางกใชโครงสรางหลงคาของศาสนาคารในวดมาเปนแนวทางการเขยน โดยตดทอนใหเหลอเฉพาะ

โครงสราง ซงทงหมดถกน าเสนอเปนชด ๆ หรอเปนฉาก ๆ โดยภาพแตละสวนถกเขยนใหเกดการมองแบบ

สายตาคน โดยน าเอาประเดนหลกไวสวนกลาง และสวนประกอบถกเขยนไวรายรอบ ทงสวนบน ลางและ

ดานขาง จงเกดการมองเหนไดทงหมด ซงเปนการเขยนแบบผสม ทงแบบมองแบบตานก และตาคน เหนไดชด

ในฉากเมองนรกภม และตอนสนชยสรบกบฝงยกษ ในฉากตอนจบของเรองสนชย สะทอนถงการเขาถงและอม

เอมกบฉากนของจตรกรเปนอยางด ซงถอเปนฉากโดดเดนทสดในจตรกรรมฝาผนงของโบสถหลงน

ฉากตอสระหวางสนชย สโห และหอยสงข เพอเอาชนะฝงยกษถงขนตะลมบอน ชางเขยนไดอยางออก

อรรถรส เปนการวางผงการเขยนผสมทงมองแบบตาคน คอมองเหนเหมอนอยในระนาบพน และตานก คอการ

จดวางใหเหนภาพทงหมดไปพรอมกน ทงน โดยชางท าใหเกดการมองเหนเชงภาพรวม ดวยการแยกความ

แตกตางของระดบ โดยมการสรบถงขนประชด ตวพนตของสนชยเปนศนยกลาง และภาพอน ๆ เปนบรวาร

ดานการใชส ชางหยวกใชโครงสรางสน าเงนคลมภาพรวมของจตรกรรม โดยมสเหลอง สเทา สเขยว

และสน าตาลระบายประกอบ ภาพเขยนจงมสไมมากจนฉดฉาดตา วธการระบายเปนแบบบาง ๆ แลวตดเสน

103

รอบนอกดวยสเขม จากการพเคราะหเนอสทผนง กอปรกบชวงเวลาทชางหยวกเขยนภาพ คอ พ.ศ. 2475 ม

หลกฐานแสดงวา อ าเภอบานไผเปนเมองซอขายสนคาผานรถไฟทวงมาจากกรงเทพฯ ซงสเคม

โดยเฉพาะสยอมผาเปนสนคาส าคญ สการผลตผาทอของชมชนอสาน ดงนน สชนดอนรวมทงสฝนส าหรบเขยน

ภาพ ทถกน าเขามาจากจนและตางประเทศ กยอมเปนสงทชางเขยนสามารถหาได ซงเนอสทสม าเสมอ ผเขยน

จงเชอวา ชางหยวกใชสเคม สงทนาสนใจคอ เนอสในงานจตรกรรมทน คอนขางทจะจบแนน ไมพบรองรอย

ของการกะเทาะ ของสนอกจากจะลบเลอนไปบางเทานน เนองจากการระบายสบาง ทงน เปนผลมาจากผนง

ของโบสถไมมความอบชนเชนกบโบสถอกหลายวด เพราะเปนผนงทมชองระบายอากาศ พรอมกบรบแสงจาก

ภายนอก กระจายอยรอบผนงทกดาน ยกเวนเฉพาะดานหลงพระประธานเทานน

104

จตรกรรมฝาผนงวดมชฌมาวทยาราม

บานลาน ต าบลบานลาน อ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน

สงเขปวดมชฌมาวทยาราม และชมชนบานลาน

วดมชฌมาวทยาราม มกจะถกเรยก หรอรบรกนในนาม “วดบานลาน” ดวยเปนวดประจชมชนบาน

ลาน ต าบลบานลาน อ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน

ชมชนบานลานเปนชมชนของกลมไทลาวกลมหนง ทไดอยอาศยในพนทแหงนกวา 200 ป และเมอพจารณาต าแหนงของชมชนทมจตรกรรมฝาผนงในอดต จะมระยะทางทมความสมพนธกบชมชนบานวงคน ซงเปนทตงของวดสระบวแกว บานหวหนอง อ าเภอบานไผ ซงเปนทตงของวดสนวนวาร และชมชนทมจตรกรรมฝาผนงอน ๆ ซงเปนทตงของวดบรมคงคา วดเหลานมลกษณะรวมทางจตรกรรมดานรแบบจตรกรรม และตวอาคารโบสถของวดบานลานกบวดบานหวหนอง หรอวดสนวนวาร กมการใชประตโคง อนเปนอทธพลของสถาปตยกรรมฝรงเศส ทสงผานมากบชางเวยดนามในภาคอสาน ในระยะดงกลาวเชนกน

105

พระครโชตธรรมสาร เจาอาวาสและเจาคณะต าบลบานลาน อธบายทมาของชมชนวา เปนชมชนทเรมปรากฏมาประมาณสองรอยปเศษ ทงน เนองจากพนทกายภาพบรเวณทตงต าบลบานลานมความอดมสมบรณดวยปาไม สตวปานานาชนด จงมกลมไทลาวจากชมชนในละแวกนน อพยพเขามาท านา ท าสวน และกลายเปนหมบาน ซงศนยรวมกจกรรมของชมชน คอบรเวณเนนทใชเปนลานเกบผลผลตในฤดเกบเกยว ทงน เมอถงฤดเกบเกยว ชาวบานจะมาท าลานนวดขาวรวมกนเปนกลมใหญ เพอความปลอดภยของตนเองและสตวเลยง เนองจากบรเวณนมเสอลายพาดกลอนมาจบสตวเลยงและผคนไปกนอยเสมอ เมอตงชมชน จงตงชอหมบานวา “บานโนนลาน”

ครนระยะตอมา ผคนกไดทยอยมารวมอยอาศย มากขนเรอย ๆ จนกลายเปนชมชนทเขมแขงแหงหนงในพนทภาคอสานตอนกลาง ชาวบานลานไดรวมกนสรางวดประจ าหมบานในชวงปลายสมยรชกาลท 4 รวมทงการเปลยนชอชมชน จากบานโนนลานเปน “บานลาน” กระทงปจจบน

ปายจตรกรรมฝาผนงวดบานลาน เปนสงชทศทางและต าแหนงใหกบผมาเยอนชมชนวดบานลาน โดย

มเปาหมายส าคญคอ “จตรกรรมฝาผนง” วดมชฌมาวทยาราม

106

โบสถวดมชฌมาวทยารามในฐานะพนทของพระเวสสนดรของคนอสาน

วโรฒ ศรสโร (2536) กลาวถงโบสถวดมชฌมาวทยารามในหนงสอ “สมอสาน” วาสรางขนเมอป พ.ศ.

2407 และไดถกอางองตอกนมา แตไมมหลกฐานบงชวาสรางในป พ.ศ.เทาใดแนชด แตผศกษาเหนวา นาจะ

สรางระยะรวมสมยกนกบโบสถวดสนวนวารพฒนาราม ดวยมลกษณะรปแบบความโคงหรอ Arch ของกรอบ

หนาตางทเปดโลงเชนเดยวกน

ประการส าคญ ความนาสนใจของโบสถวดมชฌมาวทยาราม คอ เปนโบสถดงเดม ทถกปรบแตง

องคประกอบใหรองรบศาสนกจของชมชน และความเกยวเนองกบบทบาทของโบราณสถานของชาตไทยได

อยางไมขาดแยกจากกน ทงน ทางวดและประชาชนชาวบานลาน ไดรวมมอกน ปรบปรงหลงคาปกนกตด

กระเบอง และฝาเพดานกนความรอน จดท าทนงรอบอาคารโบสถ พรอมกบตดกระเบองเซรามกสสมยใหม ท า

ใหบรรยากาศภายใตชายคาปกนกของโบสถหลงเดมนานงท ากจกรรมตาง ๆ ซงในความเปนจรง ชายคา และท

นงขางตนไดถกใชสอยจากทางวดและประชาชน รวมแมกระทง อาคนตกะผมาเยอนวด จะถกรมเงาและความ

สะอาด สบายภายใตชายคาปกนก ทครอบคลมอาคารโบสถ และจตรกรรมฝาผนง ดงดดใหเขาไปนงพกผอน

แนนอนวา พรอมกนนน กจะไดสมผสจตรกรรมฝาผนงไปพรอมกน ซงสอดคลองกบเปาหมายของพระครโชต

ธรรมสาร เจาอาวาสผน าในการปรบปรงหลงคา และพนทใตชายคาใหนาพ านก

107

อาคารโบสถวดมชฌมาวทยาราม มลกษณะหนาตางโคง และเปดเปนชองลม คลายกบโบสถวนสนวน

วารพฒนาราม ผนงทงดานในและนอกของโบสถหลงน ถกอทศใหกบเรองพระเวสสนดรชาดก และถกน าเสนอ

ในลกษณะรปแบบอสาน

ทงน ในปจจบน ไดถกใชเปนพนทหลกของพทธศาสนกชน ในวาระการบวช การประกอบพธกรรมใน

วนส าคญทางศาสนา การเปนพนทอบรมสงสอนเยาวชน

ชางเขยน : กลมชางทผานการบวชเรยนและด ารงตนในเพศบรรพชตมากอน

ภาพจตรกรรมฝาผนงวดมชฌมาวทยาราม เปนฝมอของกลมชางเขยนจากชมชนบานปาคา ต าบล

ขอนแกน จงหวดรอยเอด หวหนาชางชอจารยสวรรณ บวสารและผชวยอก 3 คน คอ เซยงมม บวสาร กบ

นายส แสนทว ภาพดงกลาวไดถกวาดขนในปะ พ.ศ.2470 ซงอยในระยะเดยวกนกบจตรกรรมฝาผนงวดสนวน

วารพฒนาราม ซงชมชนบานปาคา กบบานลานถอเปนชมชนทอยในชดสงคมวฒนธรรมอสานตอนกลาง

เชนเดยวกน มระยะทางหางกนเพยงประมาณ 80 กโลเมตรเศษ นอกจากน ชางชดดงกลาว ถอวาเปนคนท

ผานการบวชเรยนมานาน ในระดบทถกรดสรงจากประชาชนใหเปน ‘จารย’ ถง 2 คน

ดงนน ชางกลมน จงเปนผทรอบรทงทางคดโลก คดธรรม รเรองราวของพระเวสสนดรชาดก จากการ

ผลตซ าและถายทอดของคนอสานในระดบด ตามลกษณะของผเปนจารย ซงปฏบตการของชวตตองผาน

กจกรรมเกยวกบบญผะเหวด หรออาจรวมทงการเคยผานการเทศนผะเหวดมาแลว จงสามารถเขยนเรองราว

พระเวสสนดรชาดก ลงบนผนงโบสถวดมชฌมาวทยารามไดอยางไมเคอะเขน

108

ภาพแสดงใหเหนทางวดและประชาชน ยงคงใชพนทใตชายคาปกนกของโบสถประกอบกจกรรมตาง ๆ

อยางตอเนองตราบจนปจจบน สะทอนใหเหนการจดการใหโบสถทมจตรกรรมฝาผนงแบบดงเดม สมพนธกบ

ชมชน และสงคมอยางไมขาดตอน หรอ ท าใหโบสถดงเดม มความหมายตอทางวดและผคนในปจจบนอยางม

คณคา

พนทผนงโบสถ และการจดวางต าแหนงเนอหาพระเวสสนดร

ผนงโบสถวดมชฌมาวทยารามเปนโบสถขนาดเลก ตงตามแกนทศตะวนออก-ตะวนตก แบงเปน 9

หองภาพ คอ ผนงดานหนา 2 หอง (แบงครงระหวางประต 2 ดาน และแตละดานมหนาตางเปนวงโคง)

ดานหลง 1 หองใหญ ถอเปนพนทหลกของโบสถ และผนงดานขางดานละ 3 ชอง ทงน ใน 2 ชองแรกตดดาน

ประต ม 2 ชองแสงและลมภายใตโครงสรางรปวงโคง สวนชวงเสาชวงสดทายทศตะวนตกหรอดานพระ

ประธานกอผนงทบ รวมทงดานหลกกเปนผนงทบกวาง

109

ลกษณะการท าหนาตางโคงและเปดชองลมและแสง เปนวธคดอกรปแบบหนงของโบสถดงเดมในภาค

อสาน ทนาจะไดรบอทธพลทางรปแบบและกลวธทางการชางจากชางตางวฒนธรรม และชางเขยนกไดจดวาง

โครงสรางของภาพและการตกแตงอยางสอดผสานกบลกษณะของผนงและลกษณะของกรอบบานประต-

หนาตาง

ชางจารยสมบรณ และคณะ ซงในทน นาจะเปนความเหนชอบรวมกนกบเจาอาวาส และชาวบานลาน

ผมสวนเกยวของกบทางวด เปนผรวมในการก าหนดพนทและการจดวางภาพ โดยไดแบงแยกพนทชดเจน

ระหวาง ผนงดานในกบดานนอก

ผนงดานในถกจดไวเปนภาพพระพทธรป 2 องค มลกษณะเปนภาพประดบ ทถกออกแบบจดวางให

รองรบ หรอเปนฉากหลงของพระประธาน ในระยะหลงถกชางรนใหมวาดภาพรมโพธแผกงกานและใบเขยวขจ

ครอบเปนรมเงาใหกบพระพทธรป สวนผนงดานนอกทงหมด อทศใหกบการเขยนภาพเรองพระเวสสนดร

ชาดก โดยไมมเรองราวอน ๆ มาเจอปน จงกลาวไดวา ผนงโบสถวดมชฌมาวทยาราม คอ พนทของพระ

110

เวสสนดรชาดกแหงอสาน ปรากฏการณดงกลาวสะทอนอตลกษณวฒนธรรมวถชวตของผคน กไดถกน าไป

ผนวกไวในแงมมตาง ๆ รวมแมแตภาพเชงสงวาส

ภาพเชงสงวาสปรากฏในจตรกรรมฝานผง ซงตอมาถกคนบานลานผไมเขาใจคณคาของจตรกรรม ไดพยายาม

ลบท าลายดวยการขดออก

ถงการใหความส าคญกบอดมการณพระเวสสนดร คอ การใหทาน ซงตองการใหผคนในชมชนสามารถ

เขาถง รบอรรถรสของจตรกรรมฝาผนงเรองพระเวสสนดร ทงเนอหาและรปแบบไดอยางใกลชด กอปรกบ

111

ลกษณะของโบสถทเปนอาคารขนาดเลก จงจดวางไวผนงดานนอก สวนพนทดานใน คอพนทสกการะ เปน

พนทสงฆกรรมของคณะสงฆ จงเขยนภาพประดบเปนฉากใหกบพระพทธประธาน

การเขยนภาพของชาง ไดวาดภาพเตมพนทผนงเหนอเอวขนของโบสถ โดยจดวางภาพตามล าดบ

กณฑในเรองพระเวสสนดร เสมอนกบล าดบของผาผะเหวดพนรอบโบสถ ตางเพยงเปนภาพทมขนาดใหญกวา

ผาผะเหวด

กลมชาง ภายใตการน าของนายชาง ทผานการบวชเรยน และด ารงตนอยในสมณเพศมาระยะหนง

จนไดรบการยอมรบจากชมชนในระดบ “จารย” เรมตนเรองทผนงดานหนาประตเขา ดานตะวนออก เขยน

ภาพพระเวสสนดรชาดก ตอนกณฑทศพร เวยนไปผนงขางดานทศเหนอ กณฑหมพานต กณฑทานกณฑ กณฑ

วนประเวศน

ผนงดานทศตะวนตก หรอดานหลงเปนพนทหลก คอมพนทระนาบขนาดใหญกวาทกดาน และการ

เขยนภาพไมตองสะดดหรอแกปญหากบตนเสา หรอ บานประต หนาตาง ผนงดานหลงจะมกจะเปนพนท

ส าแดงศกยภาพเชงชางอยางเตมท กณฑทเขยน ณ พนทผนงดานหลง คอ กณฑชชก กณฑจลพน กณฑ

มหาพน กณฑมหาราช กอนทจะเวยนไปดานทศใต กณฑสกกบรรพ กณฑฉกษตรย กระทงถงกณฑนครกณฑ

112

ทงน แตละตอนถกเขยนอกษรไทยและไทนอยก ากบชอกณฑ และบรรยายภาพบางสวน สะทอนชดวา ชาง

เขยน รวมทงผคนอสาน หรอสงคมวฒนธรรมอสานในชวงระยะดงกลาวเปนชวงของการคาบเกยว หรอ

ผสานอตลกษณระหวางความเปนคนทองถนกบการเปน ‘คนไทย’ ไปพรอมกน

ผนงดานหลงทศใตหองแรกขบวนแหพระเวสสนดรเขาเมอง มขบวนมา นางฟอน นางร า และขบวนท

เสมอนกบอยในขบวนแหจรงของชมชนเมอมงานบญผะเหวด ฉากน ถอวาเปนฉากส าคญ ทแสดงใหเหน

ความสข ความเบกบาน รนเรงของผคน ผคนทแตกายหมดจดงดงาม มกลมคนตาง ๆ เขามาเกยวของ ทงกลม

ของพระเวสสนดร มเหสและกณหา ชาล

113

นครกณฑ หรอเปนฉากของการแหผะเหวดเขาเมอง ซงเปนฉากททบซอนกบฉากส าคญในประเพณบญผะเหวด

ของชมชนบานลาน ในภาพผนงทศใตหองแรก หรอ เปนชองทายสดของการเขยนภาพ ชางไดแสดงฝมอ และ

การสงเคราะหปฏบตการแหผะเหวดของชมชน เขามาไวในฉากขบวนแหพระเวสสนดรเขาเมอง ท

ประกอบดวยขบวนมา ผคนแตงกายอยางสวยงาม ซงเปนวถการแตงกายของชมชนสาน ทจะเลอกชดทดสวม

ใส จนมค าเรยกชดแตงกายพเศษของแตละคนวา “ชดเอาบญ”

114

รปแบบและเทคนคจตรกรรม

ภาพเขยนฝมอชางจารยสวรรณและลกมอชดนใชวสดสฝน ความโดดเดนเมอสมผสคอภาพรวมของส

ทปรากฏในลกษณะถกครอบคลมหรอ “Set Tone” ไวดวยสครามออน และมสวนทเนนความเขมดวยสน าเงน

สน าเงนผสมด า สน า และสน าตาลหมน และลดคาน าหนกดวยการผสมสขาว จนถงสขาวในบางสวน

สครามยงเหนสหลกในการระบายภาพสถาปตยกรรม พนดน ผนน า รวมทงตนไม เพยงแตในสวนโขด

หนจะถกเนนขนดวยสทถกผสมสด า รวมทงสด า ขณะทสผวเนอของคนสามญยงเปนสครามจาง ๆ ระเรอทถก

เจอแตงดวยสเหลองบาง ๆ และไดจ าแนกกลมตวพระ ตวนาง โดยเฉพาะภาพพระเวสสนดร พระนางมทร

ดวยการประกอบเรอนกายดวยชฎา และเครองทรงกษตรย โดยใชสเหลองระบายอยางเจตนา เสมอนหนงวา

เปนการแทนคาสทอง

115

จตรกรรมฝาผนงวดไชยศร

บานสาวะถ ต าบลสาวะถ จงหวดขอนแกน

สงเขปวดไชยศรและชมชนบานสาวะถ

บานสาวะถเปนชมชนทตงของตวต าบลสาวะถ อยหางจากตวจงหวดขอนแกน 21 กโลเมตร เปน

ชมชนดงเดมขนาดใหญ ในปจจบนม 3 หมบาน บรเวณทตงชมชนเปนเนนดน ทแวดลอมดวยพนทราบลมท

เหมาะสมในการปลกขาวมาก วดชยศรถกตงขน พ.ศ. 2408 เดมชอวาวดใต เพราะตงอยดานทศใตของชมช

มน ตอมาไดถกตงชอเปนทางการวา “วดไชยศร”

วดชยศรเปนวดราษฎร สงกดคณะสงฆมหานกาย ไดรบพระราชทานวสงคามสมา เมอ พ.ศ.2460

เปนวดทเปนศนยรวมทางสงคมและจตใจของผชนในชมชน และยงคงยดถอวธปฏบตตออโบสถแบบอสาน

ดงเดม ทสบทอดมาจากบรรพชน โดยหามสตรเพศลวงธรณประตโบสถเขาสดานใน อนเนองจากคตทถอวา

โบสถเปนสถานทศกดสทธและสถานทสกการะ ดวยศนยกลางใตพนโบสถบรเวณพระสงฆท าสงฆกรรมนน คอ

ทบรรจไวซงสงศกดสทธและมคณคาของชมชน

116

โบสถวดไชยศรในฐานะพนทจตรกรรมฝาผนงสนชย กบพทธประวต

โบสถวดไชยศรหลงปจจบน เปนตวบทสถาปตยกรรมทผสานระหวางตวอาคารโบสถแบบดงเดม ทถก

สรางขนใน พ.ศ.2460 หลงคาแบบรตนโกสนทรทถกสรางใหมครอบทบใน พ.ศ.2525 และ หลงคาปกนก

รอบตวโบสถ ทกรมศลปากรไดสรางเพมเตมโดยมงหวงใหปกปองจตรกรรมฝาผนง กระนน นกวชาการและ

ประชาชนจ านวนมาก กยงเปนหวงวา ผนงโบสถหลงเดม ซงไมมโครงสรางคอนกรตเสรมเหลกจะแบกรบ

น าหนกหลงคาสมยใหมมากเกนศกยภาพของอาคารดงเดม ซงหลงคาแบบรตนโกสนทรทมน าหนกมากกวาจะ

เปนตวท าลายผนงอาคารใหพงทลายเรวกวาก าหนด ซงหมายความวา หากผนงโบสถถกท าลายหรอทลายลง

จตรกรรมฝาผนงวดชยศรกจะตองถงกาลอวสานไปพรอมกน

วดไชยศรไดน าเสนอเรองราวเกยวกบโบสถและจตรกรรมฝาผนง ดวยการตดปายทหนาโบสถขนหว

เรองวา “วดไชยศรและภาพจตรกรรมฝาผนง (สม)” ไดเลอกน าเสนอตนเองดงน

“ตงอยหม 8 บานสาวะถ ต.สาวะถ อ.เมอง จ.ขอนแกน สงกดคณะสงฆมหานกาย ตงวดใน พ.ศ.

2408 ไดรบพระราชทานวสงคามสมาเมอ พ.ศ.2460…ประกาศขนทะเบยนและก าหนดเขตโบราณสถาน 20

ส.ค.2544 เขต 3 งาน 29.7 ตรว. ลกษณะจตรกรรมฝาผนง ชางเขยนพนบาน ชอ นายทอง ทพยชา มหลวงป

ออนสาก าหนดเรอง ผสมผสานหลกค าสอนทางพทธศาสนาและวรรณกรรมพนบาน ความส าคญ เปนหลกฐาน

ทางประวตศาสตร สภาพแวดลอม ทางสงคม การบรณะ พ.ศ.2525 โดยชาวบานและทางวดซอมและเปลยน

ทรงหลงคา พ.ศ.2536 กรมศลปากรตอปกหลงคา ยกพนสงเพอปองกนแดดและฝน การอนรกษ เปนผม

ผลงานดเดนดานการอนรกษโบราณสถาน จ.ขอนแกน พ.ศ.2544”

117

โบสถวดไชยศร ซงเปนพนทรองรบภาพจตรกรรมฝาผนง สรางใน พ.ศ.2460 ตรงกบสมยรชกาลท 6

มแผนผงกวาง 15.50 เมตร ยาว 21.70 เมตร สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตก บนไดขนลง 1 ดาน

เฉพาะดานทศตะวนออก แรกทเดยวเปนโบสถพนบาน สรางดวยอฐถอปน สวนหลงคาเดมทรงจว เครอง

ล ายองเปนไมแกะสลก มเสารบหลงคาปกนก (วโรฒ ศรสโร. 2536 : 27)

หลงคาปกนกขางตน เปนภมปญญาการออกแบบโบสถและสรางโบสถ เพอปองกนแดดฝนใหกบการ

ใชสอยพนทรอบโบสถ และภาพจตรกรรมฝาผนง อก 6 ปถดมา คอ พ.ศ. 2466 พระอธการออนสา เจา

อาวาสวดไชยศร กบชาวบานสาวะถ ไดวาจาง นายทอง ทพยชา ชางเขยนพนบาน ชาว อ าเภอบรบอ จงหวด

มหาสารคาม มาท าการเขยนภาพลงบนฝาผนงโบสถดงกลาว เสนห ศรรกษา (2554 : สมภาษณ) ผอ านวยการ

กองการศกษาและวฒนธรรม เทศบาลต าบลไชยศรกลาววา พระอธการออนสา ซงเปนเจาอาวาสขณะนน เปน

ผก าหนดการเขยนเรองราวทงหมด วาพนทผนงสวนไหนของผนงโบสถ จะเขยนภาพสนชย พทธประวต และ

นรกภม และในแตละเรองจะเลอกตอนใด ฉากใดมาน าเสนอดวย

จตรกรรมฝาผนงวดไชยศร : ลกษณะรปแบบทถกก าหนดดวยกรอบกรงของรปทรง รปราง และสดสวน

พนทวางผนงโบสถ

ลกษณะเดน หรอความแตกตางจากจตรกรรมวดอน ของจตรกรรมฝาผนงโบสถวดไชยศร คอ การ

เขยนภาพทอดเตมพนทผนงทงดานนอกและดานในโบสถ

ทงน ผนงโบสถวดไชยศร 4 ดาน ซงแบงเปนชองผนงได 10 ชอง คอ ผนง ดานละ 3 ชอง กบผนงดานหนา

กบดานหลง ดานละ 2 ชอง ผนงทงหมด ไมเวนแมแตเหลยมมมของเสา หรอซอกหลบทไมนาจะเขยนเปน

เรองราวใด ๆ ได รวมแมแตแนวปนทเปนชองลม กถกเขยนภาพทงหมด

โดยในสวนของผนงผนใหญจะเปนพนทของการเขยนเปนฉากตาง ๆ ของเรองสนไชย พทธประวต กบ

นรกภม ขณะทพนทสวนยอย เชน แนวเสา หรอพนทเลก ๆ ระหวางชองระบายอากาศ กจะถกเขยนภาพท

สมพนธกบแบบของพนทวาง เชน ถาเปนแนวตงและเปนแถวตอเนองกน กจะเขยนภาพแสดงดานขางทหารถอ

ปนเปนทาแบกอาวธเดนแถวตอนเรยงหนง เปนตน

118

แนวชองลมใตหนาตางถกออกแบบจดวางทหารของรฐไทยในเครองแบบแบกอาวธเดนแถวหนา

กระดานเรยงหนง

นอกจากน ขนาดและรปรางของพนทวางตามสวนตาง ๆ ของโบสถ มกมสวนตอการก าหนดสดสวน

ขนาด และรปรางของตวละคร หรอเนอหาทถกเขยนลงไป ดงนน ภาพบคคล ไมวาตวพระ ตวนาง ภาพยกษ

จะมขนาด และสดสวนไมถกตอง เชน ใบหนาใหญ ล าตวสน และสวนสวนของตวละครไมคงทสม าเสมอ

ยกเวน พนทใหญระหวางบานหนาตาง

ดงนน ฐานคดในการจดวางและออกแบบภาพเขยน จงมเงอนไขหลกจากขนาดและสดสวนผนงเปน

หลก มทงการเขยนเพอพรรณนาเนอหา และการเขยนเพอประดบตกแตง กระนนกตาม ชางทอง ทพยชา ก

ยงสามารถสรางสรรคความมชวตชวา รวมทงความโลดโผนโจนทะยานใหกบตวละครอยางมความสอดคลอง

กบเนอหาและฉากทน าเสนอ

119

ผนงและการจดวาง

เมอพจารณาในระดบโครงสรางใหญของโบสถกบการจดวางเนอหาจตรกรรม จะเหนไดวา พระอธการ

ออนสา ผก าหนดการเขยนเรองราวใหกบชางทอง ทพยชา ไดจ าแนกจกรวาลวทยาผานพนทผนงโบสถดาน

นอก กบดานในดงน

ผนงดานใน เนอทโดยรวมเปนพนทของพทธศาสนา คอ การเขยนภาพพทธประวต และทศชาตชาดก

ทเนนน าเสนอเฉพาะเรอง ‘พระเวสสนดร’ และภาพเทพ ทงน มภาพสนชยมาประกอบบางในบางสวน ทงน

สามารถกลาวไดวา ภาพรวมของผนงดานใน คอพนทของพระพทธเจา

ผนงดานนอก เปนพนทของสนชยโดยแท กลาวคอ เรองสนชยปรากฏกลาวคอ ผนงโบสถดานนอกทง

4 ดาน ปรากฏเรองของสนชย ทงทผนงดานหลงโบสถ ซงเปนพนทหลกส าคญของการเขยนภาพอยางเตมท

120

ของจตรกร นอกจากนน สนชยยงครอบครองพนทผนงโบสถดานขางฝงทศเหนอทงผนง รวมไปถงฝาผนง

ดานหนาโบสถ ฝงทางเขาประตโบสถ

สวนผนงดานนอกทศใต หรอดานขางทศใต ถกอทศใหกบนรกภม มการเลอกฉากพญายมราช

กระทะทองแดง 7 ใบ ซงชาวบานบางคนกอธบายวา เปนภาพ “นรกเจดขม” นอกจากน ยงน าเสนอภาพเปรต

ซงชางทองไดน าเสนอไวในกลมพนทใกลเคยงกน และไดเขยนลายลกษณอกษรไทยนอยประกอบภาพ

นอกจากนน ผนงดานนอกกมภาพพระเวสสนดรชาดกแทรกเปนสวนนอย และมภาพประดบ หรอ

แกปญหาบรเวณวางของพนทสวนตาง ๆ ทโดดเดนคอ ภาพทหารยนเฝาประต และการเขยนภาพลายเสนและ

ส เพอแบงภาพเปนสวน ๆ ดวย โดยไมใชเสนสนเทาเหมอนจตรกรรมไทยประเพณแตประการใด

ดงนน เมอพจารณาจากกฎระเบยบทเครงครด ในการเขาไปในโบสถ ทหามสตรเพศ และบรษเพศทไม

มความส ารวมเขาไปดานในโบสถได จงเหนชดวา จตรกรรมฝาผนงดานใน เปนศาสนาศลปทเปนชดความคดใน

การสรางเสรมพนทสกการะใหเปนพนทศกดสทธ ประกอบอารมณทางพทธศาสนาในการประกอบสงฆกรรม

ใหกบภกษสงฆ ขณะทพนทดานนอก คอ อดมการณของชมชนทถกยอยออกมาเปนวรรณกรรมสนชย และ

121

การน าเสนอขอหามของชมชน นนคอ การน าเสนอนรกภมและเปรตภมทนาสะพรงกลว เปนเครองเตอนสต

พทธศาสนกชนใหด าเนนชวตใน ท านองครองธรรม หรอ ‘ฮตคองประเพณ’ ของทองถน

รปแบบและเทคนคจตรกรรม : ภาพสะทอนลกษณะเฉพาะถนอสาน

จตรกรรมฝาผนงวดไชยศร ถกเขยนโดยใชสฝนเชนกนกบจตรกรรมฝาผนง พนทเขยนภาพรองพนดวย

สขาว กอนรางภาพดนสอด า ซงเมอพจารณาในระดบละเอยดของบางภาพแลว กจะเหนเสนดนสอด าปรากฏ

เมอพจารณารปแบบและสดสวนของภาพ กบโครงสรางผนงโบสถแลว สะทอนใหเหนวา ชางทอง

ทพยชาและชางลกทมจะรางภาพอยางค านงถงการสอดรบกบโครงสรางขององคประกอบผนงโบสถ มากกวา

สดสวนทถกตองของตวละคร ไมวาเปนคนหรอสตว ซงจะเหนฐานคดสวนนชดเจนในการวาดภาพคน ซงมทง

ขนาดใหญและขนาดเลก บางกมสดสวนเกนจรง อาท ศรษะใหญ ล าตวสน กระนนชางกสามารถผลกดน

เนอหา หรอแสดงเนอหาทตองการน าเสนอไดอยางมอรรถรส

ส าหรบสทปรากฏ จะถกคลมดวยกลมสครามน าเงน มสเหลอง สเขยว เหลองขาวเปนสวนผสม และ

สน าตาลกบสด าเปนสวนประกอบบาง โดยเฉพาะการเนนหรอตดเสนใหภาพเดนชด

122

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดบรมคงคา

บานแวง อ าเภอพทไธสง จงหวดบรรมย

สงเขปวดบรมคงคาและชมชนบานแวง

วดบรมคงคา ตงอยบานแวง ต าบลบานแวง อ าเภอพทไธสง จงหวดบรรมย วดตง พ.ศ. 2467 (ตอน

ปลายรชกาลท 6) เปนวดราษฎร สกดคณะสงฆมหานกาย เดมชอวดตะครอ ดวยในอดตมตนคอใหญตนหนง

ตระหงานอยในเขตวด อยางไรกตาม ปจจบนกยงเรยกสองนามควบคกนไป คอวดตะครอ กบวดบรมคงคา

พระครบวร ญาณสถต (2555 : สมภาษณ) เจาอาวาสวดบรมคงคา กลาววา วดตะครอเปนศนยรวมของ

ชาวบานชมชนบานแวงมาตงแตอดตตราบจนปจจบน ซงชมชนแหงน เปนชมชนไทลาวอสานกลมหนง ทม

ความสมพนธทางสงคมรวมกบชมชนไทลาวอน ๆ ในเขตอสานตอนกลาง โดยเฉพาะความใกลชดกบชมชน

หนองหวา (วดทาเรยบ) ซงพระสงฆและชาวบานทงสองไปมาหาสกนอยางตอเนองตราบปจจบน

สมพนธอนดระหวางชาวบานกบวด ท าใหรวมมอกนสรางโบสถผนงทบขนาดกลางโดยใชเทคนคแบบ

ดงเดมขนดวยตนเอง และไดรบอทธพลดานแบบอยางการเขยนภาพจตรกรรรมฝาผนงลงบนผนงโบสถ จากวด

ขางเคยง สงผลใหเจาอาวาสและมรรคทายกวดรายหนงในชวงเวลาดงกลาว ท าการเขยนภาพทผนงโบสถของ

123

ตน ซงมทงภาพประดบตกแตง และการเขยนภาพเนนน าเสนอฉากนรก โดยเชอมโยงฉาก และแนวประพฤต

ปฏบต ของคนในชมชนมาผกโยงเขากบระบบจรยธรรมทางศาสนา แปรคาเปนผลงานจตรกรรมน าเสนอเมอง

นรก ในแบบฉบบชมชนบานแวงโดยตรงอยางนาสนใจ

โบสถและจตรกรรมฝาผนง

ทบานประตทางเขาชองดานขวามอ มค าสลกและระบายสทบ ขอความอกษรไทย และสะกด

ภาษาไทยถกตองวา “สราง พ.ศ.๒๔๖๐ พ.ศ..[อกษรหลดหาย].. สรางส าเรจ พระเบาเจาอาวาสเปนผน า”

ดงนน การตความชวงเวลาการสรางโบสถหลงน จงมความชดเจน และยงไดทราบถงกระบวนการ

สรางโบสถวา เปนผลงานของพระสงฆ และชาวบานแวง

กรณโบสถวดบรมคงคา สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตก ลกษณะเปนโบสถกอผนงทบแบบ

พนบานสรางดวยอฐถอปนใชสครามจากตน สวนการท าปน เปนปนผสมแบบดงเดม ประกอบดวย หนงควาย

ยางบง ดนเหนยว ฯลฯ

โบสถหลงนมเสารบปกนกบนไดขนลงทางทศตะวนออก 2 ชอง ผนงโบสถ 4 ดาน ดานขางม

หนาตาง ดานละ 3 ชอง ดานหนามประต 2 ชอง สวนดานหลงผนงทบ ซงผนงโบสถไดถกเตรยมพนรองรบ

การเขยนภาพ ขณะทหลงคากแผชายคาคลมรอบโบสถ อยางทเรยกวา หลงคาปกนก ซงใหประโยชนทงการ

ท ากจกรรมทางศาสนา การชมภาพ และการปกปองภาพเขยนจากแดดและฝน

ไมทน ามาท าโครงสรางเสา ขอ แปในโบสถเปนไมจกและไมแดงทมความคงทน แรกทเดยวโบสถหลง

น มงดวยหญาคา ซงตองเปลยนหลงคาอยเรอย ๆ เพงมาเปลยนเปนหลงคากระเบองเมอประมาณ 20 ปทผาน

มา

โบสถวดบรมคงคา เปนทรจก ดวยเปนพนทรองรบจตรกรรมฝาผนง ทถกเจาอาวาสและผอาวโสใน

ชมชนเขยนขน โดยมจดมงหมายเพอใชประกอบการอบรมสงสอนผคนในชมชนโดยตรง โดยเฉพาะภาพวาด

เมองนรกและเปรตตนตาง ๆ ทผนงนอกดานหลงพระประธาน

ดานหนาโบสถเจาะชองประต 2 ชอง บานประตแตละชองสลกลวดลายและลงสอยางงาย สงให

ศลปกรรมทโบสถหลงนมความเปนศลปะทสะทอนอตลกษณพนบานของตนเองไดอยางใสซอ

124

พระครบวรญาณสถตกลาววา ภาพเขยนวดบรมคงคา ถกเขยนขนระยะไลเลยกนกบจตรกรรมฝาผนง

วดเรยบ บานหนองหวา ไดรบการยกตวอยางถงการเปนโบสถเกาทควรอนรกษรกษาจากพระเถรานเถระผมา

เยอน อาท เจาคณะจงหวด และกรมศลปากร กไดมาบอกใหทางวดอนรกษไวเปนการเบองตน แตยงไมได

จดสรรงบประมาณ หรอมาชวยเหลอทางวชาการใด ๆ อยางไรกตาม เจาอาวาสรปปจจบน มรรคทายกวด

และชาวบานแวงโดยทวไป ตางมความภาคภมใจในโบสถหลงน จงชวยกนดแลรกษา และพรอมกบการใชโบสถ

ในฐานะสถานทสงฆกรรมตราบปจจบน

โบสถวดบรมคงคา เปนทรจก ดวยเปนพนทรองรบจตรกรรมฝาผนง ทถกเจาอาวาสและผอาวโสใน

ชมชนเขยนขน โดยมจดมงหมายเพอใชประกอบการอบรมสงสอนผคนในชมชนโดยตรง โดยเฉพาะภาพวาด

เมองนรกและเปรตตนตาง ๆ ทผนงนอกดานหลงพระประธาน

ดานหนาโบสถเจาะชองประต 2 ชอง บานประตแตละชองสลกลวดลายและลงสอยางงาย สงให

ศลปกรรมทโบสถหลงนมความเปนศลปะทสะทอนอตลกษณพนบานของตนเองไดอยางใสซอ

พระครบวรญาณสถตกลาววา ภาพเขยนวดบรมคงคา ถกเขยนขนระยะไลเลยกนกบจตรกรรมฝาผนง

วดเรยบ บานหนองหวา ไดรบการยกตวอยางถงการเปนโบสถเกาทควรอนรกษรกษาจากพระเถรานเถระผมา

เยอน อาท เจาคณะจงหวด และกรมศลปากร กไดมาบอกใหทางวดอนรกษไวเปนการเบองตน แตยงไมได

125

จดสรรงบประมาณ หรอมาชวยเหลอทางวชาการใด ๆ อยางไรกตาม เจาอาวาสรปปจจบน มรรคทายกวด

และชาวบานแวงโดยทวไป ตางมความภาคภมใจในโบสถหลงน จงชวยกนดแลรกษา และพรอมกบการใชโบสถ

ในฐานะสถานทสงฆกรรมตราบปจจบน

ฝาผนงโบสถวดบรมคงคา มการสลกตวอกษรระบชวงป พ.ศ.และนายชางผสรางโบสถ ซงเจาอาวาส

รปปจจบน กลาววา เปนทเลาสบตอกนมาวา บคคลทงสองนเองทเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงดวย

นอกจากน พระครบวร ญาณสถต (2555 : สมภาษณ) เจาอาวาสวดบรมคงคารปปจจบน ยงกลาววา

เรองของเจาอาวาสองคแรก คอ “พระเบา” ยงเปนทเลาขานของชาวบานแวงอยางรกใครทาน โดยทกครงท

พอแม หรอผใหญพาลก ๆ ไปด “เบงเมองนรก” และสงสอนลกหลานวา ถาท าไมดตายไปจะเปน “เปรต”

ตามตวอยางอยผนงหลงโบสถ กจะมกจะกลาวถง หลวงปเบา ผเขยนภาพอยเสมอ และยงไดผลตซ า ถงการ

เปนพระสงฆผมฝมอและภมปญญาทางการชางปนโบราณ ซงในชวงทวดอน ๆ ก าลงกอสรางโบสถปน ทานกได

ไปรวมกอสรางและเรยนรวธการท าปน รวมทงการวาดภาพ ซงทานกไดไปชมการวาดภาพของชางทวดบาน

ลาน วดทาเรยบ แลวจงน าเอาความรมาน าพาชาวบานและลกบานสรางโบสถ และเขยนภาพจตรกรรมฝาผนง

ดวยตนเอง ดงภาพทปรากฏ

พนทและการจดวางภาพ

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดบรมคงคา มความนาสนใจในฐานะเปนจตรกรรมพนบาน มเนอหาหลก

ปรากฏผนงนอกดานหลงพระประธาน เปนภาพพระมาลยเยอนเมองสวรรคกบเมองนรก สวนภาพอน ๆ เปน

ภาพยกษ และนาค ทถกออกแบบและจดวางเพอแกปญหาบรเวณวางของพนผนงโบสถทงดานหนาและ

ดานขาง ซงตางเปนภาพทเรยบงาย และถกวาดแตงขนจากประสบการณและจนตนาการทมตอยกษและนาค

ภาพยกษและนาค ทถกจตรกรพนบานสรางสรรคขนอยางคอนขางเปนอสระ ทงลกษณะและทาทาง

ของยกษและนาค ทสะทอนใหเหนวา ชางเขยนไดใชยกษกบนาคแกปญหาบรเวณวางของผนงมากกวาเนน

แสดงเนอหาสาระ

เนอหาจตรกรรมฝาผนงคอเรองนรก ทถกยอยอธบายใหงายตอความเขาใจ ถงขนเปนนรกของชมชน

คนทท าความผดจะกลายเปนเปรตประเภทตาง ๆ

126

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดบรมคงคา

จตรกรรมฝาผนงวดบรมคงคาจดเปนศลปะพนบานขนาดแท นบตงแตกระบวนการสรางโบสถของคน

ในชมชน และการวาดภาพของพระเบา เจาอาวาสวดทตความหลกค าสอนทางพทธศาสนา เรองพระมาลย

เยอนสวรรคและนรก อนเปนภาพหลกทปรากฏอยแทบทกวดทมจตรกรรมฝาผนงอสาน กรณจตรกรรมฝาผนง

วดบรมคงคา พระเบาไดใชพนททงหมดของผนงดานหลง น าเสนอการเยอนสวรรคและนรก โดยในสวนของ

เมองสวรรคมพนทเพยงเลกนอยประมาณไมถงรอยละสบของพนททงหมด ทถกอทศใหกบเมองนรก หรอ นรก

ภม หากแตเปนนรกภมฉบบชมชนบานแวง เพอเปนการสาธกแกประชาชนในชมชนของตน ดงนนคณคาของ

จตรกรรม จงไมไดขนอยกบความงามทวจตรตระการตา

พระเบา เจาอาวาสผแบงเวลามาเขยนภาพจตรกรรมฝาผนง เพอใชเปนแนวทางการอบรมสงสอน

ประชาชนในชมชน ไดหยบเอาประเดนปญหาจรยธรรมในระดบชมชนหมบานมาจดวางเปนเนอหากรณ

ตวอยาง ซงท าใหจตรกรรมฝาผนงแหงน มลกษณะของการเปนศลปะพนทซอนอยในการเปนศลปะพนถนไท

อสาน

พระเบาไดตความและเชอมโยง หรอแปรค าสอนเรองนรกสวรรค มาสภาคประชาชนอสาน เปรตของ

คนอสาน เนนเรองเปรตของคนอสาน ซงทายทสด ขอสรปของความเปนเปรตกคอ บคคลทวดและสงคมบาน

127

แวงไมตองการ ซงฉากและเรองทงหมดไดถกโยงเขาสชมชน และเพอปองกนความผดพลาดในการเขาใจ

ภาพเขยน พระเบากบพอใหญจารยหลง สองจตรกรจงไดจารกอกษรไทยก ากบไว ดงกรณตวอยาง อาท

ในพนทสวรรคภม เสนอภาพพระมาลยก าลงนงพนมมอไหวจฬามณเจดย พรอมเสวนาธรรมกบพระ

อนทรและมวลเทวดา น าเสนอไวพนทสวนกลางดานบน จตรกรเขยนอกษรก ากบวา “ธาตเกศแกวจฬามณ –

พระมาลย”

ขณะทดานลางทงหมดเปนภาพนรกภม หรอเมองนรก เปนการเตอนคนไมใหท าความชว ซงจะ

กลายเปนเปรตและถกพระยายมบาลลงโทษทณฑแบบตาง ๆ

ความชวหรอการท าผดทถกน ามาเขยนไวบนผนงโบสถ คอ การ “ดาพอตแม” “เลนชกบผวเมย”

เมอตายไปจะตกนรกถกบงคบใหปนตนงวหนาม นอกจากน เนอหาจตกรรมยงประกอบดวยภาพตาง ๆ ทถก

เขยนอกษรก ากบไวอยางชดเจน คอ

“เปรตฆาวว แรงจกหวมน”

“เปรตลกของสงฆ”

“เปรตดาภกษตกหมอนรก”

ภาพเปรตลกขโมยปลายในหนองน าวด

128

“เปรตลกปลาสระวด” หรอ เปรตทเกดจากการลกขโมยปลาในหนองน าหรอ ‘สระน า’ ของวดบรมคง

คา

กรณเปรตลกขโมยปลาในหนองน าวด เปนภาพทสะทอนใหเหนถงอสรภาพทางความคดและการ

น าเสนอของจตรกรทเปนคนอยในชมชน และมสวนไดสวนเสยกบเรองราวทยกขนมาน าเสนอ ท าใหภาพเขยน

ฝาผนงชดน มลกษณะจ าเพาะเจาะจงเพอใชกบผคนในชมชนบานแวง หรอเปนสมบตเฉพาะของกลมชมชน

บานแวง ทวดบรมคงคา มหนองน า และมปลาอยอาศย ไมอาจจะใชไดกบชมชนอน ๆ เหมอนกบจตรกรรมวด

อน

สวนดานกรรมวธจตรกรรมนนคอนขางจะลมเหลว จากการทพระเบา กบพอใหญจารยหลง ไมใชจตร

กรทมทกษะ และชดความรเกยวกบวสดและกรรมวธ สงผลตอภาพขาดความคงทน สทเขยนหลดรอน และ

ซดจางอยางนาเปนหวง

129

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดทาเรยบ

บานหนองหวา ต าบลนาโพธ อ าเภอนาโพธ จงหวดบรรมย

วดทาเรยบ ตงอยชมชนบานหนองหวา ต าบลนาโพธ อ าเภอนาโพธ จงหวดบรรมย วดตง พ.ศ. 2454

ไดรบพระราชทานวสงคามสมาพ.ศ. 2473 เปนวดราษฎร สงกดคณะสงฆมหานกาย

บานหนองหวาเปนชมชนไทลาวดงเดมชมชนหนงในเขตอสานตอนกลาง เปนชมชนทมชอเสยงโดดเดน

ดานผาทอลายขด โดยเฉพาะในปจจบน ทชางทอพนบานไดน าเอาลายมาจากลวดลายในจตรฝาผนงวดทาเรยบ

มาประยกตเปนลายผาของตน และใชเปนเรองราวส าคญในการน าเสนอเพอจ าหนายผนผาเหลานน จน

กลายเปนผาลายขดสญลกษณของอ าเภอนาโพธ ซงปจจบนไดถกเผยแพรการทอกระจายไปตามชมชน

แวดลอม นบเปนการใชแรงบนดาลใจ แนะแนวทางสรางลวดลาย ซงเปนการสรางอตลกษณใหมใหกบชมชน

ดวยจตรกรรมแบบเกา

บานหนองหวามประวตความเปนมากอนตวอ าเภอนาโพธ ตามประวตศาสตรบอกเลาสบตอกนมา

กลาววา บรรพชนของชาวหนองหวาอพยพหนมาจากยางสสราช จงหวดมหาสารคาม ซงอยใกลเคยงกบชมชน

ดงบง และชมชนหนองพอก ต าบลดงบง อ าเภอนาดน ซงทงสองวดมจตรกรรมฝาผนงเชนเดยวกน ดงนน บาน

หนอหวา จงเปนชมชนทตงในเขตอสานตอนกลาง ชดเดยวกบ บานยาง (วดยางทวงวทยาราม) อ าเภอบรบอ

และ บานดงบง (สรางจตรกรรมฝาผนงวดโพธาราม) บานดงบง (สรางจตรกรรมฝาผนงวดปาเลไลย) อ าเภอนา

ดน จงหวดขอนแกน และบานลาน (สรางจตรกรรมฝาผนงวดมฌชมาวทยาราม) ชมชนบานวงคณ (สราง

130

จตรกรรมฝาผนงวดสระบวแกว) รวมทงบานหวหนอง (วดสนวนวารพฒนาราม) อ าเภอบานไผ จงหวด

ขอนแกน

ชมชนบานหนองหวา ทพนทวฒนธรรมจตรกรรมฝาผนงของกลมไทลาวอสานตอนกลางแลว ชมชน

แหงนจะอยรมขอบพนทวฒนธรรมไทลาว ทอยตดกบเขตแดนของกลมผใชภาษาเขมรในเขตอสาน ดงนน การ

พจารณางานของวดดงกลาว จงเปนการพจารณาวเคราะหในลกษณะความสมพนธของกลมสงคมดวย

หลวงพอจวง กตบญโญ (2555 : สมภาษณ) เจาอาวาสวดทาเรยบ กลาววา คอ ชมชนหนองหวาม

ความสมพนธและการไปมาหาสกบชมชนขางตนเปนประจ า ทงในสวนของภาคประชาชน และทางศาสนา ซง

ในสวนของทางศาสนา เมอมงานบญประเพณกจะเทยบเชญวดและชมชนขางเคยงเขารวมงานประเพณอย

เสมอ โดยเฉพาะบญผะเหวดประจ าชมชน แตละชมชนจะมการเทยบเชญพระสงฆ และชาวบานของแตละ

ชมชนเขาไปรวม ขณะทพระนกเทศนผะเหวดกไดรบการนมนตท าหนาทเทศนผะเหวดระหวางกนอยเปน

ประจ าทกป ตราบจนปจจบน

พอบญม นามวงศศร ผอาวโสของชมชน วย 63 ป (พ.ศ.2559) ทมาใหขอมลกบผศกษาอกทานกลาว

วา คนในชมชนทาเรยบวย 40 ปเศษขนมา จะรเรองและจดจ าเรองราวและต าแหนงของภาพเขยนทปรากฏอย

ในผนงโบสถวดทาเรยบไดเปนอยางด พอกลาววา ชาวทาเรยบรนเกา และชาวบานใกลเคยง เตบโตมากบการ

สมผสรบรจตรกรรมฝาผนงของวด จนถงขนจดจ าตวละครและต าแหนงของภาพได เพราะกอนน วดเปน

ศนยกลางการศกษาของชมชน เมอรฐบาลไทยไดเรมจดตงโรงเรยนในระบบขน กไดใชศาลาวดเปนอาคารเรยน

และหมบานหนองหวาเปนชมชนขนาดใหญกวาหมบานอน ๆ และวดทาเรยบกมความพรอมดานสถานท จง

เปดโรงเรยนทวดทาเรยบ ท าใหคนรนเกาตางเขามาเรยนทวดทาเรยบ ซงสถานทพกผอน วงเลนใตชายคาปก

นกทแผคลมรอบโบสถ และใชจตรกรรมฝาผนงเปนภาพประกอบการสอน และเลานทานแฝงคตธรรมของครก

คอโบสถและภาพจตรกรรมฝาผนงโบสถวดทาเรยบนนเอง

ส าหรบโบสถซงเปนพนทจตรกรรมฝาผนงวดทาเรยบนน วโรฒ ศรสโร (2536)นกวชาการดาน

สถาปตยกรรมอสาน อธบายวา โบสถวดทาเรยบสราง พ.ศ. 2455-2457 (ตนรชกาลท 6) ซงนาจะคาดการณ

จากป พ.ศ.ของการตงวด และผศกษาพจารณาจากสภาพโบสถ และบรบทอน ๆ แลว เชอวา โบสถวดทาเลยบ

สรางในระยะเวลาหรอชวงเวลาเดยวกบโบสถวดบรมคงคา วดสระบวแกว วดโพธาราม วดปาเลไลย และวด

ยางทวงวราราม หรอจะกลาวไดวา เปนโบสถชดเดยวกน โบสถหลงน มแผนผงกวาง 4.60 เมตร ยาว 8.50

131

เมตร สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตก บนไดขนลง 1 ดาน ประจ าทศตะวนออก ลกษณะเปนสมทบ

พนบาน สรางดวยอฐถอปน แบบมเสารบปกนก

ชางเขยน

พอบญม นามวงศศร กบพอ และ พอเมฆ คามไธสง กลาววา นามชางเขยนภาพไดถกบอกเลาตอ

กนมาวา คอ จารยสงห วงศวาด จตรกรทมภมล าเนาอยบานคลองจอบ ต าบลปะหลาน อ าเภอพยคฆภมพสย

จงหวดมหาสารคาม นามของจารยสงห ไดถกคนควาและกลาวขานยงขนภายหลงจากท ‘ทหารสเทพ’ ในเพศ

บรรพชต ไดเขยนภาพทบลงบนภาพเขยนของจารยสงห ซงท าใหชาวบานรสกถงความสญเสยในจตรกรรมท

สะทอนอตลกษณจรยธรรมทองถน โดยเฉพาะกรณการสญเสย “หมอนรก” หรอกระทะทองแดงอนนา

สะพรงกลว ทครงสมยเปนเดก พอแม คร และพระภกษเคยชใหเหนถงโทษทณฑทจะไดรบหากกระท าผด

ศลธรรม คอ “ตกหมอนรก” แตครนทหารชอสเทพ ไดเขยนภาพทบลงไป กท าใหหมอนรกกลายเปนเพยง

ภาพวาดทจดชด ไมมพลงทางความรสก

132

กลาวส าหรบจารยสงห เปนชางเขยนคนเดยวกนกบคนทเขยนภาพหลก ใหกบโบสถวดปาเรไรย และ

เปนผเขยนรวมในโบสถวดโพธาราม อ าเภอนาดน มหาสารคาม ซงทงจตรกรรมฝาผนงทงสามวดนาจะถกเขยน

ในชวงเวลาเดยวกน คอ ตอนตนสมยรชกาลท 6 ทอยในชวงระยะสานตอการพฒนาประเทศแบบรฐชาต

สมยใหม สบตอรชกาลท 5 โดยเฉพาะการปกครองทผนกรวมประชาชนทกกลม ในราชอาณาเขตสยามใหเปน

“คนไทย”

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดทาเรยบ

แมวาจตกรรมฝาผนงโบสถวดทาเรยบไมไดถกระบวาเขยนป พ.ศ.ใด แตการวาดภาพ แตกสามารถ

ตความจากตวละครในภาพเขยน ทเปนกลมขาราชการ ทหาร และอาวธไดวา เปนจตรกรรมทสรางในยคสมย

หลงการปฏรปการปกครองประเทศซงรวมศนยไวทกรงเทพมหานคร อยางไรกตาม เมอพเคราะหความทรงจ า

ทางสงคมจากประวตศาสตรบอกเลาวาผเขยนคอจารยสงห วงศวาด ชางเขยนคนเดยวกนกบผเขยนภาพ

จตรกรรมฝาผนงวดปาเลไรย และสามารถอธบายไดวา ในชวงระยะดงกลาว เปนชวงเวลาของการรงสรรค

จตรกรรมฝาผนงในเขตอสานตอนกลาง ดวยมปจจยเกอหนนหลายอยาง ทงดานปจจยทางความคด และกลวธ

จตรกรรม โดยมชางเขยนผเปน “จารย” ซงถอวาเปนกลมบคคลระดบภมปญญาทองถนท าหนาทจตรกร

ดงนน จากการทชางเขยนคนเดยวกน หรอชดเดยวกน รปแบบจตรกรรมของทงสามวด จงมหลกการ

ทางลกษณะรปแบบรวมกน คอ มงไปสการเขยนภาพ เพอพรรณนาเรองราว เพอตอบโจทยการท าความเขาใจ

ของพทธศาสนกชน มากกวาการซอนเรน อ าพราง หรอซอนรหสหมายทตองตความใหยงยาก

133

อยางไรกตาม จตรกรรมฝาผนงวดทาเรยบ กมการจดวางภาพ และเลอกทน าเสนอทมจดเนนท

แตกตางกบวดโพธาราม และวดปาเลไลย ซงนาจะมปจจยมาจาก การมสวนรวมของเจาอาวาส พระสงฆ และ

คนในชมชนผมอ านาจในการเสนอแนะ ก ากบแนวทางการเขยนใหกบจตรกร แมวา ทายทสด ในขนตอนการ

เขยนภาพ จตรกรกมสทธในการส าแดงอตลกษณของตนใหปรากฏ ดงทผศกษาไดน าเสนอไวในสวนของพนท

และต าแหนงการจดวาง

ในสวนของกลวธจตรกรรมนน ชางจารยสงห วงศวาดไดเขยนโดยใชสฝน ใชสขาวของปนฉาบทขด

แตงสขาวนวลดแลวเปนสพน และจารยสงหจะปลอยพนสขาวนของพนผนงใหมสวนส าคญตอการขบภาพท

เขยน สวนสโดยรวมเปนสวรรณะเยน คอ น าเงน เขยว ซงเกดจากปจจยดานสหลกทใชคอสครามเคมตรา

สตางคแดง นอกจากนนกเปนสอนเขามาแทรก ไดแก สแดง น าตาล และเหลอง โดยมสด าเขามาเปนสหลกใน

การเนนสตาง ๆ และใชสเหลองแทนคาของสทอง หรอทองเปลวส าหรบเครองทรงตวละครหลกทเขยนใน

รปแบบตวพระตวนางในจตรกรรมไทยประเพณ ในทนคอ พระเวสสนดรและนางมทร

พอเมฆ คามไธสง ไดชใหดสวนตาง ๆ ภาพเขยนฝมอจารยสงห วงศวาด ทถกเขยนทบอยางไมม

คณภาพของทหารชอ สเทพ ทมาบวชเปนพระภกษจ าพรรษาทวดเมอราว 20 ปทผานมา การอธบายดงกลาว

กลายเปนประเดนส าคญ ควบคไปกบการชใหเหนเรองราวและความงามของผลงานจตรกรรมฝมอชางโบราณ

ไปพรอมกน

134

สภาพโดยรวมของภาพ เมอเทยบกบอายการเขยน ถอวา อยในเกณฑทไมเลอนลาง อยางไรกตาม

ภาพเขยนดงกลาว ไดช ารดไปบางจากการกะเทาะของผนงโบสถ และทส าคญ คอ การถกท าลายโดยการเขยน

ซ าดวยฝมอทออนดอย ทงฝมอ และทศนความงามทน าเอาสฉดฉาดมาเขยนทบสเดม หลายสวนอยางนา

เสยดายยง

พนทและต าแหนงการจดวางภาพ

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดทาเรยบเนนการน าเสนอทผนงดานนอก มการน าเสนอดงน

ผนงดานนอก

ชางจารยสงห วงศวาด จ าแนกโครงสรางผนงดานนอก เพอจดวางภาพเขยนเปน 3 สวน คอ ผนง

ดานหนาโบสถและดานขางทงสองของโบสถ ตงแตขอบเอวขนถงเหนอกรอบหนาตางและเหนอประตอทศ

ใหกบเรองพระเวสสนดร โดยมบางสวนของผนงขางดานนอกทศเหนอ ถกแบงปนใหกบการน าเสนอเมองนรก

ทมหมอนรก หรอกระทะทองแดง ทถกเขยนท าลายโดยคนเขยนภาพรนหลง อยางไรกตาม ในฉากนรกกยง

เปนภาพทมคณคาใหศกษาระบบคดเชงจรยธรรมของชมชน ทใหความส าคญกบการใชภาพพระมาลยก าลง

โปรดสตวนรก และการลงทณฑในเมองนรกดวยวธการตาง ๆ นานา

135

ภาพตอนพระมาลยเยอนนรก เพอโปรดสตวนรก เปนภาพทส าคญตอนหนงทชางแบงพนทผนงขาง

แรกดานทศเหนอ ซงไมมหนาหนาตาง ใหกบการพรรณนาเรองราวของเมองนรก ซงเปนภาพทคนบานหนอง

หวามความคนเคย เพราะพวกเขาเตบโตมาพรอมกบการถกอบรมสงสอนถงการประพฤตชวทจะท าใหตกนรก

แบบตาง ๆ

ซายของ ขณะทสวนบนสดของผนงถดจากขอบดานบนของภาพพระเวสสนดร ทถกกนอาณาเขตไว

ดวยเสนขอบสครามอยางชดเจน ชางเลอกน าเสนอบางตอนของเรองสนชยมาน าเสนอ และจดภาพกระจาย

ตามแนวนอน เหมอนกบภาพทถกเขยนบนผนผาแลวขงวนยาวเปนเสนตรงแนวนอนพนรอบผนงโบสถ ภาพสน

ชยตอนส าคญ คอ ตอนสนชยรบกบงซวง และยกษ เพอชงอากลบคนใหกบพระบดา

สวนผนงนอกดานหลง ซงเปนพนทขนาดใหญ ถกอทศใหกบเรองพทธประวตตอนมารผจญ หรอผจญ

กบพญามาร

ผนงดานใน

ผนงดานใน ถกใชเปนพนทน าเสนอภาพส าคญ 2 ภาพหลก หลงพระประธาน เปนภาพพทธประวต

ตอนเสดจปรนพพาน และผนงเหนอประตฝงตรงขามพระประธาน เปนภาพพระมาลยไหวพระจฬามณเจดย

พรอมกบการสนทนาธรรมกบพระอนทร และเทวดา สวนดานขางเหนอบานหนาตางเปนภาพพทธสาวก

อรหนต 16 รป ทถกน าเสนอเปนภาพประดบเพอแกปญหาพนทวาง มากกวาการแสดงเรองราว

การสะทอนลกษณะทางสงคมวฒนธรรมชมชนลงในจตรกรรม

ประเดนทนาสนใจของจตรกรรมฝาผนงวดทาเรยบ คอ การสะทอนลกษณะทางสงคมวฒนธรรมชมชน

ลงในจตรกรรม และการเลอกเอารปแบบจตรกรรมไทยประเพณมาใชในบางสวน เชนเดยวกนกนกบ

จตรกรรมฝาผนงของหลาย ๆ วด โดยมวธการส าคญ คอ การน าเอากลมคนในสงคมกลมตาง ๆ มาสรางและ

บรรจเปนตวละครประกอบในฉากตาง ๆ ในเรองพระเวสสนดร ทโดดเดน คอ การน าเอากลมขาราชการทหาร

ในเครองแบบ มาเปนทงนกรบ ทหารมากองเกยรตยศ และทหารอารกขาบคคลส าคญ ผนวกเขาไปกบตวละคร

และฉากส าคญในเรอง เชน พระเวสสนดร พระเจากรงสญชย พระมาลย เมองนรก

การแตงกายของคนอสาน โดยเฉพาะการสวมใสผามดหมหรอผาอสานในการไปรวมงานบญประเพณ

และการแตงกายทวไป เชน การแตงกายของสนชย จตรกรมไดสรางใหสนชยแตงกายดวยผาทอเกบขดอสาน

สะทอนใหเหนวา สนชยเปนคนอสาน ตางจากการน าเสนอภาพกลมพระเวสสนดร นางมทร กลบสรางเรอน

136

กายและทาทาง รวมทงการประดบแตงอาภรณทเชอมโยงรปแบบตวนารในจตรกรรมไทยประเพณภาคกลางมา

น าเสนอ เสมอนหนงวา บคคลเหลาน คอ คนทเปนเจาชวต หรอเจานาย ทมาจากสวนกลาง หาใชสามญชน

หรอคนในชมชนเดยวกนตน

นอกจากน ยงมการสะทอนใหเหนตวละครทหลากหลายในชมชน ซงจตรกรไมลมทจะน าเขามาเปน

สวนผสม อาท ภาพคนจนไวผมเปย หาบของขายในตะกรา เขามาเปนสวนหนงในฉากชมชนพราหมณชชก

และมภาพของแขกหรอชาวอนเดยวทนสนคาทศรษะ

ขณะเดยวกน จารยสงห วงศวาด กไดวาดภาพโดยน าเอาระบบการควบคมทางสงคมของชมชนอสาน

เขามาสอดแทรกไวหลายสวน ทเดนชด คอ การรดสรงน าพระเวสสนดร ในการเสดจกลบมาขนครองเมอง

การน าฉากการละเลนกงความเชอพธกรรมเขามาไวในภาพ เชน การแขงขนกฬาหวลานชนกน นอกจากให

ความสนกสนานแลว ยงมงหวงจะปาวเรยกฟาฝนใหตกตองตามฤดกาล

นอกจากนนกไดน าเสนอ การละเลน และความบนเทง การแตงกายทงดงาม ทคนอสานเรยกวา “ใส

ชดเอาบญ” ปรากฏในจตรกรรมฉากส าคญ เชน การแหพระเวสสนดรเขาเมอง การสรงน าพระเวสสนดร

รวมถง ลกษณะการแตงกายของพราหมณ การท างาน และพฤตกรรมการดาทอ ทเรยกวา “การจอนซนดา”

137

จตรกรรมฝาผนงกลมวฒนธรรมไทลาวในพนทอสานใต

จตรกรรมฝาผนงกลมวฒนธรรมไทลาวในพนทอสานใต เปนกลมทตงชมชนอยพนทสวนลางดานมม

ดานตะวนออกตอนใต ซงเปนพนทเขตจงหวดอบลราชธานและอ านาจเจรญ เปนทราบลมน ามล โดยเฉพาะ

กรณจงหวดอบลราชธาน เปนพนททเคยเปนศนยอ านาจการปกครองของสยามในมณฑลอสาน จงมนยส าคญ

ตออตลกษณทางสงคมวฒนธรรมทเปนแบบฉบบอกชดหนงของอสาน แตกมความเชอมโยงทางประวตศาสตร

วฒนธรรมทงกบศนยกลางสยาม กบราชอาณาจกรลาวลานชางในอดต

แผนทเขตวฒนธรรมไทลาวในพนทอสานใต

138

จตรกรรมฝาผนงหอพระพทธบาทหรอพระอโบสถ2วดทงศรเมอง

ต าบลในเมอง อ าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

หอพระพทธบาทวดทงศรเมอง : พนทแหงการรงสรรคจตรกรรมฝาผนง

จตรกรรมฝาผนง วดทงศรเมอง อยทหอพระพทธบาท วดทงศรเมอง หรอทชาวอบลราชธานนยม

เรยกสน ๆ วา “หอพระบาท” วโรฒ ศรสโร (2536 : 408) ไดอธบายหอพระพทธบาท ในฐานะพระอโบสถ

วดทงศรเมอง ในงานวจยเรอง “สมอสาน” ไววา เปน “...สมทบพนบานผสมเมองหลวง ประเภท ข.3

รปแบบของโบสถประเภทน เปนโบสถทบแบบพนบานเดมทมสภาพมนคง มลกษณะเหมอนชางขนภเชดหนา

2 ค าวา “พระอโบสถ” ใชเรยกอโบสถของวดหลวง หรอ พระอารามหลวง

139

สงไปทางทศตะวนออก วสดยงคงทนทานใชไดอกนานหลายป...” ในขณะท หนงสออบลราชธาน 200 ป

(2535 : 97) ซงเปนการอธบายของคนใน คอ คนอบลราชธานวา ลกษณะสถาปตยกรรมดงกลาว เปนศลปะ

ผสมระหวางเวยงจนทนกบรตนโกสนทร

ภาพจระเขเฝาบนไดทางขนหอพระแกว นครหลวงเวยงจนทน แสดงใหเหนถงอทธพลทางศลปะ

ระหวางเวยงจนทนกบหอพระพทธบาง วดทงศรเมอง

กลาวคอ สวนทเปนศลปะแบบเวยงจนทน คอ โครงสรางสวนลาง เชน ฐานเอวขนธ บนไดจระเข และ

เฉลยงดานหนา และลวดลายรวงผง หรอ ‘ฮงผง’ ทหนาบนมลกษณะรวมกบอโบสถทวไปในภาคอสาน แตสวน

ทเปนศลปะแบบรตนโกสนทร ไดแก โครงสรางสวนบน เชน ชอฟา ใบระกา หางหงส คลายคลงกบ

สถาปตยกรรมรตนโกสนทรทวไป สมยพระครวโรจนรตโนบลเปนเจาอาวาส ทานไดท าการบรณปฏสงขรณ

ดวยการกออฐทดานหลงหอพระบาท เพอค ายนไวไมใหหอพระบาทโย จงท าใหดานหลงหอพระบาทหลงน ม

ลกษณะยนเสรมออกมา

นอกจากนการปฏสงขรณ ยงมการน าเอาเสามาค ายนขอ ซอมคราว และวาดลวดลายทเสา โดยน าคต

ทางการตกแตงแบบเมองหลวงเขามาใช เชน เปลยนทรงหลงคา เปลยนเครองประดบสหนา คอ โหง ล ายอง

หางหงส ใหเปนอยางกรงเทพฯนยม ดดแปลงซมประต หนาตาง เหลอของเดมคอรงผง กบพระประธาน

140

ความนาสนใจในวธคดในการบรณปฏสงขรณจากพระครวโรจนรตโนบล ซงทานไดคงจระเขทเฝา

บนไดอยทงสองตว แตไดปนพญานาคกดทบไวอกชนหนง ซงวโรฒ ศรสโร ในอธบายวา จระเขดงกลาวเปนเพศ

เมย เปนจระเขแบบอสาน สวนพญานาคเปนเพศผ เปนพญานาคจากเมองหลวง

“...ความจรงจระเขทเฝาบนไดอยทง 2 ตวนน กนบวาเปนของดงเดมมากบสมเกา (เชนเดยวกบสมวด

แจงเมองอบล) แตกมวายทจะถกขมเหงกระท ามดมรายโดย พญานาค (ตวผ) จากเมองหลวง นาเหนใจแข

(จระเข) อสาน (ตวเมย) เสยนกระไร! (มรลกผสมจะออกมาเปนสตวตระกลไหน...อนจจา!)” (วโรฒ ศรสโร.

2536 : 409)

จตรกรรมฝาผนงหอพระพทธบาทหรอพระอโบสถวดทงศรเมอง

จตรกรรมฝาผนงภายในหอพระบาท หรอพระอโบสถวดทงศรเมอง ปรากฏเฉพาะผนงดานในทง 4

ดาน ลกษณะรปแบบจตรกรรมสะทอนถงอทธพลจากจตรกรรมฝาผนงรตนโกสนทร และลกษณะความเปน

พนถนอสานบางประการ สนนษฐานวา จตรกรรมฝาผนงแหงนถกรงสรรคขน ในชวงสมยพระอรยธรรมวงศา

จารย ซงมชวงชวตเปนหลกค าครอมระหวางสมยรชกาลท 3-4 ดงนน หอพระพทธบาท หอไตร และการเขยน

ภาพจตรกรรมฝาผนงหอพระพทธบาทวดทงศรเมอง กอยในกรอบเวลาดงกลาวนเชนกน และภาพเขยนได

141

สะทอนใหเหนวา ชางเขยนนอกจากมทกษะฝมอสงแลว ยงเปนผมประสบการณทางสงคมคอนขางกวางขวาง

ทนสมย เมอเปรยบเทยบกบสมยรชกาลท 3 หรอ 4 และบงชวา พระอรยธรรมวงศาจารยตองการสรางใหผนง

โบสถเปนหนงในพนทททนสมยของชมชนเมองอบลราชธาน

ดวยพระอรยธรรมวงศาจารย ผกอตงวดทงศรเมอง เปนพระเถระผใหญผมเครอขายทางสงคมท

หลากหลาย จงสามารถเกยวน าเอาชางระดบมออาชพในชวงสมยของทาน มาสรางสรรคผลงานทงทเปนศาสน

คารและจตรกรรมฝาผนง กระนน อตลกษณรวมของศลปกรรมเหลาน คอ ลกษณาการผสานระหวางทองถน

อสานกบกรงเทพฯ ตางเพยงสดสวนรปแบบใดจะปรากฏมากนอยกวากน ซงกลายเปนคานยมทถกอธบาย

ใหกบการนยามคณคาศลปกรรมวดทงศรเมองตงแตอดตตราบกระทงปจจบน

ชางผสรางสรรคจตรกรรมฝาผนง

เนองจาก จตรกรรมฝาผนงพระอโบสถวดทงศรเมอง ไมไดจารกถงชวงปและชางเขยนไว จงถก

สนนษฐานถงกลมชางเขยนวาเปนใคร ทงน เอกสารทกลาวถงจตรกรรมฝาผนงวดทงศรเมองเทาทผวจย

ตรวจสอบ มกจะอธบายวา ผลงานดงกลาวเปนฝมอของชางพนบานอบลราชธาน และผลตซ าการอธบายเชนน

อยางแพรหลายรวมทงเวบไซต ซงนาจะเปนการคดลอกความคดตอ ๆ กนมาอยางขาดการวเคราะหเชอมโยง

กบบรบทและลกษณะรปแบบจตรกรรม เอกสารบางสวนไดอธบายเชอมโยงกบจตรกรรมลายรดน า ทปรากฏ

142

ในอบลราชธานในชวงสมยรชกาลท 3 วาเปนผลงานของชางพนบาน จงสรปวา ผลงานจตรกรรมฝาผนงหอ

พระพทธบาทวดทงศรเมองจงนาจะเปนฝมอของชางพนบานเชนกน

อาท กรณ ยทธนวรากร แสงอราม (2551 : 54) อบลราชธานชวงระยะกอนการสรางวดทงศรเมอง

ไดมการสรางจตรกรรมมากอนแลว ทงทเปนลายรดน าและจตรกรรมฝาผนงโดยตรง ซงถงแมจะไมสามารถ

ทราบไดแนชดวา ชางเขยนจะเปนชาวเมองอบลหรอไม แตผลงานจตรกรรมลายรดน า กไดแสดงใหเหนวาเมอง

อบลราชธาน ตงแตรชกาลท 3 เปนตนมา นาจะมกลมชางเขยนพนถนจ านวนไมนอย ดงตวอยางการสราง

อโบสถของสมเดจอรรควรราชครปสสตธรรมวงศาเจา เมอ พ.ศ.2373 ทถกกลาวถงในจารกวดใตเทง เปนค า

อธษฐานปรารถนาของทานและไดบรรยายวตถสถานตาง ๆ ภายในวดใตเทง ปรากฏวตถสถานทมงาน

จตรกรรม

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงหอพระพทธบาทวดทงศรเมอง

ดงทกลาวไวเบองตนแลววา จตรกรรมฝาผนงหอพระพทธบาทวดทงศรเมอง เขยนเฉพาะผนงดาน

ใน และเปนจตรกรรมทมลกษณะรปแบบสมพนธกบจตรกรรมไทยกรงเทพฯ สมยรตนโกสนทรตอนตน ม

ลกษณะส าคญ ดงน

143

รปแบบและเนอหาจตรกรรมทสมพนธกบจตรกรรมรตนโกสนทรตอนตน

เนอหาหลกในจตรกรรมฝาผนงพระอโบสถวดทงศรเมอง ประกอบดวย พทธประวต ตอนผจญมาร

และปรนพพาน พระเจาสบชาต น าเสนอเฉพาะเรองมหาเวชสนดรชาดก แยกเปนกณฑตางๆ และภาพเทพ

ชมนมเปนภาพเชงประดบตกแตง และน าเสนอวรรณกรรมทองถนพมาย ทสมพนธกบวฒนธรรมเขมร เรอง

ปาจตตกมารชาดก

ภายใตโครงสรางเนอหาขางตน จตรกรไดสอดแทรกสภาพวถชวตของผคนลงในฉากตาง ๆ แตภาพ

คนและวถชวตของคนในจตรกรรม เปนกลมคนทตางอตลกษณกบคนอบลราชธาน กลาวคอ เปนชมชนทม

บานเรอนอยตามรมคลองน าอาคารสถาปตยกรรมแบบจนและพอคาชาวจน ทมาคาขาย ชวตผคนในรว

พระราชวง และภาพอาคารสถาปตยกรรมแบบจน และยงมตวละครทเปนชาวตางชาต ทงจน ฝรง แขก ซงเขา

มามบทบาทในประเทศไทยสมยน โดยเนนพอคาชาวจน ทเขาใชวธคาขายแบบแทรกตวเขาไปในชมชน และวถ

ชวตผคน ทงในชนบทรมน า และในเขตเมอง ซงลวนสะทอนใหเหนวา นาจะเปนชมชนนอกพนทวฒนธรรม

อบลราชธาน

กรณดานรปแบบนน ชางเขยนไดใชโครงสรางการเขยนแบบจตรกรรมรตนโกสนทร ทเหนไดเดนชด

คอ การใชเสนสนเทาทเลนความตางของสจ าแนกขอบเขตภาพ ซงตางจากภาพเขยนในสงคมวฒนธรรมอสาน

144

ทมกจะใชเพยงเสนฐานจ าแนกกลมภาพ หรอไมกเขยนตอเนองแตใชการอธบายดวยตวอกษรไทนอยและ/หรอ

อกษรตวธรรม ซงเปนอกษรทใชในสงคมวฒนธรรมลาวอสานก ากบ นอกจากน จตรกรรมฝาผนงวดทงศรเมอง

ยงใชสเขม หนก ทงคสแดง น าตาล น าเงน คราม เปนสพนหลง ขบภาพทสวนใหญใชสทมคาน าหนกออนและ

ใสกวาใหปรากฏ ตางจากอตลกษณการใชสของชางพนบานลาวอสานโดยรวม ทมกจะระบายสตวภาพ คน

สตว สงกอสราง ตนไม ดวยสทเขมกวาสพนทมกจะเปนสขาวของพนผนง รวมทงการตดเสนรอบนอก เพอ

จ าแนกภาพออกจากพน และสรางความชดเจนระหวางภาพตาง ๆ ยงขน ประการส าคญ รปแบบตวและครก

ลมกษตรยและเทวดา ทงสดสวน ลวดลายไทยประกอบถกเขยนอยางสอดรบกบขนบการเขยนภาพกลม ‘นาร’

ในจตรกรรมไทยสมยรตนโกสนทรโดยตรง

145

จตรกรรมฝาผนงวดบานนาควาย

อ าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

สงเขปชมชนและวดบานนาควาย

พระครโสภณขนตยาภรณ เจาอาวาสวดบานนาควาย ไดกลาวถงความเปนมาของชมชนและวดบาน

นาควาย ในเอกสารทระลกงานฉลองอโบสถ (หลงใหม) วดนาควาย, (2545 : 5-6) วา บานนาควาย เปนชมชน

ชานเมองอบลราชธาน เกดพรอม ๆ กบการตงเมองอบลราชธาน กอตวจากการตงเถยงนา หรอโรงนาทปลกไว

พกอาศยเพอท านากลางทองทง แลวพฒนาเปนชมชน จงถกเรยกขานวาบานนาควาย เพราะชมชนอยกลางทง

นาและเตมไปดวยฝงควาย อยางไรกตาม ในปจจบน ‘ความเปนชมชนเมอง’ กไดแผคลมชมชนบานนาควาย

จนไมเหลอรองรอยของทองนาทเตมไปดวยฝงควายตอไป

ดวยความเปนชมชนพทธศาสนกชนลาวอสาน คนบานนาควายจงตองเดนทางไปวดในตวเมอง

โดยเฉพาะความยงยากในการอปสมบทลกหลานทตองเดนทางเขาไปใชโบสถของวดอน ๆ ดงนน เพอความ

สะดวกในการประกอบกจทางศาสนา ซงไมตองเดนทางเขาไปในตวเมองอบลราชธาน‘ญาคทา’ เจาอาวาส

ขณะนน จงไดชกชวนชาวบานสรางโบสถ โดยอาศยแรงงานชาวบาน กอดวยอฐฉาบปน ดวยวสดทมอยใน

146

ทองถน ใชเวลากอสราง 3-4 ป อยางไรกตาม วดบานนาควาย ซงอยหางจากวดทงศรเมองเพยง 5 กโลเมตร

จงเปนทพ านกอาศยของพระสงฆสามเณรจ านวนมาก ทบวชเรยนในสถานศกษาทางศาสนาในวดทงศรเมอง

ท าใหวดบานนาควายกบวดทงศรเมองมความสมพนธกนผานสงฆและประชาชน และไดรบการเอาใจใสดแล

พระเถระผใหญในตวเมองอบลราชธานเปนอยางด

พอมหาโสรส นามออน (2559 : สมภาษณ) ภมปญญาทองถนอบลราชธานทานหนงกลาววา การสราง

วดบานนาควายนาจะอยในชวงสมยพระอรยธรรมวงศาจารย ผใหการสนบสนนสงเสรมการกอสรางวดวา

อารามตาง ๆ ในจงหวดอบลราชธานจ านวนมาก ซงผวจยเหนดวยกบขอสนนษฐานของทาน โดยเฉพาะเมอ

พจารณาลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงของวดทงศรเมองกบวดบานนาควาย นาจะเปนชางกลมเดยวกน

147

หรอคนเดยวกนทแยกตวมาเขยนใหกบโบสถวดบานนาควายดวย แตดวยเหตผลอยางใดอยางหนง เชน ทาง

วดอาจจะขาดทนทรพย หรอ ชางดงกลาวอาจจะตองเดนทางกลบ พนทภาพเขยนสวนหนง จงถกคงคางไวเปน

เพยงภาพราง หรอการระบายสรองพนหยาบ ซงนบวาไดชวยท าใหคนรนหลงเขาใจกรรมวธการเขยนภาพของ

ชางฝมอรนเกา

โบสถวดบานนาควายพนทรองรบจตรกรรมฝาผนง

จตรกรรมฝาผนงวดบานนาควาย ม 2 สวนแรกอยผนงหนาบนดานนอก เปนจตรกรรมแบบทองถน

ลาวอสาน สวนผนงดานในเปนจตรกรรมฝาผนงทมลกษณะรปแบบเดยวกนกบจตรกรรมฝาผนงหอพระพทธ

บาท วดทงศรเมอง ดงนน ผวจยจงจะอธบายผสานไวดวยกน ดงน

โบสถวดบานนาควาย เปนโบสถดงเดมอสานแบบอบล ขนาดเลกกะทดรด รปทรงเรยบงาย เปน

อาคารขนาด 3 หอง กวางประมาณ 4 เมตร ยาว 6 เมตร มเฉลยงสาวนหนา ตอมาไดถกตอเตมพนทจาก

เฉลยงเปนโถงทมพาไลคลม ฐานโบสถมลกษณะทคนอสานเรยนกวา “เอวขน” สวนลางสดเปนฐานหนา

กระดานเรยบ กอดวยอฐฉาบปน ผนงดานขางมหนาตางขางละ 1 ชอง หลงคาทรงจวชนเดยว เดมหลงคามง

ดวยแปนเกลด แตปจจบนมงดวยสงกะส ชายคาหลงคาถกตกแตงดวยปานลมเรยบ ๆ หนาบนประดบแตดวย

ไม ดงนน เมอพจารณาโดยภาพรวมแลวจดเปนโบสถทมลกษณะเรยบงาย แตกเปนโบสถทถกน าเสนอ ในฐานะ

สถาปตยกรรมทมเอกลกษณะทองถนทโดดเดนของเมองอบลราชธาน คกบโบสถโบราณวดแจง วดบานต าแย

และวดทงศรเมอง ทงเนองมาจากเปนโบสถเกาทมจตรกรรมฝาผนงแบบดงเดมทไดรบการขนบญช

โบราณสถาน จากกรมศลปากร และเปนมรดกวฒนธรรมทจงหวดอบลราชธานเชดช (อบลราชธาน 200 ป

.2535 : 90)

โบสถวดบานนาควายไมไดถกจดบนทกชวงเวลาในการกอสราง แตธวช ปณโณทก ไดก าหนดอาย

โบสถวดบานนาควาย ดวยการเทยบเคยงกบอายของโบสถวดบานต าแย ทมการจารกดวยอกษรไทนอยไวท

ผนงทางเขาโบสถวาสรางเสรจเรยบรอย เมอ พ.ศ.2417 (ธวช ปณโณธก .2542 : 5408) ซงผวจยเหนวา

อาจจะเปนการสนนษฐานทนาจะคลาดเคลอนได ดวยหากพจารณาจตรกรรมฝาผนงดานในโบสถบานนาควาย

แลว นาจะถกเขยนในระยะเดยวกบจตรกรรมฝาผนงวดทงศรเมอง จงชวนใหสนนษฐานวา โบสถวดบานนา

ควายถกสรางในระยะใกลเคยง และเขยนภาพในระยะเดยวกนกบหอพระพทธบางวดทงศรเมอง

148

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดบานนาควาย

จตรกรรมวดบานนาควายในปจจบนอยในสภาพช ารดมากจากความชนของตวอาคารและความเกาแก

แตกยงพอเปนประจกษพยานถงมตสมพนธระหวางชมชนรอบเขตเมอง กบชมชนเมอง ‘อบลราชธาน ศรวนา

ไล ประเทศราช’ ไดในระดบหนง จตรกรรมแหงน มสวนอยางยงทท าใหชมชนบานนาควายเปนท รบรของผคน

ปจจบน โดยเฉพาะในสายตาดานศลปวฒนธรรมของภาครฐทองถน ทอธบายคณคาของศลปวฒนธรรมใน

ชมชนทองถน อยางเชอมโยงกบรฐไทยในปจจบน ไดอธบายจตรกรรมฝาผนงวดบานนาควายวา จตรกรรมใน

อโบสถวดบานนาควาย ณ ถนนชยางกร ต าบลในเมอง อ าเภอเมองอบลราชธาน ลกษณะอโบสถเปนแบบ

อสาน ผนงดานขางมหนาตางดานละ 1 ชอง มภาพจตรกรรมฝาผนงฝมอชางพนบานเหนอประตดานหนา

อาคารเปนภาพมารผจญ ภายในมภาพจตรกรรมเลาเรองพทธประวต แตในปจจบนภาพจตรกรรมอยในสภาพ

เลอะเลอนช ารดมาก เพราะความเกาแกและความชนของอาคารกอสราง แมวากรมศลปกร จะใหความ

ชวยเหลอซอมแซมกตาม

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดบานนาควาย ปรากฏทผนงดานนอกและผนงดานใน แตละดานมความ

แตกตางกน ดงน

149

ผนงดานนอก

จตรกรรมฝาผนงดานนอกโบสถวดบานนาควาย ปรากฏเฉพาะสวนบนดานหนาประตทางเขา ปจจบน

อยในสภาพช ารดมาก เนองจากความชนของอาคารและความเกาแก มลกษณะรปแบบจตรกรรมแบบพนบาน

อสาน น าเสนอดวยรปแบบอยางงาย เนนการพรรณนาอยางไมไดค านงถงหลกการทางศลปะ เนอหาจตรกรรม

เปนภาพพทธประวตตอนมารผจญ ซงเปนหนงในกลมเนอหาทชางพนบานนยมเขยนประกอบผนงหนาบน

ดานหนาเหนอประตทางเขาโบสถ จงสามารถชชดไดวา จตรกรรมฝาผนงสวนนเปนฝมอชางพนบานในทองถน

อบลราชธาน

ผนงดานใน

จตรกรรมฝาผนงดานใน มทงสวนทเขยนสมบรณ และยงไมสมบรณ แตทงหมดกไดสะทอนใหเหนวา

เปนผลงานทถกเขยนขนอยางมทกษะฝมอทางการชาง ในระดบทดเทยมกบจตรกรรมฝาผนงวดทงศรเมอง ไม

วาจะเปนการล าดบภาพ การพรรณนาเรองพทธประวตตอนตาง ๆ อยางคอนขางครบถวน ล าดบภาพทวนเขม

นาฬกา เรมตนผนงดานทศใต ดงน

ผนงดานทศใต ดานพระหตถขวาของพระประธาน ชวงท 1 เปนภาพสวนแรก น าเสนอพทธประวต

ตอนประสต ยงเขยนไมเสรจ ภาพจงปรากฏเพยงโครงราง

หองภาพท 2 ถดมา น าเสนอภาพกาฬเทวลดาบส ขอยลพระราชกมารผทจะเปนพระพทธเจาเมอเตบ

ใหญ นาสงเกตวา ฉากปราสาทตอนน มลกษณะรวมกบฉากปราสาทจตรกรรมฝาผนงวดทงศรเมองมาก

โดยเฉพาะรายละเอยดของผามานทตวดพนกบเสา รวมไปถงก าแพงลอมรอบตวปราสาท

ภาพสวนท 3 ผนงดานทศเหนอหรอดานพระหตถซายพระประธาน ตอนเสดจออกมหาภเนษกรมณ

ภาพเขยนน าเสนอเจาชายสทธตถะทอดพระเนตรพระราหลและพระนางพมพา กอนทจะมาทรงมากณฐกะท

นายฉนนะเตรยมรออย ความนาสนใจของภาพเขยนสวนนคอ ชางเขยนไดควบรวมพนทสองหองภาพสราง

เปนฉากเมองกบลพสด อยางคอนขางอลงการ บงชถงศกยภาพในการ ‘คมสภาพของฉาก’ ไดอยางหาญกลา

และมชนเชง ประการส าคญ การจดองคประกอบภาพสวนน ทชางไดวาดปราสาท 2 หลง ไวในเขตก าแพง

เดยวกน ยงเปนรปแบบซ าซอนกบจตรกรรมฝาผนงวดทงศรเมองอยางเหนไดชด ขณะทในสวนลางดานนอก

ก าแพงเมองกบลพสดไดสอดแทรกภาพวถชวตสามญชน เชนกนกบภาพเขยนทวดทงศรเมอง ชางไดน าเสนอ

พอคาววทขนสนคาบนหลงวว หรอทเรยกวา ‘ววตาง’ ในอดต ซงชใหถงความแปลกตางจากวถการคาขายแบบ

150

ดงเดมของทองถนอสาน ดวยวถของ “นายฮอย” ทอาศยววหรอควายเทยมเกวยนเดนทางกนเปนกลมใหญ

จงเปนสวนหนงทชใหเหนวา ชางเขยนภาพฝาผนงดานในเปนคน ‘ตางถน’ ไดเชนกน

ภาพสวนท 4 เสนอฉากเจาชายสทธตถะทรงมากณฐกะเสดจผานการหามของพระยาวสวดมาร ภาพ

สวนน ชางไดน าเสนอหลายเหตการณไวดวยกน ถดไปเปนภาพชวงท 5 น าเสนอ เจาชายสทธตถะทรงปลง

พระเกศาดวยพระขรรครมฝงแมน าอโนมา มภาพพระอนทรเหาะลงมารอรบพระเกศาไปประดษฐานยงจฬา

มณเจดย จากนน ไดตดภาพพทธประวตไปยงตอนแสดง ธรรมโปรดพระพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงสใน

ฉากดานหลงพระประธาน ซงเปนฉากทโดดเดนของจตรกรรมฝาผนงโบสถวดบานนาควาย กลาวคอ

ภาพเขยนฝาผนงดานหลงพระประธาน จดอยในล าดบท 6 ของภาพทงหมด ชางเขยนไดน าเสนอ

ภาพพระพทธเจาประทบในมหาปราสาท แสดงธรรมโปรดพระพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงส รวมทงทรง

แสดงธรรมแกพระอนทรและเหลาเทวดาทนงฟงธรรมอยฝงขวาปราสาท ขณะทหมยกษนงฟงธรรมของพระ

พทธองคทฝงซาย อยางไรกตาม แมวา ภาพเขยนดานหลงพระประธานจะเปนภาพหลกทสรางชอใหกบโบสถ

วดบานนาควาย กระนน จตรกรรมฝาผนงดานหลงทฝงพระหตถขวาพระประธาน กเปนภาพทยงไมเสรจ

สมบรณอกสวนหนง เชนกนกบภาพตอนปรนพพาน ทอยในล าดบถดมา ซงชางเขยนไดน าเสนอพระพทธองค

ทรงประทบบนแทนทรายลอมดวยดวยพทธสาวกระหวางไมรงค กระนน ภาพทยงเขยนไมเสรจสมบรณทงสอง

สวนน มประโยชนอยางยง ในการแสดงใหเหนกระบวนการ และขนตอนในกรรมวธการสรางสรรคของชาง

อยางเปนอยางด กลาวคอ ในล าดบขนตอนการสรางสรรค ชางไดรางภาพหยาบในพนทผนง เพอควบคม

โครงสรางของภาพจนพอใจแลว จงเรมระบายสเปนสวน ๆ ไป ซงเปนสงทนาฉงนวา เหตไฉน การสรางสรรค

ของชางดงกลาวจงตองหยดชงกไปอยางนาเสยดาย

กรณของจตรกรรมฝาผนงดานในวดบานนาควาย แมวาภาพชดนจะเขยนยงไมเสรจสมบรณทงหมด

และแมวาเนอหาจตรกรรมจะปรากฏเฉพาะเรองพทธประวต แตลกษณะรปแบบของจตรกรรมฝาผนงชดน ก

สะทอนถงแบบแผนการเขยนชดเดยวกนวดทงศรเมอง ดงทน าเสนอไวขางตน จงนาจะเปนเหตผลส าคญ ทบง

ชใหเหนวา ภาพเขยนดานในนน ไดถกรงสรรคขนโดยชางฝมอกลมเดยวกน กบชางเขยนภาพฝาผนงหอพระ

พทธบาทวดทงศรเมอง โดยเฉพาะภาพเขยนในสวนผนงดานหลงพระประธาน ทงน ดวยในทางการชาง

ศลปกรรมแลว ฝมอทถงพรอมเชนนน และเขยนไดอยางถอดแบบจากกนทงรปแบบ และกรรมวธเชนน มใชจะ

เกดขนไดโดยบงเอญ หรอเพยงการหาชางอนมาถอดแบบการเขยนจากกนไดงาย ๆ โดยเฉพาะในอดตเมอกวา

100 ปทผานมา ทเทคโนโลยภาพถายและอน ๆ ทเกอหนนการผลตซ าทางจตรกรรมของคนเปนไปไดยาก

นอกจากทกษะ ฝมอดงกลาว ถกสะสมบมเพาะจากปฏบตการในกลมชางหรอสกลอยาตอเนองนนเอง

151

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดวดราสยาราม

ต าบลอ านาจ อ าเภอลออ านาจ จงหวดอ านาจเจรญ

วดและจตรกรรมฝาผนงโบสถวดบานยางชา

วดยางชา ตงอยบานยางชา หมท 3 ต าบลอ านาจ อ าเภอลออ านาจ จงหวดอ านาจเจรญ วดสรางขน

พรอม ๆ กบชมชนบานยางชา เดมชอวดโพธศรกลางยางชา ดวยวดแหงนเปนวดเกาแก และเปนศนยกลางของ

ชมชนยางชามาตงแตบรรพชน จงไดปรบชอใหสอดคลองกบชอชมชน เปนวดบานยางชา

152

วดบานยางชา ในปจจบน มศาลาการเปรยญขนาดใหญใชเปนศนยกลางดานปฏบตการทางศาสนา

และการพฒนาชมชน อยางไรกตาม วดแหงนเปนทรจกของคนตางถน หรอคนนอกชมชน จากโบสถหลงเกา

และจตรกรรมฝาผนงดานหนาบน เหนอประตโบสถ ทกรมศลปากรไดขนทะเบยนเปนโบราณสถานของชาต

เอาไว

โบสถ พนทรองรบจตรกรรมฝาผนงระดบทองถน

ขอความจากกรมศลปากร โดยส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 8 อบลราชธานของวด

บานยางชา ทตดปายไวดานขางอาคารโบสถ ระบขนาด ลกษณะและชวงปทกอสรางซงอยในสมยรชกาลท 6

เชนกนกบวดราสยาราม ใจความวา

“อโบสถ (สม) วดบานยางชา เปนอาคารรปสเหลยมผนผากวาง 6.8 เมตร ยาว 10.70 สง 8.00 เมตร

สรางโดยเจาอาวาสเพง กนยวมลและราษฎรผมจตศรทธาไดรวมกนสรางขน ระหวางป 2460-2475 เปน

สถาปตยกรรมพนบานอสาน หลงคาซอนกนสองชน ผนงกออฐถอปนขาวหมก จตรกรรมฝาผนงภายใน

ภายนอก ฝมอเจาอาวาสเพง กนยวมล เปนสถาปตยกรรมพนถนอสาน มความงามสมตว เปนหลกฐานในดาน

การศกษาประวตศาสตรอาคารทองถน แสดงใหเหนภมปญญาชาวบาน ซงนบวนจะหาชมและศกษาไดยาก”

(ปายกรมศลปากร.ไมระบป)

สวนฐานของโบสถหลงนมลกษณะโบกคว า-โบกหงาย แอวขน ราวบนไดทางขนโบสถปนรปจระเขกบ

สงหเปนผรกษาโบสถ ในสวนของตวจระเขนน มลกษณะรวมกบวดทางขนหอพระพทธบาทวดทงศรเมอง

153

ภายในอโบสถวดบานยางชาประดษฐานพระพทธรปแบบลาวอสานปางมารวชย หนาบนมกประดบ

ดวยไมแตงเปนรปวงโคง บนไดกออฐปนปนเปนรปจระเข เปนราวบนได เชนกนกบราวบนไดขนหอพระพทธ

บาทวดทงศรเมอง ตางเพยงความสดสวน ความประณตงดงาม สะทอนถงทกษะฝมอและสนทรยภาพของชาง

พนถน

ดวยความเกาแก ทรดโทรม กอปรกบความพรอมดานเศรษฐกจของชมชน จงมการสรางโบสถหลง

ใหม เสรจใน พ.ศ.2525 และไดยายการประกอบสงฆกรรม ออกจากโบสถหลงเดม โดยไมมการรอโบสถหลง

เกา ทงทในชวงเวลาดงกลาวยงไมมหนวยงานกรมศลปากรมาอนรกษ ทงน ดวยคนทองถนเชอวา ภายในโบสถ

เกาเปนพนททบรรจไวดวย ‘ของด’ มคณคาและความศกดสทธของชมชน ขณะทโบสถหลงเกากไดรบการ

บรณะจากกรมศลปากร หนงในเหตผลส าคญของการบรณปฏสงขรณอาคารโบสถ กเพอรกษาจตรกรรมฝา

ผนงวดบานยางชาดวยนนเอง

ภาพรวมจตรกรรมฝาผนงวดยางชาอยในโครงสรางสามเหลยมหนาจวของหลงคา ภาพถกแบงเปนสอง

สวน สวนบนสดภาพจฬามณเจดย สวนลาง คนกลางไวดวยภาพพญายมราช นงอยบนแทน

154

ชางเขยนพนบาน

จตรกรรมฝาผนงวดบานยางชาเปนฝมอเจาอาวาสเพง กนยวมล ซงเปนเจาอาวาสในชวงระหวางนน

ทานเปนผออกแบบ เลอกเรองราว รปแบบและลงมอเขยนดวยตนเอง หลงจากทเปนผน าพาชาวบานยางชา

สรางโบสถเสรจในป พ.ศ.2475 พระครเงน จนโท ( 2555 : สมภาษณ) ภกษอาวโสของชมชนยงกลาววา เจา

อาวาสเพง กนยวมล ยงเปนทเลาถงในปจจบนวาเปน “ยาครชาง” ของชมชน ซงเมอใครมาถามขอมลการ

สรางโบสถและเขยนภาพ กจะเลาถงเรองราวดงกลาวใหฟง ดงนน จตรกรรมฝาผนงดงกลาวน จงเปนภาพ

สะทอนมมมอง ทางศาสนาทถกเปลยนผานเปนผลงานจตรกรรม เพอสงผลตอการรบรของผคน ของเจาอาวาส

วด หนงในบคคลทท าหนาทก ากบดแลระบบจรยธรรมสงคมทองถน และไดสะทอนใหเหนวา พระสงฆในอดต

มกจะเปนบคคลภมปญญาของทองถน ซงท าหนาททงในขณะถอเพศบรรพชต หรอเปนฆราวาส ดงปรากฏ

นามชางเขยนในวดอน ๆ เกอบทงหมดลวนเปน ‘จารย’ ซงหมายถงบคคลทผานการอปสมบทมาในระยะหนง

แลวนนเอง

รปแบบและกรรมวธจตรกรรมฝาผนงวดบานยางชา

รปแบบและกรรมวธจตรกรรมฝาผนงวดบานยางชาเปนแบบพนบานทแสดงออกอยางใสซอ ดวยชาง

เขยนทเปนเจาอาวาสวดในชมชน ทไมไดผานกระบวนการเรยนรและปฏบตการทางการชาง หรอมความเปน

ชางอาชพอยางชางเขยนทเขยนภาพฝาผนง ณ หอพระพทธบาทวดทงศรเมอง กบผนงดานในโบสถวดบานนา

ควาย รปแบบของภาพจงเปนการสอสารทเรยบ และงาย โดยชางไดเขยนภาพโปรง ๆ ดวยกรรมวธสฝนทได

ปลอยพนผนงสขาวของปนซะทายและดนสอพองท าหนาทเปนสพน ผลกสวนรปใหลอยออกมาเหมอนตดแปะ

เฉพาะในสวนของตวภาพใชสอยางจ ากด คอ สครามกบสด าเปนหลก และมสเหลองมาแทรกแซมบาง เหมอนม

อยเพยง 3 ส ทงน โครงสรางการเขยนกน าเสนอออกมาอยางงายเชนกน คอแบงโครงสรางของผนงหนาจว

เปนสองสวน สวนบนเปนพนทของเมองสวรรค และสวนลางดานขวา (ทศใต) พทธประวต ขณะทดายซาย (ทศ

เหนอ) เปนเมองนรก กบสวรรคเปนเรองหลก ประหนงวา ขอใหแดนสวรรคอยซกบน สวนเรองราวอน ๆ ทจะ

น าเสนอในระดบแถบลาง จะเลอกเรองราวอะไร ตอนใดมาน าเสนอกได แมแตพทธประวต กบเมองนรกทถก

น าเสนอไวในระดบเดยวกน เพยงแตแยกพรมแดนจากกนเปนฝายละซก ซงสะทอนความคดทยดหยนและไม

ตดยดอยกบหลกเกณฑจนเกนไปในวถคดของชางพนบาน

155

เนอหา พนท และต าแหนงการจดวางผนงวดยางชา

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดบานยางชาคอนขางลบเลอน แตกสามารถมองเหนลกษณะการเขยนภาพ

ของชางพนบานได

ความโดดเดนของวดบานยางชา คอจตรกรรมฝาผนงดานนอก ซงภาพมเพยงเฉพาะพนทผนงเหนอ

กรอบวงกบประตจรดหนาจว พนทสวนบนของผนงไดอทศใหกบการสรางเปนเมองสวรรค ขณะทพนทถดลง

มา แยกเปนสองฝาย ดานทศใต หรอซายมอเมอหนหนาเขาหาผนงโบสถ เปนกลมภาพพทธประวต ตอน

เจาชายสทธตถะเสดจออกผนวช สวนดานขวาอทศใหกบเมองนรก โดยมพระมาลยเถระเปนตวละครทเชอม

พนทสวรรค กบนรกภม หรอสองโลกนไวดวยกน

ทงน พระครเพง กนยวมล ไดจดวางภาพไวในโครงสรางสามเหลยมหนาจวของผนงใตหลงคา ภาพถก

แบงเปนสองสวนหลก ตดพนทสวนบนแยกไวเปนพนทแหงสรวงสวรรค ใชจฬามณเจดยเปนศนยกลาง ณ

ยอดจอมสด สวนลาง คนกลางไวดวยภาพพญายมราช นงอยบนแทนอาสนะแบบอสาน อานรายงานจากกลม

ยมบาล และบญชาการลงทณฑแบบตาง ๆ ท าหนาทแยกภาพออกเปนสองสวนภาพถกแบงเปนครงดวย

ตวแทนของสวรรคคอจฬามณเจดยกบตวแทนของเมองนรกคอ “หมอนรก”

พระครเพง ไดน าเสนอกลมผรบโทษทณฑ เปนตวละครแบบคนพนบาน และถกทรมานดวยอปกรณท

เคยพบเหนในทองถน เชน ตมดวยกระทะขนาดใหญ ปนตนงวทหนามคม แขง ขนาดใหญ รวมทงถกแรงใหญ

จกทงศรษะและรางกายอยางนากลว ขณะทอกสวนหนงมกายเปนเปรตก าลงรบฟงเทศนาธรรมจากพระมาลย

เถระทลงมาโปรดในเมองนรก ซงเปนภาพตรงกนขาม กบภาพเบองบนทพระมาลยเถระคนเดยวกนน ก าลง

เสวนาธรรมกบเทวดาบนสวรรค

ทงหมดน เปนการเขยนทคอนขางมความจรงจงเปนพเศษ ราวกบวา จตรกรใหความส าคญกบภาพชด

น และน าเสนออยางใกลชดกบความเปนจรง

156

พทธประวตในจตรกรรมฝาผนงวดยางชา

ภาพพทธประวต อยซกดานทศใต หรอซกขวาของผนง พระครเพง น าเสนอ ตอนเจาชายสทธตถะ

เสดจออกผนวช โดยสรางฉากของกรงกบลพสด พระราชวงตงอยภายในขอบเขตก าแพงเมอง เจาชายสทธตถะ

กมาร ก าลงจะเสดจออกจากหองบรรทม ซงแทนคาดวยหอธรรมาสนอสาน ทขยายเปนปราสาท มพระนาง

พมพาก าลงตระแคงกอดราหลบรรทมหลบ ชนลางปราสาทเปนเหลาพระสนม มนายทหารมหาดเลก ทแทนคา

ดวยทหารฝรงในเครองแบบ ถอปนยนประจ าการรกษาความปลอดภยรอบพระราชวง อกทง ยนเฝาระวงอย

ผนงดานในรอบก าแพงทเปนแผนสเหลยมทอ มทหารฝรงเศสรายหนงยนเฝาประตก าแพงนคร ขณะทนาย

ฉนทะไดเตรยมมากณฐกะไวรอรบพระองคเปนทเรยบรอยอยดานขางปราสาท

157

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดราสยาราม

บานไกค า หมท 1 ต าบลไกค า อ าเภอเมอง จงหวดอ านาจเจรญ

วดราสยาราม ตงอยทบานไกค า หมท 1 ต าบลไกค า อ าเภอเมอง จงหวดอ านาจเจรญ วดตงชวงตน

สมยรชกาลท 6 คอ พ.ศ. 2454 ไดรบพระราชทานวสงคามสมา พ.ศ. 2473 เปนวดราษฎร สงกดคณะสงฆ

158

มหานกาย วดราสยาราม ถอเปนวดเกาแกดงเดม เคยงคกบชมชนบานไกค า ซงเปนชมชนดงเดมของจงหวด

อ านาจเจรญ ดงไดน าเสนอไวขางตน

โบสถพนทจตรกรรมฝาผนงวดราสยาราม

โบสถวดราสยาราม เปนโบสถพนบานขนาดเลก หนหนาไปทางทศตะวนออกเฉยงใต ลกษณะเปน

อโบสถทบ สรางดวยอฐถอปนโบราณผสมดวยยางบง สรางเปนอาคารลดมขหนา หลงคาทรงจวซอนกนสอง

ชน ลดระดบทงดานหนาและหลง ไมมเสารบปกนก เชนกนกบโบสถวดบานนาควาย กบวดบานยางชา สวน

ฐาน ราวบนไดขนสโบสถปนปนรปนาคทอดล าตวลงสเบองลาง

สวนประกอบปลกยอยของโบสถถกประดบแตงดวยไมสลก มการจดวางแผนไมดดแปลงอยางงายเปน

ลวดลายดวงอาทตยสองแสง ทคนทองถนเรยก “ตาเวน” และปานลมกเปนไมเชนกน

โบสถพนบานวดราสยาราม คอ มจตรกรรมฝาผนง ณ บรเวณผนงหนาบนเหนอกรอบประตทางเขา

โบสถ วดราสยาราม ความพเศษกวาโบสถหลายหลง ดวยมการเขยนบนทกผปฏสงขรณ ชวงเวลา จ านวนเงน

โดยจารกบนแผนไม ตดไวดานทศใตของมขหนาตวโบสถ ทงน จากปายดงกลาวสะทอนใหเหนถงการเขามา

ของ ‘ความเปนไทย’ ผานตวอกษร ทใชอกษรไทย แตสะกดแบบการเขยนดวยอกษรไทนอย คอเขยนตาม

เสยงพดลาวอสาน และการสะกด ความวา

159

“เจาคณะแขวงและอปชฌาเปนผชแจง ผเปนหวหนาคอยาคแดง ยาคไตรพาสงฆสามเณร พรอมกน

สรางประฎสงขรขน มก านนและผใหญบาน ราษฎรไดพรอมกนสรางแตเมอ พ.ศ.๒๔๖๘ จนถง ๒๔๗๑ จง

ส าเรจแตสวนทรพยนนหมดไป ๑๒๑บาท รปแตมนขอหยาใหเอามอบาย”

พอหนแกว บญสภาพ (2554 : สมภาษณ) ไดอธบายเสรมวา อนทจรง โบสถหลงน สรางมากอนหนาน

เกอบรอยป หลงจากการตงชมชนไดไมนาน แลวจงมการปฏสงขรณครงใหญตามปาย เพราะชวงนน ชมชน

บานไกค าถอเปนชมชนหลกแหงหนงของเมองอ านาจ และภกษแหงวดราสยารามสามทานกมบทบาทส าคญตอ

วงการสงฆระดบเจาคณะแขวง ทไดลงมาบญชาการปฏสงขรณดวยตนเอง โดยมอบหมายใหพระสงฆทเปนชาง

น าพาภกษ สามเณรและชาวบานปฏสงขรณจนเปนอาคารดงทปรากฏ

พอหนแกว บญสภาพ อธบายเพมเตมวา จากนน “ญาทานเจาคณะแขวง กไปเวาชางสบานบอบ ชอ

ชางพร มาเขยน” ภายใตการก ากบเรองของญาทานเจาคณะแขวง ดวยทานเจาคณะแขวงเปนคนทมความรอบ

รและมองการณไกล จงใหชางพรเขยนจารกการกอสรางประกอบแผนไม และตดตงไวขางมขดงกลาวขางตน

ซงขอความดงกลาว มกจะท าใหคนรนหลงทอานเหมารวมวา โบสถกบจตรกรรมสรางในป พ.ศ.เดยวกน

ภายหลงการปฏสงขรณและเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงเรยบรอย โบสถวดราสยารามกไดรบการ

กลาวขวญ ชนชม ของผคนในทองถนควบคมากบโบสถวดบานยางชาเปนเวลากวา 70 ป โบสถหลงนกไดเรม

คบแคบและทรดโทรม ทางวดและชมชนจงพากนด ารวาจะรอสรางใหมใหมขนาดใหญ และ “มความทนสมย”

มากกวาเดม ความทราบถงส านกศลปากรท 8 อบลราชธานจงไดเขามาหามรอ และไดขนทะเบยนเปน

โบราณสถานของชาต พรอมกบเขามารวมบรณปฏสงขรณ จงไดสรางโบสถหลงใหมไวใกล ๆ กบโบสถหลงเดม

และเรมใชท าท าสงฆกรรมแทนโบสถหลงเดม ตงแต พ.ศ.2549 เปนตนมา

พอหนแกว บญสภาพ กลาวเปนเชงสรปวา “จากนน โบสถหลงเกาของหมบาน กเปนของกรม

ศลปากรไป เฮาเกบฮกษาใหเพน” อยางไรกตาม ในปจจบน คนบานยางชา ยงใหความส าคญกบอดตควบค

กบปจจบน เหนไดจาก การท าพทธกจในวนส าคญทางศาสนา อาท การเวยนเทยน พระสงฆและชาวบานไก

ค า กไดเดนเวยนเทยนควบรวมโบสถทงสองหลง

160

จตรกรรมฝาผนงวดราสยาราม

จตรกรรมฝาผนงวดราสยาราม เปนจตรกรรมแบบพนบานลาวอสาน เขยนดวยสฝน ใชสขาวของปน

ฉาบเปนสพน สส าหรบเขยนกลมสวรรณะเยน ไดแก ด า เขยว น าเงน มกลมสวรรณะรอนไดแก สม แดง

น าตาล มาสอดแทรกบางสวน เชน สแดงทแสดงถงเลอดของสตวนรก ทถกทมแทงจากยมบาล

จากปายจารกแสดงใหเหนวา ภาพชดน เขยนเสรจในป พ.ศ. 2471 พอหนแกว บญสภาพ (2554 :

สมภาษณ) กลาวถงเรองราวทบอกเลาสบตอกนมาวา เจาคณะแขวงไดก ากบดแลการท างานชางพรในดาน

เนอหาของภาพ เสมอนหนงเปนการท างานรวมกน ในสวนของกรรมวธนน ชางพรไดใชสธรรมชาตและวสดใน

ทองถน และภาพเขยนชดน ไดมความสมพนธกบคนบานไกค าพอสมควร โดยเฉพาะฉาก “คนบาปตกนรก”

เปนภาพทพอแมไดใชในการยกเปนตวอยางตกเตอนลกหลานตลอดมาก ซงทานเองยงจดจ าค าตกเตอนของพอ

แม รวมทงเจาอาวาสวดในอดต ทมกจะเทศนาถงผลแหงการท าผดศลธรรม อยางเชอมโยงกบตวอยางใน

จตรกรรมฝาผนงอยเสมอ แต ณ ปจจบน คนบานไกค าไมคอยจะไดสนใจจตรกรรมฝาผนงของตนเชนเดม ซง

ตรงกนขามกบคนตางถนทเขามาในชมชนไกค า มสดสวนทมากวากงหนง มเปาหมายเขามาดภาพเขยนดงเดม

ณ โบสถเกาอยางตอเนอง

161

เนอหา พนทและต าแหนงการจดวางภาพ

จตรกรรมฝาผนงวดราสยาราม มเนอหาเกยวกบนรก สวรรค หรอไตรภมในแบบฉบบทองถน

โครงสรางการจดภาพวดราสยารามมลกษณะรวมกบวดบานยางชา คอไดแบงพนทสวรรคไวสวนบนของผนง

หนาบน โดยจดวางจฬามณเจดยไวใตยอดจอมสวนบนของจว แตในสวนของพนทถดลงมาแตกตางกน

กลาวคอ เจาคณะแขวงไดก าหนดใหชางพร น าเสนอเรองพทธประวตตอนผจญพญามาร กบพระเวสสนดร

ชาดกไวฝายละดานของผนง โดยพนทสวนกลาง น าเสนอภาพพระพทธเจาประทบบนบลลงก ทชางเขยนได

ออกแบบมาจากกะแหยงวางดอกไมทพบเหนทวไปในวดอสาน ซงสะทอนฐานคดในการออกแบบ ถง

ความสมพนธกบพระพทธเจาหรอหลกค าสอนของพระองค ในทก ๆ สวนของเนอหาบนผนงหนาบนโบสถ ตาง

เพยงจตรกรรมฝาผนงเปนการยอยหลกธรรมสแนวทางจรยธรรมของชมชนเปนทเรยบรอย ดงน

นรกวดราสยาราม

ความโดดเดนทนาสนใจในจตรกรรมวดราสยาราม คอ ภาพกลมนรกภม อยฝงผนงดานทศใต หรอพระหตถขวาพระประธาน เปนการน าเสนอนรกภมทเรยบงาย แตสอไดตรงกบเปาหมายความตองการของศาสนาทตองการจดระเบยบในชมชนทองถน ดงนน ‘เมองนรก’ แหงน จงเปน ‘ขมนรก’ ทสะทอนจนตภาพ

162

แหงนรกภมของคนทองถนลาวอสานกลมน ทนาสนใจมากอกแหงหนง ฉากดงกลาวมตวโครงสรางตวละครส าคญ คอ กลม พระยายมราชกบ “จายมพบาล” ผมอ านาจตดสนและลงทณฑ พวกเขานงอยในส านกงานตดสน ซงเปนเสมอนศาลและผก ากบแนวทางปฏบตของสงคม กบสตวนรกซงเปนดวงวญญาณของคนทท าความผดเมอครงอยในมนษยโลก หรอเมอครงยงเปนคน และการรบโทษทณฑแตละรปแบบในเมองนรก ดนแดนหลงความตายของคนท าความชว ขดกบหลกจรยธรรมของสงคมชมชน ทจตรกรไดท าใหปรากฏอยางเปนรปธรรม ซงเปนกรณการกระท าความผดทถกอธบายใหมอยางสอดคลองกบชมชน บนพนทนรกของทองถน มการเขยนภาพและอกษรก ากบไวในความผดดงกลาว อาท [7829] “เผดควายโซนกน” (ผดควายชนกน) “ผดขระโมยเขาวด” (ผดขโมยขาววด) ฯลฯ

หมอนรก และการลงโทษสตวนรก ในเมองนรก อยในผนงซกดานซาย ประกอบดวย ‘หมอนรก’

รปทรงหมอตมเหมอนกบหมอตมดนเผา ซอนกนเปนชน ๆ 4 ชน พอหนแกว บญสภาพ (2554 : สมภาษณ)

ภมปญญาทองถนบานไกค าอธบายวา แตละชนหมายถงหมอนรกแตละขม ทงหมดจงความหมาย “หมอนาฮก

4 ขม” วางซอนกนเปนชน ๆ เหมอนปนโต โดยทหมอนรกบนสด มตนงวหนามขนาดเของตงตระหงาน พรอม

กบท าหนาทรองรบการปนปายอยางเจบปวดรวดราวของผท าความผดศลขอสาม

ตวละครประกอบดวยกลมพญายมบาลกบสตวนรก หรอผตกนรก ซงทงสองสวนทพยายามน าเสนอแบบคนจรง สถานการณจรงทปรากฏในทองถน หรอการรบรของคนทองถน ชางเขยนไดหยบเอาชายอนเดย

163

ในเครองแบบทหารรบจาง ท าหนาทเปน ‘พญายมบาล’ ผท าหนาทพจารณาตดสนดวงวญญาณตามผลกรรมของแตละตน

ตวละครในความหมายของชาวบาน ทน าเอาภาพทหารรบจางชาวอนเดย ซงคนอสานเรยกวา “แขก” มาเขยนแทนกลมพระยายมราช เปนเพราะวา ในอดตบคคลเหลาน เปนทหารรบจางของรฐสยาม [เชคกบ ศ.สวทย และชาวบาน] จงถกประทบรบรจากชางเขยน นอกจากน เพอการสอสารไดถกตองชดเจน ชางไดเขยนก ากบตวละครแตละตวดวยอกษรไทย แตเขยนตามเสยงอานแบบลาวก ากบแตละคน เชน ‘นายโยมมะลาด’ ก าลงท าหนาทพจารณาตดสนความผดใหกบสตวนรกทถกจบมาสงโดย “จาโยมพบาน” ทงน ‘จาโยมพบาน’ บางนายก าลงบงคบสตวนรกทไดรบการระบโทษแลว ดวยการถบสงลงไปในหมอนรกหลมหรอชนตาง ๆ อยางไมปราณ

ทงน ในแตละชนมสตวนรกถกยดไวเตม ซงสตวนรกทถกตมอยในหมอนน มหนาตาเหมอนกบคน

ทวไป เพอใหเกดความสมจรงในการเชอมตอกบชวตของ ‘คนจรงในทองถนถน’ นนเอง

พระเวสสนดร

ดวยขอจ ากดของขนาดพนทจตรกรรมฝาผนง ทปรากฏเฉพาะผนงสวนหนาบนดานหนา กลมภาพทปรากฏจงสะทอนใหเหนถงล าดบความส าคญของเรองราวทถกเลอกน าเสนอเปนเนอหาจตรกรรม ทมเรองพระเวสสนดรรวมอยดวย

ชางพรไดน าเสนอพระเวสสนดรไวในพนทระดบลางซกฝงขวาซกตรงกนขามกบนรกภม ดวยขอจ ากดของพนท ไดเลอกน าเสนอเฉพาะ กณฑวนปเวสน กบกณฑกมาร ซงทงสองกณฑ เปนกณฑทมความกนใจในการใหทานของพระเวสสนดร กลาวคอ กณฑวนประเวสน สบเนองจากการบ าเพญทานกระทงทานชางปจจยนาค ทมความหมายตอบานเมอง เปนเหตใหพระองคและครอบครว ถกประชาชนขบออกจากราชธาน

ฉากไดน าเสนอพระเวสสนดรทรงพาพระนางมทรและพระชาล (โอรส) กบพระกณหา (ธดา) เสดจจากเมองเขาสปา โดยแทนคารปลกษณของสองกษตรยดวยรปแบบจตรกรรมไทยประเพณ แตไดสวมผาถงอสานใหกบพระนางมทร ทงสองก าลงอมโอรส ธดาไปยงผนปาหมพานต และเขยนค าบรรยายฉากเปนภาษาลาวอสาน ตวอกษรไทย วา “พระเวดกบมะทออกจากเมองไปอยปา”

สวนกณฑกมาร ชางพรไดเขยนภาพตอนชชกทลขอสองกมาร และเมอขอไดแลว จงบงคบสองกมารใหเดนทางกลบดวย ครนเมอสองกมารขดขน จงทบตตอพระพกตรพระเวสสนดร และกลาวหมนพระเวสสนดรวาไมจรงใจ กระทงพระองคตองปลอบประโลมใหสองกมารไปกบพราหมณชชกแตโดยด แลวชชกกพาสองกมารออกเดนทาง เมอถงเวลามดค า ชชกไดมดสองกมารไวกบตนไม สวนตนเองขนไปผกเปลนอนบนคบไม ซงชางเขยนบรรยายสน ๆ วา “พามขอไดแลวนอนเทงตนไม”

พอหนแกว บญสภาพ (2554 : สมภาษณ) อธบายวา ฉากยอยทชางหยบมาจากเรองพระเวสสนดร

ชาดกทงหมด ลวนเปนชวงตอนทมความสะเทอนใจสง เหนไดวา การ ‘เทศนผะเหวด’ ในงานบญมหาชาตของ

คนทองถน เมอถงเทศนถงกณฑและฉากเหลาน พทธศาสนกชนทนงฟงเทศนตางสะอนไห และบรจาคเงน

164

ใหกบพระสงฆทก าลงเทศน ซงเรยกวา “แถมกณฑเทศน” มากเปนพเศษ การหยบเอาฉากเหลานมา จงม

เปาหมายทงเพอใหเหนฉากการใหทานทส าคญในชวตของพระเวสสนดร อนเปนการผลตซ าอดมการณใหทาน

ทตองการปลกฝงลงไปในจตใจคนทองถน และขณะเดยวกนกเปนฉากส าคญ ทสรางความสนสะเทอนใจ

พทธศาสนกชนในเชงวรรณศลปไปพรอมกน

กลาวโดยสรปแลวจตรกรรมฝาผนงโบสถวดบานยางชากบวดราสยาราม มลกษณะรวม คอ เปน

จตรกรรมทเขยนในชวงสมยอทธดานการสรางความเปนไทย แผลงมาจนถงแถบอสานสวนน ผานบคคลหลาย

กลม โดยเฉพาะในระยะแรกคอ พระภกษสงฆ ทไดผานการบวชและศกษาเลาเรยนอกษรไทยจากกรงเทพฯ ท

น าเขามาถายทอดสภกษสามเณรในพนท ตามวด ตาง ๆ ทเปนแหลงศกษาในเมองอบลราชธาน ควบคไปกบ

การอานเขยนดวยอกษรตวธรรม และ/หรออกษรไทนอย ทสบทอดมาจากบรรพชน เพราะอยไมไกลกน และ

อบลราชธานกเปนศนยกลางการเมอง การปกครอง และศาสนาวฒนธรรมทสมพนธกบกรงเทพฯ

การเขยน ‘อกษรไทย’ เพอแทนเสยงค าเวาแบบลาว นนใชโครงสรางการเขยนแบบ ‘อกษรไทนอย’

หรอ ‘อกษรตวธรรม’ ทเขยนแทนเสยง การสะกดตามค าพดหรอ ‘เสยงปาก’ เชน ฉากพระเวสสนดรชาดกใน

จตรกรรมฝาผนงวดราสยาราม ณ ผนงหนาดานขวา ความวา “พระเวดกบมะทออกจากเมองไปอยปา”

165

จตรกรรมฝาผนงกลมวฒนธรรมไทลาว

ในพนทรมฝงแมน าโขงดานตะวนออก ชายแดนไทย-สปป.ลาว

กลมวฒนธรรมไทลาวในพนทรมฝงแมน าโขงดานตะวนออก ชายแดนไทย-สปป.ลาว เปนกลมทตง

ชมชนอยพนทรมฝงแมน าโขง และแมน าสาขาทไหลลงสแมน าโขง คอ แมน าก า ทไหลมาจากหนองหาน

สกลนคร ดงน

แผนท กลมวฒนธรรมไทลาวในพนทรมฝงแมน าโขงดานตะวนออก ชายแดนไทย-สปป.ลาว

166

จตรกรรมฝาผนงวดหวเวยงรงส

บานธาตพนม อ าเภอธาตพนม จงหวดนครพนม

วดหวเวยงรงส กบทตงของชมชนรมฝงแมน าโขงต าแหนงของวดคอทอยดานหวของเมอง หรอหวของ

เวยง ซงชนแหงน เปนชมชนคาขายเชอมระหวางฝงโขงฝงขวากบซายตงแตบรรพกาล จนปจจบน เพยงแต

ปจจบน มความแตกตางกนในดานกฎระเบยบของสองรฐเขามาเกยวของ

วดหวเวยงรงสปจจบน ตงอยในเขตชมชนคมวดหวเวยง บานพระธาตพนม ในเทศบาลอ าเภอธาตพนม

ตดกบโรงเรยนธาตพนม ชาวบานในชมชนแหงน กคอ กลมไทยลาวทมความทรงจ าทางสงคมเปนขาโอกาส

พระธาตพนม พวกเขาตงชมชนอยรมฝงน าโขง

167

ต าแหนงทตงของวด มความเกยวพนกบต าแหนงของทาน า ทเปนทาเทยบเรอทคนไทยกบคนลาวไป

มาหาสกน เมอมวดเกดขนจงเรยกวา “ทาวด” ทงน ฝงตรงกนขามกบทาวดท สปป.ลาว คอ ชมชนเซบงไฟ

กบ บานดาน แขวงค ามวน จรดเขตแขวงสะหวนนะเขต ทงสองชมชนตางลวนเปนชมชนขาโอกาสพระธาต

พนม สวนหนงจงมอาชพท าประมง พรอมไปกบการคาขายมาตงแตบรรพกาล ในปจจบน มกลมคนอน ๆ เขา

มารวมอยอาศยและรวมกนดแลวดหวเวยงรงส มอาชพทหลากหลาย โดยมสองกลมหลกคอ อาชพคาขายและ

รบราชการ

ค าวา หวเวยง มความสมพนธกบต าแหนงทตงของชมชนกบสายน าโขง ทงน พระราชธราจารย (2553

: สมภาษณ) อธบายค าวา “หวเวยง” หมายถง ชอของ ‘เวยง’ ซงหมายถง เมอง ค าวา หว หมายถงอยดาน

เหนอ ในทน คอเหนอน า การเรยกชอวดหวเวยง กคอ วดหวเมอง หรอวดทตงอยสวนเหนอของตวเมองตาม

แนวการไหลของสายน าโขงนนเอง ซงเปนวดส าคญวดหนงของชมชนเกาแกทท าการตดตอคาขายโดยอาศย

สายน าโขง

ชมชนบานธาตพนม ปรากฏในเอกสารการเขามาของรฐสยามครงแรกในสมยรชกาลท 3 วา พ.ศ.

2379 อปฮาดราชวงษเมองอบลราชธานแตงตงเชยงเหนอไปชวยราชการ ณ บานธาตพนม ซงแสดงวา ณ เวลา

ดงกลาว บรเวณรมโขงสวนนมชมชนทมนยส าคญตอการปกครองของสยาม นอกจากน ในใบบอกพระยาราช

เสนา เรอง นายกองเลกขาพระเจดยธาตพนม ร.ศ.107บงใหรวามการยกบานธาตพนมขนเปนเมอง ควบคมตว

เลกขาพระธาตพนม เนองจากเกดเลกขาพระเจดย สมครไปอยเมองมกดาหาร สกลนคร ละครพนม

(นครพนม) 1,775 คน พระพทกษเจดยไปตามมาซอมเจดย แตเจาเมองดงกลาวไมให มเรองฟองไปยง

กรงเทพฯ ทางกรงเทพฯ จงตองเขามาจดการ นนแสดงวา ชมชนดงกลาว เปนชมชนทเปนขาโอกาสพระธาต

พนม ทมการรบรจนถงระดบของศนยกลางการปกครอง

นอกจากน ในสมยรชกาลท 5 บานธาตพนมยงไดถกอธบายวา เปนเมองชายแดนส าคญเมองหนง จาก

รายงานของพระยาสนทรนรกษ ขาหลวงประจ าบรเวณธาตพนม ไดใหภาพสภาพบานเรอนเมอป พ.ศ.2446 วา

“...วนท 14 ธ.ค. ศก 122 เวลาบาย 5 โมง กลบมาทพกแลวเลยเดนไปดในหมบาน เรอนทนท ากวางขวางปลก

ตามตลงเรอยเปนชน ๆ ขนไป ตามบานเรอนไมสสกปรกนก มจนและญวนตงรานขายผาและเครองทองเหลอง

5 ราน เวลาพลบค ากลบทพก ทบานนมผใหญบาน 8 คน หลงคาเรอน 221 พลเมอง 1,503 มวดอยนอก

ก าแพงธาต 1 วด พระสงฆ 15 รป สามเณร 20” (เอกสาร ร.5 ม. 59/41 ร.ศ.122 อางองมาจากไพโรจน

สโมสร. 2536 : 120) ซงสนนษฐานวา วดดงกลาวคอวดหวเวยงรงส

168

วดหวเวยงรงสจงมความเปนมายาวนาน ขณะท ‘ทาวด’ ซงเปนทาเทยบเรอหนาวดหวเวยงรงส

ปจจบนกยงคงไปมาหาสกนระหวางคนไทยกบคนลาว ตางเพยงในบรบทของรฐชาต กระบวนการขามแดน ณ

ทาวด กไดถกอธบายจากรฐทงสองใหเปนทาผานแดนแบบผอนปรนเพอใหประชาชนสองฝงขามไปมาหากน

ระหวางเวลา 7.00-15.00 น. วนจนทรกบวนพฤหสบด ซงสวนใหญจะเปนคนลาว ขามมาซอสนคา โดยเฉพาะ

เครองใชสอย

โบสถและจตรกรรมฝาผนงโบสถวดหวเวยงรงส

โบสถวดหวเวยงรงส มรปทรงแบบโบสถรมแมน าโขง มปกทครอบคลมพนทกวางขวาง เพอรองรบการ

ใชประกอบกจทางพทธศาสนาทงในหนาทของโบสถ และศาลาการเปรยญ ในอดตจงเปนพนทประกอบพทธกจ

ทงพระสงฆและพทธศาสนกชน ครนวดไดสรางศาลาการเปรยญใน พ.ศ.2539 โบสถจงไดถกใชท าหนาท

เฉพาะสงฆกรรม คอ สวดปาฎโมกข ท าวตรเชา-เยน สวนการรบกฐน รบผาปากไดใชศาลาการเปรยญแทน

เพราะมขนาดพอเพยงกบจ านวนพทธศาสนกชน

โบสถวดหวเวยงรงสไดรบอทธพลดานรปแบบอาณานคมมาเปนสวนประกอบ สอดคลองกบขอมล

ของพระภกษ หนกน ธมมทนโน ทใหสมภาษณกบคณะส ารวจจตรกรรมฝาผนง ศนยวฒนธรรม

มหาวทยาลยขอนแกน เมอ พ.ศ.2527 วาโบสถวดหวเวยงรงสสรางระหวาง พ.ศ.2460-2464 ซงเปนระยะท

169

อทธพลดานรปแบบสถาปตยกรรมอาณานคมแผเขามาใหอทธพลตอสงกอสรางทเปนอาคารปนในภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ โดยเฉพาะพนทรมฝงโขง (ไพโรจน สโมสร. 2536 : 120)

จตรกรรมฝาผนงวดหวเวยงรงส

ไพโรจน สโมสร (2532 : 120) กลาวถงจตรกรรมฝาผนงในอโบสถเขยนขนในราว พ.ศ.2465 ตรงกบ

สมยรชกาลท 6 ใชเวลาวาดประมาณ 2 ป ภาพเขยนปรากฏผนงดานในโบสถ และบางสวนของผนงดานนอก

โดยเฉพาะภาพใตโคงเหนอประตและหนาตาง

จตรกรรมฝาผนงในสวนโคงเหนอกรอบประต และหนาตาง ทถกเวบไซตของอ าเภอพระธาตพนม

อธบายวา พระอธการอนทรเปนผรางภาพ และจารยคณเปนผระบายส

ชางเขยน

ไพโรจน สโมสร (2536 : 120) อธบายวา จตรกรรมฝาผนงแหงน ถกรงสรรคขนโดยหลวงชาญอกษร

(ชาญ เทพค าแหง) ชางเขยนจากราชส านก สวนปายประกาศของส านกศลปากร หนาอาคารโบสถ อธบายวา

“จตรกรรมภายในอโบสถเขยนโดย หลวงชาญ ชางจากกรงเทพฯ เมอราว พ.ศ.2463-2464 ภาพท

วงโคงเหนอประตหนาตาง พระอธการอนทรเปนผรางภาพ อาจารยคณเขยนส จตรกรรมฝาผนงวดหวเวยง

170

รงสน เปนจตรกรรมสกลชางหลวง แตแทรกภาพตามความนยมในทองถน สทใชเปนสฝน เรองราวในชาตเปน

เรองทศชาตชาดก พทธประวต รามเกยรต ลกษณะวงศ”

จากขอมลทงสองสวนขางตน จงมกจะถกอธบายสบตอกนมามาวา “เปนจตรกรรมฝมอของชางหลวง

แตเขยนภาพความนยมของทองถน” แลวกถกอางตอกนมา ซงผศกษากยงไมเหนดวยทงหมด เพราะม

ประเดนประกอบอกหลายอยาง ทงน เมอพจารณาตามขอมลขางตน กบการพเคราะหผลงานจตรกรรมฝา

ผนง จะอธบายไดวา จตรกรรมชดน ถกเขยนรวมกนอยางแบงหนาทระหวางชางหลวงกบชางทองถน คอจาร

คณกบจารยส ซงชางทองถนนาจะเปนลกมอ และพรอมกนนน กไดเรยนรไปดวย ขณะท ชางหลวงชาญอกษร

กตองอาศยการซกถามขอมลจากชางทองถน

เนอหาจตรกรรมฝาผนง

โบสถวดหวเวยงรงส มจตรกรรมฝาผนงปรากฏทงดานนอกและดานในอโบสถ แตสวนใหญและเปน

ภาพทชดเจนปรากฏทผนงดานใน แตนาเสยดายทผนงดานนอก จตรกรรมลบเลอนจนแทบจะมองไมเหนและ

ไมสามารถประตดประตอได สวนผนงดานใน มเนอหาเกยวกบพทธประวต ทศชาตชาดก รามเกยรต

ลกษณะวงศ ภาพเกยวกบพระพทธรปปางตาง ๆ ทวยเทพ และ สตวปาหมพานต ซงชางเขยนวาดเพอเนน

ประดบตกแตงพนทวางมากกวา จะใหเปนเนอหาหลก

171

รปแบบและเทคนคจตรกรรม

โครงสรางลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงโบสถวดหวเวยงรงส มสองลกษณะ คอ จตรกรรมทเขยน

ดวยฝมอแบบพนบาน เชนเดยวกบจตรกรรมของวดทวไป มลกษณะรปแบบ หรอ Style รวมกบจตรกรรมฝา

ผนงในกลมวดรมโขงดวยกน อาท ในการสรางตวละครทเปนทหาร ถกแตงกายดวยชดทหารในสมยนน มวธคด

ไมตางจากจตรกรรมฝาผนงวดพทธสมา บานฝงแดง และวดศรมหาโพธ อ าเภอหวานใหญ มกดาหาร ซงลวน

เปนวดในกลมเดยวกน

กบจตรกรรมทสะทอนใหเหนถงการเชอมโยงลกษณะรปแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลาง ทถก

น ามาประทบไวในผนงโบสถรมฝงโขง ทงสองสวนเปนจตรกรรมฝาผนงทไมไดเนนการระบายส หากแต

แสดงออกดวยการใชเสนรอบนอก ส าหรบกลมภาพทแสดงออกแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลาง

โดยเฉพาะจตรกรรมเรองรามเกยรต กลมตวละครพระลกษณ พระราม และภาพจบระหวางยกษกบกระบ

ภาพสวนนแสดงใหเหนถงความเปนชางเขยนแนวไทยประเพณจากภาคกลาง ทเดนชดในจตรกรรมฝาผนง

โบสถวดหวเวยงรงส ทน าเสนอดวยแบบฉบบชางหลวง และเปนวรรณกรรมในราชส านก ซงตางจากเรอง พระ

ลกษณพระราม ทคนอสานไดดดแปลงวรรณกรรมรามเกยรตมาเปนแบบฉบบของทองถนอสานและลาวลาน

ชาง การน าเอารามเกยรตมาปรากฏทจตรกรรมแหงน จงคอนขางจะน าเอาจตรกรรมไทยจากสวนกลางมา

ประทบไว ณ พนทชายฝงโขง กระนนกยากจะบอกไดวา ชางดงกลาวเปน ‘ชางแหงราชส านก’ หรอชางหลวง

ตามทหลายทานอธบายสบตอกนมา เพราะระดบฝมอการเขยนภาพแบบไทยประเพณยงไมนาจะถงขนของ

ชางหลวงแหงราชส านกรตนโกสนทร

ตางเพยงในสวนของการใชส จตรกรรมฝาผนงแหงนใชสระบายประมาณรอยละ 30 ของพนท

จตรกรรม กลาวคอ ชางเขยนระบายสเพยงในสวนเครองแตงกาย และสเนอของตวละครบางตว เชน เขยว

แสดงวาเปนพระอนทร สเขยวในสวนของตวยกษ และมการระบายสเขยวในสวนของใบไมบางในบางสวน

นอกจากน ยงเปนการใชสอยางดบ ๆ ขาดทกษะการผสม และระบายส เสมอนหนงวา ชางทท าหนาทรางและ

เขยนเสนเพอสรางภาพ กบชางระบายสไมใชคนเดยวกน เมอดโดยภาพรวมแลวจงเหนไดวา เปนจตรกรรมฝา

ผนงทยงระบายสไมเสรจ

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดหวเวยงรงสขางตน จงสงผลใหจตรกรรมฝาผนงทวดหวเวยงรงสม

ความแตกตางจากจตรกรรมฝาผนงวดอน ๆ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ รวมแมแตจตรกรรมฝาผนง วดหนา

พระธาต หรอวดตะค นครราชสมา ซงเขยนดวยลกษณะรปแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลางเชนเดยวกน

172

ทงน ภาพทโดดเดนและถกน าเสนอจากหนวยงานตาง ๆ เปนประจ า คอ จตรกรรมตอนพระยาจลน

พระยาพรหมทตยกทพมาลอมเมองพระมโหสถ ซงคอนขางมความสมบรณในปจจบน และมคณภาพเชงศลปะ

ทแสดงใหเหนการใชเสนทมความละเอยดออน แสดงอารมณความรสก นอกจากน ชางเขยนยงไดสอดแทรก

การแตงกายชดทหารของทงสองฝาย แสดงใหเหนวา ไทยไดเรมน าเอาวฒนธรรมตะวนตกมาใชในรชกาลท 5

เชน ลกษณะของหมวก และอาวธประจ ากาย ไมวาจะเปนปนหรอดาบ การประดบยศ ตลอดจนการไวหนวด

การแตงกายของทหาร แทบจะแยกไมออกวา เปนทหารของฝายใด การใชสของชางเขยนทมอยอยางจ ากด

เชน สคราม สแดง สเขยว สด า แตกสามารถถายทอดอารมณและความรสกไดเปนอยางด

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดหวเวยงรงสในฐานะพนทปฏสมพนธกบรฐสยาม

ขณะท ภาพรามเกยรตตอนทศกณฐออกรบ ทหารของฝายทศกณฑ ชางเขยนไดเขยนรปยกษตาม

แบบจตรกรรมไทย นอกจากนยงเขยนภาพยกษทมลกษณะเหมอนคนและการแตงกายตามแบบชาวตะวนตก

มการสวมหมวก ไวหนวด ซงตรงกนขามกบฝายพระราม ทชางเขยนไดเขยนตามแบบอยางของจตรกรรมไทย

โดยทหารยงคงเปนรปหนมานและลง แสดงใหเหนวาชางเขยนไดสอดแทรกอารมณ และความรสกนกคดของ

คนในลมน าโขงของคนในชมชน ทมตอชาวฝรงเศสผลาอาณานคม ทถกผลกไปเปนพวกอธรรม หรอยกษ

173

ประการส าคญ ภาพสวนน ชวนใหเชอไดวา ชางเขยนไมนาใชชางหลวง แตเปนคนในพนททมชวตสมพนธกบ

ปรากฏการณขางตน และมฝมอทางจตรกรรมในระดบหนง

อยางไรกตาม หากพเคราะหผานบรบททางสงคมวฒนธรรม ของพนททางสงคมสวนนครงสมยรชกาล

ท 6 กรงเทพฯ กบอสานสวนตาง ๆ โดยเฉพาะจดส าคญ เชน เมองทเปนศนยกลางการปกครอง และพระพทธ

เจดย ดงพระธาตพนม ซงเปนศนยรวมจตใจของผคนสองฝงแมน าโขง โดยฝงซายคอลาวภายใตอาณานคม

ฝรงเศสนน ศนยกลางอ านาจแหงรฐสยามคอกรงเทพฯ จงตองเขามาแสดงบทบาทในฐานะ ‘เจาของประเทศ’

ดวยการท าหนาทเปนเจาภาพ บรณปฏสงขรณพระธาตพนม เพอแสดงออกใหทงคนลาวในประเทศลาว กบคน

ไทยลาวในประเทศสยามซงเปนพลเมองไทยในทองถนลมน าโขง ไดเหนถงความตระหนกของสวนกลาง ดงนน

ในปฏบตการบรณะซอมแซมแตละครง จงตองมกลมนายชางทไดรบมอบหมายจากกษตรยผเปนศนยกลาง

อ านาจในระบอบสมบรณาญาสทธราชยเขาปฏบตภารกจดวย ‘ความเปนชาง’ ทไดรบมอบหมายจากกษตรย

บางทอาจจะถกสอวาเปน “ชางหลวง” ของคนทองถน ทมความหมายแตกตางจาก “ชางหลวงแหงราชส านก”

ทมความสงสดดานศลปะในระดบรฐ ซงเปนผสนองพระบาทในฐานะศลปนแหงราชส านกกได ทงน จาก

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดหวเวยงรงส และ วดโพธค า แหงบานน าก า ทบอกวา มหลวงชาญอกษร ไดมสวนเขา

รวมเขยนภาพดวย ซงทางวดและคนทองถนมกจะกลาววาเปนชางหลวง

อยางไรกตาม ไมวาขอเทจจรงเกยวกบ ‘ชางหลวง’ จะเปนเชนไร แตจตรกรรมฝาผนงโบสถวดหวเวยง

รงส กไดสะทอนถงการเขามาของลกษณะรปแบบจตรกรรมไทยประเพณชดแรก ๆ ในพนทสวนลกของภาค

อสาน ทวางอยบนเสนเขตแดนระหวางรฐชาตสยามกบลาวในอาณานคมฝรงเศส เชนกนกบทปรากฏอยาง

เตมท ในผนงโบสถวดตะค นครราชสมา ซงเปนพนทชายขอบราชอาณาเขตรตนโกสนทร ทตดตอกบลาวลาน

ชาง ในบรบทของรฐจารต ซงตอมาไดกลายเปนภาคอสาน

174

จตรกรรมฝาผนงวดพทธสมา

บานฝงแดง ต าบลฝงแดง อ าเภอธาตพนม จงหวดนครพนม

สงเขปวดพทธสมาและชมชนบานฝงแดง

วดพทธสมา เดมชอวดบานฝงแดง และปจจบนกยงเรยกนามควบคกนไประหวางวดบานฝงแดงกบวด

พทธสมา วดแหงนตงอยในชมชนบานฝงแดง ซงเปนหนงในชมชนขาโอกาสพระธาตพนมมาตงแตบรรพชน วด

พทธสมาและชมชนบานฝงแดง อยหางจากตวอ าเภอและองคธาตพนม ประมาณ 6 กโลเมตร

พนทบรเวณพนทลมน าก า ใกลองคพระธาตพนมแหงน มความหมายทางศาสนาวฒนธรรมมาตงแต

สมยทวารวด มการตงชมชนของกลมคนสมยทวาราวด จากหลกฐานเสาใบเสมาหน ทกระจายอยตามเรอกสวน

และผนนา ในระยะตอมาการเขามาตงชมชนมความสมพนธกบการบรณปฏสงขรณองคพระธาตพนม ใน

ฐานะเปนแหลงวสด ดวยเปนพนทของหนศลาแลง โดยเฉพาะทบานหนองหอไตรซงเปนชมชนเพอนบานกบ

175

บานฝงแดง เปนศลาแลงทถกน าไปประกอบสรางและบรณะพระธาตพนมครงตาง ๆ โดยเฉพาะในชวงระยะ

ทญาครโพนสะเมก หรอเจาราชครหลวง ซงชาวธาตพนมเรยก “ญาพอกะตาใหญ3” ซงในประวตศาสตรบอก

เลาของชาวบานไดกลาววา ทานไดน าพาผคนกวา 3,000 คน มาพกอยบานหนองหอไตร ซงอยในปรมณฑล

เดยวกน เพอซอมบรณะพระธาตพนมครงส าคญ เมอบรณะเสรจสน ทานไดบญชาใหพทธศาสนกชนจ านวน

หนง ตงชมชนกระจายอยรอบพระธาตพนม เพอท าหนาทดแลองคพระธาตในฐานะขอยพระธาต หรอขาพระ

ธาตอกกลมหนง ดงทปรากฏในประวตพระธาตพนม ประวตศาสตรบอกเลาและหลกฐานทางโบราณคด

ดงกลาว ไดชใหเหนวา พนทรมฝงน าก าแหงน รองรบผคนทเขามาพ านกในการบรณปฏสงขรณพระธาตพนม

มาโดยตลอด

ส าหรบชาวบานฝงแดงกเปนขอยพระธาตอกกลม ทบรรพชนขามแมน าโขงมาจากบานกองแกวกบ

บานมหาไชฝงซายแมน าโขง ประกอบดวยกลมผไท ลาว และแสก บรรพชนไดเขามารวมท าหนาทบรณะ

ซอมแซมพระธาตพนม จากนนจงเสาะหาทอยทเหมาะสมตอการท ามาหากน กลมผไทยายไปอยเรณนคร สวน

พวกแสกกกระจายอยทวไป แตคนลาวกลมนเลอกทจะตงชมชนอยใกลองคพระธาตพนม เพอจะไดท าการดแล

พระธาตพนมในฐานะขอยพระธาตไปพรอมกน เมอพบบรเวณรมฝงน าก า ซงมความเหมาะสมในการท ามาหา

กนทงการเพาะปลกและการประมง อกทงดนเหนยวสแดงรมฝงน าก าทน ยงมความเหมาะสมในการท า

เครองปนดนเผาเนอพรน(Earthen ware) รองรบการผลตภาชนะใชสอย ซงเมอประมาณ 40 ปทผานมา 3 ในชวงอพยพโยกยาย เจาราชครหลวงโพนสะเมก ไดใหพระสงฆและประชาชน น าพระไตรปฎก พระธรรม พระสตร พระวนย บรรจไวในตะกราใบใหญ เปนภาชนะในการอพยพโยกยาย ทานจงถกกลมชาวบานและชมชนทรเรองราวดงกลาว เรยกทานดวยฉายา “ญาพอกะตาใหญ”

176

ชาวบานฝงแดงกยงผลตเครองปนดนเผาทเปนเครองใชในครวเรอน เชน หมอตมแกง หมออใสน าดม จงเรยก

ชมชนตามชอฝงแดง วา “บานฝงแดง” กอปรกบตามสภาพของพนทแหงน มตนตระพงแดงหนาแนน เมอ

กอตงชมชนขน จงเรยกวา “บานฝงแดง” และกอตงวดบานฝงแดงในระยะใกลเคยงกน

โบสถพนทรองรบจตรกรรมฝาผนง

โบสถวดพทธสมาสรางเมอ พ.ศ. 2462 แผนผงกวาง 8 เมตร ยาว 11.50 เมตร สรางตามแนวทศ

ตะวนออก-ตะวนตก บนไดขนลง 1 ดาน ประจ าทศตะวนออก ลกษณะเปนโบสถทบพนบานผสานอทธพล

อาคารโคโลเนยล กอดวยอฐถอปน

ตวโบสถหนหนาไปทางทศตะวนออก กรอบประต และหนาตางท าเปนรปโคง ซงไดรบอทธพลทาง

รปแบบจากสถาปตยกรรมฝรงเศส ทผานเขามาจากชางเวยดนาม น ามาเผยแพรในเขตชายโขง และพนทสวน

อนของอสาน ปะปนและบรณาการกบลกษณะโบสถทองถน บนผนงดานนอกตวอาคารปรากฏภาพจตรกรรม

อยเหนอกรอบประต และหนาตางท าเปนรปโคง บนกรอบโคงเหนอบานหนาตางมภาพจตรกรรมฝาผนง

ลายเสน ใชสแซมแตเพยงบางสวน รปภาพภายนอกเปนภาพแสดงพทธประวต นรกภม โดยใตภาพชางเขยน

ตวอกษรไทยนอยก ากบเอาไว

177

ชางเขยน

พระราชธราจารย (2553 : สมภาษณ) กลาวถงชางเขยนภาพโบสถวดพทธสมาในฐานะคนชมชนบาน

ฝงแดงวา คนเฒาแกไดเลาสบตอกนมาวา ชางเขยนภาพมทงชางคนลาวจากฝงซายแมน าโขงและคนทองถน

คนลาวชอจารยค าสง สวนคนไทยคอ จารยคณ จารยนอย กบจารยผย ทงหมดเปนเพอนกนมาตงแตครงเปน

พระ นอกจากน พระราชธราจารยยงไดอธบายถงลกษณะความสมพนธของผคนสองฝงโขง แมวาจะถกแบงให

อยคนละประเทศ แตผคนทงสองฝงกเปนโขงกยงธ ารงความสมพนธฉนทญาตพนอง และไปมาหาสกนเสมอน

ฝงโขงไมไดเปนเสนเขตแดน ความสมพนธระดบผคน ชาวลาวฝงตรงขามกคอชมชนขอยพระธาตเชนกนกบ

ชมชนฝงไทย พระสงฆกบการขามฝงไปมาหากนเปนเรองทถอเปนเรองปกต รวมทงการนมนตพระเพอมาท า

พธกรรมทางศาสนา ของประชาชนทงสองฝงกเปนเรองปกตสามญ กระทงลาวเปลยนแปลงการปกครอง

สภาวะดงกลาวจงถกตดขาดลงไป

อยางไรกตาม ส าหรบกระบวนการเขยนนน พระสงฆและผคนในหมบานฝงแดงเปนผรวมก าหนด วา

จะเขยนเรองใด และตอนใด เพราะชาวบานตางรบร โดยเฉพาะการไดฟงเรองราวเหลานจนขนใจ ขณะทชาง

เขยนทงหมดทเปนจารย ตางกตองผานการเปนผอานหนงสอในเรองเหลาน ใหกบชาวบานไดฟงในวาระตาง ๆ

เปนประจ าอยแลวเชนกน ดงนน กระบวนการสรางสรรคจตรกรรมของชางพนบานเหลาน จงถอเปนการ

ท างานของ ‘ชมชน’ นนเอง

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนง

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดพทธสมา เขยนในสมย รชกาลท 6 หลงจากสรางโบสถเสรจไมนานนก

ลกษณะรปแบบเปนจตรกรรมแบบเลาเรอง เนนการสอสาร ขยายความเขาใจดวยการจารกอกษรไทนอย

ประกอบแตละฉาก ลกษณะเดนคอการใชรปแบบทมความงาย ทมงไปสการสงผานสาระส าคญดานเนอหาท

ถกเลอกแลว มาน าเสนอใหเปนภาพทสามารถสอความหมายใหผชมเกดความเขาใจอยางไมตองตความ

ในสวนของเนอหาจตรกรรม น าเสนอสองเรองหลก ระหวางทศชาตชาดกกบวรรณกรรมทองถนสนไซ

ซงแทจรงแลวตางลวนเปนวรรณกรรมศาสนา กรณเรองสนไช กไดถกบรณาการใหสมพนธกบศาสนา สนไซถก

ใชเปนพนทของการยกตวอยางความคดทางศาสนามาสประชาชน เปนวรรณกรรมทองถนทมความใกลชดเปน

สวนส าคญทแทรกอยในระบบจรยธรรมของผคนในชมชนทองถนมาก โดยไดเชอมโยงคนทองถน หรอปรากฏ

ในทองถน และสงคมทเปนจรง ผนวกกบตวละครในจนตนาการ ทไดรบการหลอหลอมจากศาสนา น ามา

178

สรางเปนตวละคร และจดวางลงในจตรกรรมฝาผนงบานฝงแดง ประกอบดวย องคอมรนทร และเทวดาท

อาศยอยเมองสวรรค ผคนในเมองมนษย ทมทงคนทองถน เจาหนาทรฐ และชาวตางประเทศ ในทนคอ

ชาวตะวนตก และ เปรต อสรกายและผคนทตกนรกในเมองนรก

พระราชธราจารย (2552 : สมภาษณ) กลาววา ภาพทชางวาด โดยเฉพาะในกลมพทธประวต และ

วรรณกรรมทองถน สะทอนใหเหนวาชางไดคดมาจากหนงสอผก และใชหนงสอผกมาอธบายภาพเพอใหเกด

สสน ซงชางไดเลอกสวนส าคญ ในหนงสอผกของชมชนมาเขยนเขยน ดงนน ทกฉาก ทกตอน คนทองถนจง

สามารถเขาใจไดอยางเขาถงอรรถรส ทงนเพราะวา ชมชนไดมการน าเอาหนงสอผกเรองสนไซ กาละเกด นาง

แตงออน มาอานสกนฟง เปนมหรสพ หรอการ ‘คบงน’ ในงานพธทมผคนมารวมกนจ านวนมาก คนทอาน

สวนใหญเปนผอาวโสชาย การอานจะวางหนงสอผกไวปากขอบกระบงแลวอาน

ขณะอาน อานเสยงสด ไมมเครองขยายเสยง เมออานแลวเกดจนตนาการ เชน อานประวตสนไซ พระ

เวสสนดร ค าบรรยายเปนค ากลอนสอดคลองกนดวยภาษาสละสลวย ในตอนส าคญ คนอานจะออกทาทางดวย

พนทและต าแหนงการจดวางภาพ

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดพทธรงสเปนพนทการเขยนภาพทงดานนอกและดานใน ประกอบดวยเรอง

พทธประวต พระเวสสนดรชาดก และสนชย และเขยนภาพเชงตกแตงประดบไวตามตนเสา

179

ทงน ในเนอหาแตละเรองชางเขยนไดน าเสนอเคลากนทงดานนอกและดานใน กลาวคอในแตละเรองม

ทงดานนอกและดานใน อยางไรกตาม ชางไดเนนน าเสนอแตกตางกน คอ ผนงดานนอกเนนน าเสนอเรองพระ

เวสสนดรชาดกเปนเนอหาหลก สวนผนงดานในน าเสนอพทธประวตและวรรณกรรมทองถนเรองสนชยเปน

เนอหาหลก ส าหรบสนชยถอเปนความโดดเดนทสดในผนงโบสถแหงน และเปนตวแทนของสนชยในจนตภาพ

ของสงคมวฒนธรรมรมฝงโขง ขณะทสนชยแหงวดสนวนวาร อ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน กมความโดดเดน

และถอเปนตวแทนสนชยในจนตภาพของสงคมวฒนธรรมอสานกลาง โดยในสวนของพนทผนงโบสถ และ

เนอหาจตรกรรมทถกน าเสนอ ดงน

ผนงดานนอก

180

ชางค าสงและคณะไดใชพนทแถบบนเหนอระดบวงกบประต หนาตางทงดานหนาและดานขางทงสอง

ของตวโบสถเปนพนทในการเขยนภาพ ยกเวนเฉพาะพนทดานหลงทถกปลอยวางไว และมภาพเชงประดบ

ตกแตงทผนงประตทางเขาทงสอง ทน าเสนอทหารตะวนตก ท พระราชธราจารย (2553 : สมภาษณ) อธบาย

วา เปนภาพทหารสยามและตางชาต ทชางและผคนสองฝงโขงในชวงเวลาดงกลาวพบเหนชนตา เพราะเปน

ระยะทตองเฝาระวงอธปไตยของชาต จงถกน ามาท าเปนนายทวารบาล ณ ประตทางเขาโบสถ ควบคกบราห

อมจนทร และประกอบไวกบสวนตาง ๆ ทงภายในและภายนอกเปนจ านวนมาก

ประการส าคญ ชางมวธคดตอผนงโบสถ ในแถบบนแบบแยกสวนตามความเหมาะสมกบพนท

มากกวาการน าเสนอเปนเรองราวเรองใดเรองหนง กลาวคอ สวนวงโคงเหนอประตทางเขาโบสถทเปนจดเดน

ในการมองเหนกวาสวนอน ชางน าเสนอภาพพทธองคกบพทธสาวกอรหนตสองรป คอ พระสาลบตร กบพระโม

คลลานะ พนมมอดวยดอกบว และมเทพบตร เทพธดาพนมมอไหว ประกอบอยแตละดาน เพอใหเกดการ

สอสารไดตรงกบทชางตองการ จงเขยนตวอกษรไทนอยก ากบแตละภาพวา “พะพดทะองเจา” “พะโมกคะลา”

“พะสาลบด” เปนตน

อยางไรกตาม ส าหรบพนทสวนอนในแถบภาพดานนอก ชางกไดน าเสนอเรองราวตาง ๆ กนไป ทง

เรองพระเวสสนดร สนชย รวมทงฉากนรกภม ในฉากมภาพหมอนรกเปนศนยกลาง ตวละครในภาพ

ประกอบดวยสตวนรกก าลงถกลงทณฑ ดวยพญายมราชทแตงกายเปนขาราชการสมยนน รวมทงภาพเปรต

ตนตาง ๆ อาท เปรตหวควาย อนเกดจากโทษฆาววควาย เปรตหวไก จากการชนไก และเปรตจากการท าผด

ศลขอ 3 แสดงออกเปนภาพชาย หญงก าลงปนตนงว ประการส าคญ ชางไดย าถงการเปนเปรตขอน จลงไปท

การท าผดทางเพศกบพระสงฆเปนพเศษ จงไดเขยนอกษรก ากบวา “เปตเลนเจาหว” ดวย ซงหมายถงการตก

นรก เปนเปรตอนเกดจากการลกลอบสงวาสกบพระสงฆ

นอกจากน ชางเขยนยงไดเนนการน าเสนอนรกภม ในพนทสวนทศชาต ตอนเนมกราชชาดก ซง

ชางเขยนไดเลอกเสนอตอนเสดจนรกภม และสวรรค พรอมกบเขยนบรรยายดวยตวอกษรตวไทยนอย เปนการ

ผลตซ าการมอยจรงของนรก สวรรค ซงเปนถนแดนหลงความตาย ทผคนจะไดไปพบตามกรรมด ชว ทกระท า

ไวในปจจบน

ผนงดานในโบสถ

จตรกรรมโดยรวมของผนงดานในมความประณต จรงจง ตงใจ ทงดานการรางภาพ การระบายสทเพม

สสนสดใส อม เขมขน ใหภาพเชงบอกเลาทชดเจกวาผนงดานนอก ชางไดใชทงสวรรณะรอนและเยนบรรจลง

181

ในแนวเสนรอบนอกของภาพตวละคร อาคารสถานท ภมทศน และบรรยากาศอน ๆ ทงสสม น าตาล เหลอง

เขยว น าเงน ด า

การวางภาพผนงดานในชางเขยนไดแบงภาพเปน 2 แถวหรอ 2 แถบ เหมอนกบน าแผนผาขงสองแผน

รอบผนงโบสถ แผนลางมความกวางตามกรอบวงกบหนาตาง แผนบนอยถดขนไป จนจรดเพดาน รอยตอ

ระหวางบนลาง เขยนลายเถาวลยงาย ๆ ฟนกนเปนลกคลน

อยางไรกตาม ผนงแตละแถบในแตละดาน กถกก าหนดและน าเสนอภาพทแตกตางออกไป กลาวคอ

ผนงดานหลงพระประธาน แถวบนตงแตพระองสา (ไหล) ของพระประธานขนไป เนอหาพทธประวต

ตอนมารผจญ หรอผจญพญามาร จนตนาการของชางเสนอภาพสามธดาพญามาร ทงนางตณหา นางราคะ

และนางอรด (นางแหงความอจฉารษยา) แตงกายแบบคนพนเมองชมชนรมโขง นางเหลานมงท าลายการ

บ าเพญเพยรของเจาชายสทธตถะดวยการ เปลอยกาย เปลอยหนาอกรายร ายวยวน ครนเมอพระพทธเจาเบก

พระเนตร นางเหลานกกลายเปนหญงชรา แลวกลบไปฟองพญามาร บอกใหบดาสงหมมารไปรบรา

พระพทธเจา แตกถกธรณบบมวยผม ท าใหน าทวมมวลหมพญามาร มป ปลา จระเข มากนสมนพญามาร

ตอนมหาภเนษกรม สทธตถะ ทรงปลงพระเกศา มเทวดาก าลงรอรบพระเกศาไปบรรจไวยงพระจฬามณเจดย

สวนแถบลาง เสนอวรรณกรรมทองถนเรองสนไชย ทตอเนองกบภาพสนชยในผนงขาง ทงดานพระหตถซาย

(ทศเหนอ) และขวา (ทศใต) ของพระประธาน ทอยในระดบเดยวกน

ผนงดานในฝงตรงขามพระประธาน หรอฝงประตทางเขา แบงเปน 2 ชวงเชนกนกบดานหลงและ

ผนงดานขาง ชวงบนเรมตงแตเหนอกรอบประต แบงเปน 2 สวน ดานซายพทธประวตตอนปรนพพาน อกซก

ดานขวาเสนอเรองพระเวสสนดร กณฑนครกณฑ หรอ แหพระเวสสนดรนวตพระนคร สวนชวงลางดานทศ

เหนอเสนอทศชาตชาดกตอนจนทกมาร และฝงทศใตเสนอตอนพระมโหสถ

ผนงในดานขางแถวบนทงดานทศเหนอและใต อทศใหเปนพนทของทศชาตชาดก แตใหสดสวนท

เนนตอนพระเวสสนดรชาตกเปนส าคญ กลาวคอ ฝงดานทศใตเสนอตอนอน ๆ รวมกน ขณะทแถบบนดานทศ

เหนอทงแถบ ตอเนองจนถงกงซายของผนงดานหนา อทศพนใหกบทศชาตชาดกตอนพระเวสสนดรชาดก

กณฑตาง ๆ โดยชางไดถอโอกาสน าเสนอวถชวตของคนทองถนเปนผแสดงหลกในฉากตาง ๆ ของแตละกณฑ

โดยเฉพาะในขบวนแหพระเวสสนดรเขาสเมอง ทแสดงออกถงความสนกสนาน “มวนซน เบกบาน” ของผคน

ไมตางจากฉากแหพระเวสสนดรเขาเมองในจตรกรรมฝาผนงเขตอสานตอนกลาง ในฉากดงกลาว มภาพผหญง

เปาแคนดวย

182

สวนผนงแถบลางทงสองฝง อทศใหกบวรรณกรรมทองถนเรองสนไชยตอเนองจากแถบลางผนง

ดานหลงพระประธาน ชางเขยนไดแสดงออกในลกษณะการพรรณนาเรองอยาง พระราชธราจารย ใหขอสงเกต

วา ชางไดเลอกน าเสนอตอนส าคญ ซงเปนคนทองถนสนใจ ในขณะทฟงการอานหนงสอผกเรองสนชย หรอ

ตอนชมหมอล าสนไชย เชน ตอนสนชยรบกบงซวง ตอนลกพานางสมณฑา และตดคอยกษกมภณฑ ทชางค า

สงและคณะไดเขยนอยางมอรรถรสทางสนทรยะแบบทองถน และตอนสนชยพบนารผล และเชยชมเชยนาร

ผล ซงเปนภาพโดดเดนทสดของจตรกรรมแหงน ทไดรบความสนใจจบจองจากผคนปจจบน

นอกจากน ชางเขยนกไดแกปญหาพนทวาทเหลอจากการน าเสนอเรองหลก โดยการน าเอาภาพทหาร

ตางชาต ซงชาวบานฝงแดงเรยกวา “ทหารฝรง” ถอปนสมยใหม (ในระยะนน) มาจดวางไวตามทวางตาง ๆ

183

จตรกรรมฝาผนงวดโพธค า

บานน าก า ต าบลน าก า อ าเภอพระธาตพนม จงหวดนครพนม

สงเขปวดโพธค าและชมชนบานปากก า

วดโพธค าเปนวดเกาแก ตงขน พ.ศ.2418 สมยรชกาลท 5 แตเพงไดรบพระราชทานวสงคามสมาใน

พ.ศ. 2476 ทมการสรางโบสถชอของวดเรยกตามตนโพธบรเวณหวสะพาน ปากแมน าก า เปนวดราษฎร สงกด

คณะสงฆมหานกาย มสถานภาพเปนสถานศกษาโรงเรยนพระปรยตธรรม แตปจจบน ดวยการศกษาของชาตม

การขยายตวครอบคลมทกชน จงไมมผมาเรยน และไดยตบทบาทไปโดยปรยาย

ในระยะกอนลาวเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ.2518 วดโพธค าเปนพนททางสงคมทลาวกบไทยได

ใกลชดและผกพนกน ชาวลาวจ านวนไมนอยนยมเดนทางมาบวชพระทฝงไทยไดขามมาใชวดนรวมกน หรอเปน

พนทพบกนของคนในชมชนหรอตางชมชนจ านวนมาก จงมความสมพนธกบทางวดและพทธศาสนกชนทงสอง

ฝงโขงอยางกวางขวาง เหนไดจากเมอทางวดจดงานบญคราวใด คนลาวตางขามโขงมารวมงานเปนจ านวนมาก

โดยเฉพาะเมอท าบญมหาชาต ทางวดได “ใส” หรอบอกขาวไปถงกวา 60 หมบาน อกทงยงนมนตรพระสงฆ

184

จากฝงลาวทมชอเสยงมารวมเทศนดวย โดยเฉพาะทวดปากเซบงไฟ บานโพนสาวเอ มความสามารถในการ

เทศนมาลยหมนมาลยแสนมาก แตภายหลงเปลยนแปลงการปกครองระยะแรก ๆ ความสมพนธขางตนกขาด

หายไป อยางไรกตาม ในปจจบนมพระภกษและสามเณรจาก สปป.ลาว จ านวนมาก ขามมาเรยนหนงสอใน

มหาวทยาลยสงฆ ทวดพระธาตพนม และพกกระจายตามวดตาง ๆ รมฝงโขง จนถงเรณนคร รวมทงวดโพธค า

ซงเปนความสมพนธชดใหมระหวางสงคมวฒนธรรมสองฝงโขง โดยมภกษสงฆเปนผเชอมโยง

โบสถวดโพธค า

โบสถหลงเดมทมจตรกรรมฝาผนงวดโพธค า สรางเสรจใน พ.ศ. 2476 ซงอยในชวงเวลาไมไกลเกนไป

นก จงมการถายทอดเรองเลาจากผอาวโส ผอยในเหตการณสรางโบสถวา ไดใชเงนทงสน 800 บาท ชาวบาน

ไดออกไปตระเวนขอบรจาค หรอทเรยกวา “แผบญ” โดยขมาไปถงนครราชสมา น าเอาพระแกวองคหนงไป

ดวย เพอขอรบการบรจาคเงนมากอสรางโบสถ

ในสวนของการกอสราง มการท างานรวมกน 3 กลม คอ 1) สถาปนก หรอผก าหนดรปแบบ คอ พระ

ครหม ซงชาวบานเรยกวา “ญาทานหม” เจาอาวาสวดพระธาตพนม 2) ชาวบานน าก า ท าหนาทเปนลกมอ

ผลตวสดประกอบการสรางโบสถ คอเปนผเตรยมปนประทาย โดยใชยางบง น ามะขาม ปนจากหอยแมน าโขง

185

ไมไดใชปนซเมนตแมแตนอย ชาวน าก าเปนคนขดดนจากหนองน ามาปนอฐแดง4 แตคนญวนทเปนชางเผาอฐ

บรเวณทขดเอาดนมาท าอฐกไดกลายเปนหนองน าและเปนแรงงานอาสา และ 3) สวนชางกอสรางและฉาบปน

เปนชาวญวน หรอเวยดนาม ซงพวกเขาได “แตกหน” มาตงแตสงครามกบฝรงเศส ซงคนญวนมความถนดใน

การกอสรางอาคารปน ตามวฒนธรรมการอยอาศยของพวกเขา และอทธพลอาณานคม มารบจางกอสราง

อาคารโบสถในภาคอสานเปนจ านวนมากรวมทงโบสถวดโพธค า

โบสถวดโพธค ามขนาดผงกวาง 6.00 เมตร ยาว 12.00 เมตร สรางตามแนวทศตะวนออก-ตะวนตก

บนไดขนลงเฉพาะดานทศตะวนออก หลงคาแบบไมมเสารบปกนก สรางลดมขหนา ดานหนาโบสถไมม พนท

ลานดานหนาประตทางเขาเหมอนกบโบสถหลงอน ลกษณะเปนสมทบ แตชางไดเปดชองลมระบายอากาศและ

เปดแสง ไมใหมดและอบเกนไป

เมอโบสถหลงนสรางเสรจแลว ในระยะนนถอวาสวยงามมาก และเปนอาคารทโดดเดนทสด

เหนอกวาอาคารใดในชมชน ดวยบานเรอนของชาวบานในระยะนนกเปนเพยงบานไม กนฝาดวยไมไผสาน หรอ

ตดกบใบตองพลวง ทเรยกวา “ฝาแถบตอง” โบสถปนวดโพธค า จงเปนสถาปตยกรรมทเปนเทคโนโลยท

ทนสมยทสดในชมชนเลยทเดยว

ชางเขยน

ชางเขยนจตรกรรมฝาผนงวดโพธค า ปรากฏรายชอทปายหนาอโบสถของทางวด วา ชอนายล ชะ

ปราณ กบนายบญปน ชะปราณ เขยนภาพเมอ พ.ศ. 2475

ชางทงสองเปนคนในทองถน และเปนพกบนองกน ในสวนของนายล ชะปราน เคยเรยนการเขยน

ภาพมาจากหลวงชาญ อกษร ซงเปนชางทกษตรยจากกรงเทพฯ สงมาดและตกแตงพระธาตพนม และอางวา

เขยนภาพผนงโบสถวดหวเวยงรงษ ซงในระยะดงกลาว นายล ชะปราน ก าลงบวชเปนพระสงฆอยวดพระธาต

พนม จงไดรจก คลกคล และเรยนรจากการเขยนภาพจตรกรรมไทยจากกลมชางดงกลาวดวย ตอมาไดสกขา

ไดมาเปนสงกะล หรอคนทพกอาศยอยวดหลงการบวชระยะหนง ณ วดโพธค า ซงในชวงดงกลาว โบสถวดโพธ

ค าถกสรางเสรจใหม ๆ เจาอาวาสคอพระครวมล บณฑต (ตน บณฑโต) หรอทชาวน าก ารจกกนในนาม “หลวง

ปเหลา” ไดมอบหมายใหชางล กบนองชาย เขยนภาพฝาผนง โดยไมไดรบคาจาง เปนการเขยนเพอตอบแทน

ศาสนา ในฐานะสงกะลดวย โดยมอาจารยหลวงปเหลาเปนคนชวยก ากบดแลอกคนหนง

4 ดนแดงเหลาน ญาครสมยกอนไดใชในการมายอมผาจวร

186

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดโพธค า

จตรกรรมฝาผนงวดโพธค า สะทอนใหเหนถงอทธพลทางความคดเชงเนอหา และรปแบบจตรกรรมฝา

ผนง ทเกดจากการเรยนรจตรกรรมไทยของชางทองถน ทมโอกาสเรยนรจากชางสวนกลางกรงเทพฯ ทพระเจา

แผนดนแหงสยามไดสงลงมาบรณปฏสงขรณพระธาตพนม ผลดงกลาวไดปรากฏ เปนฝมอชางทองถนท

พยายามเขยนอยางจตรกรรมไทยในอโบสถวดหวเวยงรงษ และวดโพธค าทลกษณะรปแบบจตรกรรมยงดขด

เขน ซงแตกตางจากภาพเขยนแบบทองถน โดยเฉพาะคนทองถนทถกเขยนสอดแทรกเปนสวนประกอบในฉาก

ตาง ๆ ไดอยางสมบรณ และเปนตวของตวเองอยางดยง

ในสวนของเนอหาจตรกรรมม 4 กลม คอ พทธประวต นทานพนบาน (เรองสรวง) ภาพนรก-สวรรค

หรอไตรภม และ รามเกยรต ภาพสามกลมแรกน าเสนอเชงพรรณนาเนอหา โดยเฉพาะจตรกรรมเรองสรวงศ

ทครอบครองพนทแถวลางทงหมดของ ส าหรบรามเกยรต ถกเลอกน าเสนอเฉพาะภาพจบระหวางพระรามกบ

ทศกรรฐ และหนมานกบยกษ ในฐานะเปนภาพแทรก ในพนทผนงดานขางกรอบประต ณ ผนงหนาพระ

ประธาน โดยไมไดเขยนอยางพรรณนาเรองราวเหมอนสามกลมแรก

พระราชธราจารย (2553 : สมภาษณ) อธบายความส าคญของสรวงศวาเปนอกหนงในนทานสองฝง

โขง ทไดผกเรองราวกบพทธศาสนาแบบทองถน เตมไปดวยคตค าสอนเพอพรอมไปกบบนเทง เปนวรรณกรรม

187

ทคนทองถนสองฝงโขงในอดตรจกกนดไมตางจากสนชย หมอล าเรองในทองถนนยมน าเอาเรองสรวงศมาแสดง

ประการส าคญ สรวงศกยงปรากฏอยในหนงสอผก ทเขยนดวยอกษรธรรมและอกษรไทนอย ทถกน ามาอาน

เปนเพอความบนเทงในงานพธระดบชาวบานอยเสมอ สรวงศจงมความผกพน และสมพนธกบพระสงฆ และผ

ผานการบวชเรยน ทไดเขยนและอานหนงสอผกเหลานเปนอยางด เมอทางวดมด ารจะสรางภาพจตรกรรมฝา

ผนงประดบโบสถเรองสรวงศ จงถกเลอกเปนตวแทนของวรรณกรรมทองถน มาสการสรางเปนจตรกรรมฝา

ผนง จาก “หลวงปเหลา” ชางล และนองชาย

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดโพธค า

ปายของทางวดทไดมาจากขอสรปของเจาหนาทกรมศลปากร ตดตงอยหนาโบสถ และมกถกกลาว

อาง ผลตซ าจากนกศกษา นกวชาการทเขามาชมจตรกรรมอยางตอเนอง ความวา

“จตรกรรมฝาผนงวดโพธค า ต าบลน าก า อ าเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ลกษณะเปนจตรกรรม

ระหวางกรงเทพฯกบลานชาง เปนศลปะพนบานเขยนดวยสฝน ตงอยภายในอโบสถของวด เปนเรองราวพทธ

ประวต และพระสรวงศ เขยนในป พ.ศ.2475 ชางเขยน นายล กบนายบญผน ชะปราน สองพนอง”

จตรกรรมฝาผนงวดโพธค า มรปแบบของจตรกรรมไทยภาคกลาง กบจตรกรรมทองถนอสานผสานอย

ดวยกน ภาพรวมเปนจตรกรรมทเนนการสอสาร มตวอกษรไทยก ากบเพอท าใหเกดความเขาใจตรงกน ตว

เขยนตวอกษรไทยและการใชศพทแบบภาษาไทย แตกตางจากการใชอกษรไทยทวดบานนาจารย กาฬสนธ ท

เปนเพยงการยมอกษรไทยมาเขยน แตค าทเขยนแสดงออกแบบลาว และภาษาไทยทสะกดอยางถกตองตาม

หลกภาษาในระยะดงกลาว สะทอนวา ชางนาหยบยมเอามาจากสอสงพมพเกยวกบเรองและภาพดงกลาว

เชน ภาพปรนพพานเขยนวา “ปางเสดจปรนพพานทสวนวโนทยาน ของมลลกษตรย”

ในสวนของกรรมวธจตรกรรม เขยนดวยสฝนบนพนสขาวของผนงปนฉาบ ใชสทหลากหลายทกกลม

ส ทงสคราม น าเงน เขยว เหลอง แดง น าตาล สม โดยใชกลมสวรรณะเยนเปนสหลก ชางลไดแทนคาสจาก

ทองค าเปลวดวยสเหลอง ในสวนของเครองทรงกษตรย ชฎา เปนตน การใชสเหลองแทนทองค าเปลวเปน

ลกษณะรวมของภาพเขยนในกลมลมน าโขงและแถบอสานกลาง

การใชสทแปลกออกไปจากวดอน ๆ ของวดโพธค า คอ การใชส น าตาลและแดงทสดใส เพราะวา ใน

ระยะป พ.ศ.2475 นน จนตนาการและปฏบตการของชางเขยนไมไดถกจ ากดดวยสเพยงบางสทมาจากจน และ

การผลตจากธรรมชาตเชนเดมอกแลว ดวยมการน าเขาสสงเคราะหทมากขน โดยเฉพาะชมชนบานน าก าซงเปน

188

ทาเรอก าปนโดยสารและขนสงสนคาของฝรงเศส ซงเปนการเชอมตอทงจากยโรป มายงไซงอน และขนลอง

ตามล าน าโขง ท าใหพนทสองฝงโขง กลายเปนพนททนสมย ดวยเชอมตอกบโลกยโรปไดงายกวาสวนอน

นอกจากนกรรมวธทสงผลตอรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดโพธค าอกประการหนง คอ ทกษะการระบาย

ทผสมผสานส และสรางสรรคภาพดวยคาน าหนกของสเชนเดยวกบรปแบบจตรกรรมไทยอยางคอนขางมทกษะ

มใชเปนเพยงภาพทถกประกอบขนจากการลงสในรปรางทวาดเสนขอบนอกไว จงถอเปนจตรกรรมทองถน

อสานทคอยขางกาวหนาดานกรรมวธการระบายส ดงเชน ภาพนางกนร

189

เนอหาจตรกรรม พนท และต าแหนงการเขยนภาพ

จตรกรรมฝาผนงวดโพธค า ปรากฏเฉพาะผนงดานในโบสถ โดยชางเขยนไดวางโครงสรางภาพจดเปน

สองแถวบน-ลาง ระหวางกรอบหนาตาง กบเหนอกรอบหนาตางจรดเพดานเวยนรอบผนงโบสถทงสดาน ม

เนอหาหลก 4 กลม คอ 1) กลมไตรภมน าเสนอไวผนงดานหลงพระประธาน 2) กลมพทธประวตน าเสนอไว

พนทแถบบนของผนงดานขางทงสองและผนงทางเขาดานหนาฝงตรงกนขามกบพระประธาน 3) กลม

วรรณกรรมทองถน น าเสนอเรองสรวงศ จดวางไวกบแถบลางของผนงดานขางทงสองขาง และบางสวนของ

แถบลางผนงดานหนา และ 4) กลมภาพรามเกยรต เลอกน าภาพจบมาน าเสนอในฐานะภาพประดบในพนทวาง

จากเรองหลกอน ๆ ทงน ผวจยจะอธบายเฉพาะผนงดานหลง และผนงดานหนาเปนหลก ดงน

ผนงดานหลงพระประธาน

ผนงดานหลงพระประธาน เปนพนทจตรกรรมทมความโดดเดนแบงเปน 2 ชวงแถว แตทงสองแถวตาง

ลวนอทศใหกบคตไตรภมทมความเชอมโยงกน กลาวคอ สวนบนเปนพนทของสวรรค สวนลางเปนพนทของ

นรก น าเสนอเรองยมบาล นรกภม และเมองมนษย น าเสนอตอนพระมาลยรบดอกบวจากมานพหนมผยากไร

เพอน าไปไหวพระจฬามณบนสรวงสวรรค ซงถกน าเสนอดวยรปแบบของพระธาตทองถนอสานตรงกงกลาง

ของผนงแถบบน พรอมเขยนลายลกษณอกษรไทยประกอบภาพ พระมาลยเถระยงเปนตวละครส าคญในการ

ด าเนนเรอง เชอมทงสวรรคและนรกใหปรากฏเสมอนการยนยนถงความมอยจรงของโลกทงสอง

190

ดงนน การเยอนนรกและสวรรคของพระมาลยเถระ จงเปนปฏบตการในฐานะทต ผน าพาประชาชน

ทองถนไดสมผสนรก และสวรรค ซงกคอ เหนพนทหลงความตายระหวางการท าดกบท าความชว ซงขดแยงกบ

หลกจรยธรรมของสงคมทไดก าหนดไว ผานเรองราวความเปนมา ของผตกนรกและสวรรค เพอเปนตวก าหนด

แนวทางชวตและสงคมของคนทองถนในโลกปจจบนของคนทองถน

พระศรอรยเมตตรยพาบรวารมาไหวพระจฬามณ และพระมาลยกมาพรอมกน และไดเสวนาจงรวา ผ

ทจะไดขนสสวรรคดงบรวารของศรอรยเมตตรย คอคนทท าบญในชาตปจจบน หนงในวธการท าบญคอ การฟง

เทศนาพระเวสสนดรชาดกจบลงทง 13 กณฑในวนเดยว ซงเปนกศโลบายและทมาของบญผะเหวดของคน

อสาน ดงนนจตรกรรมฝาผนง จงสะทอนและถกสานเชอมโยงกบสงคมวฒนธรรมทองถนนนเอง

ชางไดจดวางฉากพระจฬามณเจดย บนฝาผนงหลงพระประธาน โดยน าเสนอภาพพระศรอรย

เมตไตรยดวยลกษณะตวละครในจตรกรรมไทยประเพณ โดยมขบวนเทวดาเปนบรวาร สวนพระมาลยเถระ

น าเสนอดวยรปแบบของสงฆธรรมดา นบเปนกลวธทางจตรกรรมในการเชอมความเปนคนทองถนกบ

อดมการณดานนรกสวรรค ซงในสวนนรกกไดน าเอาตวละครขาราชการ ในสงคมอสานเขาไปท าหนาทของ

คณะยมบาล

191

ผนงในดานหนา หรอผนงฝงตรงขามพระประธาน

ฝาผนงดานหนาโบสถ แบงโครงสรางพนทผนงทแยกกนชดเจนเปน 2 ชวงแถวเชนกนกบสวนอน ผนง

สวนบนเหนอกรอบประต น าเสนอภาพพทธประวต เสนอภาพพทธประวต เลอกน าเสนอตอนเสดจออกผนวช

และบ าเพญทกรกรยาตอนตรสร ตอนโปรดพระมารดาทดาวดงส และการผจญกบพญามาร สวนลางขาง

กรอบประตดานทศใตเสนอวรรณกรรมทองถนเรองสรวงศตอเนองกบภาพสรวงศทเดนเรองเชอมกบแถวลาง

ผนงดานขางลางทงสองฝง สวนผนงขางประตดานทศเหนอเขยนภาพจบจากเรองรามเกยรตแบบจตรกรรมไทย

ประเพณ ตอนพระรามตอสกบทศกณฑ และหนมานกบยกษ

ภาพจตรกรรมผนงในดานหนา (ตรงขามพระประธาน) มการสละพนทสวนทศใตระดบเดยวกบพทธ

ประวตตอนบ าเพญทกกรยา นอกจากจะน าเสนอวรรณกรรมเรองสรวงศแลว ยงเขยนภาพจบจากวรรณกรรม

เรองรามเกยรต ตามลกษณะรปแบบจตรกรรมไทยประเพณภาคกลาง ซงกรณหลงเปนการเขยนเชงประดบ

ตกแตง เพราะวาไมไดเขยนเรองรามเกยรตอยางตอเนอง จงเปนการเขยนเพอแกปญหาพนทวาง สะทอนวา

ชางอสานไมไดยดตดกบกรอบกฎเกณฑอยางเครงครด มการยดหยนอยเสมอ

192

วดพระศรมหาโพธ

บานหวานใหญ อ าเภอหวานใหญ จงหวดมกดาหาร

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดพระศรมหาโพธ เปนพนทแหงพระเวสสนดรชาดก ในเขตรมโขง ทน าเสนอ

ดวยลกษณะรปแบบจตรกรรมพนบาน ประดษฐตวละครทเปนกษตรยดวยการน าใบหนา เครองทรงของ

เจานายชนสงของสยาม เขามาเปนตวละครในจตรกรรม ตางจากวดอน ๆ ทไดใชตวพระในศลปะลายไทย เปน

ตวละคร

ประการส าคญ จตรกรรมฝาผนงแหงน ‘จงหวดมกดาหาร’ ไดยกยองวาเปนหนงในศลปกรรมทม

คณคาของจงหวด แตในสภาพความเปนจรง กลบเปนจตรกรรมทถกปลอยใหถกละอองน าทน าพาเอาฝนสแดง

จบเขลอะ ลดทอนการมองเหนภาพเขยนเพยงราง ๆ อยใตคราบละอองฝน ขณะททางวดศรมหาโพธกไมไดให

ความส าคญในการดแลรกษาอโบสถแหงนอยางเหนคณคา

193

สงเขปชมชนบานหวานใหญและวดพระศรมหาโพธ

บานหวานใหญ เปนชมชนรมฝงโขง ตงอยระหวางตวอ าเภอธาตพนม จงหวดนครพนม กบอ าเภอเมอง มกดาหาร ปจจบนมสถานภาพเปนอ าเภอหวานใหญ ตงอยทางทศตะวนออกเฉยงเหนอของจงหวดมกดาหาร ดานตะวนออกตดแมน าโขง ฝงตรงกนขามคอแขวงสะหวนนะเขต สปป.ลาว

คนบานหวานใหญ เปนคนลาว อพยพมาจากฝงซายแมน าโขงตงแตสมยธนบร คอ เมอประมาณป พ.ศ.2222 มประวตศาสตรบอกเลาสบตอกนมาวา ทาวสหานาม และทาวหมาค า ไดเปนผน าพาประชาราษฎรมาจากเมองมหาชย สปป.ลาว อพยพขามมาตงถนฐานทน และดวยบรเวณทเขามาตงถนฐานเปนสวนหวานและสมนไพรจ านวนมาก เมอตงบานเรอนขนเปนชมชน จงเรยกนามชมชนของตนวาบานหวานใหญ

พรอมกนนนกไดสรางวดประจ าหมบาน อยตดรมฝงแมน าโขง ทถอเปนศนยกลางของชมชนอกนยหนง ซงประชาชนมชวต และสงคมวฒนธรรมสวนหนงสมพนธกบแมน าโขงชอวดโพธศร ซงเปนนามทชาวบานนยมเรยกกนอยางคนชน ตอมาไดตงชอเปนวดพระศรมหาโพธ ดงนน วดพระศรมหาโพธ จงเปนวดเกาแกคบานคเมองหวานใหญ รวมทงคกบผคนรมฝงโขงทง ไทย-ลาวมารวมศตวรรษ

194

จากศาสนาคาร ศาลาการเปรยญรปทรงอาณานคมทมขนาดและความเดนสงา รวมทงอโบสถและ

จตรกรรมฝาผนงทงดงาม ทไดรบการขนทะเบยนเปนโบราณสถานของชาตไทย ไดบงบอกถงความเขมแขงของ

วด และชมชนเปนอยางด

ทงน จากปาย “โบราณสถาน” ของกรมศลปากร ทอธบายถงศาสนสถาน และชวงเวลาในการ

กอสราง และความสมพนธกบบรบททางสงคมวฒนธรรมสองฝงโขง รวมทงปฏสมพนธทางศลปกรรมแบบ

อาณานคม ทสงผานมากบชางชาวเวยดนาม ดงน

“โบราณสถาน วดพระศรมหาโพธตงอยในเขตหมท ๑ ต าบลหวานใหญ จงหวดมกดาหาร ไมปรากฏ

หลกฐานแนชดวาสรางขนในสมยใด

พ.ศ.๒๔๔๔ สมยรชกาลท ๕ ไดยกฐานะบานหวานใหญเปนต าบล

พ.ศ.๒๔๕๙ ขนวรฬคาม (ด เมองโครต) เปนก านนไดสรางอโบสถ (สม) ๑ หลง

พ.ศ.๒๔๖๗ -พ.ศ.๒๔๗๐ ชาวบานหวานใหญไดกอสรางกฏหลงเกาทรงยโรปขน ๑ หลง โดยชางชาว

ญวน ชอ แกวบญส (ศร) ซงเปนชางกอสรางอาคารทรงยโรป อยในเขตประเทศสาธารณรฐประชาธปไตย

195

ประชาชนลาว ทไดเดนทางเขามาเทยวในเขตบานหวานใหญ และทราบขาววาจะมการกอสรางจงไดตกลงกบ

ชาวบาน วาจะด าเนนการกอสรางจนแลวเสรจ สวนชาวบานหวานใหญเกรงวา ระหวางกอสรางหากแกวบญ

ส กลบไปเยยมบานของตนแลวไมกลบมาการกอสรางจะไมแลวเสรจ จงไดขอรองใหอปสมบทอยทวดศรมหา

โพธ เมอไดด าเนนการกอสรางกฏจนแลวเสรจจงไดลาสกขาบทกลบไปบานเมองของตน”

โบสถ พนทรองรบจตรกรรมฝาผนง

โบสถวดพระศรมหาโพธ สรางเมอ พ.ศ.2459 ในสมยรชกาลท 6 ดงทไดกลาวไวขางตน โบสถหลงน

หนหนาไปทางทศตะวนตก รปลกษณเปนโบสถทองถนรมฝงโขง ตวอาคารโบสถตงอยบนฐานเตย มระเบยง

ยนออกมาดานหนา ทบนไดขนทางดานหนาเพยงดานเดยว หลงคาลดชน เดมเปนหลงคาไมมงกระเบอง

ปจจบนมงดวยสงกะส คนทวยเปนรปนาค หนาบนและคานเปนไมสลกลายดอกไม ประดบกระจก คานไมสลก

ลายดาว มรองรอยของการประดบกระจก

ผนงดานหลงกอทบ ดานขางแบงเปน 2 ชวงเสา ชวงหนากอทบเฉพาะสวนลาง เปดชองแสงดวย

หนาตางไมสวนบน 2 บาน ชวงหลงเจาะชองสเหลยมใสลกมะหวดดานละ 1 ชอง เพอรบแสงสวางและระบาย

ความอบชน ทผนงดานนอกมปนปน ดานทศเหนอปนประตมากรรมนนสงรปราหอมจนทร รปวงกลม

พระจนทรเจาะเปนรวงกลม เพอรบแสงและระบายอากาศไปพรอมกน ดานทศใตปนเปนรปไกเหนอซม

พรอมเจาะเปนชองสเหลยม

จตรกรรมวดพระศรมหาโพธ

จตรกรรมวดพระศรมหาโพธ เปนจตรกรรมทไมไดระบวาใครเปนคนเขยนเชนกนกบเกอบทกวด

ลกษณะรปแบบเปนจตรกรรมอดมคตแบบพนถนอสาน [6858] ทเนนการพรรณนาเรองราว จงมการเขยน

ตวอกษรไทนอยก ากบแตละตอน ก ากบไวใตภาพเพอปองกนการสอสารทอาจผดพลาด [6853] น าเสนอเพยง

เรองพระเวสสนดรชาดก เชนเดยวกนกบวดมชฌมาวทยาราม อ าเภอบานไผ

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงทมตวอกษรไทนอยประกอบจตรกรรมขางตน สะทอนวา ผเขยน

เปนทองถนทมความร ความเขาใจทงในดานศาสนา และสงคมขณะนน จงสามารถบรณาการน าเอาสภาพ

ความเปนจรงในสงคมดงกลาว ผนวกไวในฉากตาง ๆ ของเรองพระเวสสนดรชาดกไปพรอมกน อาท การน าเอา

ทหารสมยใหมทปรากฏในระยะดงกลาวมาจดวางเปนภาพซ าในจตรกรรม โดยเฉพาะกลมขบวนแถวทหารกอง

เกยรตยศ แตงเครองแบบเปนทหารของชาต ถกน ามาเปนตวละครทไมไดแสดงปฏบตการตอฉาก นอกจากเปน

196

กลมทหาร และไดเขยนใบหนาทหารละมายเจานายชนสงของสยามในสมยดงกลาวเชนเดยวกบทวดพทธสมา

บานฝงแดง รวมทงการเชอมโยงพระพกตรเจานายชนสงของสยาม มาเปนพระพกตรของเจากรงสนชย

ผนงโบสถและต าแหนงเนอหาจตรกรรม

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดพระศรมหาโพธปรากฏเฉพาะผนงดานใน 3 ดาน ตามโครงสรางของโบสถท

มผนงเพยง 3 ดาน คอ ผนงดานหลงพระประธาน และดานขางทงสอง ซงพนทดงกลาวไดถกอทศใหกบชาดก

เรองพระเวสสนดร จงกลายเปนพนทของพระเวสสนดรชาดก ทรวม โลกทศนของชางทองถน ทมตอคนชนสง

ในฐานะเจานายกบคนทองถน ผานการแทนคาตวละครในพระเวสสนดร

ทงน ชางไดจดโครงสรางของภาพตามเสนแถวยาวไปตามผนง โดยวางระดบลางของภาพไวในระดบ

เดยวกบวงกบหนาตางลาง และฐานของพระประธานยาวไปตามผนงทงสามดาน และมการแบงเปนชอง ๆ อก

บางในบางสวน โดยเฉพาะแถวบน มการวางเนอหา ลงบนต าแหนงผนง ดงน

197

ผนงดานหลงพระประธาน

ภาพหลกคอ กณฑทศพร ตอนพระนางผสดซงจะทรงเปนพระมารดาของพระเวสสนดร ทรงอธษฐานขอเปนมารดาของผมใจบญและขอพร 10 ประการจากพระอนทร ชางเขยนใชฉากบนสวรรคชนดาวดงส ณ เวชยนตปราสาท อนเปนวมานของพระอนทร ทลอยอยเหนอกอนเมฆ

สวนกณฑท 2 และ 3 คอ กณฑหมพานตและทานกณฑไดเขยนในระดบลดต าลงมาตามล าดบ โดยใหพระประธานแบงสองกณฑนเปนสองดาน กณฑหมพานตน าเสนอตอน เมอพระเวสสนดรไดรบราชสมบตจากพระบดา ไดพระราชทานชางปจจยนาเคนทรแกกษตรยแควนกลงคราชฎร ทสงพราหมณมาทลขอ สงผลใหประชาชนไมพอใจ จงถกพระราชบดาเนรเทศไปอยปาหมพานต ขณะทกณฑทานกณฑ น าเสนอตอนกอนพระเวสสนดรเสดจไปอยปา พระองคไดพระราชทานสตสดก มหาทาน คอชาง มา รถ ทาสชาย ทาสหญง โคนม และ นางสนม อยางละ 700

ผนงดานขางดาน ผนงดานขางทศเหนอ คอฝงพระหตถขวาของพระประธาน น าเสนอภาพรวม ๆ ของกณฑกณฑวน

ปเวสน กณฑชชก กณฑจลพน กณฑมหาพน กณฑมหาราช ขณะทผนงขางดานทศใต อทศใหกบกณฑ

ฉกษตรยกบนครกณฑ คอ กษตรยแควนกลงราชยทรงคนชางปจจยนาเคนทร พระเจากรงสญชย พระนางผสด

พระชาล พระกณหา และประชาชนชาวนครสวราษฎรเสดจไปทลเชญพระเวสสนดร พระนางมทรกลบพระ

198

นคร สวนกณฑนครกณฑนน ชางเขยนไดแทนคากษตรยทงหกพระองคดวยรปแบบตวละครในจตรกรรมไทย

ประเพณ เขยนผสานกบชาวเมองสวราษฎรทแทนคาดวยคนทองถน และไดน าเสนอภาพเจานายชนสงทตาม

เสดจดวยรปแบบของเจานายชนสงแหงสยาม ซงเปนภาพทมชอเสยงและถกผลตซ าในการเผยแพรอยาง

ตอเนอง คอ ภาพปรศนาของเจานายทนงอยในรถมาทมกลดกลางอยขางบน คนขบรถมาสวมหมวกทรงสง

แบบตะวนตก ซงภาพชดนในผนงฝงเดยวกน เปนภาพกลมทหารในเครองแบบ พรอมอาวธใหการอารกขา

และตามเสดจอยางทหารกองเกยรตยศ เชนดงทปรากฏในจตรกรรมฝาผนงโบสถวดฝงแดง นครพนม ซงเปน

กลมโบสถของชมชนชายฝงโขง ทมบรบททางประวตศาสตร สงคม และวฒนธรรมชดเดยวกน

199

จตรกรรมฝาผนงวหารวดลฏฐกวน

บานชะโนด ต าบลชะโนด อ าเภอหวานใหญ จงหวดมกดาหาร

ชมชนบานชะโนด ตงอยรมฝงแมน าโขง ระหวางตวอ าเภอหวานใหญ กบอ าเภอเมองมกดาหาร มวด

เกาแกและมนยทางสงคมวฒนธรรมชมชนไทยลาวรมฝงโขงทเชอมโยงกบอดตอย 2 วดส าคญ คอ วดมโน

ภรมย กบวดลฏฐกวน ส าหรบจตรกรรมฝาผนงทปรากฏเหลอเพยงวดลฏฐกวน

วดลฏฐกวนตงอยในชมชนบานชะโนดเชนเดยวกบวดมโนภรมย เดม สถานทวดลฏฐกวนแหงน เปน

ปารกชฏ มตนรงมาก จงถกชาวบานเรยกวา ปาโนนรง ซงมซากปนปรกหกพงและพระพทธรปช ารด จงเปน

สถานทปลกวเวกบ าเพญสมณธรรมและนงสมาธของภกษสงฆจากวดตาง ๆ รวมทง “อญญาทานหอ” พระ

เถระผใหญผกอสรางวดมโนภรมย กระทงถงสมย พระนนทวโร หรอทชาวบานชะโนดเรยกวา “อญญาทาน

บ” พระเถระผใหญแหงวดมโนภรมย

ทงน ในป พ.ศ. 2453 อญญาทานบไดน าพาชาวบานชะโนดปฏสงขรณวดมโนภรมยแลว ตามคตความ

เชอจะตองเดนทางไปจ าพรรษาทวดแหงอน เพอไมให ‘แพภยตวเอง’ ในโอกาสดงกลาว ศษยานศษยจาก

บานทาสะโน ฝงลาว ไดนมนตทานไปสรางวดชมชนทาสะโน ซงปจจบนขนกบแขวงสะหวนนะเขต สปป.ลาว

อก 5 ปถดมา คอ พ.ศ.2458 ทานจงไดกลบมาวดมโนภรมย พรอมกนนน กไดบกเบกบรเวณปาโนนรงเปนวด

200

ขนอกวดหนง ซงมการบนทกทปายของวดลฏฐกวนวา วดสรางขนเมอวนพฤหสบดขน 4 ค า เดอน 8 ปเถาะ

ตรงกบวนท 15 กรกฎาคม พ.ศ.2458 ซงเปนชวงตนสมยรชกาลท 6 และทานกไดประจ าทวดแหงใหมตลอด

มา

อญญาทานบไดปลกตนตาลไวรอบ ๆ วด จงตงชอวดวา วดลฏฐกวน แปลวาสวนตาลหนม และยงม

ความหมายเชอมถง สวนตาลทพระเจาพมพสารถวายแดพระพทธเจาอกดวย แตกระนน ชาวบานกมกเรยกวด

นวา “วดปาตาล” ควบคกนไป

เทาทสงเกตถาวรวตถในบรเวณวด สะทอนใหเหนวาอญญาทานบ เจาอาวาส เปนสงฆทคอนขางม

จนตนาการและสนกสนานในการสรางประดษฐกรรมใหม ๆ ไวในวด อาท พระเจดยรปทรงเลยนแบบพระธาต

พนม กฏรปจตรมข ศาลาการเปรยญ รอยพระพทธบาทจ าลอง สระโบกขรณ และสงเวชนยสถานจ าลอง ไดแก

สถานทประสต ตรสร ปรนพพาน และประชมพระเพลง รวมทงโบสถโปรง ทมจตรกรรมฝาผนงกมลกษณะท

พสดาร

201

ในป พ.ศ.2463 หลงจากทอญญาทานบมาประจ าทวดลฏฐกวน ไมนานนก ทานกไดรบต าแหนงเปน

พระอปชฌาย และในปตอมากไดรบแตงตงเปนเจาคณะแขวง อ าเภอมกดาหาร ท าหนาทปกครองคณะสงฆทว

มกดาหาร แตยงคงประจ าอยวดลฏฐกวนตามเดม

จากบทบาทและหนาทของอญญาทานบ ไดสะทอนใหเหนมตพนททางสงคมวฒนธรรมทสมพนธกบ

พทธศาสนาเปนแกนกลางในการเกยวรอยและธ ารงรกษาระบบจรยธรรมของสงคมวฒนธรรมทางสงคมของ

สงฆกบสงคมสองฝงโขง ทด ารงอยเหนอความเปนรฐชาต ซงศลปกรรม และจตรกรรมฝาผนงไดถกรงสรรคขน

ในบรบทและเงอนไขดงกลาวดวย

โบสถพนทรองรบจตรกรรมฝาผนงวดลฏฐกวน

อโบสถโปรงของวดลฏฐกวน ตงอยเบองหนาพระธาตเจดยรปทรงจ าลองพระธาตพนม ซง

สถาปตยกรรมทงสองจดเปนศนยกลางทางศาสนศลปของวด

202

โบสถวดลฏฐกวน เปนโบสถผนงโปรงขนาดเลกและเตย แปลนรปสเหลยมผนผา พนทภายในขนาด

5.40 × 5.10 เมตร กออฐถอปนโบราณ กอผนงเฉพาะดานหลงพระประธานเพยงดานเดยว อก 3 ดานเปดโลง

จงจดอยในกลมโบสถโปรงแบบดงเดม หลงคาจวลดชน มงดวยกระเบองดนเผา ลกษณะเดนของโบสถเลกหลง

น อยทเอวขนกออฐฉาบปนบนฐานบวคว า รองรบเสาปนตนใหญดเขมแขง มนคง ดานละ 4 ตน แตละตน

หนา 40 เซนตเมตร แบกรบคานและขอไม มคนทวยไมสลกค ายนระหวางฐานตนเสากบชายคา ชวยใหเสาท

แขงกระดางดออนโยนขน ทงน รปแบบของคนทวย นาจะไดรบอทธพลมาจากเวยงจนทน ดวยมลกษณะ

เชนเดยวกบคนทวยทระเบยงคตวดพระธาตหลวงเวยงจนทน สวนหลงคาทรงปนหยายกเปนจวซอนอกชนหนง

เจาอาวาสวดลฏฐกวนรปปจจบนกลาววา เดมยอดปานลมประดบดวยไมแกะสลก แตดวยกาลเวลา

นานจงผพง เชนเดยวกนกบหลงคา ทเมอกอนนมงดวยกระเบองดนขอตลอดทงหลง ตอมาไดช ารด หลนแตก

ไปบางบางสวน แตไมสามารถท าเพมไดเหมอนเดม จงไดเปลยนมามงดวยสงกะส

203

สวนผนงโบสถ พนทรองรบจตรกรรมฝาผนง กอทบเฉพาะผนงดานหลงพระประธาน ซงมพทธ

ปฏมากรรมปางมารผจญปนปนปดทอง มปญจวคคยฝมอชางพนบาน นงพนมมออยโดยรอบพระพทธรป

นอกนนกอเปนระเบยงเตย ใชขวดเหลาไวนฝรงสเขยวเขม ท าเปนลกกรง เวนเปนทางเขา โดยไมท าบานประต

ทงน ชางเขยนไดใชผนงทบสวนหลงพระประธาน และตนเสาบางตนทมเนอทขนาดใหญพอสมควร

นน เปนพนทหลกในการน าเสนอจตรกรรมฝาผนงใหกบโบสถขนาดเลกหลงน

ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดลฏฐกวน

จตรกรรมฝาผนงวดลฏฐกวน เปนผลงานของชางระดบพนบาน เปนจตรกรรมเพอการตกแตงพนท

วางของผนงและตนเสาโบสถโปรงขนาดเลกรมฝงโขง น าเสนอเนอหาจตรกรรมเรองทศชาตชาดก พทธประวต

และนรกภม เลอกเขยนเพยงบางฉาก บางตอน โดยไมไดเนนการพรรณนาเนอหาอยางตอเนอง กระนน ชางก

ไดเขยนอกษรไทนอยก ากบวาเปนภาพเขยนตอนใด ปรากฏการณเชงรปแบบเกดจากกรรมวธการเขยนอยาง

งาย คอ การระบายสในอาณาเขตของภาพรางและตดเสนรอบนอกในลกษณะของการลงสพน ทถกคลมดวยส

คราม

204

ทงน ในสวนของผนงโบสถกบการน าเสนอพบวา เนองจากโบสถถกออกแบบเปนโบสถโปรง หลงเลก

มโครงสรางของตนเสาขนาดใหญเดนชด 10 ตน คอ ดานหนา 4 ตน หลงสด 4 ตน และสวนกลาง 2 ตน ทงน

ชองระหวางเสาสวนหลงไดกอผนงทบเปนฉากใหกบพระประธาน ชองเสากลาง 2 เสาสวนหนาเปดเปน

ทางผานเขาออกโบสถ ซงชางไดเลอกเขยนภาพฝาผนงดงน

ผนงดานหลง แบงเปน 2 สวน คอผนงชองกลาง หลงพระประธาน เปนประตมากรรนนต าลวดลาย

พรรณพฤกษา ศลปะลายลาวอยางงาย ตดเศษแกวส ซงไดจากขวดเหลาฝรง และระบายสลงบนลวดลาย

ดงกลาวดวย

ภาพดานหลงพระประธาน เปนภาพพรรณพฤกษาเชงตกแตง เขยนเพอการประดบ ตกแตงดวยเศษ

กระจกจากขวดเหลาฝรง ลกษณะการประดบ เชน กนกบการประดบตกแตงประตมากรรมปนปน ทน าเอาเศษ

กระจกมาตดประดบ เพอสรางความแวววาวใหกบประตมากรรม

205

นอกจากน ชางไดอาศยพนทของตนเสาและชองวางระหวางตนเสาแถวหลง ทงดานพระหตถขวา (ทศเหนอ) และดานพระหตถซาย (ทศใต) เปนพนทในการเขยนภาพดวย กลาวคอ เสาตนแรกและผนงระหวางเสา น าเสนอทศชาตชาดกเรองพระเวสสนดรชาดก กณฑจลพน ตอนชชกเดนทางผานปาตามเสนทางทเจตบตรแนะจนถงทอยของอจจตฤๅษ กบกณฑมหาพน ชชกลวงอจจตฤๅษ ใหบอกทางผานปาไมใหญไปยงทประทบของพระเวสสนดรในเสาตนแรก

พระเวสสนดรชาดก พระชาตสดทายกอนจตเปนพระพทธเจา ยงคงถกจดสรรพนทมากวาเรองอน ในภาพ น าเสนอ กณฑจลพน กบกณฑมหาพน

206

ขณะทชองกลางน าเสนอกณฑกมาร ตอนชชกไดขอสองกมารจากพระเวสสนดร แลวก าลงจงเดนทางกลบ สวนเสาตนทสอง น าเสนอทศชาตชาดกตอนภรทตชาดก ทแสดงการบ าเพญบ าเพญศลบารม ภรฑตนาคราชไปจ าศลอยรมฝงแมน ายมนาถกหมองจบไปทรมาน

ทตนเสาทสาม ผนงหลงดานทศใตชดพระหตถซายพระประธาน เสนอเสนอพทธประวตตอนเสดจออก

มหาภเนษกรมณ หรอการเสดจออกเพอคณอนยงใหญ น าเสนอตอนเจาชายสทธตถะ ทแสดงออกในรปของ

เทวดา ทรงตดพระเกศา เพอการผนวช

ผนงระหวางเสาตนท 3 กบตนสดทาย ซกทศใต ฝงพระหตถขวาพระประธานน าเสนอภาพนรกภม ม

ยมบาลก าลงลงทณฑสตวนรก โดยจดวางกระทะทองแดง ทเขยนดวยสคราม ไวเบองลาง และภาพการทรมาน

สตวนรกของพยายมบาลดวยขวาน และหอก เปนตน

น าเสนอภาพนรก มหมอนรกและสตวนรกก าลงลงทณฑตามจนตนาการของชางเขยน ทไมไดมความ

พสดาร ทงระดบความคดและรปแบบทแปลกตางเปนเอกลกษณแหงตน

207

นอกจากนน ชางเขยนไดน าเสนอภาพทศชาตชาดกตอนสวรรณสาม พระมหาชนก ไวทตนเสากลางทง

สองขางตามล าดบ

ภาพสวรรณสามชาดก ณ ผนงเสากลางดานทศเหนอ

ดงนน จะเหนถงวธคดในการเลอกภาพน าเสนอในต าแหนงผนงตาง ๆ เปนเพยงการเลอกน าเสนอ บาง

เรอง บางตอนของเรอง อยางไมไดมความซบซอนลมลก และไมไดน าเสนอเปนเรองราวเชงพรรณนาเนอหา

เหมอนกบกรณจตรกรรมฝาผนงของวดหวเวยงรงษ วดพทธสมา และวดโพธค า ในเขตอ าเภอธาตพนม แตเปน

การน าเสนอในลกษณะการเลอกเขยนเพยงฉากใดฉากหนงอยางงาย ลงบนพนทใด พนทหนงอยางไมตอเนอง

จตรกรรมฝาผนงชดน จงสะทอนถงหนาทหลกดานการประดบตกแตง มใหพนผนงโลงวางเกนไป

208

จตรกรรมฝาผนงวหารวดมโนภรมย

บานชะโนด ต าบลชะโนด อ าเภอหวานใหญ จงหวดมกดาหาร

ชมชนบานชะโนด ตงอยรมฝงโขง ระหวางตวอ าเภอหวานใหญ กบอ าเภอเมองมกดาหาร มวดเกาแก

และมนยทางสงคมวฒนธรรมชมชนไทยลาวรมฝงโขงทเชอมโยงกบอดตอย 2 วดส าคญ คอ วดมโนภรมย กบ

วดลฏฐกวน วดมโนภรมยมความสมพนธกบชางกอสรางระดบราชส านก หรอชางหลวงจากราชธานเวยงจนทน

ทเกยวพนกบวดลฏฐกวน จงเปนตวบททสะทอนความสมพนธทางสงคมวฒนธรรมระหวางพนทชายฝงโขงสวน

น กบเวยงจนทน โดยอาศยเสนทางจากแมน าโขง

นอกจากน ยงมสวนส าคญตอการเกยวโยงความสมพนธของผคนไทยลาวสองฝงโขง ประการส าคญ

ความเปนมา ต าแหนงทตง และศลปกรรมของวดทงสองมความสมพนธกน จงไดน ามาอธบายไวในชดเดยวกน

เพอจะท าใหประเดนภาพสะทอนความสมพนธระหวางพนททางสงคมรมฝงสวนน กบเวยงจนทนในชวงกอน

อทธพลของอาณานคมฝรงเศส ในลาวและเวยดนามทสงผลตอรปแบบสถาปตยกรรมในพนทรมฝงโขงมความ

ชดเจนยงขน โดยเฉพาะโบสถวดมโนภรมย ทมขนาดใหญ อลงการ และความถงพรอมทางสนทรยะในระดบ

ชางหลวง แมวา ในสวนของจตรกรรมฝาผนงของวดแหงนจะไดลบเลอนไปมาก อนเปนเหตมาจากอคคภยและ

กาลเวลา จนไมสามารถประตดประตอได แตโบสถหลงน กยงท าหนาทเปนประจกษพยานถงนยส าคญของ

209

พนททางสงคมสวนน กบอดตราชธานเวยงจนทนไดเปนอยางด ขณะทจตรกรรมฝาผนงโบสถวดลฏฐกวน ทยง

สมบรณ อยในระดบหนง กไดสะทอนใหเหนการท างานของชางเขยนพนบานในพนทสวนนได

สงเขปทอยและสภาพชมชน

บานชะโนด ตงอยรมฝงขวาแมน าโขง จงเปนอกหนงของชมชนทเลอกพนทตงชมชนบรเวณปากล าน า

บรรจบแมน าโขง เชนกนกบชมชนน าก า นครพนม ดวยเงอนไขเหมาะสมตอการท ามาหากน จากความอดม

สมบรณของทรพยากรปลา และสภาพพนดนทเหมาะสมตอการเพาะปลก

บานชะโนดหางจากตวเมองมกดาหารขนไปตามแมน าโขงทางทศเหนอ 18 กโลเมตร และอยหางจาก

พระธาตพนม ตามรมฝงโขงลงมาทางใตราว 33 กโลเมตร เปนชมชนโบราณ มอายกวา 300 ป

พอสมศกด ขจรแสน (2553 : สมภาษณ) ผอาวโสทานหนงของชมชนกลาววา กอนนบรเวณปากหวย

ชะโนดบรรจบแมน าโขง มตนชะโนด ซงเปนไมยนตนตระกลปาลม คลายมะพราว ใบคลายตาล แตแฉกรวใบ

บอบบางกวา ขนจ านวนมาก จงเรยกล าหวยแหงนวา หวยชะโนด เมอมการตงชมชนอยอาศยกไดเรยกชมชน

แหงนวา “บานชะโนด” ตามไปดวย

ตามการบอกเลาสบตอกนมาชาวบานชะโนด ไดอธบายความเปนมาของชมชนตนเองถงความสมพนธ

กบกลมคนลาววา ผกอตงชมชนคอ ทาวค าสงกบญาตพนองและบรวาร ไดอพยพจากบานหนองสะโน ฝงซาย

แมน าโขงมาอยอาศย ณ ปากหวยชะโนดในระยะเดยวกนกบการเกดขนของเมองมกดาหาร และไดกลายเปน

ชมชนทมความรงเรองทางศาสนา ดวยมสงฆรปส าคญทชมชนแหงน ซงไดตง “วดชะโนด” ซงไดใชเปนพนท

ทางพทธศาสนาผสานกบการเปนศนยกลางการศกษาของพทธศาสนกชนทงสองฝงโขง โดยเชอมโยงกบคณะ

สงฆและวดตาง ๆ ในนครเวยงจนทน ซงเปนศนยรวมสรรพวชาและศลปกรรมระดบราชธานตามบรบททาง

สงคมวฒนธรรมขณะนน และความสมพนธดงกลาว ไดสงผลตอการน าเอาชางระดบราชส านกแหงเวยงจนทน

เขามากอสรางอโบสถวดชะโนด หรอวดมโนภรมยในระยะตอมา

พอสมศกด ขจรแสน กลาวถง เรองเลาอกประการหนงของบรรพชนชาวบานชะโนดวา ชมชนแหงน ม

ความเปนศนยกลางทางศาสนาในกลมคนลาวสองฝงโขงในปรมณฑลนมาชานาน ทกครงทมงานบญประเพณ

ทางศาสนา วดมโนภรมยจะเนองแนนไปดวยผคน ดวยการทวดแหงน เปนเสมอนสาขาของวดและสงฆระดบ

เถระส าคญของเวยงจนทน ใหการอปถมภผานพทธศาสนาและการศกษาของผชายาสองฝงโขงทมกจะเดนทาง

210

มา “บวชเรยน เขยน อาน” ทวดมโนภรมย กอนจะเดนทางกลบไปเปนภมปญญาส าคญทางศาสนาและสงคม

ของตน ดงนน เมอมงานบญประเพณทางศาสนา สงฆผคนทเสมอนเปน ‘ศษยเกา’ จากวดมโนภรมย จงหวน

กลบมาพรอมน าพาญาตโยมของตนมารวมงาน กอเกดความสมพนธทางสงคมทฝนเกลยวเหนยวแนนใหกบ

สงคมวฒนธรรมสองฝงโขงตลอดมากระทงประเทศลาวเปลยนแปลงการปกครอง ความสมพนธทางสงคมของ

ผคนสองฝงโขงผานพนททางศาสนาจงเรมถกกรดแยกใหอยหางไกลกน ดวยลทธการปกครองของสองประเทศ

ทอยคนละขว

วดมโนภรมย : กรณความสมพนธทางศาสนาระหวางพนทรมฝงโขงปรมณฑลพระธาตพนมกบเวยงจนทน

ตงอยบานชะโนด อ าเภอหวานใหญ จงหวดมกดาหาร มประวตการสรางวดทสมพนธกบลาวฝงซาย

แมน าโขง ประวตการสรางวดมความเปนมายาวนานกอนรตนโกสนทร

การสรางวดพรอม ๆ กบชมชน ชมไปมาหาส เลอกพนทอยอาศยเปนไปไดอยางสะดวกงายดาย

ในชวงททาวค าสง5 และญาตพนองลาวจากฝงซายแมน าโขงมา ‘สรางบานแปงเมอง’ อยฝงขวากอนสมย

รตนโกสนทร พรอม ๆ กบการสรางเมองมกดาหาร ดวยการเขามาตงชมชน ณ บรเวณปากหวยชะโนดซงไหล

ลงสแมน าโขง จงเรยกนามชมชนของตนวา “บานชะโนด” และไดนมนตพระมาประจ าดวย ทงน ดวยเหนวา

ถาชมชนใดไมมพระ ไมมวดกยงไมถอวาเปนหมบาน จงไดพากนสรางวดทรมฝงโขง ตรงบรเวณปากหวยชะโนด

5

ค ำวำ “ทำว” เปนค ำน ำหนำนำมของภำษำในวฒนธรรมลำว

211

การสรางวดครงแรก กในระยะเดยวกนกบการอพยพ ซงมเพยงกฏส าหรบเปนทพ านกของสงฆ และศาลาโรง

ธรรม ส าหรบปฏบตศาสนกจ และเรยกวดตามนามหมบานวา “วดบานชะโนด” ซงปายของส านกงาน

โบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต ท 8 อบลราชธาน (มปป. : ปายประกาศ) ไดจารกวา วดแหงน “...

สรางเมอวนองคาร ขน 6 ค า ปมะเมย พ.ศ.2230 โดยทาวค าสงห และญาตพนองรวมทงบรวารทอพยพมาจาก

ฝงลาว เปนผสรางพรอมกบการตงบานชะโนด...”

ตอมาชมชนบานชะโนดไดขยายตว จากการทมคนลาวจากฝงซายทยอยอพยพเขามารวมอยอาศย

ดวยเหนวาเปนพนททมความมนคง มปลาทชกชม และทดนอดมสมบรณอยางเหลอเฟอ บานชะโนดจงม

ครวเรอนเพมขน กอปรกบชาวบานสวนใหญไดสงบตรหลานบวชเรยนเขยนอานและศกษาพระธรรมวนยทวด

ส าคญในนครเวยงจนทน ซงพระสงฆเหลาน มสวนส าคญตอการขยายพนททางสงคมชมชนบานชะโนดเชอมตอ

กบเวยงจนทน และไดกลบมาพฒนาวดบานชะโนดใหกลายเปนศนยกลางการศกษาพระธรรมวนยอยางรงเรอง

และไดเปลยนนามวดเปน “วดมโนภรมย” ดงกลาวขางตน

วหารพนทรองรบจตรกรรมฝาผนงวดมโนภรมย

สดสวนทสงางาม พอเหมาะของวหารตงแตฐานลาง ตวอาคาร หนาจวทออนชอย สอบไปจรดปลาย

แหลมของโหง หรอชอฟา

212

วดมโนภรมยมศาสนคารส าคญ 2 หลง คอ วหารกบโบสถ ซงองคประกอบของทงสองอาคารม

ลกษณะคลายกน คอ มพระประธานอยภายใน ตางเพยงอาคารโบสถมใบเสมาก ากบอย และทงสองถกสราง

เคยงคกนมาตงแตตนรตนโกสนทร กรณโบสถหรอ ‘สม’ หนหลงใหกบแมน าโขง ขณะทวหาร (โบสถหลงเดม)

หนหนาไปยงแมน าโขง แตโบสถดงกลาวไดรบการสรางโบสถหลงใหมเปนอาคารโบสถแบบไทยภาคกลางครอบ

ทบ ขณะทวหารยงคงสภาพเดม และกลายเปนสถาปตยกรรมส าคญของวด และของทองถน ทไดรบการยก

ยองในระดบชาต อกทงเปนสถาปตยกรรมทมจตรกรรมฝาผนง

ปายประกาศรางวลอนรกษศลปะสถาปตยกรรมดเดน ใหไวกบวหารวดมโนภรมย ประเภทปชนย

สถานและวดวาอาราม ประจ าป พ.ศ.2548 โดยสมาคมสถาปนกสยาม ในพระบรมราชปถมภ

ส านกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต ท 8 อบลราชธาน (ไมปรากฏป : ปายประกาศ)

กลาวถงการสรางวหารวดมโนภรมย ซงเคยเปนพนทรองรบจตรกรรมฝาผนงแหงหนงในสงคมวฒนธรรมรมฝง

โขง ไดกลาววาวหารหลงนถกสรางในป พ.ศ.2296 จากฝมอของสามชางหลวงแหงกรงเวยงจนทน นามวา

จารยโชต จารยขะ และจารยโมข ทไดสรางโบสถภายหลงจากการตงชมชนและการตงวดของชาวบานชะโนด

ซงเปนคนลาวกลมหนงทอพยพมาจากฝงซายแมน าโขงกอนหนานราว 66 ป และวหารหลงน ไดกลายเปน

213

มรดกของชาตไทย เมอกรมศลปากรไดประกาศขนทะเบยนเปนแหลงโบราณสถาน ในราชกจจานเบกษาเลมท

99 ตอนท 130 วนท 19 กนยายน พ.ศ.2525 และไดด าเนนการบรณะวหารเมอ พ.ศ.2543-2544

วหารวดมโนภรมยเปนอาคารหลงใหญ ผงเปนรปสเหลยมผนผาหนหนาไปทางทศตะวนออก ม

บนไดทางขน-ลง 5 ทาง บนไดหลกทดานหนา ตรงกบประตเขาวหาร ทอดตรงไปยงฝงแมน าโขง สะทอนวา

ชางไดก าหนดผงวหารอยางมความสมพนธกบพนทกายภาพแมน าโขง

สถาปนกไดออกแบบผงวหารอยางผสานกบต าแหนงพนทกายภาพสายน าโขง ซงท าใหขณะยนอย

ระเบยงหนาวหาร จะมองทอดออกไปเหนแมน าโขงไดอยางเหมาะเจาะ และฝงตรงขามคอชมชนบานทาสะโน

ทมความเกยวพนทางสงคมกนกบชาวบานชะโนด

214

วหารมขนาดกวาง 9.45 เมตร ยาว 16.35 เมตร สงประมาณ 9.63 เมตร ผนงกออฐถอปนแบบ

ดงเดม แบงเปน 5 หองผนง ภายในประดษฐานพระพทธรปปนปนนาคปรกปางมารวชยบนฐานปน ซงสราง

พรอมกบโบสถ

วหารหลงนมงหลงคาดวยกระเบองดนเผา เปนหลงคาชนเดยวทมสดสวนงดงาม โดยเฉพาะหนาจว

ดานหนาและหลง ทมรปลกษณลาดจากปลายแหลมแลวออนโคงตรงสวนลางอยางเหมาะเจาะ ไมฟงเฟอเกน

งาม สะทอนถงผลกทางสนทรยะขนสงของชางผออกแบบและกอสราง ทบนดาลใหวหารหลงนเปน

สถาปตยกรรมทมความทระนงองอาจ อยรมฝงแมน าโขง

จตรกรรมฝาผนงดานหนาวหารวดมโนภรมย ทยงคงพอมองเหนได ผอาวโสของชมชนอธบายวา

เปนจตรกรรมฝาผนงเรองพระเวสสนดรชาดก

ประการส าคญโครงสรางอาคารขางตน ไดถกประดบแตงดวยประตมากรรมปนปนและงานสลกไม

ฝมอสง กลาวคอ ซมประตดานหนาประดบดวยลายปนปนอนวจตรตระการตา และราวบนไดทางขนวหารทง

ดานหนา และดานขางทงสองฝง เปนประตมากรรมปนปนรปสตว ผสมระหวางมงกร ปลา สงห และยกษ

ประดบแตงดวยเปลอกหอย แกว และกระเบองสทยงเหลออยบาง รวมถงประตมากรรมปนปนหนากาลนาค

215

หลายเศยร และปกษาในเทพนยม ทผคนในชมชนปจจบนไมมใครสามารถอธบายได แตลกษณการทางรปแบบ

นาจะเปนจนตนาการของชางทเปยมดวยทกษะ ไดประดษฐสรางตามความพงพอใจของตน ผสานกบสตวบาล

ตามคตทางศาสนาทผสานทงความเชอทองถนรมฝงโขง ทมกมจนตนาการถงสตวเทพทลกลบพสดาร ณ ใน

แมน าโขง

นอกจากประตมากรรมปนปนแลว วหารทสงา และทระนงหลงน ยงถกประดบแตงดวยงานสลกไม ท

ดมนคงผสานกบความออนชอยจากลวดลายทถกสลกลงไปดวยฝมอชางชนคร สรางความออนระหง อยางม

ทวงทาและความพอเหมาะพอดกบอาคาร เชน รวงผง คนทวยไม ทไดรบการสลกเสลาลวดลายศลปะลาว

อยางวจตรพสดาร ซงปรากฏการณขางตนไดสะทอนถงความเปนชางมออาชพ ทผานการฝกหดบมเพาะ

ถายทอดทงทางสนทรยภาพและทกษะเชงชางอยางตกผลก

216

จตรกรรมฝาผนงกลมวฒนธรรมไทลาวอสานตอนบน

กรณวฒนธรรมไทยเลย

สงคมวฒนธรรมกลมไทลาวในเขตจงหวดเลย พนทชายแดนไทยกบ สปป.ลาว ดานทศตะวนตกเฉยง

เหนอ เปนกลมคนทใชภาษาไทลาว ทมส าเนยงทสมพนธกบคนลาวหลวงพระบาง หรอภาคเหนอตอนกลางของ

สปป.ลาว คนกลมนเรยกตนเองและถกเรยกวา ชาวไทเลย พวกเขาเปนคนกลมเดยวทมจตรกรรมฝาผนง ท

สรางสมวฒนธรรมอยบนเขตพนทสง และชายฝงโขงสวนบน มผลงานจตรกรรมฝาผนงทส าคญ

แผนทสงคมวฒนธรรมไทเลย

217

จตรกรรมฝาผนงวดโพธชย

บานนาพง ต าบลนาพง อ าเภอนาแหว จงหวดเลย

บานนาพง : ชมชนทเกดจากความสมพนธภาพระหวางกบผนปากบสายน า

ชมชนบานนาพง ชมชนทสรางวดโพธชย และจตรกรรมฝาผนงโบสถหลงเดม เปนชมชนของกลมคนท

พดภาษาไทเลย คอ ภาษาส าเนยงคลายคนหลวงพระบาง สปป.ลาว ตงอยในผนปา ทมสายน าพงหลอเลยง

ชาวนาพงผกพนกบธรรมชาต พอพวง ยศปญญา (2553 : สมภาษณ) ผอาวโสและภมปญญาประจ าทองถน

เลาวา ชาวนาพงใชปา ใชน ารวมกบสตวปา ซงยงมสตวปาพลดเขามาในหมบานอยเสมอ ในสวนของชอชมชน

ในละแวกนไดสะทอนถงความสมพนธกบธรรมชาต ซงมกจะขนตนดวยค าวา “นา” ทงนดวยคนในสมยกอน

สรางบานเปนนา หรอใชนาเปนบาน เชน นาแหว เพราะกอนนมแหว ขนอยในผนนาขาวมาก จงเรยกวา “นา

แหว”

ส าหรบชอ ‘บานนาพง’ ไดมาจากชอตนมะพง หรอทชาวบานเรยก “หมากพง” ตนไมขนาดใหญ

ขนอยหนาผาใกลหมบาน หมากพงเปนไมยนตน มขนาดผลเทาสมโอ เนอในคลายกระทอน รสเปรยว

รบประทานกบเกลอ หมากพงตนน เปนทรจกกนดของผคนในทองถน ดงนน จงเรยกสวนตาง ๆ ในพนทสวนน

สมพนธกบตนหมากพง เชน ล าหวยทไหลผาน เรยก ‘น าพง’ ทงนาเขตนเรยกนาพง และเมอมการตงชมชน จง

เรยกชมชนแหงนวา บานนาพง ตามไปดวย นาพงจงเปนชมชนทสมพนธภาพระหวางผนปากบสายน า

218

บานนาพงเปนชมชนทวางตวอยบนภเขา ทเปนเสนทางการตดตอ คาขาย ระหวางราชธานแหงรฐ

จารตหลวงพระบาง เวยงจนทน พษณโลก และลานนาตะวนออก ครนในบรบทของรฐชาตสมยใหม ทรฐสยาม

แยกเขตแดนประเทศกบฝรงเศสชวงแรก โดยพนดนฝงขวาแมน าโขงเปนของสยามทงหมด ชมชนนาพงได

ขนกบเมองแกนทาวจงหวดไซยะบร ซงระยะนนเปนจงหวดหนงของสยาม

จากประวตศาสตรบอกเลาของชาวนาพงอธบายวา บรรพชนชาวนาพงอพยพมาจากลาวลานชาง

หลวงพระบาง ผานเขามาทางเชยงคาน แลวขยบเขามาตามล าน าเหอง และบกเบกผนนา พรอมกบตง

บานเรอนบรเวณทมตนหมากพงและหวยพงหลอเลยง จงเรยกวา “บานนาพง” ดงกลาวขางตน

วดโพธชย บานนาพง หนงในภาพสะทอนพทธศาสนาในสงคมไทเลย

ทงน พอพวง ยศปญญา (2553 : 72 ป สมภาษณ) ยนยนวา แมชมชนบานนาพงจะมประชาชนเพยง

96 หลงคาเรอน กระนนกเปนชมชนทเกดกอนตวเมองหลายเมองในจงหวดเลย ทส าคญ คอ เปนชมชนทม

พทธศาสนารงเรอง เหนไดจากขนาดของโบสถ และหอไตรทสง เดน งดงาม ในอดตบานนาพงกบวดโพธชย

เปนชมชนและส าคญ ท าหนาทสงเสรมการศกษาพทธศาสนาแกภกษสามเณร ทงในชมชนนาพงและตางถน

219

โบสถขนาดใหญทบรรจภกษ สามเณรไดกวา 60 รป เปนสงยนยน และแสดงใหเหนวา คนไทเลยบานนาพง

เปนผเลอมใสในพทธศาสนา กระทงสามารถอปฏฐากภกษสามเณรจ านวนมากอยางตอเนอง แมวาหมบานของ

ตนจะมไมกหลงคาเรอนกตาม

ปจจบน วดโพธชย ไดรบการขนทะเบยนจากกรมศลปากร และไดมหนวยงานราชการเขามาศกษา

เชน หนวยอนรกษสงแวดลอมศลปกรรมทองถนจงหวดเลย

จตรกรรมผนงโบสถวดโพธชย

ดวยจตรกรรมฝาผนงชดน เปนจตรกรรมทถกเขยนขนในโบสถหลงเดม กอนทจะถกเปลยน

ความหมายเปนวหาร หรอทชาวนาพงเรยกวา “อาฮาม” เนองจากมการสรางโบสถหลงใหมขนมาท าหนาท

แทน ดงนน เพอเชอมโยงจตรกรรมฝาผนงในบรบทเดมครงทถกเขยนขน ผวจย จงยงคงมองวหาร หรอ อาฮาม

ในฐานะโบสถเชนเดม เพอเปนการท าความเขาใจจตรกรรมฝาผนงวดโพธชย ในบรบทเดมนนเอง

220

ลกษณะพเศษของจตรกรรมฝาผนงโบสถวดโพธขย คอ ชวงเวลาในการเขยนระหวางผนงดานในกบ

ผนงดานนอก ระยะเวลาหางกนถง 64 ป ซงหมายความวา บรบททางสงคมวฒนธรรมของวดโพธชย และบาน

นาพงยอมแตกตางไปจากเดมดวย ทงน ชางเขยนแตละสวน ไดบนทกชวงเวลาการเขยนภาพไวชดเจนวา

จตรกรรมดานในเขยนขนในป พ.ศ.2395 สวนจตรกรรมทผนงดานนอกเขยนขนในป พ.ศ.2459

พนทและต าแหนงการจดวางเนอหาจตรกรรม

ดงทไดกลาวไวในเบองตนวา จตรกรรมฝาผนงดานในกบดานนอกของโบสถวดโพธชย เขยนใน

ระยะเวลาทตางกน 64 ป ดงนน กระนน หวใจของการน าเสนอจตรกรรมตางลวนเปนการจตรกรรมเนนการ

พรรณนาเรองราว ดงน

จตรกรรมฝาผนงดานใน

จตรกรรมฝาผนงดานใน เขยนในป พ.ศ.2395 อยในสมยรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทร มขอความ

ทเปนหลกฐานบงบอกถงชวงเวลาการสรางจตรกรรมฝาผนง ปรากฏทผนงดานทศเหนอ บอกศกราชทเขยน

ภาพวา “ศกราช 1214” นาจะหมายถงจลศกราช เทยบไดกบ ป พ.ศ.2395 จตรกรรมฝาผนงดานใน จง

เปนภาพสะทอนสงคมวฒนธรรมอสานในเขตวฒนธรรมไทเลย สมยรชกาลท 4 ไดเปนอยางด

จตรกรรมสวนน เปนผลงานของชางพนเมองทมทกษะฝมอดพอสมควร จากการศกษาของไพโรจน

สโมสร กลาววา ภาพเขยนภายในเขยนโดยชางเขยนชอ ขนพรหม และสรรพชาง หากพจารณาตามขอมลของ

ไพโรจน สโมสร ขางตน ชางเขยนทถกยกมานน ถอวา ชางเปนคนในระดบสงของสงคมลาวลานชางหลวงพระ

บาง ในระดบ ‘ขน’ และ ค าวา ‘สรรพชาง’6 เปนสรรพนามน าหนาชางทมความร ความสามารถทงภาคทฤษฎ

และทกษะปฏบต ทหลากหลายความสามารถการชางศลปกรรม เชน มความสามารถทงดานจตรกรรม

ประตมากรรม ดนตร และศลปะการแสดง เปนตน นอกจากน ชางเหลาน จะเปนผมความรความเขาใจทาง

ประวตศาสตร ศาสนา และวฒนธรรมเปนอยางดไปพรอมกน

ชางไดเขยนภาพเตมผนงทงสดาน ถายทอดเรองราวทมลกษณะพรรณนาเนอหา เกยวกบพทธประวต

และทศชาตชาดก เนนเรอง พระเวสสนดรชาดกเปนเรองหลก และมทศชาตเรองอนประกอบบาง เชน เนม

ราชชาดก มการเขยนชอสถานท ซงเปนภาษาเขยนของคนอสานในอดต ทอยในสงคมวฒนธรรมลาว เชน

6 อานเพมเตม เกยวกบ สรรพชาง หลวงพระบาง ในหนงสอ หลวงพระบาง ราชธานแหงความทรงจ า ของ ศภชย สงหยะบศย

221

การเขยนถงเมองราชคฤกห ทาวสกกะ พระเวสสนดร ภายในเนอเรองดงกลาว ชางเขยนไดใชตวละครทองถน

สอดแทรกลงในเนอหา ดงนน จตรกรรมโดยรวม แมวาจะเปนเนอหาเกยวกบพทธประวต และทศชาตชาดก

แตกไดประจอดมการณทางจรยธรรม สงคมวฒนธรรมทองถนไทเลย สะทอนใหเหนสภาพชวตความเปนอย

และการนบถอศาสนาของชาวบานนาพง ไปพรอมกน

รปแบบจตรกรรมฝาผนงดานใน มลกษณะเรยบงาย แสดงภาพดวยการตดเสนรอบนอก ระบายส

เรยบ ไมแสดงแสง เงา ลกษณะของลายเสนและการใชสบงบอกถงความมอสระและเปนศลปะพนถนอยาง

แทจรง โครงสรางการจดภาพน าเสนอเหตการณหลายตอนรวมกน เสมอนหนงวา เปนการเขยนดวยความ

เขาใจ และวางอยบนฐานคดทวา คนดไดเขาใจเรองราวเหลานเปนทนอยกอนแลว บางสวนจดวางโครงสราง

ภาพดวยทศนยภาพแบบตานก ใชสหลากหลาย แสดงออกดวยสวรรณะรอนเปนสหลก คอ สแดง แสด ส

เหลอง สวรรณะเยนเขามาผสานบางโดยเฉพาะสคราม และมสด ากบสขาวเขามาเนน ท าใหเกดมตทางระดบ

น าหนกส ทดสดใส เขมขน และท าใหภาพมความชดเจน

พอพวง ยศปญญา (2553 : สมภาษณ) กลาววา สทใชเขยนภาพดานใน เปนสธรรมชาต เทาทพอพวง

พสจนได คอ สด าท าจาก ‘หมนหมอ’ หรอเขมาไฟตดกนหมอ สเหลองจากขมน สแดงจากยางไมประด และ

ขมนผสมปน สฟาหรอคราม จากคราม สเหลานมความออนไหวมาก ครงหนง หลงคาโบสถรว มน าไหลลงมา

อาบภาพ จงน าผาไปเชด มสหลดตดผาออกมาดวยจงหยด

พนทและต าแหนงการจดภาพภายในโบสถ

ผนงดานหนาพระประธาน

ผนงดานหนาพระประธาน คอผนงดานทศเหนอมความเดน เพราะเปนพนทขนาดใหญ เขยนภาพ

ตงแตสวนหนาจวลงสผนง ม 3 กลมภาพ คอ ภาพอดตพระพทธเจา 110 องค พระมาลยเยอนเทวโลก กบพทธ

ประวต

ผนงขางดานขวาพระประธาน

ผนงขางดานขวามทงหมด 5 หองเสา เปนพนทขนาดใหญทสดของผนงโบสถ ทงแผงอทศใหกบ

มหาชาตชาดก เรอง พระเวสสนดร ไมตางกบโบสถหลายหลงในเขตอสานตอนกลาง และเขตชายโขง ตาง

222

เพยงวา ชางเขยนไดแบงพนทสวนบนของผนงทงแถบยาว เขยนภาพพระพทธเจาปางสมาธนบรวมได 19 องค

ไวเหนอเรองราวพระเวสสนดรกณฑตาง ๆ ไลเรยงจากหองแรกไปจนถงหองสดทาย

พอพวง ยศปญญา (2553 : สมภาษณ) กลาววา ชาวบานนาพงใหความส าคญกบเรองพระเวสสนดร

และ วดโพธชยและชมชนบานนาพงไดจดงานบญผะเหวดเปนประจ าทกป ในระยะทใชโบสถหลงเกาทม

ภาพเขยนเปนวหารหรออาฮาม กจะตกแตงภายในโบสถเปนปาหมพานต และใชโบสถหลงนเปนพนทของการ

เทศนผะเหวด ภายหลงการแหพระเวสสนดรเขาเมอง โดยตงธรรมาสนอยขางพระประธาน จตรกรรมฝาผนง

ขางดานตะวนออกจงรองรบและเกอหนนบรรยากาศการเทศน และฟงเทศนผะเหวดของชาวนาพงไดเปนอยาง

ด

ผนงขางดานซายของพระประธาน หรอผนงดานทศตะวนตก

ผนงขางดานซายพระประธานม 5 หองภาพเชนกน ชางเขยนไดน าเสนอภาพพทธประวต ภาพพระ

มาลย ภาพปรศนาธรรม และภาพทเลอกหยบมาจากพทธชาดกตอนตาง ๆ ทงน จตรกรรมฝาผนงทผนงขาง

ดานทศตะวนตก จงคอนขางจะมความแตกตางและหลากหลายกระจายตามหองตาง ๆ แตชางไมไดเขยน

กรอบจ าแนกขอบเขตของเนอหาใหแยกขาดจากน ภาพทมเนอหาแตกตางทงหมดจงดเสมอนวางอยบนพนท

ผนเดยวกน อยางไรกตาม เพอปองกนความสบสน ชางเขยนกไดลขตอกษรไทนอยก ากบเอาไวในแตละตอน ๆ

223

จตรกรรมฝาผนงดานนอก

จตรกรรมฝาผนงดานนอกโบสถหลงเดมวดโพธชย ถกเขยนขนเมอป พ.ศ.2459 ซงตรงกบสมย

รชกาลท 6 มบนทกดวยตวอกษรไทนอย ระบศกราชทเขยนบรเวณกรอบประตโบสถดานดานทศตะวนตก

จตรกรรมฝาผนงดานนอกถกชางเขยนรงสรรคไวทผนงดานทศเหนอกบทศตะวนตก แตสภาพของ

จตรกรรมผนงดานทศเหนอลบเลอนไปมากจนไมสามารถจบเคารางเดมได จงเหลอจตรกรรมฝาผนงเฉพาะ

ผนงดานทศตะวนตกเพยงดานเดยว ซงผวจยจะน าเสนอเฉพาะดานน ซงโครงสรางของสทผนงดานนอกใชส

ครามเขามาคลม ตางจากจตรกรรมผนงดานในทใชสทหลากหลาย จตรกรไดน าเสนอเนอหา 3 กลม คอ

วรรณกรรมทองถนเรองกาละเกดกบสนไชย นรก-สวรรคในแบบฉบบทองถนไทเลย และความเปลยนแปลง

ส าคญในประเทศสยามเนนความทนสมยในสงคมสยาม ทแผเขามาในภาคอสาน อาท ภาพรถไฟ เรอก าปนท

ขบเคลอนดวยเครองจกรไอน า

ลกษณะเดนทนาสนใจอกประการหนงคอ การหยบเอาคนทองถนไทเลยมาเปนตวละครในเรองราว

ขางตน อยางมวถสมพนธกบ คนตางถน ขาราชการพลเรอน ทหาร ต ารวจ และรวมทงคนตางชาต

ชาวตะวนตก ทถกชางเขยนหยบยกมาสอดแทรกเปนตวละครในแตละฉาก ของเรองราวตาง ๆ ขางตน รวม

กระทง การบรรจไวรวมกนในฐานะผโดยสารเรอและรถไฟ

ดงนน จตรกรรมฝาผนงดานนอก เปนพนทของการเชอมโยงผคนในชมชนทองถนไทเลยทอยหางไกล

ศนยกลางสยาย ใหเหนความทนสมย เหตการณและความเปลยนแปลงทางสงคมสยามทชมชนของตนอย

224

ภายใตอ านาจการปกครองของรฐชาตสยาม จตรกรรมสวนน จงเสมอน การจดวางสงคมนาพงวา เปนสวน

หนงของประเทศสยามอยางบรบรณนนเอง

ชางเขยนผนงดานนอก

พอพวง ยศปญญา (2553 : สมภาษณ) กลาวถง ชางเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงดานนอกวา เปนชาง

ชาวบานนาพง ซงมทงพระและฆราวาส ปรากฏนามชางเขยนวา จารยสายทอง จารยบญจน พอบญทน นาย

ดวง และมชางจากลาวมารวมเขยนอกคนหนง คอ ทาวสหาบตร

นอกจากน ยงมเรองเลาถงกรณ จารยสายทองวาเปนลกก าพราชาวบานนาพง บวชเรยนตงแตเปนเดก

ภายหลงเปนเจาอาวาสวดโพธชย เปนพระภกษทไดรบการรดสรงน าจากประชาชน ครงตอมา ทานไดลาสกขา

เปนฆราวาส จงถกเรยกวา ‘จารยสายทอง’ ซงเปนบคคลหลกในการรวบรวมผมฝมอทางการชาง ดงรายนาม

ขางตน มารวมกนเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงดานนอกโบสถ เมอป พ.ศ.2458 เขยนเสรจป พ.ศ.2459 สมย

รชกาลท 6 ซงเปนชวงเวลาทประเทศสยามก าลงเปลยนแปลงในทกดาน โดยเฉพาะการจดระเบยบการ

ปกครองแบบใหมใหกบประเทศ รวมทงความทนสมย ทสบเนองมาตงแตสมยรชกาลท 5

ในสวนรายละเอยดของภาพเขยนนน กลมภาพแสดงความทนสมยและภาพสะทอนการเปนสวนหนง

ของรฐชาตสยาม ปรากฏทดานขวาของผนง ล าดบจากลางขนบน เปนภาพขบวนรถไฟ มรถพวงมาดวย ๓

โบก ผโดยสารเตมทกโบก ซงเมอพเคราะหผานชวงเวลาของการวาดภาพ ในป พ.ศ.2458-2459 นน จดวาเปน

225

เรองททนสมยมากทเดยว และนบวา คณะชางเขยนชดนมความกลาหาญ ในการน าเอาสงแปลกใหมเขามาจด

วางไวในผนงโบสถ ทในอดต มกจะมเฉพาะภาพกลมทเกยวของกบพทธศาสนา หรอระบบจรยธรรมทองถน

อยางไรกตาม ชางเขยนกยงคงจดวางพระพทธเจาไวสวนบน พระพทธเจา 5 องค เหตทเชอวา ชาง

เขยนภาพพระพทธเจา เพราะวา แตละพระองคตางลวนมพระรศมเชนกน และตางยนถอตาลปตรและบาตร

เรยงตามล าดบ หนาพระพกตรมสภาพบรษ 5 คน สวมชดราชปะแตน นงโจงกระเบน ก าลงใสบาตร ถดลงมา

เปนภาพพระภกษก าลงบณฑบาต มอซายถอตาลปตร มอขวาอมบาตร ถดลงมาอกระดบหนง เปนรปพระภกษ

ก าลงนงฉนภตตาหาร เบองหนามชายคนหนงก าลงนงประนมมอ นอกจากน ยงมกลมภาพทหารมหาดเลก ใน

ชดนงโจงกระเบน เสอราชประแตน สวมหมวกแกป

ภาพเขยนชดขางตนนาจะเกดจากจนตนาการเกยวกบพระพทธเจาของชางเขยน ดวยไมมในพทธ

ประวตตอนใด จงเปนภาพเขยนทสะทอนถงอสรภาพของชางเขยนทองถน ทไมไดถกตรงอยกบกฎเกณฑ ความ

ถกตองของเนอหามากนก จงสามารถดดแปลง เสรมแตง และผนวกเอาผคนทงคนทองถน และทหารมหาดเลก

เขามาจดวางความสมพนธในพนทเดยวกน

ในสวนของเนอหาทศชาตชาดก คณะชางเขยนไดเลอกเอาตอนพระเจาเนมกราชทรงราชรถใหมาตล

ราชสารถพาเสดจชมเมองนรกทเตมไปดวยสตวนรกทก าลงไดรบทกขเวทนาแสนสาหสจากการกระท าความชว

แบบตาง ๆ ครงมชวตอยมนษยโลก เปนทนาทเรศเวทนา ท าใหพระราชารสกสยดสยอง ตอผลแหงกรรมชว

ราย ตอนบนสดของภาพกลมนเปนภาพพระภกษก าลงชกผาจากศพ

จะเหนไดวา นรกภมยงเปนพนทส าคญทชางเขยนตองการใชผนงโบสถเปนเครองมอใหการตกเตอน

การด าเนนชวตของผคนในสงคมทองถน แมจะเลอกทศชาตชาดกเปนตอนเนมกราช กยงเจาะจงเอาตอนเสดจ

เยอนนรกภม ทงทในเรองเนมกราช มทงตอนเสดจเยอนเทวโลกดวยกตาม นอกจากน จะเหนถงอสรภาพใน

การจดภาพ และเลอกน าเสนอภาพตามวจารณญาณของชาง อาท กรณการเขยนภาพภกษสงฆก าลงชกผา

บงสกล จากซากศพซงไมเกยวของกบเรองราวกลมน แตนาจะเปนการแกปญหาพนทวาง จงบรรจเรองใดเรอง

หนงลงไป ดงนน การชมภาพเขยน เหลานเลอก

นอกจากนน ชางเขยนจะน าเสนอชมชนในจนตนาการ ทผสานระหวางชมชนทองถน กบจนตภาพใน

เรองราวพทธประวต และพทธชาดกผสานอยดวยกน โดยไมสามารถจ าแนกไดวาเปนภาพเรองหนงเรองใด

โดยเฉพาะ เชน น าเสนอภาพบานยกพนสง มคนอยในบาน ใตถนเรอนมมา 1 ตว ภาพถดมาเปนรปศาลาหรอ

โรงทาน มคนนง 6 คนก าลงใหทานแกเหลาวณพก ตอนบนของภาพ ทเสมอนหนงเปนทองฟามภาพกนร

226

นอกจากน กน าเสนอสนทนาการดวยกลมนกดนตร 5 คน ก าลงบรรเลงระนาด ฆองวง และกลอง ถด

ลงมาเปนการละเลนหวลานชนกน ซงเปนภาพทมกระจายทวไป เปนกฬาสนทนาการในระดบพนบานของแทบ

ทกทองถน และมปรากฏในจตรกรรมฝาผนงโบสถอสานหลายวน แตการอธบายความหมายของการเลนกฬา

หวลานชนกน ของแตละทองถนกอาจจะแตกตางกนอยบาง ส าหรบคนบานนาพง พอพวง ยศปญญา (2554 :

สมภาษณ) อธบายวา เปนการเลนเพอความสนกของผชายทมอาย สวนใหญเลนในงานสงกรานตทลานวด เปน

การละเลนทไมตางกบการแสดงมหรสพ ใหลกหลานไดสนกสนาน ผเลนมกจะเปนคนรกสนก และบรรยากาศ

ของชวงบญปใหมกอยในบรบทของความสนกสนาน ผเลนตองใสอารมณไปดวย เชน ใชเทาตะกยดน รอง

ค าราม เมอนกถงความสนกสนานงานงานสงกรานตคราวใด หวลานชนกนมกจะปรากฏเปนหนงในนน ดงนน

เมอจตรกรทองถนก าลงน าเสนอภาพของชมชน จงมกจะมภาพหวลานชนกนปรากฏดวย

กลมหนงเปนวรรณกรรมทองถน เรองสนชยกบการะเกด ซงสนนษฐานวา วรรณกรรมทงสองเรองน

ไดมาจากปณณาสชาดก หรอพระเจาหาสบชาต ทไดถกดดแปลงน าเสนอแกนสารทางจรยธรรมศาสนา ใน

รปแบบของนทานชาดกพนบาน

ภาพสนชย เขยนไวบรเวณประตและหนาตางชองท 2 เปนภาพตอนสนไซกบสโห ก าลงตอสกบทหาร

ของยกษกมภณฑ ซงในภาพมยกษตนหนงก าลงอมตวนางสมณฑา สนไชยกบสโหตอสเพอชวงชงเอานางส

มณฑากลบไปถวายคนพระบดาทนครเปงจาล ชางเขยนไดเสนอภาพสนไชยก าลงยนเหนยวศรใสหมยกษ

อยางไรกตาม ภาพชดน กไมไดเขยนในลกษณะพรรณนาเรองอยางตอเนอง แตเปนการเลอกหยบตอนใดตอน

หนงขนมา แทรกผสมผสานกน ซงคนดจะตองมฐานความเขาใจเนอหาเปนการเบองตนมากอน

เชนเดยวกนกบเรองกาละเกด ทเขยนไว ณ ผนงระหวางหนาตางบานท 2 และ 3 เขยนเรอง

การะเกด ทน าเสนอตอนเจาการะเกดขมามณกาบไปเทยวแลวถกทาวพมลลอบฆาดวยหอกยนต อยางไรกตาม

ในพนทตอนบนของเรองการะเกด ชางเขยนกไดก าหนดใหเปนพนทของพระพทธองค ทไมชดเจนนกวาชาง

น าเสนอตอนใด กลาวคอ ชางไดเขยนพระพทธเจาประทบนงบนบลลงก มพระสาวกนงพนมมอดานลางขางละ

4 องค เบองบนมพระอนทรและเหลาเทพยาก าลงเหาะลงมาในทาพนมมอ จงนาจะเปนจนตภาพของชาง

เขยนเกยวกบพระพทธองค ทไมไดยดตดวา จะปรากฏอยในพทธประวตตอนใด โดยทชางไดยดหลกการส าคญ

เพยงขอเดยว คอ ระดบพนทผนงสวนบน ตองอทศหรอก าหนดใหเปนพนทของสรวงสวรรค และพระพทธองค

227

จตรกรรมฝาผนงวดมหาธาตกบวดศรคณเมอง

อ าเภอเชยงคาน จงหวดเลย

ประเดนจตรกรรมฝาผนง

เมองเชยงคาน เปนชมชนไทเลยทเกาแก รวมสมยกบรตนโกสนทร ชมชนไทเลยเชยงคานวางตวกระจายตามแนวการไหลของสายน าโขง มวดดงเดมสองวด ตงอยในจดของหวกบสวนทายเมอง คอ วดศรคณเมอง อยสวนบน กบวดมหาธาตอยสวนลางหรอทายของเมอง ทงสองวดเปนวดเกาแกควบคมากบชมชน มโบสถทงสองวดมภาพจตรกรรมฝาผนง แตเมอกาลเวลาเปลยนไป จตรกรรมและโบสถทงสองหลงกไดรบปฏบตการทแตกตางไป ซงเปนประเดนทสะทอนอตลกษณสงคมวฒนธรรมไทเลยเชยงคาน ซงปจจบน ไดน าเสนอตนเองในฐานะเมองทองเทยวเพอบรโภคอดต โดยจตรกรรมฝาผนงของทงสองวด กไดถกใชเปนสนคาทางวฒนธรรม ทสมพนธกบการเชอมดงอดตมาวางไวในปจจบนของเชยงคาน กระนน ปรากฏการณจตรกรรมทงสองวดในปจจบน กมความแตกตางกนออกไป

ดงนน ดวยฐานทางประวตศาสตรวฒนธรรมชดเดยวกน ผวจยจงน าเอากรณจตรกรรมฝาผนงทงสองวดมาไวในสวนเดยวกน คอ จตรกรรมฝาผนงของวดในตวอ าเภอเชยงคาน

228

สงเขปวดศรคณเมอง และชมชนบานเชยงคาน

วดศรคณเมอง ตงเมอ พ.ศ.๒๒๐๕ (ส านกศลปากรท 9. เวบ) ตงอยรมฝงโขงในชมชนบานเชยงคาน

ปจจบนคอ หมท 1 ถนนชายโขง ต าบลเชยงคาน อ าเภอเชยงคาน ซงตงอยบนชายฝงน าโขง สงกดคณะสงฆ

มหานกาย อ าเภอเชยงคาน จงหวดเลย ในอดต บรเวณวดคอปาใหญ ชาวเชยงคานไดสรางวดแทรกในผนปา

จงเรยกวา “วดปาใหญ” คกบชอวดศรคณเมอง

วดศรคณเมองเปนวดเกาแกคเมองเชยงคาน ประการส าคญวดแหงน ยงเปนทพ านกของพระ

เถรานเถระผใหญตลอดมา และเปนพนทของการเชอมประสานระหวางคนเชยงคาน กบผคนและสงคมสวนอน

ๆ ผานประเพณพธกรรมทสมพนธกบวด

ภาพโบสถหลงเดมวดศรคณเมองกอนการปฏสงขรณ แสดงลกษณะรวมดานโครงสรางรปแบบกบโบสถ

แบบลานชางหลวงพระบาง สมพนธกบประวตการกอสรางจากเจานายชนสงของหลวงพระบาง ทอพยพมาอย

เชยงคาน

อมร ณรงคศกด (2553 : สมภาษณ) ประธานชมชนวดศรคณเมอง อธบายวา พระทมาสรางวดศรคณ

เมองรปแรก มาจากหลวงพระบางพรอมกบพระราชชนกของเจาเมองเชยงคาน ดงนน ลกษณะรปแบบ

โครงสรางสถาปตยกรรมโบสถวดศรคณเมอง จงมลกษณะรวมกบหลวงพระบาง คอ มปกกวาง แผคลมรอบตว

โบสถ คลายกบโบสถหลวงพระบาง

229

อยางไรกตาม ความชดเจนดานหลกฐานทปรากฏเกยวกบการสรางโบสถวดศรคณเมอง คอ เรองราว

ของเจาเมองเชยงคานทานหนง ผมสวนตอการปราบกบฏเจาอนวงศแหงเวยงจนทน จนไดรบการพระราชทาน

นามยศจากพระนงเกลาเจาอยหววา “พระยาอนพนาศ” ประการส าคญ ในสวนของประวตศาสตรเชยงคาน

พระยาอนพนาศไดถกยกระดบใหเปนวรบรษทองถน อยางสมพนธเชงอ านาจกบกรงเทพฯ เปนอยางด พระยา

อนพนาศ เจานายคนส าคญในทองถนน และภรรยา รวมทงบตรธดา วงศาคณาญาต ไดรวมกนสรางพระ

อโบสถกบพระพทธรปสมฤทธ 2 องคเปนพทธบชาประดษฐานทวดปาใหญ หรอวดศรคณเมอง เมอ พ.ศ.

2377 พระยาอนพนาศ ไดจารกไวทฐานพระพทธรปวา “ศภมสด จลศกราชได 1 พน รอย 96 (จ.ศ.1196) ป

กาบสะงา เดอน 4 แรม 15 ค า วนเสาร มอกดมด ยามแถใกลเทยง หวครบดด เปนผรจนา กบทงศษย โยมลง

ตาเปนผเอาดนอบ (ปน) พระพทธรปนไวกบศาสนาเทา 5 พนวสสา นพพาน... ” [ถายภาพสวนน]

โบสถวดศรคณเมองพนทรองรบจตรกรรมฝาผนงสองสมย

โบสถวดศรคณเมอง เปนโบสถทบขนาดใหญทไดรบการกอสรางมานาน โดยไมทราบปทแนชด อาคาร

โบสถมการเปลยนแปลงจากการบรณะพอสมควร เดชา ศรภาษณ (2553 : สมภาษณ) นกวชาการศลปะซง

เปนคนเชยงคานอธบายวา เดมรปพรรณสณฐานทางศลปะเปนเอกลกษณเฉพาะถน ทไดรบอทธพลจากโบสถ

ลานชางหลวงพระบาง ทมหลงคาแผกวางคลมอาคารโบสถทงหลงเหมอนแมไกกางปกปกปองลก ๆ เรมแรก

โบสถหลงน มเสาไมถากกลมมลวดลายประดบรองรบหลงคา ทมงดวยแผนไมแปนเกลด หนาบนเปนไมแกะ

ลายกนกเครอเถา และไดรบการบรณะครงส าคญในสมยรชกาลท 3

ทงน มหลกฐานบนทกจารกการบรณะชดเจนไวทแผนศลาหนาโบสถ ดวยอกษรตวธรรมอสาน และ

อกษรภาษาไทนอย วาพระอนพนาศและภรรยาไดบรณะครงใหญในป พ.ศ.2380 หรอ จ.ศ.1199 ตรงกบรช

สมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร ซงเปนการบรณะโบสถใหญ ดวย

การยกพนโบสถใหสงขน กออฐถอปน ตงบนฐานปทม มงกระเบองเกลดเตา มชอฟา ใบระกา หางหงส มมขยน

ดานหนา หนาราวบนไดทงสองขางมปนปนรปยกษถอกระบอกยนคกบสงหนง ซงนาจะไดรบอทธพลจาก

รตนโกสนทร

ระยะตอมาหลงคาและตวอาคารไดช ารด จงปฏสงขรณครงใหญใน พ.ศ.2503-2504 โดยมไดเปลยน

รปทรงของอาคาร แตเปลยนวสด เชน เปลยนกระเบองหลงคา และเปลยนตนเสาจากไมเปนปนซเมนต รวมทง

สวนอน ๆ ทช ารดกมการเปลยนแปลงทดแทนทงหมด ครนใน พ.ศ.2535 เชยงคานประสบวาตภยอยางรนแรง

230

หลงคาและเพดานเสยหายมาก จงไดมการบรณะหลงคาและเพดานอกครง ซงเปนอาคารโบสถทปรากฏอยใน

ปจจบน (พระครสรปญญาวสทธ. 2553 : สมภาษณ)

นอกจากน ในอาคารโบสถวดศรคณเมอง ยงเปนแหลงรวม หรอเกบรกษาศลปะวตถในศาสนา ทง

แบบลานนาและลานชางหลากหลายทมความหมายตออตลกษณศลปะแบบไทเลย มทงวตถศลปะ พทธศลป

แบบลานชาง อาท พระพทธรปไมจ าหลก ลงรกปดทอง ปางประทานอภย มพระศกเปนปมปมเหลกแหลม

พระกรรณคอนขางแหลมยาวนอกจากนน ในยงมธรรมาสนไมแกะสลก ลงรกปดทองทกดาน ทพนกหลงมยอด

คลายปราสาท สะทอนถงความสมพนธทางสงคมวฒนธรรม ระหวางชมชนไทเลยกลมนกบลานชางและลานนา

ซงต าแหนงทตงและพนทกายภาพในอดต เกอหนนตอการตดตอสมพนธทางวฒนธรรมระหวางกนมากกวา

พนทสวนอน

อยางไรกตาม ในระยะหลง ศลปวตถแหงศาสนาในอโบสถหลงน ไดกลายเปนสงมคาทมมจฉาชพเขา

มาขโมย โดยเฉพาะพระพทธรปทม ‘ค าเกลยง ค าบ’7 ซงพระครสร ปญญาวสทธ (2553 : สมภาษณ) เจา

อาวาสวดศรคณเมองกลาววา กอนน ในอโบสถมพระพทธรปดงกลาวจ านวนมาก ดวยเปนสงทประชาชนได

สรางถวายเปนพทธบชา แตกไดถกขโมยไปอยางตอเนอง ทางวดและชาวเชยงคานจงไดสรางพพธภณฑเพอ

7 หมายถงการปดทอง ซงเปนการปดทองแบบลานชางหลวงพระบาง

231

น าเอาวตถศาสนศลปทเหลอจากการลกขโมย ซงเปนสงทเหลออยในปจจบน8มาเกบรกษา พรอมกบเปนพนท

ใหความรแกประชาชนและโดยเฉพาะนกทองเทยวทมาทองเทยวในวดไปพรอมกน ทส าคญ คอ ธรรมาสนไม

จตรกรรมฝาผนงวดมหาธาต

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดมหาธาต อ าเภอเชยงคาน ณ ปจจบนปรากฏเฉพาะผนงดานหนาบน ตงแตยอดจอมกระจายลงยงผนงทงสองขางของประตทางเขาดงกลาวขางตน

สภาพของจตรกรรมฝาผนงมความสมบรณประมาณรอยละ 30 กระนน กพอจะเปนตวอธบายใหเหนวา เปนผลงานของชางพนบาน ทเปนภมปญญาทองถน มฝมอในระดบกลาง สามารถเชอมโยงเรองราวทางศาสนา ชาดก และวถ ลลาชวต และสงคมวฒนธรรมทองถน ทสมพนธกบการเมองการปกครองระดบชาตมาจดวาง

โครงสรางผนง ทถกก าหนดดวยระดบสง กลาง ต า เปนพนทของสวรรค และ พระเวสสนดรชาดก ซงชางเขยนไดผนวกเอาวถ ลลาชวตของผคนในสงคมวฒนธรรมทองถนในชวงเวลาดงกลาวผนวกไวดวยอยานาสนใจ

8 ‘การขโมย’ สงมคาจากโบสถและทางวด เปนเรองทเจาอาวาส มคทายก คณะกรรมการวด และประชาชนเชยงคาน มค าพดตดปากอยเสมอ เมอกลาวถงศลปวตถทมคาของตน ทงทมอย (เหลอจากการถกขโมย) และทสญหายไป

232

ชางเขยนไดจ าแนกโครงสรางการเขยนภาพ โดยแบงผนงเปน 3 ล าดบชน แบงแยกดวยกลมส สวนบนสด และสวนกลางในระดบไมค ายนดง เปนพนทของเทวโลก ยอดจอมคอจฬามณเจดย ทมมวลเทวดาสกการะและเสวนาธรรม แถบกลาง เปนบรรยากาศแหงสวรรค ประดบประดาดวยเหลาเทวดา เทพธดา ขณะทสวนทสาม ตงแตระดบไมค าดง ถงกรอบบนวงกบประต แผกวางไปยงผนงทงสองดาน อทศใหกบเรองราวพระเวสสนดรชาดก

จตรกรรมฝาผนงแหงน ไมไดระบปทเขยน จงมกจะถกอธบายจากคนปจจบนถงปทเขยนทยงสบสนและนาเคลอบแคลง โดยเฉพาะในเอกสารของคณะกรรมการเอกลกษณไทเลยท กลาววา จตรกรรมฝาผนงแหงน เขยนเมอ ป พ.ศ.2197 ซงผศกษาไมเหนดวยกบการสรปขางตน ดวยเหตผลส าคญอยางนอย 2 ประการ กลาวคอ

พระเวสสนดรชาดกยงเปนเรองหลกของจตรกรรมฝาผนงวดมหาธาต ในภาพเปนกณฑชชก ชางจด

ภาพโดยการเขยนรวม แตไดแจกกดเปนสวน ๆ คอ 9233

ในชวงระยะเวลาดงกลาว (พ.ศ.2197) อาคารและผนงโบสถทถกสรางดวยปนปะทายดงเดมจะไมสามารถคงสภาพได ตวอาคารโบสถ นาจะถกสรางไมนาจะเกนสมยรชกาลท 3-5 แหงกรงรตนโกสนทร และเหตผลประการส าคญ ตวละครในจตรกรรมฝาผนงกลมหนง คอ ทหารในเครองแบบ ซงเปนขาราชการทหารในรปแบบรฐชาตสมยใหม ทมมกจะเปนลกษณะรวมของตวละครในจตรกรรมฝาผนงทถกเขยนขนในสมยรชกาลท 5 เปนตนมา

233

ภาพทหารในเครองแบบทพอจะมองเหนวา เปนการสอถงขาราชการทหารสยาม ทชางเขยนพนบานในชวงระยะเปลยนผานจากรฐจารตสรฐชาตสมยใหม นยมหยบมาใชเปนตวละครประกอบเรองราวตาง ๆ ในจตรกรรมฝาผนง ในภาพ นาจะเปนภาพขบวนแถวทหารของกรงสพ นครของพระเจาสญชย ขณะรบขบวนเสดจนวตกลบเมองของพระเวสสนดร ซงเปนสงยนยนวาภาพเขยนชดน ถกรงสรรคขน ไมเกนสมยรชกาลท 5 และสะทอนวา สงคมวฒนธรรมทองถนเชยงคาน มความผกพนกบการเมองการปกครองระดบรฐ ดงปรากฏในประวตการตอสชวงชงพนทระหวางสยามกบฝรงเศส ท าใหพนทสวนน กลายเปนเขตรบพงกนในระยะหนง

ทงน ลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงวดมหาธาต ถอวา เปนจตรกรรมฝาผนงทยงหลวงเหลออยเพยงแหงเดยวในตวอ าเภอเชยงคาน ทมคณคา สามารถสะทอนใหเหนสภาพของสงคมวฒนธรรมไทเลยอกมตลกษณ แตเปนทนาเสยดายอยางยงท จตรกรรมฝาผนงดงกลาว อยในสภาพทไมไดรบการเหลยวแล ทงการปกปองและท าความเขาใจ หรอการสรางเสรมคณคาทยดโยงระหวางอดตกบปจจบน ดวยโบสถเกาหลงน ถกทางวดและชมชนปฏบตการอยางไมเหนคณคาอดต ตงแต การสรางแทงคน าดมดวยทอปนซเมนตขนาบสองขาง รวมทงการท าอาคารวหารเชอมตอปกอาคารดานซาย ทงสองกรณมสวนตอการลดทอนคณคาจตรกรรมฝาผนงจากอดตสวนนไปอยางนาเสยดาย

234

สภาพของโบสถและจตรกรรมฝาผนงดงเดมของวดมหาธาตปจจบน ทยงรอคอยการวางแผนพฒนาใหความเปนอดตลกษณหวนกลบมา รบใชอ าเภอเชยงคานในบรบทการทองเทยวเพอบรโภคอดต ทสภาพของโบสถและจตรกรรมฝาผนง ยงสามารถท าหนาทเปนโบราณวตถสถานทชมชนและหนวยงานทเกยวของสามารถจดการไดอยางไมสายเกนไป

อยางไรกตาม ผวจยเหนวา กรณจตรกรรมฝาผนงวดมหาธาต ยงอยในสภาพทถอวา ไมสายเกนไปทจะอนรกษและปฏสงขรณอยางถกตอง พรอมไปกบการพจารณาบรณะอาคารโบสถโบสถหลงนใหกลายเปนพนทท าความเขาใจอดต ทไมแปลกแยกและแปลกตาง ดงกรณการปฏสงขรณจตรกรรมฝาผนงของโบสถวดศรคณเมอง ทอยดานหวเมองเชยงคาน ทถอวาเปนการท าลายคณคา และท าลายจตรกรรมฝาผนงดงเดม จนไมสามารถเรยกคนกลบมาไดอกแลว

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดศรคณเมอง : จตรกรรมใหมปดทบจตรกรรมเกา

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดศรคณเมอง มทงผนงดานในและดานนอก ดานในปรากฏบางสวนของผนง

สวนดานนอกปรากฏผนงเหนอประตทางเขาอโบสถ ทงหมดเปนภาพเขยนใหม ซงเปนการเขยนทบลงบนพนท

ทเคยมภาพจตรกรรมฝาผนงแบบดงเดม ดงนน ทกครงคราทคนเชยงคานรนเกา มองไปทจตรกรรมฝาผนง

ดงกลาว กจะสมผสถงภาพทปรากฏเบองหนา และภาพทปรากฏในความทรงจ าแหงตน

พระครสรปญญาวสทธ (2553 : สมภาษณ) เจาอาวาสวดศรคณเมอง ไดร าลกถงจตรกรรมฝาผนงชด

เดมวา เปนภาพเขยนโบราณเหมอนกบทโบสถวดมหาธาต ทานสนนษฐานวา นาจะเขยนในระยะเดยวกน

235

ชางไดเขยนภาพเตมพนทหนาบนโบสถ เนอหาจตรกรรมโดยรวมเปนนทานชาดกชดพระเจาสบชาต ใชพนท

ตงแตสวนยอดจอมใตจวและผนงใตหลงคา กระจายลงมาตลอดผนงทงสองขางของชายคาจรดระดบเหนอขอบ

ประต เรยงตามล าดบเรอง คอ ภาพพระพทธรปทรงเครอง ปางประทานอภยยนอยใตฉตร มภาพพระสาวก

ถดลงมาเปนกลมทศชาตชาดกตอนตาง ๆ คอ เตมยชาดก มหาชนกชาดก สวรรณสามชาดก เนมราชชาดก

มโหสถชาดก ภรทตตชาดก จนทกมาชาดก นารทชาดก วฑรชาดก และเวสสนดรชาดก

แตเปนทนาเสยดายวา ในชวงระยะหนง ทางวดและชมชนเชยงคาน ยงไมไดตระหนกถงคณคาของ

จตรกรรมดงเดมเหลาน จงปลอยใหน าฝนไหลอาบภาพเขยนเปนเวลานาน หลงจากหลงคาโบสถช ารด กระทง

ท าใหจตรกรรมชดเดมเลอนรางและเสยหายเกอบทงหมด

ภาพเขยนชดใหม : การปฏสงขรณจตรกรรมหรอการสลายอตลกษณจตรกรรมดงเดมทสมพนธกบสงคม

วฒนธรรมไทเลยเชยงคาน

ภาพจตรกรรมฝาผนงใหม เขยนขนในป พ.ศ.2542 โดยกลมชางเขยนทกรมศลปากรจดมาจาก

กรงเทพมหานคร ซงไมไดมความคนเคยกบสงคมวฒนธรรมทองถนไทเลยแตอยางใด ดงนน ‘อารมณของ

จตรกรรม’ จงคอนขางจะแปลกแยกจากวดเกาแกของเมองเชยงคาน พนทสงคมวฒนธรรมรมฝงโขงแตอยางไร

ดงทไดกลาวมาตงแตตนวา โบสถวดศรคณเมอง ไดรบการบรณะหลงคาและทาสผนงอาคารใหม เมอ

ป พ.ศ.2531 หลงจากนน ป พ.ศ.2542 กรมศลปากร ไดงบประมาณ 3 แสนบาท เพอท าการบรณปฏสงขรณ

236

2 วด คอ วดมหาธาต กบ วดศรคณเมอง ในสวนของวดศรคณเมองนน กรมศลปากรไดจดชางเขยนจาก

สวนกลาง เปนชางวยรนจากกรงเทพมหานคร จ านวน 4 คน และมชางเขยนชาวเวยดนามมาฝกงานดวย 1 คน

หวหนาชาง (พระครสร ปญญาวสทธ. 2553 : สมภาษณ)

วธการเขยนภาพของชางเขยนวยรนจากกรงเทพมหานคร ทพระครสร ปญญาวสทธ และชาวเชยง

คานไดรบทราบจากกรมศลปากร เจาของโครงการ คอ การเขยนภาพใหมทบลงบนภาพเดม โดยพยายาม

จ าลองแบบใหเหมอนหรอใกลเคยงภาพเดมมากทสด แตในขนตอนของปฏบตการจรง เจาอาวาสและชาว

เชยงคานเหนวา ชางเขยนเหลาน ไมไดท าความเขาใจภาพเดมอยางจรงจง แมวา พระสงฆและผอาวโสชาว

เชยงคานเสนอแนะกตาม ดงนน ภาพทเขยนออกมา จงไมไดมบรรยากาศดงภาพชดเดมทเคยปรากฏมากอน

ประการส าคญ ชางวยรนกลมน ยงขาดความเคารพตอแบบเดม แตกลบเขยนภาพเกนเลยเคารางเดมอยาง

คะนอง เชน เขยนภาพรถสามลอรบจาง หรอทรจกกนในนามรถ “ตก ๆ” ทมเฉพาะกรงเทพมหานครใน

ขณะนน มาบรรจไวในภาพดวย ท าใหจตรกรรมฝาผนง ทเปนเรองราวศกดสทธ ดเปนของเลนทสนกขบขน ซง

กลายเปนประเดนททางวดและชาวเชยงคานไมพอใจ และไดแจงใหกรมศลปากรมาท าการแกไข แตกยงไมได

รบการตอบสนอง

ทงน ณ ปจจบน ทเมองเชยงคานไดน าเสนอตนเองเปนเมองทองเทยวเพอบรโภคอดต หรอ

Nostalgia consumption ซงมคนอนจากทวสารทศเดนทางมาเยอน และหนงในพนททองเทยวส าคญท

นกทองเทยวเขามาสมผส คอ โบสถและจตรกรรมฝาผนงโบสถวดศรคณเมอง ค าถามทพระครสรปญญาวสทธ

และคณะกรรมการวดศรคณเมองไดรบค าถามจากนกทองเทยวอยเสมอ คอ “ท าไมภาพรถตก ๆ จงมาปรากฏ

ในจตรกรรมฝาผนงทเชยงคาน” ซงวสชนา ทภกษสงฆและคณะกรรมการวดใหค าตอบตอผมาเยอน คอ

ขอเทจจรงตามปรากฏการณขางตน ทมความแปลกตางระหวางลกษณะรปแบบจตรกรรมฝาผนงชดใหม ทมได

สมพนธหรอสะทอนอตลกษณทางสงคมวฒนธรรมทองถนไทเลยเชยงคาน อยางภาพเขยนดงเดมทถก

ภาพเขยนชดใหมปดทบไวแตอยางใด

237

จตรกรรมฝาผนงกลมวฒนธรรมภาษาไทโคราช

สงคมวฒนธรรมกลมไทโคราช อยในเขตจงหวดนครราชสมา เปนกลมคนทใชภาษาไทโคราช

เปนหลก และมกลมอน เชน กลมลาว มอญ จตรกรรมฝาผนงทส าคญ คอ ในเขตอ าเภอปกธงชย นครราชสมา

ในสารานกรมเรองน น าเสนอเฉพาะวดหนาพระธาต ต าบลตะค อ าเภอปกธงชย นครราชสมา

แผนทสงคมวฒนธรรมไทโคราช ทมจตรกรรมฝาผนง

238

จตรกรรมฝาผนงวดหนาพระธาต

ต าบลตะค อ าเภอปกธงชย นครราชสมา

วดหนาพระธาตกบชมชนตะค

วดหนาพระธาต หรอทชาวบานมกเรยกวา “วดตะค” ตงอย บานตะค อ าเภอปกธงชย จงหวด

นครราชสมา อยหางจากเทศบาลเมองเมองปกประมาณ 4 กม.เปนวดเกาแกของชาวปกธงชยและชาวโคราช

วดหนาพระธาตตงป พ.ศ. 2330 หรอในชวงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก เปนวดราษฎร

สงกดคณะสงฆมหานกาย

วดหนาพระธาต หรอวดตะค มศาสนสถาปตยกรรมทถกสรางขนในอดตสมยทส าคญ คอ พระธาต

อโบสถ หอไตร และศาลาการเปรยญไม แตเปนทนาเสยดายวา ศาลาการเปรยญไมททรงคณคา ไดถกรอและ

สรางศาลาการเปรยญคอนกรตแทน ดงนน ศาสนาคารทส าคญจากอดตเหลอ

โบสถวดหนาพระธาต ในฐานะพนทรองรบจตรกรรมฝาผนง

โบสถวดหนาพระธาต ในทนหมายถงโบสถหลงเดม ไดถกจดวางพนทใหหนหนาเขาหาพระธาตตะคท

ตงอยดานทศตะวนออกของตวโบสถ ในปจจบน โบสถเกาหลงน ไดถกขนาบขางโดยศาลาการเปรยญหลงใหม

กบโบสถหลงใหมทมขนาดใหญอลงการ จงขบให ‘ความดงเดม’ ของโบสถเกาหลงนเดนชดยงขน

239

วไล อกษรประดษฐ (2559 : สมภาษณ) ผอาวโสและภมปญญาทองถนประจ าชมชน และรองเจา

อาวาสวดหนาพระธาต ผศกษาขอมลในอดตของวดและสงกอสรางในวด ไดสนนษฐานวา โบสถหลงน สรางขน

ในระยะใกลเคยงกบการสรางวด และไดรบการบรณะครงส าคญในสมยรชกาลท 3 ระยะดงกลาวพนทชมชน

ตะค เปนเมองหนาดานส าคญของกรงเทพฯ ขณะทวดหนาพระธาตกมสงฆคนตะครปส าคญ ทมความสมพนธ

กบสงฆสวนกลางอยางแนบแนน จงใชทนทางสงคมสวนนท าการปฏสงขรณโบสถครงใหญในระยะนนรวมทง

การน าชางจากสวนกลางมาสรางงานจตรกรรมฝาผนง

ดงนน ลกษณะรปแบบของโบสถหลงน จงสะทอนการเชอมโยงระหวางอยธยาตอนปลายทยงม

อทธพลตอการกอสรางศาสนาคารในสมยรตนโกสนทรตอนตน โดยเฉพาะสวนฐานอาคารโบสถทเอยงสอบขน

คลายทองเรอส าเภา ท าใหบางคนกเรยกวา ฐานทรงส าเภา ตามแบบสถาปตยกรรมอยธยาตอนปลาย ท

เรยกวา “หยอนทองชาง” หรอทองเชอก ซงคนเฒาคนแกชาวตะคอธบายวา เปนการเอาปรชญาศาสนามา

ไวในฐานโบสถ เพอสอนใหรวา ชวตคนกเหมอนกบนงอยบนเรอส าเภา ชวตจงมขนมลง ไมมสขหรอทกข

ตลอดไป นอกจากน ในสวนทสะทอนใหเหนมตของชวงเวลา คอ หลงคาโบสถทไมมชอฟา ใบระกา หางหงส

เหมอนกบโบสถทพบเหนทวไป ซงละมาย "ศลปะพระราชนยม" ในรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลา

เจาอยหว สอดคลองกบการอธบายของผใหขอมลส าคญ 2 ทานขางตน ทกลาววา รปแบบโบสถทปรากฏใน

ปจจบน เปนมรดกจากการบรณะครงส าคญสมยรชกาลท 3

โบสถวดหนาพระธาตสรางดวยอฐถอปนแบบดงเดม แผนผงกวาง 5.40 เมตร ยาว 8.70 เมตร ขนาดส

หองเสา สรางตามแนวทศตะวนออก-ตะวนตก ฐานสง 1.20 เมตร บนไดขนลงโบสถม 3 ดาน คอ ดานทศ

เหนอ ทศใต และทศตะวนออก หลงคาโครงสรางมชน มงดวยกระเบองดนเผา เชงชายรปเทพพนม หนาบน

ตกแตงดวยไมสลกประดบกระจกเรยบ ไมมชอฟา ใบระกา หางหงส แตใชปนปนเปนสวนประดบ

ผนงโบสถ 4 ดาน แบงเปนชองได 10 ชอง ผนงขางดานละ 4 ชอง ผนงหนา-หลงดานละ 1 ชอง ผนง

ขางแตละชองมหนาตาง 1 ชอง ยกเวนชองตดกบพระประธานผนงกอทบ ประตเขาสตวโบสถทางทศ

ตะวนออก 1 ชอง ระหวางเสาดานหนาประดบลวดลายสลกไมสาหรายรวงผง

จตรกรรมฝาผนงโบสถ (หลงเดม) วดหนาพระธาต

จตรกรรมฝาผนงวดหนาพระธาต นาจะถกเขยน ประมาณรชกาลท 4-5 เปนผลงานทสะทอนถงแบบ

แผนชดเดยวกนกบจตรกรรมฝาผนงรตนโกสนทร ทงดาน ผนงกบต าแหนงเนอหา ทมกจะมขนบการจดวาง

ภาพเขยนเรองมารผจญไวผนงดานหนาพระประธาน สวนผนงดานหลง เปนฉากจกรวาลทแทรกปนในเรองราว

240

พทธประวต ขณะทผนงดานขางมกจะแบงออกเปนสองสวนตามแนวยาว คอ สวนเหนอกรอบหนาตาง ท

มกจะเปนภาพเทพชมนม กบระหวางบานหนาตางเปนเรองชาดกตาง ๆ การจดองคประกอบรปแบบ กรรมวธ

การเขยน การใชสเขมทงสวนทเปนรปและพน ใชสทหลากหลายทงกลมสวรรณะรอนและเยนอยางมชนเชง

สงกวาฝมอชางพนบานทวไป ดงน

ผนงโบสถและต าแหนงการจดวางภาพเขยน

จตรกรรมฝาผนงโบสถวดหนาพระธาต ปรากฏทงผนงดานนอกและผนงดานในอาคาร ผนงดานนอก

มเฉพาะดานหนา ผนงดานในมจตรกรรมทง 4 ดาน ดงน

ผนงดานหนา

ผนงภายนอก ปรากฏเฉพาะผนงหนาบน เหนอกรอบประตทางเขาอโบสถ ชางเขยนไดอทศถวายให

เปนพนทแหงสรวงสวรรคชนดาวดงส ทตงอยเหนอยอดเขาสเนรราช เปนสวรรคในชนของผทบ าเพญเพยรใน

ความด ครง ‘ยงมชวต’ เมอตายแลว กจะเปนเทพบตร เทพธดา สถตอยในสวรรคชนนซงมแตความรนเรง

ประการส าคญ ยงเปนนวาสถานขององคอมรนทร ดงนนการน าเสนอภาพสวรรคไวเบองบนประตทางเขา จง

ราวกบวา การเขาสอโบสถ เปนการเดนทางไปสแดนสรวง

อยางไรกตาม โครงสรางภาพผนงดานนอก แบงเปน 2 สวนส าคญ คอสวนบนสดผงรปสามเหลยม

เปนภาพพระพทธรปปางมารวชย ซงเปนการนาจะเปนการเขยนเพอแกปญหาพนทสวนปลายแหลม

สามเหลยมของหนาบน ตางจากวดทวไป ทมกจะใชพนทสวนน จดวางจฬามณเจดย

ล าดบถดลงมาจากพระพทธรปมารวชย เปนพนทของสวรรคชนดาวดงส ทถกใชเปนฉากทศชาตชาดก

เรองเนมราช ตอนเนมกราชเสดจสวรรคไปพรอมกน ชางเขยนไดน าเสนอพระจฬามณเจดยรวมทงทวยเทพ ท

ก าลงนมสการพระจฬามณเจดย ดวยรปแบบเชงอดมคต ซงมความแตกตางจากจฬามณเจดยของวดอน ๆ

เกอบทงหมด โดยเฉพาะในภาคอสานตอนกลาง ซงมกจะน าเสนอดวยการจ าลองเจดยหรอพระธาตพนถนมา

วางในต าแหนงของพระจฬามณเจดยเปนส าคญ นอกจากน ในภาพยงปรากฏ พระอนทรประทบอยใน

บณฑกมพลศลาอาสน กบภาพพระมาลยทขนไปนมสการพระจฬามณเจดย และไดถอโอกาสสนทนาธรรม

และถามองคอมรนทร เกยวกบทมาของ เทพบตร เทพธดาวาบนสรวงสวรรคชนดาวดงส ซงเกยวกบการ

กระท าความดตามหลกจรยธรรมแหงพทธศาสนานนเอง

241

จตรกรรมหนาบนโบสถวดหนาพระธาต เปนพนทของเทวโลก เขยนอยในต าแหนงเหนอกรอบประต

ดงนน ทกครงทเดนลอดเขาไปยงโบสถ กเสมอนหนงไดมดเขาไปในสวรรค

ดงนนเปาหมายการเขยนภาพสวรรคไวผนงดานนอก เหนอประตทางเขาอโบสถ ทท าใหผคนทกคน

เหนรวมกนไดตลอดเวลา แมจะอยนอกอโบสถ จงเปนไปเพอสรางแรงบนดาลใจ และเราใหผคนในสงคม

กระท าความดตามหลกจรยธรรมแหงพทธศาสนา ประการส าคญ ยงชวยสรางใหโบสถเปนพนทศกดสทธ ทก

ครงทภกษสงฆ และผคนทผานเขาไปดานในอโบสถ ไดส ารวมกาย วาจา ใจ ในพนทพเศษทางศาสนาของวด

ผนงดานใน

การจดวางเนอหาผนงดานในแบงออกเปน 3 สวนเนอหา

1.ผนงขางดานทศเหนอเชอมตอกบผนงดานหนาพระประธาน (ทศตะวนออก) ถกจดใหเปนพนทของ

ทศชาตชาดก ผนงดานทศเหนอ เปนผนงทน าเสนอภาพทศชาตชาดก 6 พระชาต แรกเรมจากเตมยชาด

จนถงภรทตชาดก ซงในสวนของเนมกราชชาดก ชางเขยนไดน าเสนอภาพนกโทษและการทรมานจองจ าดวย

การถกใสขอ มดมอ ไพลหลง เชนกนกบการจบกมนกโทษในสมยรฐจารตทวไป และชาดกอก 4 เรองสดทาย

ปรากฏทผนงดานตะวนออก คอ จนทรกมารชาดก พรหมนารทะชาดก วฑรบณฑตชาดก เวสสนดรชาดก ซง

แมวาจะมเรองพระเวสสนดรอยดวย แตปจฉมชาดกเรองนกไมไดถกอทศพนทขนาดใหญเหมอนกบพระ

เวสสนดรในอสานกลาง

242

2.ผนงดานหลงพระประธานน าเสนอภาพรอยพระพทธบาท 5 รอย โดยชางไดสรางความสมดลของ

ผนงดวยการวาดภาพ ภาพภเขาสง มพระพทธเจาปางประทานอภย มรศมเปนเปลวเพลงอยตรงกลางผนง

รอยพระพทธบาทเหลาน คอรอยพระพทธบาททสมพนธกบความเชอวา พระพทธเจาทรงประทบรอยพระ

พทธบาทไว 5 แหง ไดแก ทอนเดย 3 แหงคอ เขาสจจพนธคร ฝงแมน านมมทา และโยนกประ และทลงกา

2 แหง คอ เขาสมนกฎและเขาสวรรณมาลก ซงเปนความเชอทปรากฏอยในพระไตรปฎก และเหลอตกคางอย

ในบทสวดมนตทใชในเมองไทย ซงรบอทธพลทางพทธศาสนามาจากลงกา

3.ผนงขางดานทศใต เปนภาพชาดกเรองจลปทม หรอ จลปทมชาดกเตมผนง ซงแสดงวาจตรกรไดให

ความส าคญกบชาดกเรอง ส าหรบเรอง จลปทมชาดก เปนเรองทนยมเขยนกนในชวงรชกาลท 3 ลงมา เชน

จตรกรรมฝาผนง วดคงคาราม จงหวดราชบร เปนตน

เนอหาจตรกรรมฝาผนง

เนอหาในจตรกรรมวดตะค คอนขางจะตางจากวดอน ๆ ในอสาน โดยเฉพาะ กรณการอทศพนทผนง

ดานในทศใตใหกบจลประทม

ชาดกทสมพนธกบจตรกรรมรตนโกสนทร สะทอนความเหมอนและการเขาสความเปนกรงเทพฯใน

ชมชนลาวขาวจาว ท าใหเกดความเหมอน ซงเปนเรองราวของโพธสตวเสวยชาตเปนปทมกมาร และไมไดม

243

ความสมพนธกบชมชน อาท ตวละครทปรากฏไมไดสะทอนชวตผคนและสงคมในนน ซงสอดคลองกบการ

น าเสนอของวดคงคาราม จงหวดราชบร

ทงน ในภาคอสานมเรองจลปทมชาดก เพยงวดตะคกบจตรกรรมทพระอโบสถวดทงศรเมอง ซงตาง

เปนวดทสงฆมการเชอมโยงกบคณะสงฆและวดในกรงเทพฯอยางใกลชด

ปรากฏการณทพบเหนในจตรกรรมฝาผนงวดสวนใหญในอสาน คอการน าเอาลกษณะทางสงคม และ

วฒนธรรมชมชน เขาไปผนวกรวมไวในเรอง และฉากตาง ๆ ในจตรกรรมฝาผนง จนราวกบวา จตรกรรมฝา

ผนงเปนพนทแหงการอยรวมกน ระหวางอดมคตของชมชน ทสมพนธกบศาสนาและวรรณกรรมทองถนซง

สมพนธกบระบบจรยธรรมศาสนา มความเปนหนงเดยวกน โดยเฉพาะจตรกรรมฝาผนงในสวนของภาคอสาน

ตอนกลาง แตส าหรบจตรกรรมฝาผนงวดหนาพระธาต กลบมความแปลกตางระหวางจตรกรรมฝาผนง กบ

ลกษณะทางสงคม ของผคนในจตรกรรมฝาผนงกบสงคมวฒนธรรมชมชนตะค เสมอนหนง ภาพจตรกรรมชดน

โดดแยกออกมาเหมอนกบเปนวดทไมไดอยในชมชน มประเดนของความแปลกตางทส าคญ ดงน

ลกษณะสถาปตยกรรมทงหมดทปรากฏ เปนลกษณะโดยทวไปของสมยรตนโกสนทรตอนตน ตวเมอง

ทมก าแพงลอมรอบนกพบในภาพจตรกรรมทง ๆ ไป ภาพบานเรอน อาคารสถาปตยกรรม รวมทงสงกอสรางท

แทรกอยในจตรกรรม ทมก าแพงเมองสงลอมรอบ มปราสาทอยตรงกลาง มซมประตเมอง ปอมก าแพงเมอง

โรงชาง โรงมา ตวพระราชวงเปนทอยแหงกษตรย ภายนอกก าแพงยงมการขดคลอมรอบ ลกษณะเหมอนเมอง

244

ในสมยโบราณ ซงนยมขดลอมรอบเมองเปนการปองกนภยจากผมารกราน พนทภายนอกก าแพงพระราชวง ท

เปนบานเรอนราษฎรกเปนสถาปตยกรรมแบบไทย กบ จนผสานอยดวยกน

ทงน สถาปตยกรรมจนในจตรกรรม จะถกดดแปลงใหรบกบลกษณะการใชงานของไทย อาท โรงชาง

โรงมา กมลกษณะคลายเกงจนประยกต ตามมมก าแพงเมอง มปอมเชงเทน หลงคาซอน 2 ชน มชองหนาตาง

เลก ๆ เพอใหทหาร หรอยามขนไปตรวจตราภายนอกก าแพง ทมลกษณะคลายสงคมจนยงขน คอ อาคาร

บานเรอนของประชาชนมกจะเปนหองแถวยาว ผสานกบเรอนแฝดตดกนหลายหลง กระนนหลงคากยงมงดวย

กระเบองลอน เชนเดยวกนโรงมา โรงชาง เชงเทน รวมทงซมประตเมอง

ลลาชวตผคนระดบชาวบานในจตรกรรม

สายน าล าคลองทกระจายอยหลายสาย หลอเลยงพนทท ากนทงผนนา และสวนผลไมของชมชนเขต

ตะคใหมความอยางอดมสมบรณอยางตอเนอง สภาพดงกลาวนาจะเปนปจจยทางความคดใหกบจตรกร น าไป

เกรดชวตพนบานของตวละคร สอดแทรกลงในเนอหาจตรกรรมเรองตาง ๆ

แมวาสถาปตยกรรมจะถกน าเสนอมาในรปแบบสถาปตยกรรมไทยผสมจน ในบรบทของเมองราชธาน

แตในสวนของผคนสวนหนง ชางกลบน าเสนอวถชวตประจ าวนของคนระดบชาวบาน ทสมพนธกบคนและวถ

ชวตคนทองถน ทแตงกายอยางชาวบานในบรบทตาง ๆ ซงชางเขยนไดน าเอาชาวบานเหลานมาแทรกไวใน

245

เรองเตมยชาดก ทผนงดานทศเหนอ ชางไดน าเสนอภาพการท านานอกก าแพงเมอง โดยใชควายลากคนไถไป

ตามพนนาตดกบล าคลอง ขณะทในล าคลองกมชาวบานออกทอดแหหาปลา โดยใชเรอเปนพาหนะ หรอนงเรอ

ตกปลาในล าคลอง หรอคนทอยในน ากก าลงงมปลา

ในภาพชดเดยวกน ยงมชาวบานแบกกบดกนก ออกไปดกนกนอกเมอง พรอมกนนนกมชาวบานบาง

คน หาบกรงนกทมผาคลมเดนสวนกลบมาดวย สนนษฐานวาอาจจะเปนนกเขาทไปดกมาเลยงไวดเลนกได

ภาพเหลานไดสะทอนใหเหนถงความสมพนธ ระหวางชางจากกรงเทพฯ กบทองถนตะค ทพวกเขาเขามาเขยน

ภาพ ซงนาจะใชเวลารวมป จงเปนระยะเวลายาวนาน ท าใหชางเหลาน คลกคลและสอสารกบทางวด และ

ชมชน

สวนผนงดานทศใตเรองปทมชาดก ชางไดน าเสนอตลาดภายในก าแพง ท ามาคาขายในชายคาอาคาร

ชาวบานทท าการคามทงชายและหญง ตางวางสนคาของตนไวขางหนา เทาทเหนในภาพเปนสนคาผลไม เชน

กลวย สม แตงโม นอยหนา

นอกจากการท ามาหากนแลว ยงมภาพสนทนาการ พกผอนหยอนใจของชาวบาน เชน การบรรเลง

ดนตรแบบวฒนธรรมลาวและกรงเทพฯ มเปาแคนทผนงดานทศเหนอ และฆองวง ทผนงทศใต รวมถงการเลน

วาวจฬานอกอาคาร อยางสนกสนาน และผนงดานเดยวกนน ชางยงสอดแทรกวถทองถนเกยวกบการดกนก

แสดงใหเหนวา ชางเขยนเขาใจกจกรรมดกนกเปนอยางด กลาวคอ ขณะทชาวบานไดวางกบดกลอไว ตวเองก

ไดถอยออกมาแอบดอยไกล และมกรงทมผาคลมแขวนบนตน เอาไวใสนกเมอดกได

ผนงดานทศใตมภาพกฬาชนไกใตตนไมใหญ ดานนอกก าแพงเมอง สะทอนถงวถสนทนาการคน

ทองถนหลายสบคนลอมวงไกชน พรอมแสดงสหนาและอารมณ ของแตละฝายทตางสงเสยงเอาใจชวยไกฝาย

ตน และถดไปนอกวงยงเปนภาพชายชาวบานพรอมสมไก อมไกชนของตนอยหางไปอก ไกชนบางตวถกครอบ

ไวเพอรอรอเวลาขนสงเวยน

อยางไรกตาม เมอพนจตวละครในจตรกรรมฝาผนงวดตะคใหดแลว จะพบวา เปนจตรกรรมทตวละคร

ทงคนไทย คนลาว และคนจน ซง วไล อกษรประจกษ ( 2553 : สมภาษณ)ผอาวโสทเปนภมปญญาทองถน

อธบายวา คนเหลานไมใชชาวตะคทงหมด ซงผวจยกเหนดวยกบการวเคราะหดงกลาว และมความเหน

เพมเตมวา แมวาผคนทกคนในจตรกรรมฝาผนงมไดเปนคนทองถนทงหมด แตบคคลในจตรกรรมเหลาน กได

สะทอนใหเหนวา ชมชนตะคมความสมพนธกบตางถน โดยเฉพาะกรงเทพฯ มาตงแตอดตโดยผานตวกลางทาง

สงคมคอภกษสงฆและจตรกรผสรางงานจตรกรรมฝาผนงชดนนนเอง

246

เอกสารประกอบการศกษาคนควา

งานสารานกรมเรองน คณะผด าเนนงานเนนเกบขอมลสนาม อยางไรกตาม กมเอกสารประกอบการศกษาคนควา ดงน จงรกษ พสทธมาน. จตรกรรมฝาผนงวดกลางมงเมอง อ าเภอเมอง จงหวดรอยเอด. ปรญญาศลปศาสตร

มหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, 2535

247

ดาราพร เหมอนนอก. เครองใชในจตรกรรมฝาผนงอโบสถวดบานยาง ต าบลยาง อ าเภอบรบอ จงหวด

มหาสารคาม. ศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม, 2541

เดชา ศรภาษณ. การศกษาลกษณะและรปแบบฮปแตมอสานกบการพฒนาจตรกรรมไทยรวมสมยอสาน.

1(1), 49-54, 2552

เทพพร มงธาน. ฮปแตมสมอสาน : ภาพสะทอนความหลากหลายของลทธความเชอ. วารสาร

ศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน, 3(1), 40-54, 2554

ทรงพล พลเยยม. การสรางสอวดทศน เรอง ฮปแตมอสาน ส าหรบนกเรยนชนประถมศกษาปท 6. ปรญญาศกษาศาสตร มหาบณฑต สาขาเทคโนโลยการศกษา มหาวทยาลยขอนแกน, 2550

ธรพงษ จตรพาณชย. ฮปแตมเมองรอยเอด. วารสารเมองโบราณ, 25(1). 52-58, 2542

ธระพงศ สารภญญ. จตรกรรมฝาผนงวดมชฌมวทยาราม อ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน. ปรญญา

ศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา มหาวทยาลยศรนครทรวโรฒ มหาสารคาม, 2537

น. ณ ปากน า, นามแฝง. “คณคาของจตรกรรมฝาผนง” ในงานสมมนาสงแฝงเรนในจตรกรรม อสาน.

ขอนแกน มหาวทยาลยขอนแกน, 2526

น. ณ ปากน า, นามแฝง. จตรกรรมอสานทวดทงศรเมอง จงหวดอบลราชธาน. วารสารเมองโบราณ. 16(1), 2533

บรนทร เปลงดสกล. พฒนาการของฮปแตมอสาน กรณจงหวดขอนแกน จงหวดมหาสารคามและจงหวด

รอยเอด. วารสารศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน, 3(1), 84-113, 2554

ประเทศ ปจจงคะตา. จตรกรรมฝาผนงวดปาเรไรย บานหนองพอก ต าบลดงบง อ าเภอนาดน

จงหวดมหาสารคาม. ปรญญา ศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา มหาวทยาลย

มหาสารคาม, 2541

ไพโรจน สโมสร และคณะ. ฮปแตมอสาน. กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงกรพ, 2532

248

เพญผกา นนทดลก. จตรกรรมฝาผนง เรอง มหาเวสสนดรชาดก สมวดบานยาง ต าบลยาง อ าเภอ บรบอ จงหวดมหาสารคาม. ปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา

มหาวทยาลยมหาสารคาม, 2541

ภาควชามนษยศาสตร คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร. สงแฝงเรนในจตรกรรมฝาผนงอสาน. ขอนแกน :

มหาวทยาลยขอนแกน, 2526

รณภพ เตชะวงศและนงนช ภมาล. รายงานวจยเรอง การศกษาศลปะพนถนอสานเพอประยกตใชในงาน

จตรกรรมรวมสมยจงหวดขอนแกนและจงหวดมหาสารคาม. มหาวทยาลยขอนแกน, 2552

วรพรรณ ภวจารย. รายงานวจย ภาพจตรกรรมฝาผนงวดโพธชย บานนาพง อ าเภอนาแหว จงหวดเลย.

มหาวทยาลยราชภฎเลย, 2555

วโรฒ ศรสโร. สมอสาน. กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง. 2536

ศรพนธ ตาบเพชร. ฮปแตมสมอสาน มหาสารคาม. วารสารเมองโบราณ, 2(4), 117-124, 2541

สกญญา ภทราชย. พระรามกบฮปแตมอสาน. วารสารเมองโบราณปท 13(1), 51-55, 2530

สนย เลยวเพญวงศ. ฝาผนงเลาเรอง “มตหนงของภมปญญาไทย”. วารสารศนยบรการวชาการ

มหาวทยาลยขอนแกน, 9(4), 43-51, 2544

ส านกงานวฒนธรรมจงหวดเลย. รายงานวจยเรอง การอนรกษภาพจตรกรรมฝาผนงวดโพธชย

ต าบลนาพง อ าเภอแหว จงหวดเลย. ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงวฒนธรรม, 2551