ril EncrucilladaEncrucillada

REDACCIÓN E ADMINISTRACIÓN Tel. e Fax 986 84 61 82 - e-mail: [email protected]

Rúa Nova de Arriba, 1 - 6º Dta.36002 PONTEVEDRA

Prezos da subscrición anual (5 números):

• Ordinaria .................................................. 16

• De apoio .................................................. Desde 18

• Estudiantes ou parados .......................... Desde 09

• Número solto ........................................... 4

Xesús Acuña Garrido (Pontevedra)Rubén Aramburu Molet (Marín)

Xoán Bernárdez Vilar (Vigo)

Alfonso Blanco Torrado (Guitiriz)

Xoaquín Campo Freire (Ferrol)

Hermelinda Dapena Tarela (Pontevedra)

Manuel Dourado Deira (Rianxo)

Pedro Castelao (Univ. Comillas)

Miguel Fernández Grande (Ourense)

Bernardo García Cendán (Lugo)

Mariano Guizán Sánchez (Ames)

Xosé Antón Miguélez Díaz (Ferrol)

Xoán M. Neira Pérez (A Pobra do Caramiñal)

Pilar Pena Búa (Cuntis)

Victorino Pérez Prieto (Ferrol)

Xesús Portas Ferro (Pontevedra)

Manuel Regal Ledo (Abadín)

Anxos Renieblas (Santiago)

María do Carme Solloso Blanco (Narón)Antón Vidal Andión (Vigo)

MESA DE REDACCIÓN

Andrés Torres Queiruga (Director)Xaime M. González Ortega (Redactor-xefe)

Engracia Vidal Estévez (Secretaria)Agustín Díaz BlancoXavier R. MadriñánPilar Wirtz Molezún

ADMINISTRACIÓN

Amalia Tomé Rocha

CONSELLO DE REDACCIÓN

Publicación bimestral

CONTAS CORRENTES

Caixa de Aforros de Galicia: 2091-0342-28-3040000681 - SantiagoBBVA: 0182-5150-81-0201578208 - Pontevedra

Graficolor MINERVA, S.L. - Polígono do Tambre - Rúa Gutenberg, 5 - Santiago - D.L. C-80-1977 - I.S.S.N. 1131-6519

Mª Luisa Vidal Collazo (Pontevedra)

Sumario

Nº 137Volume XXVIII

Marzo-abril de 2004

Guieiropor Agustín Díaz Blanco 3 3 3 3 3 115

11 de marzopor Engracia Vidal Estévez 5 5 5 5 5 117

EstudosXaquín Lorenzo: un home providencial

por Alfonso Blanco Torrado 10 10 10 10 10 122O feito relixioso no currículo escolar

por Marisa Vidal Collazo 30 30 30 30 30 142A relixión na escola en Europa

por Agustín Díaz Blanco 44 44 44 44 44 156

AchegasA que podemos dar

por Antonio Roura Javier 50 50 50 50 50 162As profesoras teñen a palabra

por Marisa Vidal Collazo 62 62 62 62 62 174A paixón de Xesús de Nazaret segundo Mel Gibson

por Andrés Torres Queiruga 71 71 71 71 71 183

In memoriamLuisa Villalta

por Helena Villar Janeiro 77 77 77 77 77 189

Sumario

CrónicasPolítica: Galicia na política global

por Xosé Luís Barreiro Rivas 78 78 78 78 78 190Cultura: Unha lanza por Suso

por Xoán Bernárdez Vilar 84 84 84 84 84 196Igrexa: De funerais a peregrinacións

por Rubén Aramburu Molet 91 91 91 91 91 203

RecensiónsMarcos como relato. Introducción a la narrativa de un evangelio

Rhoads, David; Dewey, Joanna; Michie, Donaldpor Ramón Cao Martínez 102 102 102 102 102 214

Adiós a la cristiandad. La Iglesia católica en la democraciaJuan José Tamayo

por Victorino Pérez Prieto 104 104 104 104 104 216Hacer el amor. El significado de la relación sexual

Jack Dominianpor Manuel Regal Ledo

Fe y biologíaJuan-Ramón Lacadena

por Xaime M. González Ortega 106 106 106 106 106 218

Libros chegados á redacciónpor Engracia Vidal Estévez 108 108 108 108 108 220

Cartas a Encrucillada 110 110 110 110 110 222

Ilustraciónspor Soledad Pite 16 16 16 16 16 128

36 36 36 36 36 148

Guieiro

Ábrese este número

115 3 3 3 3 3

cun especial recordo ó 11 de marzo, da man da nosa secretaria deredacción Engracia Vidal Estévez. Segundo sinala “aparece unhavez máis a relixión como causa de violencia e de sangue. Digoaparece porque é dubidoso que sexan verdadeiramente relixiosos osverdadeiros motivos, pero así se percibe, e se enfoca a historiaretrospectivamente para sacar a conclusión de que as relixións forone seguen a ser motivo de diferencias, de odios, de guerras e deviolencia.” E pregúntase como poderíamos evitar esa enganosaapariencia. Da conta tamén da “falta de cregos protagonistas deabsolucións in articulo mortis como en tantas fotografías nos deixoua historia. No seu lugar numerosos equipos de psicólogos e psicólo-gas axudando a todos os vivos, vítimas ou familiares”, como mostradunha nova realidade social.

Pero fóra desta obrigada referencia á actualidade máis impactantee ás súas repercusións políticas inmediatas, nas que se centra acrónica política, dedicamos un amplo espazo ó Día das LetrasGalegas. Alfonso Blanco Torrado fai un percorrido pola vida eobra de Xaquín Lorenzo, “Xocas”, o máis destacado dos nososetnógrafos. “O labor intelectual de Xaquín Lorenzo Fernández, avida e a basta obra, son un servizo total a Galicia. Cómpre asentarnun comezo que non estamos ante un esforzo individualista, illado,a súa pescuda deita motivacións coherentes cun pensamentogaleguista. Vida e obra son o mesmo neste autor”.

O núcleo deste número da revista xira en torno ó ensino darelixión na escola, de actualidade dentro da reforma educativa encurso, agora en suspenso pola promesa do novo goberno de revisara LOCE aprobada polo Partido Popular. Polo particular interese dotema, tentamos facer algo de luz na polémica, de mans de diversaspersoas implicadas no proceso. Marisa Vidal Collazo, unha pro-fesora de relixión en exercicio, foi a encargada de realizar un estudosobre o fondo da cuestión.

“¿É humano e de dereito a presenza dunha materia específicadedicada ao estudo do feito relixioso nos centros de ensino?”

Guieiro

44444 116

pregúntase a autora. E, desde logo, a resposta á que chega érotundamente positiva, como se pode comprobar nestas palabras: “Acuestión transcendente ten que aparecer dalgún xeito nos currículosescolares para garantir que a formación que brindamos aos nososrapaces e rapazas sexa integral e humanizadora. Un exemplo: nonhai nada máis humano que a morte, e, paradoxalmente, esteconcepto non aparece en ningunha das materias do currículo, agásnas dedicadas ao feito relixioso”.

Un breve informe sobre a situación do ensino da relixión na escolaen diversos países, fundamentalmente nos da Unión Europea, foirecollido por quen isto subscribe, Agustín Díaz Blanco.Practicamente tódolos países europeos teñen unha asignatura derelixión dentro do curriculum escolar, sexa ou non obrigatoria paraos alumnos.

Marisa Vidal Collazo fai tamén de secretaria e animadora dungrupo de profesoras, que pasan revista á súa experiencia á hora deimpartir a docencia da relixión en centros públicos de ensino. Asdificultades atopadas para facerse aceptar por profesores e alumnose tamén a satisfacción íntima que tiran da relación especial que estadocencia les depara por parte dos rapaces. Antonio Roura Javierenfoca tamén a cuestión desde o punto de vista da súa experiencia.E descobre novos roles e funcións nos cales o profesor de relixiónpode desempeñar unha misión relevante no ámbito escolar e mesmona relación cos pais dos alumnos.

Pola sua parte o director de Encrucillada Andrés Torres Queirugasitúa na perspectiva teolóxica precisa a película de tanto éxito etamén escándalo, a visión da Paixón de Xesús, por Mel Gibson.

Unha lembranza da poeta e música Luisa Villalta e as habituaisseccións recensións, libros chegados e cartas completan este númerode Encrucillada.

Agustín Díaz [email protected]

11 de marzo

Engracia Vidal EstévezEngracia Vidal EstévezEngracia Vidal EstévezEngracia Vidal EstévezEngracia Vidal EstévezFlash desde a redacción

O título é un bis. O primeiro apareceu no número 22 deEncrucillada, datado no 31 de marzo de 1981, despois do golpe deestado do 23 de febreiro. E xurdiu cando xa estaba feito o númeroe sentimos a insatisfacción de que non respondía a aquel obxectivode... ofrecer unha reflexión seria e profunda que naza da realidadee viva na acción (tomado do programa anunciador da revista).

Lamentabamos alí que unha revista de pensamento, e bimestral,non poida saír ao paso do día a día como o pode facer un xornal ousemanario. Pero se hai momentos nos que a reflexión nos urxacomunicar, compartir e pedir axuda para a construción dunpensamento cristián-galego é este que estamos a vivir, casualmentetamén no mesmo mes de marzo. ¡11M!

Hai unha crónica política que achega luz sobre este aspecto.Somos conscientes de que non se pode separar doutros porque arealidade está moi ben tecida e as tramas se funden en liñas queconverxen ou diverxen pero non se cortan nunca.

A min colleume a reflexión contemplando a realidade co fondo dafe, da relixión, da pastoral, no marco dunha Igrexa inserta nunhasociedade nova e diferente como a que nos aparecía nas imaxes, nasvoces e na letra informativa. Así comparto puntos de reflexión quenon apuntan tanto solucións como interrogantes e temas de novareflexión.

117 55555

Relixión e violencia

En primeiro lugar aparece unha vez máis a relixión como causa deviolencia e de sangue. Digo aparece porque é dubidoso que sexanverdadeiramente relixiosos os verdadeiros motivos, pero así sepercibe, e se enfoca a historia retrospectivamente para sacar aconclusión de que as relixións foron e seguen a ser motivo dediferencias, de odios, de guerras e de violencia. ¿Cómo teriamos queevitalo?

Progreso técnico e inmaturidade humana

Grandes superficies, masas humanas movéndose en trens ateigadosde xentes, que en minutos as achegan ao traballo, ao estudo, aolecer. Telefonías capaces de mobilizar do mesmo xeito un explosivo,unha manifestación ou a solidariedade dun voluntariado xeneroso eeficaz. Pero con seres preparados para facer unhas conexiónstécnicas capaces de voar catro trens e, se non lles fallara o azar,unha estación de enormes dimensións. ¿Qué facer? ¿Frear a técnica?¿Fomentar a humanidade? ¿Cómo?

Sociedade secularizada e manifestacións relixiosas

Chamaba a atención a falta de cregos protagonistas de absoluciónsin articulo mortis como en tantas fotografías nos deixou a historia.No seu lugar numerosos equipos de psicólogos e psicólogas axudandoa todos os vivos, vítimas ou familiares, que dunha maneira conti-nuada teñen que seguir recibíndoa. Con eles un bo número de cregosou relixiosos facendo a mesma función de reparar nas persoas asgrandes feridas da dor física ou moral.

¿Cómo percibimos este cambio? ¿Coa frustración que supón aperda de protagonismo ou como superación de barreiras entreestamentos e o achegamento a unha soa clase humana?

Ao mesmo tempo vimos moreas de flores e de cirios prendidos engrandes superficies da zona. Calquera recanto é altar. Seguramentelevadas por crentes e non crentes, mulleres e homes de todas asnacionalidades, relixións, e idearios políticos. Faime pensar nasliturxias, no valor do simbólico, na necesidade de expresar consignos moito máis alá das palabras.

6 6 6 6 6 118

Engracia Vidal Estévez

¿Témolo en conta nas nosas celebracións litúrxicas? ¿Cómo sepa-rar o bo gran da xoio? ¿Ten senso reiterar celebracións da morteabusivamente?

Solidariedade e fe

Unha vez máis sorprendeu a xenerosidade da xente, a disposicióná axuda en favor de calquera que o necesitase, en forma de obxecto,de apoio, con riscos incluídos. O esforzo inxente dos hospitais quenon se logrou só con horarios e quendas ordinarios. Se preguntaramospolas crenzas de cada quen, veriamos que eran diversas. Desde a fee desde a increnza pódense vivir os valores máis representativos daverdadeira humanidade. ¿Qué nos di isto para as nosas xerarquíasde valores e as forzas que temos que ter en conta para evitar asexclusións sempre inxustas e discriminatorias? ¿Qué conta teñendeterminadas situacións persoais á hora de dar a vida a quen anecesita? ¿Sabemos valoralo?

Sensibilidade para a verdade

Non vou pronunciarme sobre o valor que o partido no goberno deuá verdade na transmisión da nova do atentado, como noutrasocasións do seu mandato. Calquera que sexa a súa intención einterpretación, o que quedou claro é que a sociedade está cada vezmáis concienciada respecto do seu valor e pide e esixe unhatransparencia total. Isto ten tamén repercusión nos asuntos eclesiais.Non se perdoa que a xerarquía tape as “debilidades” dos cregos. Queas contas diocesanas ou parroquiais non sexan transparentes. Queas emisoras de filiación xerárquica se permitan todo tipo de calum-nias e insultos. Que os nomeamentos de cargos eclesiásticos sexancrípticos ou caciquís. Que a xerarquía nos critique opcións ouopinións coa desculpa de que non podemos facer política, e eles sepermitan todo tipos de comentarios, coas connotacións políticasdeterminadas nunha soa dirección.

¿É bo que sexa así? ¿É positivo que vaiamos medrando enesixencia? Ou sentimos máis que nos limiten o poder cando o temos?

Cristianismo e opcións políticas

Cómpre abrir os ollos á realidade e cómpre berrar ben alto e benforte que calquera pode ser cristián desde calquera opción política.

119 77777

Flash desde a redacción

A pureza total e a sintonía cristiá íntegra non a ten ningún partido.Pero desde calquera se pode contribuír ao ben xeral, mesmo conprioridades evanxélicas se as sabemos buscar.

¿Non teriamos que traballar moito máis por desterrar na sociedadeesa crenza de que dereitas igual a catolicismo, e esquerdas igual aateísmo? Xa somos moitos e moitas os que vivimos a fe desde outraopción política, como o fixeron outras moitas persoas antes ca nós.

Crispación e reconciliación

Pese á exemplar intervención dos dous líderes no intre de coñecero resultado das eleccións, a realidade é que os ánimos estáncrispados. Nos medios e na vida pálpase tensión, esta mesma mañáoín casualmente nun comercio, a indignación dunha señora, ¡bra-maba! Ela xa lle puxera unha vela á Virxe nese día, ¡e nada!...

¿Non teriamos que contribuír como Igrexa, no altar e na vida, porsuavizar as relacións e aceptar a alternancia do sistema democráti-co? Non teriamos que explicar moitas veces que a Virxe e mailossantos non están para miragrear o resultado dunha votación?

Terrorismo e xustiza

Séguesenos a dicir que estamos en guerra contra o terrorismo, quenon podemos freala, que temos que nos unir as forzas do ben contraas forzas do mal ¿Non poderiamos dar o seguinte paso? ¿Quen ouqué provoca a maioría das veces a violencia? ¿Non teriamos quefacer un mundo máis xusto e unha riqueza mellor repartida? Nuncaa violencia xerou a paz.

Catástrofes e catequese

Indiscutiblemente a sociedade, en xeral, non reacciona ante ascatástrofes singulares ou masivas, como podería facelo noutrostempos. Prescindindo de valoralo, a xente non se refuxiou masiva-mente nas igrexas a rezar. Nuns casos porque xa non cre. Noutros,non lle ve sentido a unha oración de petición cuxa resposta efectivasabe que non vai chegar. Ninguén pensa que lle van resucitar o seuser querido ou sandar cando os diagnósticos médicos non sonfavorables. ¿Sabemos daquela, orientar o senso da oración a buscarnela axuda e a forza para seguir a vida? Moitas desercións veñen

8 8 8 8 8 120


dunha falsa fe na oración. Ao fracaso segue o abandono. Porque,certamente, o momento de ensinar estas actitudes non está só nointre da desgracia –entón é xa tarde– senón na pastoral ordinariaque non pretende falsas seguridades comprando beneficios a base deofertas.

Galicia e as eleccións

Tamén a revista ten un obxectivo de cara ao país. Tamén tivemose temos un compromiso coa terra como medio de practicar ocompromiso universal. E tamén nos doe cando vemos que a sociedadegalega, gobernantes e gobernados, non dá a talla do resto do país.Seguimos a estar á cola en baremos fundamentais para odesenvolvemento cultural e económico. E parece que non tomamosmoita conciencia disto. Os que gobernan utilizan a propaganda doque fan con amplificador e senso personalista. Os gobernadospreferimos crer cegamente antes ca afrontar a realidade. Os medosasoman en cada unha das nosas opcións e a emigración seguelevándonos a buscar fóra o traballo ou a relevancia que nonatopamos dentro.

¿Para cando unha reacción que non a leven as promesas comolevaron a do Prestige?

A solución ¿cando?

Engracia Vidal EstévezLicenciada en Historia. Diplomada en Teoloxía.

Da mesa de redacción de Encrucillada

121 99999

Flash desde a redacción

Estudos

AlfAlfAlfAlfAlfonso Blanco onso Blanco onso Blanco onso Blanco onso Blanco TTTTTorororororrrrrradoadoadoadoado

Xaquín Lorenzo:un home providencial

O labor intelectual de Xaquín Lorenzo Fernández, a vida e a bastaobra, son un servizo total a Galicia. Cómpre asentar nun comezoque non estamos ante un esforzo individualista, illado, a súapescuda deita motivacións coherentes cun pensamento galeguista.Vida e obra son o mesmo neste autor. Dun xeito silencioso, desdemozo, dedicou todo o seu latexo a facer pobo. Non foi un etnógrafoneutral, a raigaña da súa ética profesional arranca da identificacióncon este pobo-nación.

O investigador foi descubrindo lindes, un territorio, o mesmo quelle ían suxerindo os sinais ou testemuños que recollía nas viaxes ecuestionarios. “Existe –desde moito antes que o home a nivelpuramente zoolóxico– unha cousa que chamamos “territorialidade”.Un fato de seres vivintes, un “nós”, decátase de onde remata o “seu”terreo e onde comeza o dos “outros”, ou a “terra de ninguén”1 . Foidando cos referentes que demostraban a existencia de crenzas,tecnoloxía, simboloxía…, nacidas ao abeiro dun territorio capaz deartellar unha cultura complexa.

Un non comprende como Xaquín Lorenzo pode ser tan descoñecido,a non ser pola dedicación total ao traballo, lonxe dos foros máismediáticos. Pero os seus datos e mesmo os debuxos e fotografías, sondunha fidelidade inmellorable froito dunha vontade lúcida e aíndahoxe son sustento de publicacións de cultura popular, por moito queafinase a metodoloxía da etnografía. Hai deficiencias na investiga-ción, mais traballa nunha circunstancia precaria.

1 C. Alonso del Real, Fenomenoloxía relixiosa da encrucillada, Encrucillada 9 (1978),pax. 41.

10 10 10 10 10 122

Hai que loar a decisión de dedicarlle o Día das Letras a pesar dosreceos dos que prefiren un escritor máis axeitado ás teorizacións…O biografado axudou, sobre todo aos máis novos, a recuperar amemoria, a reconciliarse coas raíces, a valorar o espírito creativodas xeracións que os precederon: festas, tradicións, costumes,música, xogos, ferramentas, traballos…, que, se non fora por Xocas,perderíanse para sempre, a lexitimar o futuro coñecendo o pasado,porque para o homenaxeado a cultura é o que persiste

Un epígono da Xeración Nós

Non se comprende a súa traxectoria se non é no ambiente creadoen Ourense pola Xeración Nós. A súa vida está entroncada con elesdesde o berce. Nace na Rúa da Paz (1907), fronte á casa na quevivían Vicente Risco e Otero Pedrayo, xogaba na do Progreso quecoñecera os primeiros andares de Florentino L. Cuevillas. Estatríade senlleira cruzaríase na súa andaina dun xeito decisivo.

Otero foi o mestre de xeografía no bacharelato e Cuevillasarrouparía co calor e consello o xermolo da súa vocación dearqueólogo. Cando só tiña dezaseis anos levoulle unha maqueta duncarro de Lobeira, os cimentos do tema preferido. Contertulio conRisco, o “etnógrafo da raza”. Estas relacións estreitáronse, unhavez que Xocas, nome agarimoso co que era coñecido, xa conexperiencia intelectual, vai a Compostela a estudar. No 1926 comezaa colaborar no Seminario de Estudos Galegos (SEG) onde a XeraciónNós (1923) e outros concentraron toda a vontade cultural. Ouniversitario identifícase con aquel rexurdir. Pola persecución quesofre dalgún profesor a causa das arelas galeguistas, remata acarreira en Zaragoza (1933).

Nestes anos comparte correspondencia con Castelao no ámbitointelectual e na praxe política, contaxiando os mozos: “por exemplo,coller a un par de rapaces” tedes que ir a tal sitio dar un mitin…,pero eu non sei, eu non falei nunca…”, sentarse, escribirlle odiscurso… E dábanse mitins nas aldeas máis absurdas. Precisamen-te unha vez foron Otero, Castelao e Bóveda a Lobeira”2 .

2 M. Ledo Andión, Conversa con Xaquín Lorenzo, A Nosa Terra 51(1979), px.7.

123 1111111111

Xaquín Lorenzo: un home providencial

Exerceu como profesor sucedendo a Otero, no colexio Cisneros,propiciando nos alumnos o descubrimento da identidade diferencialde Galicia.

A guerra foi un mazada que o deixaría mutilado, cunhas limitaciónscoas que tería que convivir. O seu compromiso intensificábase candose xuntaban todos eles para animarse na desfeita. Carlos Casaresrecolle un testemuño de Xocas sobre un “expediente de responsabi-lidades políticas que se abre contra os máis destacados galeguistasourensáns e no que figuran Otero Pedrayo, Florentino L. Cuevillas,Xaquín Lorenzo… Varios dos expedientados coinciden uns mesesmáis tarde no piso de Xaquín, mobilizado e ferido na fronte, que serepón na súa casa. Comentan criticamente o que está sucedendo nopaís, e Risco pide prudencia, aludindo a que hai xente que escoitadetrás das portas”3 . A guerra ía rachar cunha das teimas no SEG:o museo do que fora director ata a marcha a Zaragoza.

Unha educación dende a liberdade

Pero foi sobre todo o zume espiritual, patriótico, ideolóxico…,destas relacións, o que máis aproveitou e non se comprende sen estatrama afectiva. Xaquín nacera nunha familia ourensá acomodada, opai, avogado e escritor. sementaría no fillo o amor pola aldea que seconvertería no celme da súa escrita, o paraíso perdido e aquel co quesoñaba para Galicia.

Compartía coa familia a querenza pola cultura popular: “Enprimeiro lugar, meu irmán Xurxo, que co seu corazón de poeta, cheode agarimo da terra, soubo ir deprendendo as cantigas popularescomo quen vai collendo as froriñas da nosa campía. E logo, miñanai, co seu amor ás xentes do noso campo, que sempre atoparon nelaconsolo e agarimo, foi ouvindo e transcribindo as inxenuascomposicións que lle recitaba a tía Margarida… E aquela outra quefoi afondando no latexar da ialma do pobo e soubo zugar dela o meldo saber popular”4 .

3 C. Casares, Otero Pedrayo, Galaxia, Vigo, 1981, pax.1074 A. Fraguas Fraguas, Lembranza de Don Xaquín Lorenzo, pax. 17 en Tecnoloxíatradicional: dimensión patrimonial e valoración antropolóxica.. Coord. AntonioFraguas, Consello da Cultura Galega, Santiago, 1996.

12 12 12 12 12 124

Alfonso Blanco Torrado

Xocas medrou nun ambiente fornecido de posibilidades, que oobrigou a escoller a propia dinámica; todo o que el foi sería froitodunha rexa vontade. O pai, Xosé, era un loitador por un ensinolaico, que se entrega aos fillos cando xa conta cunha bagaxe demilitancia como membro do comité socialista e da Federación deSociedades Obreiras, e xornalista comprometido, anticaciquil esolidario cos máis febles en El Socialista de Madrid ou Solidaridade La Lucha en Vigo, nos que fustiga unha igrexa inmobilista eacomodaticia… O seu anticlericalismo convive coa ferventerelixiosidade da muller, Xoaquina.

Unha vez ten os dous fillos céntrase na educación: “abandonounotodo para dedicarse única i-exclusivamente a nós. Non volveu aintervir en nada… Eu en realidá non fun nunca á escola porque omeu maestro foi sempre o meu pai”5 Lonxe de todo adoutrinamentotampouco favorecía a observancia relixiosa e rexeitaba severamentea igrexa, segundo escribía en Solidaridad, na que “se modelen loscerebros y las conciencias de sus hijos, como convenga a losintereses de una institución decrépita, en cuya larga historia cadapágina es un atentado contra la razón y contra la libertad”6 .

Xaquín decidiu desenvolver a conciencia cunha sensibilidade soli-daria, debedora nesta faciana do compromiso social do pai. Temosque distinguir a súa experiencia de fe da presenza do feito relixiosonos ensaios. Viviu unha apertura total ao misterio dende o fondo dasúa tensión creativa pero ao mesmo tempo compartía conautenticidade a relixiosidade do pobo.

A mesma liberdade coa que optou pola cultura popular fronte áeducación elitista, igual cos mestres de Nós, denunciando a maledi-cencia dos que consideran o mundo rural ancorado nun atrasotecnolóxico.

Encrucillada presentaba un traballo seu como o dun “cristiánenteiro”7 , a sinceridade que o pai botaba de menos na igrexa

5 A. Vara, Lembranzas de nenez, Raigame 9, (1999), pax. 936 C. González Pérez, Xaquín Lorenzo Fernández, Toxosoutos, Noia, 2003, pax. 397 X. Lorenzo Fernández, María, Nai e Señora, Encrucillada 67 (1990), pax. 46.

125 1313131313


caracterizou os sentimentos do fillo, pois viviu a fe desde a sinxelezacon mostras abondosas de xenerosidade, imbricando un sentido ávida sen dicotomías.

A integración nunha parroquia e nunha paisaxe

A intención de Xocas de colaborar na construcción dun futuro deGalicia pasou por descubrir a parroquia rural como un trazodefinitorio da súa personalidade, a referencia territorial da xeografíahumana. A parroquia era Lobeira, á que dedicou traballos: cantigas,entroido, casamentos, catalogacións, etc., mesmo estudando aRumboia desta raia seca integrada nas liturxias da Romaxe decrentes galegos (a XVI celebrouse aquí no 1993). Considerábaa, ofroito da interacción das forzas sociais nun territorio, recoñecendoa orixe eclesial e subliñando a transcendencia económica: os traballosconxuntos, a xestión da fábrica, as asociacións relixiosas, etc.

Remarca a importancia dos límites indiscutidos das parroquiasnuns preitos entre 3 delas sobre a pertenza do santuario do Visoporque non estaban definidos no enclave da capela e os dereitos ebeneficios estaban en liza8 . A compoñente relixiosa como integradoraé decisiva, cando describe a asistencia dos devotos nas procesións doViso delimitando e reivindicando a súa comunidade a través daparticipación nelas.

No estilo dos seus mestres e compañeiros, as achegas son dunámbito interdisciplinario: arte, arqueoloxía, historia, etnografía,etc., (Parroquia de Velle, 1936), na liña da preferencia polo ruralfronte ao urbano. A valoración deste asentamento entra dentro doconcepto da paisaxe humanizada, endexamais coma un pano defondo.

Nos traballos de Xocas síntese como a Terra é o celme do seucompromiso, cando afonda no estudo da cultura como un todo quenon se pode crebar. Este mestre é un intérprete da linguaxe dascousas.

8 X. Lorenzo Fernández, Nosa Señora do Viso, Padroado R.Otero Pedrayo, Ourense,1983, paxs. 46 ss.

14 14 14 14 14 126


A descrición da tecnoloxía tradicional, traballos e tempos…,reborda harmonía entre todos os elementos a pesar da dimensióndoméstica que Xocas vai desvelando. Non hai lugar á domesticaciónnin explotación, o científico busca o referente humano de toda aprodución de mulleres e homes do colectivo que están a transformarGalicia.

A natureza, as árbores, os artefactos, os montes, os ríos…, todasson criaturas acariciadas pola súa ollada investigadora, cada unhano seu sitio, todas necesarias e intransferibles para o ben común.

Hai que loar o seu interese pola vida cotiá, polas elaboracións máissinxelas da persoa e do pobo fronte ás distorsións grandilocuentesdos poderosos. “O rapaz, que desde que deprende a andar fai untraballo, tamén busca as cousas que lle serven para enredar, e oenredo é moi sinxelo, é o que pode facer un rapaz, non é coma esesenredos dos comercios, complicados que veñen de… “, os xogosmecanizados.9

Só un investigador coa sensibilidade de Xocas pode respectar conemoción a identidade de cada trebello, mostrando con dignidade oseu peso específico, a historia vivenciada ao longo dos tempos.

Este sentido comunitario, socializante, de moitas pezas que descobreo etnógrafo, percíbese no trato que dá aos oficios, aos gremios, ásasociacións, aos labores do agro e do mar, á vida comunal, liberadoda servidume individualista que está a estragar hoxe moitas colec-tividades e iniciativas empresariais. Subliñamos esta carga ética naevocación do pasado

A valoración do poboNa liña romántica da historiografía do XIX valora o pobo coma o

xerme de todo saber. Non perdemos a perspectiva xulgando a súaobra con criterios de hoxe, a arqueoloxía e prehistoria viñan denacer. Popular neste autor non se opón a ilustrado, culto, senón aalleo, e serán as camadas populares as que enxerguen esa culturacientífica que buscan Nós e os seus testamenteiros. O mundo rural,artesán e mariñeiro, conserva as esencias fronte a outros sectoresdesestruturados pola mecanización e o consumo.

9 X. Lorenzo Fernández, Enredos, Museo do Pobo Galego, Santiago,1992, pax.7

127 1515151515


16 16 16 16 16 128


Rexeita a cultura masificada e allea que está a producir a sociedadeonde as persoas son simples números e consumidores, domesticandoe adormecendo as conciencias e a creación do pobo, prefire a emocióne o sentimento das expresións populares, menos elaboradas segundoa racionalidade moderna.

Na introdución dunha Antropoloxía diagnostica: “Una serie defactores que facilitan la evolución de la vida rural, aunque con lasdificultades producidas por la falta de continuidad debida a laintroducción de cosas ‘modernas’. La consecuencia es el olvido delas viejas tradiciones. Tenemos que encontrar el lazo de unión, omejor dicho, el eslabón que una todo tránsito para dar sentido a esacontinuidad. De este modo el resultado será algo sólido y realmentebeneficioso. Lo cual no es posible con las condiciones de hoy día.Nada de lo actual tiene en cuenta lo de antes, y así se está creandouna cultura popular falsa, sin base natural alguna y que, a la larga,nos mostrará como un fracaso todo lo que hoy se cree ventajoso. Poresto es importante mirar hacia el pasado para fortalecer el futuro”10 .

O etnógrafo non acepta unha tecnificación que supuxese adestrución das comunidades, naquel tempo o binomio tradición-modernidade estaba pouco presente nas análises dos sociólogosgalegos, polo que Xocas tampouco podía aquilatar o sentido doscambios que estaban a operarse.

A súa teima, como condensou o bispo Miguel A. Araúxo, foiconxugar pasado-futuro: “sen que isto o fixese quedarse petrificadonun arqueoloxismo pretérito e estéril, senón que aí vía el osalicerces dun posible e necesario renovamento que non traizoase onoso ser histórico e a nosa identidade. A fidelidade ás raíces éprecisa, pero coas raíces tan só, nin se dá a árbore nin se constrúeo edificio. E Xocas quería, traballaba e soñaba por unha Galiciamellor, que el sabía ser posible, se nós non esqueciamos as nosasraíces”11 .

10 X. Lorenzo Fernández, Introducción, en Enciclopedia temática de Galicia, vol. 4,Nauta, Barcelona, 1988, pax.10.11 M.A.Araújo Iglesias, Xaquín Lorenzo, “Xocas”, Encrucillada 64 (1989), pax.72.

129 1717171717


Non afonda nesta cultura por romanticismo, non a concibe comaun subproducto da creatividade, senón que ao abeiro das arelasgaleguistas desenvolve o traballo con rigor: “empezou na época deNós a se sistematizar, a lle dar carácter científico e a plasmar sobredo pobo, todo o que o pobo producira”12 .

Xocas, cando estuda os obxectos na Etnografía Material non sedeleita só coa súa contemplación illada, comunica a mensaxe etranscendencia que está a deitar cada obra do “espírito” humanointerpretada á luz da vida comunal, e vai encaixando os achados cunsentido historico-evolucionista, onde a chave está no “homo faber”.

E no seu afán por harmonizalo todo chega á terra como regazo dacultura. “O home en contacto coa natureza é influído por ela, maisao mesmo tempo é capaz de modificala e transformala no seuproveito para mellorar a sua vida e con ela a súa cultura, consecuen-cia lóxica unha da outra”13 . Este pensamento rexeita calqueraimposición da natureza ou das razas, é un canto ás diferencias e áliberdade da persoa que o alonga dun panteísmo extremo, senminimizar estes excesos, o autor fai unha lixeira autocrítica candoasevera: “Inda que a ideia poda ser un pouco atrevida, a vida doneno parez sintetizar a vida da humanidade, co seu avance ate aperfección e coa incorporación do que a natureza proporciona ao seuacervo cultural modificándoo e tranformándoo para facelo máisaxeitado ao seu propio progreso”14

Un home xeneroso

Gastou a vida na conservación e interpretación do patrimonio:todo o tempo era pouco. Afastado e reservado, por iso queremosremarcar os seus trazos físicos e o talante ético que alentan unhaconduta, máis alá das conviccións e cavilacións teolóxicas, hai unhaincidencia testemuñal na vida, tal como glosou Miguel A. Arauxo no

12 M. Ledo Andión, Conversa con Xaquín Lorenzo, cit. pax.7.13 X.Lorenzo Fernández, Otero e a antropoloxía, en Actas Simposio Internacional deAntropoloxía Identidade e Territorio, Consello da Cultura Galega, Santiago, 1990,pax. 254.14 X.Lorenzo Fernández, Enredos, cit, pax.8.

18 18 18 18 18 130


enterro na catedral de Ourense, o 20 de xullo de 1989: “Coma home,Xocas era todo un home, que podemos definir coma un home nobre,sincero, afable, prudente, calado, bo conselleiro, oidor, sempresorrinte, ensinando os poucos dentes que lle ían quedando,traballador sen acougo, ordenado ata a minuciosidade, acolledor detodos, servidor de todos”15 .

Comparte o seu traballo sempre arduo, con todos, mesmo osmanuscritos moitas veces froito de longas xornadas de escavacións,rastrexos, verificacións. Non ten nada propio e quere remitir aopobo o que lle deu, xa perfiado e clasificado, gañando o nimbo dosxenerosos, non só nas investigacións, tamén cos seus bens quevende para adquirir exemplares únicos que agora están ao alcancede todos no Museo do Pobo Galego. Morreu moi pobre.

Un dos fundadores de Encrucillada, Nicanor Rielo, escribía: “Istehome, bon e xeneroso, humilde e cristián, traballador e dinamizante,non precisa de alentos, nunca lle pediu nada á súa terra, deullelotodo dende a súa mocedá. A carón dos membros da Xeración Nósadeprendeu a dobra-lo lombo co sacho na mau e sirvir, tomandocomo lema a frase xa conoscida de Xesús. Cando todos desaparecerontórnase a confesar que il somentes é un herdeiro, un albacea, unintérprete…”16 .

Nada presuntuoso tivo unha vida ascética. Xocas rebordouxenerosidade ata a fin, deixando a herdanza da súa Casa de Facósaos caseiros que a traballaban e que compartiron o seu derradeiropálpito. A obra legouna ao Museo do Pobo Galego do que foi oprimeiro Presidente do Padroado ata o pasamento.

O feito relixioso na súa obra

O sentido relixioso do pobo emerxe na súa obra como un elementoda vida cotiá que Xocas está a rexistrar, nunha visión integradoravalórao como algo esencial á identidade dentro dos seus enfoques.

Coa súa humildade advirte que non é un teólogo para falar destestemas, nin o fai coma un crente, senón coma un etnógrafo que

15 M.A. Araujo, cit. p.71.16 N.Rielo Carballo, O maxisterio de Xocas, El Progreso 18-IX-1983.

131 1919191919


verifica o que a historia foi descubrindo e mantendo, pero taménnisto o prisma metodolóxico acusa reservas derivadas da concepcióninvestigadora daquela época. Novos descubrimentos matizaron assúas conclusións.

Sen a radicalidade de Risco a súa escrita deita unha empatía dasraíces celtas co cristianismo, propia de moitos escritores do XIX-XXque cantou con intensa lírica Díaz Castro en O berro das pedras:“Lumen ad revelationen! Vila acesa no monte esquencido,/relucíanos louros pagaos contra a Noite lastrada de ídolos:/Xesús visgounos,e eles quedaron condanados ao seu amor./Druidas, nas fragas deDeus coma un niño enleado/o corazón,/¡Celtas! Tiñades os ollosaxeitados á medida da verdá, / e a Lus sentouse en vós como oOutono se senta na mazá”17 .

Sen o dogmatismo doutros historiadores, Xocas máis acorde copoeta, describe este encontro como unha superación en harmonía.

Cando sitúa os ritos, festas ou crenzas, nun período histórico, nonfía cun rigor científico, máis ben está a rexistrar emocionalmenteesas “supervivencias” que persisten na nosa cultura, e fala dunhaépoca pagá, noite, alumeada coa “Luz” do cristianismo, nun procesoespontáneo, sen saltos no baleiro18 .

Aínda que se centrou na cultura material non esquecía a visión deconxunto. Tratou a dimensión espiritual. Nesta liña deixou variasachegas en Encrucillada e Lumieira.

Dentro da súa antropoloxía estaríamos falando dunha relixiosidadepopular que no seu caso non se confronta coa oficial, coa ortodoxia,que o autor respecta; para Xocas ambas as dúas visións compartenos mesmos contidos, as diferenzas só están na resposta persoal dosque participan nunha manifestación como a romaxe do Viso, porexemplo, a apertura ao misterio dun Xocas ou a crenza doutrosromeiros nun Deus manipulable ao seu capricho.

17 X.M.Díaz Castro, Nimbos, Galaxia, Vigo, pax.59.18 X. Lorenzo Fernández, As festas populares do 3 de marzo en Laza, Arquivos doSEG, nº VII (1936) paxs. 57-82.

20 20 20 20 20 132


Descobre valores cristiáns na conduta dos que viven a fe tecidanunha relixiosidade popular; remarca como esta experiencia crealazos de unión entre veciños, coa terra e agasalla cun sentido queensina a vivir e morrer…, tamén a solidariedade e participación nasledicias e dores da comunidade en festas e funerais,corresponsabilidade económica para manter os centros de culto ecemiterio, a comuñón dos romeiros que fan camiño saíndo dasoidade e vivindo en común as inquedanzas, días e noites, etc.

Pero busca un fío condutor para dar orixinalidade e solidezhistórica ás crenzas que manteñen unhas esencias populares peren-nes (o Volksgeist ou “espírito do pobo”) : “A poboación do nosocampo esencialmente agrícola, adicaba loxicamente, as súas festas erogativas ás faenas do campo. O desexo de unha boa colleita, asatisfacción do producto adequerido, a sementeira, etc., son ocasiónsque se prestan ás manifestacións hoxe cristianizadas na súa casetotalidade, mais que na súa orixe foron pagáns”19 . Ficando nasconstantes que marcan estas experiencias non desbota a súa evolu-ción desde un sentimento animista máxico en traballos sobre otardo, o máis alá… tal como sentenciou o antropólogo J.G. Frazer.

Observamos como admite esta relixiosidade, sen cualificacións:“teoloxía popular”, “liturxia popular”, “crenzas populares”…, senmáis aderezos. Fronte a outras disquisicións, o etnógrafo nonconcibe a “relixiosidade popular” como algo deficiente, negativo, ninsequera alternativo a outro xeito de vivir a fe... É o patrimonio quesingulariza a colectividade, rexeitando outras formas comodesclasadas ou alleas á alma do pobo. Rexeita imposicións vidas defóra que non se encarnan na psicoloxía do pobo e aposta por unhasimboloxía propia do ser galego que mostre fielmente o seu sentimentorelixioso.

Esta relixiosidade solda as interrelacións que se van creandonunha comunidade, mesmo con derivacións ata chegar ao “máisalá”, a Santa Compaña, como prolongación da parroquia: haicomuñón entre mundo visible e invisible. Co seu tratamento da

19 A.Vara, cit. pax. 61

133 2121212121


relixión e das supersticións non provocaría as alegacións dunMartiño Dumiense contra as que se consideraban prácticas xentiliciase pagás. Hai analistas que descobren na relixión un sedimento vital:“A forza dominante na creación dunha cultura común é a relixión,comenta T. S. Elliot. Un europeo pode non crer na verdade da fecristiá, pero boa parte do que di, cre e fai, xorde da súa herenciacultural cristiá e adquire significado en relación con esa heren-cia”20 .

A decisión de aplicar a todos os descubrimentos unha calaevolucionista, afecta ás achegas de arqueoloxía relixiosa comosubscribe o seu mestre, Florentino Cuevillas, falando de Sta. Mariñadas Augas Santas: “o forno que ardeu sen que queimara o corpo dasanta e o tanque…, ainda alí están. Xoaquín Lorenzo demostrou quetanque e forno existían dende séculos anteriores á predicación doEvanxeo”21 . Escavacións posteriores rexeitaron algunha destasconclusións pero asimilan o seu traballo decisivo.

Coñecía a tensión na historia da Igrexa galega entre fe e crenzasanteriores e felicitábaa por asumir eses espacios e tempos sagradoscristianizándoos sen caer nun sincretismo irracional, aseveraba:“istes restos de vellas crencias, fondamente arraigadas na ialmagalega, é a meirande dificultade que a Eirexa católica atopou parasua difusión… Deuse conta de iste fenómeno e soubo aproveitar ofondo pagano para ensinar a verdadeira fe, dándolle así valor ápsicoloxía dos pobos”.22

A súa experiencia relixiosa

Se na investigación foi debedor de sistemas superados, naproxección da súa vivencia relixiosa hai unha pegada da fe sinxelade moitos campesiños. “Era tamén fondamente relixioso, como nosindica nalgun escrito seu de paso, aínda que, como lle pasaba a

20 Recollido de R.Navarro Valls, Las hondas raíces de la Constitución europea, ElMundo, 6-XII-02.21 F.L. Cuevillas, Otero Pedrayo, Galaxia, Vigo, 1980, pax.108.22 X.Lorenzo Fernández, Limiar, en R. González Cougil, La religiosidad gallegaordenada a una liturgia inculturada, Deputación de Ourense, 1985, p.11.

22 22 22 22 22 134


Risco, a Cuevillas ou mesmo a Otero, tiña un sentido da relixión queel cualificou ás veces como “panteísta” –sempre, por suposto, sennega-lo dogma–”23 , que descubrimos coma un sedimento daquelculto á natureza, asumido nos comezos polo cristianismo e do queendexamais foron capaces de liberarse os labregos, que aparece nelcoma un dato dentro da súa concepción ao xeito de Frazer.

Este panteísmo en concomitancia coa crenza cristiá é froito enXocas da divinización da natureza, parella a unha idealización douniverso rural, pero non invalida a súa apertura sincera ao Outro.

“Elo levanos a esculcar na ialma dos galegos a presencia decrencias que conservan ainda certo carácter que as xentes querenrespetar e non se resiñan a esquecer. Iste desexo de se inxertar nomáis alá dálle ás crencias dos galegos un tinte que coido que sinalaun vello panteismo, cristianizado despois, anque ainda se pode ollarnos restos de culto pagán que nos revelan a sacralización de moitoselementos naturais como son as fontes, os árbres, os penedos, osmontes, as encrucilladas…”24 .

Estes lugares nimbados por unha forza prodixiosa imprimen o seuselo e intensidade emocional nos veciños : “hai en case todos elesunha divinidade que os preside, mais a virtude é do lugar e non dosanto”25 .

Esta intuición reforzábase cun misticismo que Xocas sentía coaterra que envolvía os seus sentimentos e só nisto percibimos algúnenxergo panteísta, remoto á relación persoal coa fe aberta áTranscendencia. Nos poucos intentos que fai de darnos a visiónteolóxica, fala desde os labregos, de como proxectan a fe nun procesode concreción no Deus encarnado, Xesús de Nazaré, e na súa nai,que reflicte na entrega de María a Xoán ao pé da cruz. Lonxe de

23 X.M.González Reboredo, A obra etnográfica de don Xaquín Lorenzo Fernández,Tecnología tradicional: dimensión patrimonial e valoración antropolóxica, Consello daCultura Galega, Santiago, 1996, pax. 34.24 X.Lorenzo Fernández, Limiar, en R.González Cougil, cit. p. 11.25 X.Lorenzo Fernández, Paganismo e cristianismo na relixiosidade popular,Encrucillada 9 (1978), pax. 44.

135 2323232323


buscar unha crenza tamén razoable, cifran a ligazón relixiosa nosentimento cara Alguén que individualizan e co que poden relacio-narse: “Deus é para eles unha verba sen senso, algo que saben queexiste, mais que non acadan a fixar no fondo das súas imaxinacións.Cómpre, pois, facer tanxible a imaxe de Deus”26 .

Unha cousa son as “verdades” que o labrego non nega e outra oseu sentimento relixioso personalizado nesta advocación ou naquelsantuario. Xocas ata fala coma dunha especie de pretensión deposesión afectiva por parte do devoto, a un paso da manipulacióninteresada.

Antón Fraguas, o seu amigo, definía así ao Xocas: “Era home alto,delgado, fumador empedernido e saudoso cafeteiro. Crente fervoro-so, tivo por guía a Nosa Señora do Viso… Escoita e loa o repenicardas campás e asiste á santa misa con filial devoción. Cando remataa festa lembra a promesa feita e sempre cumprida:

Veño á Virxe do Visoveño a cumprir unha obrigateño de voltar ao Visomiña Virxe, mentras viva”27 .

Esta cantiga reflicte a súa devoción que se servía dos cancioneirose da literatura popular para expresar as súas crenzas, un sinal máisda concepción da fenomenoloxía relixiosa ligada á cultura tradicio-nal, sen alienacións nin desercións. Pero o pobo de Xocas é o máishumilde e feble: o dos mariñeiros e labregos. Este aprecio pola fe quereside no pobo está na liña do Vaticano II que valorou o sentidopopular na apertura á transcendencia, subliñando a dimensión daIgrexa coma pobo de Deus. Mesmo podemos alumear esta realidaderecorrendo a criterios teolóxicos a partir da encarnación de Xesúsque asumiu na súa humanidade unha estructura histórico-cultural.

Coa simboloxía do colectivo interpreta manifestacións que elmesmo como membro daquel grupo social sente: “Veleiqui o que

26 X.Lorenzo Fernández, María, Nai e Señora, cit. pax.47.27 A.Fraguas Fraguas, cit. pax.19.

24 24 24 24 24 136


poidemos albiscar en derredor da Nosa Señora do Viso. Nada de eloé trascendental na arqueoloxía nin na hestoria, mais tal como é,sinxelo e cordial, alentou a vida de moitas xeracións ao longo dosséculos. Nosa Señora do Viso foi confidente de moitas penas, testigode moitas ledicias, espranza de moitas ilusións e consoladora demoitos desenganos. Os nados á sua soma levan sempre o seu nomegrabado fondamente nos corazóns e teñen a seguranza de que nuncafallará a aquelas terras a proteición da escelsa Padroeira do Montedo Viso”28. Nesta fervenza relixiosa subliñamos como esta advocaciónsegue a ser un referente de identidade para toda a comarca. Nestelibro volve a incidir nas raíces pre-cristiás da romaxe e devoción,como adoita facer cos oficios e traballos do agro. Vese con queunción o investigador loa as marabillas de María nunha especie de“ladaíñas” que resoan en calquera crente.

Nos textos de Xocas descóbrense mediacións sagradas que servenpara achegarse ao misterio no trato que dá á Virxe ou ás ofrendas,tamén nos ritos como expresións festivas da comunidade. Suxireunha conciencia relixiosa no rural que se orienta en símbolos comoos cruceiros ou o hórreo que relaciona co sagrario das igrexasporque ambos os dous son a reserva para o alimento do corpo e doespírito, sen esquecer os sinais relixiosos que coroan as edificaciónsauxiliares dos labregos (Introducción ao estudo dos hórreos enGalicia. Actas del primer Congreso Europeo del hórreo, EditorialCompostela 1990).

Reivindicación da comunidade cristiá

Todo o labor de Xocas zumega un forte vitalismo. Esa cordialidadenace da experiencia persoal de fe compartida cos veciños de Lobeiraque aprendeu da nai: “Chamábanlle os rapaces… “Vamos á festa daSeñorita”… A festa da Señorita era, hai alí unha pequena capela queos levaba alí. Enseñáballes cantigas, rezaban o rosario, dáballescaramelos, ou figos… As mozas ían polas tardes á casa, i-ali nocorredor miña nai enseñábaas a bordar. Algunhas enseñounas aleer… Era moi dada”29 .

28 X. Lorenzo Fernández, Nosa Señora do Viso, cit. pax. 60.29 A. Vara, cit. p. 93.

137 2525252525


Esta reciprocidade na vida da aldea motivouno para afondar nosvencellos comúns que se sentían no mundo rural, o que nel non é unreduccionismo cultural, é o xerme de comportamentos sociais deraizame cristiá que principia a botar de menos nos tempos damecanización e globalización.

Fronte aos que poden acusar a Xocas de conservador e reacio aoscambios, Paul Ricoeur, nunha conferencia reivindicaba arestora “Aloita polo recoñecemento e a economía do don”. Despois de constatara desigualdade cada vez máis forte entre os cidadáns, apostou porunhas relacións “non mercantilizadas” a través da recuperación dastradicións, festas, agasallos…, porque “enlazan, engade o filósofo,coas raíces arcaicas da sociedade, aínda non dominadas polamercantilización”30 .

Esta actualidade do discurso e da praxe de Xocas é máis radical coaaseveración de Ricoeur que culpa á falla de recoñecemento social acausa da violencia dunha poboación esquecida polos poderes. Oetnógrafo valorara a capacidade creadora do home e da mullerrurais: “é o chan o que ha dar os materiás para faguela e tén queser condicionada a certas caracteristicas climáticas e topográficas,máis convén non esquecer que, en derradeira, é o home o queorganiza eses materiás e esta organización faina dun xeito persoal,atendendo, inconscientemente, aos mandatos da raza e da histo-ria…”31 .

Non se adscribe a un determinismo nin das razas nin da historia,son as persoas as que van enxergando a diversidade cultural. O nosoestudoso colabora a que o pobo máis humilde e sinxelo se decate deque está a crear e conservar a cultura do colectivo ao que pertence,liberándoo do alleamento e do exilio afectivo de crer que só “teñen”cultura os universitarios, os ilustrados, etc. Cando falaba coslabregos e mariñeiros na busca de informacións para a súa recolleita,exercía un labor pedagóxico ao recuperar persoas que se posicionaran

30 Recollido de La Voz de Galicia, 21-XI-03.31 X.C.Sierra Rodriguez, A obra de Xaquin Lorenzo Fernandez, Raigama 9,(1999)pax.73.

26 26 26 26 26 138


á marxe dunha cultura elitista, mesmo facéndoos medrar naautoestima social. E como non hai comunidades cristiás vivas senon se senten protagonistas do propio destino, tamén nisto Xocas éun apoio para unha pastoral de base.

En Xocas, máis que panteísmo, hai unha dispoñibilidade indivi-dual e colectiva, de confianza no misterio, que é alento no camiñardos veciños apegados á terra, rastrexado nas mediacións relixiosas.Sempre a mesma tríade que configura a vida do rural: terra-home-cultura.

Traballa na conservación do patrimonio colaborando activamentecoa diocese, participa na Acción Católica32 , loita por unha misa engalego na cidade en tempos remisos ata acadar a da Capela do SantoCristo da Catedral (1968), despois os galeguistas abrían o seu propioadro cunha tertulia no “Miño”. Sempre rexeitou a deserción demoitos ourensáns que nas súas relacións cos labregos dos arredoresutilizaban o castelán coma unha fala de máis prestixio nunha cidadeque vivía totalmente do agro.

O máis alá

Un dos capítulos máis sobranceiros da relixiosidade popular é orecoñecemento dos antepasados, do mundo dos mortos, dos antece-sores nesa terra á que hoxe están apegados e que herdan deles Éunha ollada agradecida.

Non hai fronteira entre a parroquia dos vivos e a dos mortos,mantense a unión entre as dúas beiras do mesmo río da vida, oLimia de Xocas, o do Esquecemento dos romanos… “Este é nosocaso, predominante nas terras de Galicia, a crenza de que o mortonon morreu senón que pasou a outro mundo no que leva unha vidadistinta da que deixou aquí, mais sen se desligar dos seres cos queconviviu, cos que mantén unha interrelación”33 .

32 X.M.González Reboredo, Vida e obra de Xaquín Lorenzo, Galaxia, Vigo, 2004,pax.65.33 X.Lorenzo Fernández, O outro mundo na tradición popular galega, Lumieira 7(1988), pax.119.

139 2727272727


Nesta relixiosidade tan sinxela deitan verdades tan primariascomo a do “Corpo Místico” ou a “Comuñón dos Santos”, sen asformulacións dun teólogo, coa expresión balbucinte dunha persoaque penetra no misterio da unión con Cristo antes e despois damorte.

Como adoita tratar todas as cuestións, tamén aquí vai empatandoachados para demostrar a pervivenza no tempo desta relación entrevivos e mortos, mesmo acudindo a formas de enterramento sempreno seu contorno, como cando interpreta o conxunto de Sta. Mariña,atribuíndo algún elemento a prácticas de incineración que axudabana manter no recinto familiar as cinzas dos antepasados, esta lecturafoi superada por novas probas de posibles termas. Unha intuiciónque aínda hoxe percibimos cando vemos os veciños falando no adroenriba das campas nas que están soterrados os seus devanceiros oua carón dos panteóns, sen ningún reparo.

Xocas concibe a morte coma un tránsito, proxecta o definitivonacemento que é a morte, a resurrección, na paisaxe que deu formaá vida da persoa ausente-presente. O Deus no que cre Xocas nonpode arrancarnos coa violencia da morte desa paisaxe nutricia davida de cadaquén e sente a resurrección definitiva na mesma paisaxeprimeira: no cume do Lobeira, no misterio dos montes, na luz dasaugas, no son do vento, no agarimo das árbores… Para moitos unenxergo de panteísmo, para outros unha labarada mística froito dacontemplación coa que ollaba todo. “Eu atreveriame a matinar enque se podería difiñir a saudade coma un fenómeno de iste tipo: odesexo do galego de se identificar coa paisaxe que o arrodea, deperder a personalidade e fundirse no entorno, onde siguen morandoos seus mortos, con quenes manteñen un contacto directo, constan-te, xa que os mortos en Galicia non son tales, senón seres benéficosque están nun mundo distinto do noso, onde tamén nós iremos undía, mais que non é a morte tal e coma xeralmente se concibe”34 .

Este estudoso do universo simbólico galego detense con fonduraneses seres que viven en comuñón cos humanos no camiño do máis

34 X.Lorenzo Fernández, Limiar, cit. pax.11.

28 28 28 28 28 140


alá, sobre todo as “ánimas”, que non rachan a súa interrelación,pois necesítanse mutuamente nun plano positivo. Dedicou traballosao tardo (Porto 1934) ou trasno, un demiño expulsado do ceo porchegar tarde e que só entretén con trasnadas á xente.

Glosa prácticas coma os sufraxios, os petos das ánimas, osresponsos e as paradas dos enterros nos cruceiros…, e crenzas comoa Santa Compaña, a visita dunha bolboreta, os encontros nasencrucilladas, etc., como mostras desta convivencia cotiá entreambos os dous mundos. Cimenta este culto ás ánimas no seuesquema mental de cristianización dunha vella crenza, a través doPurgatorio, segundo a cal “existe un mundo entre os vivos e osmortos, distinto…, sendo cada un a continuidade do outro, polo quenon son inimigos, senón, podemos dicir, aliados para se axudarenentre si”35 .

Esa unción coa que fala no estudo de A Nosa Señora do Viso deelementos fundamentais da parroquia como pode ser o repique dascampás nas festas, mais tamén o laio co que comunica á comunidadea morte dun veciño, un sino do pasamento vivido coma unacontecemento do grupo, a cruz que abre a procesión da romaxe edo enterro, símbolos da unión dos dous mundos, o dos aíndaromeiros e o dos antepasados. Hai un pé nun debuxo de Castelao quesintetiza esta mentalidade, nun velorio coa familia e os veciñosarredor do defunto, alguén di: “–¡Ai, meu homiño, e qué bonito vasco traxe das romerías!”36 .

Alfonso Blanco Torrado Crego, párroco de Parga. Profesor de Relixión no IES de Guitiriz

35 X.Lorenzo Fernández, O outro mundo na tradición popular galega, cit. pax.122.36 S.López Lorenzo, Castelao e os nenos, Nova Galicia, A Coruña, 1988, pax.40.

O número anterior chegou con moito retraso a variaspersoas. Tivemos que reclamar a Correos e comprobaronque lles quedaran varias sacas esquecidas. Polo vistochegaran nun momento no que entraba unha nova máqui-na e despistáronse. Pediron mil desculpas e que volotransmitiramos. Así o facemos.

141 2929292929


Estudos

Marisa Vidal CollazoMarisa Vidal CollazoMarisa Vidal CollazoMarisa Vidal CollazoMarisa Vidal Collazo

O feito relixioso nocurrículo escolar

Cuestións preliminares

A pouco que o lector mire quen asina este artigo, estou segura quexa lle asaltou un primeiro pensamento: “¡Vaia!, unha profesora derelixión vainos tentar convencer da necesidade da materia derelixión”. É certo, son profesora de relixión, polo cal, facer polamiña parte un xuízo sobre un tema no que son tamén parteresultaría, polo menos, un pouco sospeitoso. Non quero facerxuízos, iso déixoo para o insigne lector que pacientemente siga osfíos do meu debullar nestas páxinas. O que si quero é facer unhareflexión por escrito, que os lectores acompañen coas súas, a ver seentre todos tiramos conclusións proveitosas ou, polo menos, nosliberamos dalgún que outro prexuízo.

Cando se estuda o tema da materia de relixión na escola, nalgúnsabanea o difícil equilibrio entre as crenzas persoais e o social: acuestión relixiosa no eterno conflito entre o público e o privado. Aoutros espértanlle historias propias ou alleas sobre colexios decuras ou monxas que practicaban a represión como norma educati-va, resentimentos de mocidade e adolescencia e as frustracións quepuido ocasionar unha formación relixiosa propia pouco liberadora.Quen escribe non ten esas experiencias, pois toda a miña formacióntranscorreu en centros de ensino público, nos que a relixión eraunha materia máis, con docentes bastante aceptables tendo en contaa media dos que impartían as outras materias.

Inicialmente quería facer reflexionar sobre a cuestión da fe entermos de privacidade ou publicidade. A fe é unha adhesión persoal

30 30 30 30 30 142

a unhas crenzas, pero esa adhesión ten un necesario reflexo social,e cando falo de reflectir socialmente a fe non me refiro a facerprocesións ou a pomposas celebracións de sacramentos, senón a sersemente no mundo, de xeito eficaz e comprometido, nas diferentestarefas nas que nos vemos implicados ao longo da nosa vida, a sersementes, no caso concreto da fe cristiá, do Reino de Paz e Xustizaque Deus quere para todos. Parécenme totalmente rexeitables esasteorías que pretenden agochar a fe de cada un, que a relegan aoslímites do fogar, do privado, que censuran a súa manifestación encada unha das cousas que un crente fai, porque creo na toleranciados demais e no dereito á libre expresión.

Tamén me parece necesario expoñer as miñas dúbidas sobre odifícil equilibrio entre educación, pastoral e comunidade cristiá quehoxe formulan as escolas cristiás1 . Véxoas positivas no contexto daevanxelización e promoción humana, pero non dou entendido comopoden ser signo de pobreza evanxélica, acollida universal e Palabrade Deus no mundo cando as vexo en contextos educativos da clasemedia-alta. Nun determinado momento histórico, a súa función foiindispensable para facilitar o acceso á educación aos máisdesfavorecidos, función que hoxe cumpren de xeito meritorio enpaíses e zonas máis deprimidas.

A todos nos asiste o dereito a unha educación aconfesional nunestado aconfesional, pero é que, ao meu xeito de ver, a escola non élugar para adquirir e medrar na fe. E non me veñan con contos deque un docente pode transmitir fe e crenza mentres explica matemá-ticas ou lingua, pois iso é, ao meu entender, unha burla tanto paraa fe vivida como para a ciencia explicada.

Non vexo necesario afondar aquí na cuestión da separación decampos entre ciencia e fe, pois supoño o lector de volta destadiscusión considerada xa na Ilustración. O que si me parece impor-tante deixar claro é que os centros de ensino son iso, lugares deensino, transmisores fundamentais de cultura e coñecementos, e

1 Refirome en concreto ao artigo que, baixo o título Fe y escuela, publicou Juan PedroCastellano Rico na Revista de Pastoral Juvenil nº 406, xaneiro de 2004.

143 3131313131

O feito relixioso no currículo escolar

non están para realizar unha aprendizaxe tan vivencial como é atransmisión da fe, e moito menos para administrar sacramentos.

Hai ademais outra cuestión parella a esta: non podemos pretenderque o sistema educativo solucione un problema que é unicamente daIgrexa. A formación relixiosa das persoas, desde a primeira infanciaata a fin dos seus días, é competencia, en primeiro lugar da familia,igrexa doméstica, e, en segundo lugar, das comunidades de fe,lugares onde esta se vive en comunidade.

Para rematar coas cuestións previas, creo necesario introducir (aextensión desta colaboración non da para máis) unha suxestión dereflexión: ¿que é educar? Se por educar entendemos construírpersoas e transformar o mundo, está claro que isto non é sócompetencia dos centros de ensino senón labor e exercicio de toda asociedade, desde os medios de comunicación ata as instituciónsdocentes ou relixiosas, por non falar da familia, primeiro e principallugar de educación.

Feitas estas aclaracións e establecendo estas premisasfundamentais, poderase preguntar que queda por dicir sobre amateria de relixión católica nos centros de ensino. Podería con istopoñer un punto e final a pouco de empezar, pero non tería cumpridoas expectativas desta colaboración. Porque eu quero poder escribirsobre a presenza no currículo educativo dunha materia que sededique ao estudo do feito relixioso nas súas diferentes manifestaciónse matices, implicacións humanas e culturais. A pregunta da que eupartiría como bosquexo inicial sería:

¿É humano e de dereito a presenza dunha materia específica dedicadaao estudo do feito relixioso nos centros de ensino?

Quero que se fixen na proposición inicial, porque a vou ir esfiandoaos poucos:

É humano e de dereito

Para ver esta primeira afirmación convén recordar algunhascuestións filosóficas sobre a persoa. Estarán de acordo comigo enque a persoa non é unha realidade plana, senón que ten moitasdimensións e facetas a desenvolver. Cantas máis dimensión e habi-

32 32 32 32 32 144

Marisa Vidal Collazo

lidades desenvolve, máis completa é. Estas dimensión podemosagrupalas en catro fundamentais, que son: a dimensión corporal(física), a psíquico-emocional (emocións, pensamentos, conductas,...),a social-política (capacidade para vivir en comunidade) e a metafísi-co-trascendente. De todos é sabido que o ser humano non naceacabado, realizado, senón que se vai desenvolvendo e realizando a simesmo, educando estas catro dimensións fundamentais. Sen embar-go, a sociedade na que vivimos, froito en parte das ideas ilustradas,non as tolera e desenvolve de xeito igualitario. É así que asdimensións corporal, psico-emocional e social-política teñen amplacabida no noso medio, mentres que a dimensión metafísico-trascen-dente queda relegada a un segundo termo, obviada, e moitas vecesmesmo negada. Sen embargo, o ser humano para poder dicir quevive de xeito pleno e integral a súa existencia, ten que ter vontadede sentido, é dicir, ten que pórse na dinámica, sempre incerta eaventurada, de dar sentido a todo o que fai, e inserir os pequenosfeitos cotiáns dentro dunha dinámica de sentido que os abranga.

Tamén é certo que somos seres políglotas, Wittgenstein xa anun-ciaba que non somos seres unidimensionais no falar, que temoscapacidade de dicir o mundo con linguaxes distintas, no que eldenominaba, o xogo da linguaxe2 . A capacidade de falar requireunha educación, e cada nova linguaxe que damos aprendido ábrenosun espazo novo de realidade. A morte dunha linguaxe ocasionatamén o peche dunha fiestra á realidade. E a importancia daslinguaxes lévanos de novo a revisar as diferentes dimensións dapersoa, e as súas linguaxes específicas. De novo constatamos que aslinguaxes social-política, psíquico-emocional, corporal ou outrascomo a científica (que, por certo, usamos bastante menos do que nosparece) están moi presentes na nosa aprendizaxe e no noso mundo,e de novo constatamos a ausencia de claves simbólicas, a falla derecursos lingüísticos (que en moitos casos raia a crasa ignorancia)que nos permitan ler a realidade en clave simbólico-trascendente.¿Casualidade?

2 L. Wittgenstein, Investigaciones filosóficas, Grijalbo Mondadori, 1988.

145 3333333333


Somos seres polifacéticos, capaces de actuar de modos distintos narealidade. Limitarnos a unha soa forma de actuación édeshumanizarnos. Por iso a miña pregunta: ¿é humano e de dereito(o contrario sería deshumanizador) dar cabida dentro da formacióndunha persoa á dimensión simbólico transcendente?. Coido que si,absolutamente si. E temos que esforzarnos por integrar no nosoxeito de dicir a realidade a dimensión transcendente, e con ela a súalinguaxe específica, a simbólica, e ao seu propio xeito de ver e ler omundo, sen caer na caricatura ou na banalidade.

Unha materia dedicada ao estudo do feito relixioso

Aínda hai unha cuestión máis se queremos definir á humanidade,e é que as persoas non só somos seres pensantes e falantes, taménsomos seres crentes. D. José Ortega y Gasset no seu ensaio Ideas ecrenzas afirma que o ser humano é, por natureza, crente, e isto nonse debe entender no sentido da estrita crenza relixiosa. Para Ortegacrer, sexa cal sexa o obxecto do crer, parece unha tendencia moipropia do espírito humano:

“O home, no fondo, é crédulo ou, o que é o mesmo, o estrato máis fondoda nosa vida, o que sostén e porta tódolos demais, está formado porcrenzas”3

Estas crenzas poden ser implícitas ou explícitas, razoables ouirrazoables, pero o ser humano tende a crer en obxectos, persoas,realidades ou ideas, e a partir desas crenzas constrúe a súaexistencia individual e colectiva.

Estas crenzas están na base da dimensión transcendente e simbó-lica da persoa, e dan pé á clave arredor da que xira a existenciahumana: o sentido. Precisamos dar sentido a todo o que vivimos efacemos. Miguel de Unamuno expresábao de xeito tráxico:

“¿De onde veño eu e de onde ven o mundo no que vivo e do cal vivo? ¿Ondevou e onde vai canto me arrodea? ¿Que significa isto? Tales son aspreguntas do home, así que se libera da embrutecedora necesidade de terque sustentarse materialmente. E se miramos ben, veremos que debaixo

3 J. Ortega y Gasset, Ideas y creencias, Espasa Calpe, Madrid, páx. 90

34 34 34 34 34 146


destas preguntas non hai tanto o desexo de coñecer un porqué coma o decoñecer o para que; non da causa, senón da finalidade»4 .

A oferta de sentido é a grande achega do feito relixioso á cultura.Para isto é para o que serve unha relixión: para dar sentido á vida.É humano e de dereito que exista unha materia no currículo queensine os rapaces e rapazas, desde o primeiro da súa aprendizaxe,que na vida fai falla dar sentido a todo o que facemos, que vivir porvivir non é humano, senón animal, e que se algo nos diferencia dosanimais é a nosa capacidade de dar e expresar sentido. As persoassomos tal porque somos quen de dar sentido ao que vivimos efacemos. O nuclear dunha materia no ensino dedicada ao feitorelixioso é ensinar como a relixión, as diferentes relixións, naactualidade e ao longo da historia, están en función da necesidadede dar e explicitar sentido a todo o que os humanos somos, temose facemos. O obxectivo pedagóxico desta materia non é outro que oensinar a necesidade de sentido, as súas múltiples ofertas edimensións, como dan e expresan sentido as diferentes culturas ecomo actúan as persoas en consecuencia con el. Queda patente logoa relación que se establece entre este sentido e o comportamentoético, unha das materias que máis fundamento precisa e que máis serelativiza na nosa sociedade, tan empeñada en facer de nos seresbanais.

Está claro que a oferta de sentido que fan as diferentes relixiónsnon son as únicas posibles, que a filosofía foi dando, ao longo dahistoria do pensamento, diferentes opcións que arrancaban dediferentes momentos históricos e culturais e que a moita xente lleserviron e serven como resposta e camiño. Pero é innegable que osentido último, a resposta derradeira e definitiva, só a podemosatopar rastrexando nos lindes inconmensurables da transcendencia.Esta resposta ao sentido da vida aberta ao transcendente estápresente en tódalas relixións. E é bo que os nosos nenos e nenasvexan como as ofertas de sentido das diferentes relixións teñen unpunto de converxencia común na busca da verdade, un vértice

4 M. de Unamuno, Del sentimiento trágico de la vida, Espasa-Calpe, Madrid, 1980.

147 3535353535


36 36 36 36 36 148


universal e insubornable chamado o misterio, o absoluto. Tocandoeste vértice fondo das diferentes culturas, poderemos abrirnos aoecumenismo, ao diálogo interrelixioso pleno, que establecerá unaxeitado diálogo intercultural. Falaremos así dende o máis fondo dasculturas e estaremos en capacidade de entender e practicar, dunhavez por todas, a sa tolerancia que nace de atopármonos e recoñecernosnun territorio común.

Se rastrexamos na historia, daremos con xente que foi quen deapostar toda a súa vida neste buscar e atopar sentido, e veremostamén como as grandes propostas de sentido, as respostas relixiosas,cambiaron fondamente os panoramas culturais e revolucionaroncon forza o pensamento humano. Non temos máis que pensar enConfucio, Buda ou Cristo. As relixións deron e dan patróns culturais,inversións de valores, cambios de paradigma, modelos alternativosás culturas dominantes e aos imperios abafantes. É fundamental,polo tanto, acompañar ao educando nesta cuestión e facerlle ver asalternativas que unha oferta de sentido relixiosa pode ofrecer fronteaos imperios, tamén no século XXI, igual que, no caso do cristianis-mo, se deron alternativas ao Imperio Romano ou ao espolio exenocidio do colonialismo.

A educación non pode ser amorear coñecementos. Ten que dartamén opcións críticas e ensinar ao educando a considerar ascuestións do sentido propio e o da sociedade. Un educador oueducadora ten que dar que pensar. Non hai educación sen vontadeutópica. E iso aínda que asistimos nas nosas sociedades a unhahipertrofia de medios, tanto humanos como técnicos ou económicos(Falo dos países do norte, no sur as cousas son ben diferentes). Estahipertrofia de medios, en frase de Paul Ricoeur, produce unhaatrofia de fins.

En paralelo ao acelerado progreso técnico que vivimos, camiñaunha progresiva desaparición de certezas e valores. Dito en palabrasde B. Russell:

“A técnica sen xuízo é a causa dos nosos problemas; se queremos que estesse resolvan, non se conquistará por un mero aumento de técnica, senónpolo incremento de xuízo que os tempos esixen. (...) O único que redimirá

149 3737373737


á Humanidade é a cooperación, e o primeiro paso para a cooperaciónradica no corazón dos individuos”5 .

Na vida hai circunstancias (a dor, a beleza, a gratuidade,...) nasque a pregunta polo sentido adquire protagonismo. No métodomaiéutico, Sócrates preguntaba para destruír incertezas. É precisocuestionar a narrativa do sentido. Hai que ofrecer unha narrativade sentido, unha nova oferta de sentido alternativa e humanizadora.E temos tamén que tratar de ver que a narrativa de sentido queofrecemos conecta con outras narrativas de sentido, que hai puntosde encontro. Os discursos relixiosos son discursos permeables e haigrandes puntos de encontro entre Xudaísmo, Islam, Budismo eCristianismo. Isto é, claramente, competencia dunha materia cen-trada no feito relixioso.

Nos centros de ensino

A cuestión transcendente ten que aparecer dalgún xeito noscurrículos escolares para garantir que a formación que brindamosaos nosos rapaces e rapazas sexa integral e humanizadora. Unexemplo: non hai nada máis humano que a morte, e, paradoxalmente,este concepto non aparece en ningunha das materias do currículo,agás nas dedicadas ao feito relixioso. Por outra parte está acuestión, importante aínda que humanamente menos relevante, queé a de mellorar a comprensión da historia e a arte. Sen coñecer asclaves coas que, ao longo do tempo, os humanos damos significadoe plasmamos os nosos anceios de transcendencia, dificilmentepoderemos entender desde un petroglifo ata os diferentes estilosarquitectónicos do medievo. O coñecemento dunha cultura esixe, dexeito ineludible, a exteriorización das súas crenzas, sexan da ordeque sexan. A crenza, en si, xa é un valor cultural que orixina ungrande número de valores culturais

Pero nos centros de ensino temos que ser especialmente coidadososen distinguir o que é cultura relixiosa do que é práctica relixiosa ourelixiosidade concreta dunha persoa. Non é o mesmo saber apreciarunha peza musical que saber solfexo ou ser un virtuoso dun

5 B. Russell, Sociedad humana: ética y política, Ed. Altaya, Barcelona, 1995, páx. 221.

38 38 38 38 38 150


instrumento. Do mesmo xeito, podemos saber moito do feito relixiososen necesidade de ser crentes, porque a fe non se aprende na escola,senón que está conformada polo que unha persoa vive e sente. Nonpodemos tampouco pretender que a escola abranga todas as facetasda educación dunha persoa, porque vemos que socialmente non éasí. Por desgraza constatamos cantas veces educa máis a televisión,co penosa que é, que moitos docentes. É así que a educación da fe,facela xermolar e medrar, é competencia específica da Igrexa, tantoa nivel doméstico (a familia) como a nivel social (a comunidade defe). A práctica relixiosa conquístase e edúcase na familia, nacomunidade, nos grupos de fe, na parroquia... nunca nunha escola.

Non podemos mesturar dous campos ben distintos: a transmisiónde cultura e a transmisión de fe. Os centros de ensino non son lugarde sacramentos como as parroquias non son lugares de alfabetiza-ción. Por iso, a catequese é competencia da Igrexa, e o coñecementodo feito relixioso, como dador de sentido e destrutor de barreiras eprexuízos interculturais, é plena competencia dos centros de forma-ción, e ten que entrar por dereito propio nos currículos escolares sebuscamos unha formación integral.

Para ilustrar esta cuestión, nun anexo introduzo as claves doscurrículos da materia Sociedade, cultura e relixión, que a novareforma educativa introduce nos currículos educativos de xeitoobrigatorio, e que tanta polémica está levantando na nosa sociedade.Están comparadas as dúas opcións ofertadas, confesional eaconfesional, nos niveis educativos obrigatorios marcados na LODE.Isto é un extracto do esquema comparativo de contidos que aparecena revista Religión y Escuela6 , pax. 27-34.

E para rematar, unha cuestión aberta

Despois de toda esta exposición, como cristiá, non podo deixar depensar e preocuparme pola falla de formación relixiosa que hai naspersoas cristiás de máis de 8 anos, ¿onde están as raíces desteproblema?

6 Religión y Escuela, nº 175, Decembro 2003. Pax. 27-43

151 3939393939


Se revisamos qué clase de formación e transmisión de fe se fai nasfamilias e nas parroquias, atoparemos de todo: pais e nais quebuscan algún lugar (parroquia, colexio, o que sexa) que lle dea oproblema resolto sen terse que preocupar por nada máis; cregos queaproveitan os funerais e vodas para poder dar unha lección maxistralde doutrina, catequeses que se limitan á preparación sacramental,primeiras comuñóns que son as últimas, confirmados que nonvolven pisar unha igrexa ata o día do casorio...

Non quero xeneralizar, porque en todo hai excesos, pero dáme asensación de que na Igrexa non estamos a asumir de xeito respon-sable o tema da formación. Mesmo parece, ás veces, que se está adelegar o tema da formación cristiá aos centros de ensino, onde éobrigatoria a asistencia e hai avaliación de coñecementos. Así, depaso, tamén aforramos preocupacións, tempo, persoal, materiais,etc.

O problema é que a pouco que se collen na man e se comparan oslibros de texto e os catecismo aprécianse claras diferencias. Oprimeiro é un currículo feito desde o diálogo fe-cultura, onde setraballa, e moito, a historia, a filosofía, o feito relixioso, as diferen-tes relixións... mentres que nos catecismos os contidos son vivenciais,bíblicos, de fe... Nada que ver.

Por outra parte, resulta aterrador ver a falla de formación cristiáque hai nos crentes, e a aparente despreocupación que este temasuscita a tódolos niveis, desde a propia familia ata as máis altasinstancias episcopais. Unha boa parte dos que se din cristiáns nonsaben dar razón da súa fe (será por iso que moitos evitan declararsecrentes), e iso só se pode deber a unha formación raquítica.

Se seguimos tirando deste fío, atoparemos familias que non setoman en serio o tema; catequistas que, con moita vontade e moipoucos medios, non lle poden dedicar máis que o tempo libre que llesqueda. É tamén curioso constatar como os pais case nunca teñentempo libre para estes mesteres, mentres que as nais van tendo algomáis (as veces a costa da incomprensión dos veciños e dos mesmospais).

40 40 40 40 40 152


E se non fose por este voluntarismo desaparecerían as catequesesparroquiais, pois dependen demasiado dos encomiables esforzos dascatequistas e, por suposto, do talante do párroco de que toque.

E os párrocos, xa se sabe. Encargados moitas veces de máis dunhaparroquia, ou tendo que atender a unhas clases de relixión noinstituto, ou enredados en cen funerais, sen tempo para atender ascatequeses e sen capacidade para a delegación de tarefas, porque nonhai a quen delegarllas (eso din eles) ou porque parece que se ven naobriga (¿?) do control e a omnipresencia. ¿Será paternalismo? ¿seráfalla de confianza nos laicos e laicas?.

Quizá todo se solucionaría en parte se a comunidade parroquial,e por ende os cristiáns, nos mentalizásemos da necesidade da nosapropia formación, investísemos tempo e esforzos (e cartos, claro) naformación dos nosos catequistas, recoñecésemos o seu traballo... endefinitiva, que tomásemos en serio o tema, e deixásemos de delegarnoutros responsabilidades que son exclusivamente nosas. Xa o dicíaXesús de Nazaret: Ao César o que é do César e a Deus o que é deDeus.

Marisa Vidal Collazo Licenciada en Químicas. Diplomada en Ciencias Relixiosas.

Profesora de Relixion no CEI de Meis

BIBLIOGRAFÍA:

T.W. Adorno, Educación para la emancipación, Ed Morata, Ma-drid, 1998

E. Bautista Parejo, Aproximación al estudio del hecho religioso,EVD, Estella, 2000

C. Díaz, Educar para una democracia moral, Castilla ediciones,Valladolid, 1998.

E. Gellner, Postmodernismo, razón y religión, Paidós, Barcelona,1994

Inst. Sup de Pastoral, La transmisión de la fe en la sociedadactual, EVD, Estella, 2002

153 4141414141


A. López Quintás, La cultura y el sentido de la vida, PPC, Madrid,1993

H. de Lubac, Paradojas seguido de nuevas paradojas, PPC, 1997

F. Torralba Roselló, Pedagogía del Sentido, PPC, Madrid, 1997.

F.Torralba Roselló, Explorar el sentido de la realidad. EDEBE,Barcelona, 2000

F.Torralba Roselló, Rostro y sentido de la acción educativa.EDEBE, Barcelona, 2001

L. Wittgenstein, Lecciones y conversaciones sobre estética, psico-logía y creencia religiosa, Paidós, Barcelona, 1992.

ANEXOClaves temáticas de contidos do currículo da nova materia

Sociedade, cultura e relixión, marcado na LOCE, nas súas opciónsconfesional e non confesional, para os diferentes niveis educativosdo ensino obrigatorio.

42 42 42 42 42 154


155 4343434343


Estudos

Agustín DíazAgustín DíazAgustín DíazAgustín DíazAgustín DíazA relixión na escola

Falar do ensino da relixión na escola é aludir a unha cuestión que precisade moitas matizacións. Sobre o fondo do asunto tratan outros artigosdeste número e por iso non nos imos estender. Pero si cómpre engadiralgunhas precisións. Do que se trata aquí é de resumir dalgún xeito asituación real actualmente vixente nos países do noso contorno, funda-mentalmente da Europa occidental ou do ámbito da Unión Europea,aínda que sobre estes asuntos ningunha institución comunitaria tomoupolo de agora medidas, por entender que o eido educativo segue sendo decompetencia dos respectivos estados membros. Todo o máis que se chegoua facer foi algúns estudos, que puideron dar lugar a influencias mutuasdos sistemas educativos, máis ca nada pola forza da imitación.

Non procede tampouco aquí entrar en detalle nos diferentesmodelos, onde se distingue fundamentalmente entre educaciónconfesional (tamén definida como aprender da relixión ou ensinarrelixión) fronte ao estudo da relixión (aprender sobre a relixión ouensinar en torno á relixión) 1 . Nos datos que manexamos confúndensea miúdo os dous tipos de ensino de relixión na escola.

A UNESCO recollía no número de xuño de 2003 da súa revistaProspects un informe elaborado por Jean François Rivard e MassimoAmadio e referido a un total de 142 países2 . Algo máis da metade

1 Friederich Schweitzer. Konfessionneller Religionsunterricht in ökumenischerKooperation: Dritter Weg für die europäische Schule der Zukunft. TheologischeQuartalschrift, 179 (1999), páxs. 110-118.2 Tomado de José Manuel Mansilla, La ERE se consolida en los sistemas educativosdel mundo. Religión y Escuela, 177, febreiro 2004, páxs. 16-20.

44 44 44 44 44 156

deles, 73, inclúen a relixión dentro dos seus currículos. Agora ben,tomando como referencia a porcentaxe de tempo dedicada ao ensinoda relixión nos seis primeiros anos de educación, resulta que os novepaíses que superan o once por cento do tempo teñen o Islam comorelixión oficial. Destacan Arabia e Iemen, cun 31 e un 28,2 % dotempo da escola dedicado á relixión. As cifras varían algo se setoman en conta os nove primeiros anos, pero a liña é a mesma.Irlanda, Polonia e Malta son os primeiros países europeos quefiguran nesas dúas listas, con porcentaxes ao redor dun dez porcento do tempo de escolaridade dedicado ao ensino da relixión.

A partir deses datos elaboramos o seguinte cadro que resume asituación nunha ducia de países europeos en canto ao número dehoras de relixión que se imparten nos seis e nos nove primeiros anosde educación e a porcentaxe que iso supón dentro do respectivo nivelde ensino.

Sobre a situación do ensino da relixión en diferentes paíseseuropeos, o EFTRE (European Forum for Teachers of ReligiousEducation) publica regularmente informes, que se poden consultarna rede, na páxina www.cogree.com Desta fonte sacamos a meirandeparte dos datos sobre a situación nos países que citamos máisabaixo. Esta organización xunto con outras varias forma parte dochamado Coordinating Group for Religious Education in Europe.

157 4545454545

A relixión na escola

A relixión nos sistemas educativos

A situación xeral da relixión no sistema educativo dos diferentespaíses foi analizada no X Foro Europeo sobre o Ensino da Relixiónna Escola, celebrado fai dous anos en Alemaña3 . Entre as conclusiónssaliéntase que “o ensino da relixión é unha realidade en todo ospaíses europeos, coas únicas excepcións de Francia e Eslovenia”,con multitude de matices en cada país.

Segundo este foro, hai dous eixes comúns nos diferentes sistemaseducativos europeos. Por un lado, que o ensino da relixión formaparte do sistema educativo, tamén nas escolas públicas, dentro docurrículo e no horario escolar. Os alumnos poden optar entre variasconfesións relixiosas e os que non queren ensinanza relixiosaconfesional teñen unha materia alternativa baseada na ética emailos valores. Calquera destas opcións é obxecto de avaliación.

O outro eixo refírese a que o ensino se ofrece desde as confesiónsrelixiosas, responsables dos contidos e da proposta do profesorado,aínda que laboralmente dependa das administracións educativas quecontratan e pagan.

Non se pretende a conversión dos alumnos, nin a súa confesión defe; ofrécese como materia desde a obxectividade académica, endiálogo con outras opcións relixiosas e cosmovisións, para axudara comprender a historia, incorpora o feito relixioso na sociedadeplural, constrúe o ético individual e fortalece a ética na sociedade,cultiva as inquietudes e maila busca de respostas sobre o sentido davida e facilita a inserción social do alumno.

En canto á liberdade de elección e maila decisión de cursar estamateria, hai unha certa heteroxeneidade, que se pode ordenar encatro grandes grupos. Nun primeiro, integrado por Grecia, Suecia,Austria e mailos centros confesionais de Holanda e Finlandia, oensino é obrigatorio. En Alemaña, Reino Unido e Luxemburgo

3 Tomamos a referencia do resumo publicado por Carlos Esteban Garcés, Laenseñanza de la religión es una realidad en los países europeos. Religión y Escuela,160, maio 2002, páxs. 14-18.

46 46 46 46 46 158

Agustín Díaz

tamén é obrigatorio, pero pódese pedir a exención da materia. EnEspaña e Portugal os centros teñen a obriga de ofrecer a materia,que é de libre elección para o alumno. E finalmente en Bélxica, e noscentros públicos de Holanda e Italia a inscrición nesta materia élibre.

De Francia a Portugal

Empezamos esta singular volta a Europa polos países máis próxi-mos, que presentan a situación máis diverxente. É xa un tópico olaicismo da República Francesa e a súa incidencia no ámbito escolar.A relixión non ten carácter de materia dentro do currículo escolar,en ningún nivel do ensino. Con todo o horario escolar está adaptadoliberando as tardes dos mércores para facilitar que os alumnosparticipen en actividades de formación relixiosa, como a catequese.

Nos últimos anos houbo unha evolución nesta materia e tivo ungran eco un informe elaborado por encargo do ministro socialistaJack Lang ao filósofo e ex-colaborador do Che Guevara, RégisDebray. Aínda que afirmaba textualmente que non se trataba demeter a Deus na escola, o informe subliña a necesidade de que osalumnos teñan un coñecemento das relixións e recomenda melloraro ensino do feito relixioso na historia, nas artes, na cultura, en ordea favorecer o espírito de tolerancia entre a xente moza. Tamén sinalaque estes coñecementos eran esenciais para ensinarlle á xente novaa buscar un senso á súa vida.

Desde o punto de vista práctico, isto non supón a creación dunhamateria de relixión. Pero deu pé a directrices pedagóxicas paraintroducir ou reforzar dentro dos programas de ensino básico emedio este tipo de conceptos de xeito transversal, sobre todo nasclases de historia, literatura e arte.

En Portugal, os alumnos dos nove cursos de ensino básico e dostres de ensino medio poden acudir á hora de clase semanal derelixión, que se suma ás 25 horas coas que conta o currículo escolar.Segundo a lei vixente, as escolas, no ámbito da súa autonomía,deben realizar outros proxectos ou actividades que contribúan á

159 4747474747


formación persoal e social dos alumnos, entre as que se inclúen aeducación moral e relixiosa4 .

Austria e Alemaña

A clase de relixión é obrigatoria en tódalas escolas austríacas,menos nas profesionais. Pode solicitarse a exención polos pais dosalumnos ata os catorce anos e logo polos propios rapaces. Segundoa lei, a exención concédese por motivos de conciencia, pero napráctica admítense outras razóns e nos últimos anos o número dealumnos baixou moito.

Segundo a lei, as clases organízanse a partir da relixión queprofesan os propios alumnos. Se non figuran como membros dunharelixión, poden solicitar expresamente acudir a unha determinadaclase de relixión. Hai sobre todos clases de relixión católica e logoda protestante, pero tamén as hai de relixión islámica. Nos últimosanos estanse dando experiencias de clases interconfesionais, entrecatólicos, protestantes e ortodoxos.

En Alemaña, a clase de relixión nas escolas públicas merece unhaopinión positiva do 82 por cento da poboación, segundo unhaenquisa realizada no 2003. E, segundo outra enquisa, o 65 % querenque se manteña a relixión como unha materia normal dentro docurrículo, fronte a un 7 % que prefire sacala del. Estanse iniciandoexperiencias de ensino interconfesional da relixión, pero con reparospor parte do profesorado. Tamén atopa moitas dificultades aintrodución da clase de relixión islámica e existe algunha experien-cia da clase de relixión budista en Berlín.

Inglaterra

En Inglaterra, o ensino da relixión é obrigatorio en toda as escolaspara os alumnos entre 5 e 16 anos. Existe unha recomendación dededicar un cinco por cento do horario escolar para a educaciónrelixiosa, pero a miúdo ese tempo é menor. O currículo dos centrospúblicos está determinado en cada área local por un consello que

4 Cfr. Rubén Prieto Chaparro, La situación de la enseñanza moral y religiosaen Portugal, Religión y Escuela, 168, marzo 2003, páxs. 32-34.

48 48 48 48 48 160

Agustín Díaz

responde a sigla SACRE. Nos centros de inspiración relixiosa (amaioría, cristiáns) a propia comunidade participa na fixación docurrículo. O resto das escolas privadas poden escoller entre oscurrículos aprobados polo citado SACRE,

En canto aos contidos da docencia, os alumnos teñen que recibirata os catorce anos nocións sobre as seis confesións relixiosas máisimportantes, pero tamén de ética, filosofía e moral. A meirande partedos alumnos entre 14 e 16 anos pasan un exame de relixión dentrodo certificado de estudos secundarios.

Existe un debate sobre se debe haber un currículo único para oensino da relixión, como hai noutras materias, ou mesmo se debehaber un texto común. Polo de agora predomina a idea dun currículoe material pedagóxico local.

A modo de conclusión

Como se pode constatar ao longo destas páxinas, a diversidade éa tónica predominante no eido do ensino da relixión nos diferentessistemas escolares europeos. Aínda que se poden extraer algúnstrazos máis salientables. Por exemplo, a existencia dunha materia derelixión dentro do currículo escolar na maioría dos países. Unhamateria, por outra parte, avaliable. E, desde logo, impartida coobxectivo de que os alumnos descubran unha serie de valores queimplican as diferentes relixións, pero sen ningún interese proselitista.

Xa é máis diversa a situación en canto ao enfoque de partida deseensino da relixión: aínda que predomina o ensino impartido por unprofesorado escollido por unha determinada confesión relixiosa edesde o seu modo de entender a relixión, tamén hai experiencias deensino interrelixioso.

Por certo, que segundo os datos oficiais da Igrexa española, nestecurso están inscritos na clase de relixión católica o 85 % dos alum-nos de ensino infantil e primario; o 54 % dos alumnos de ESO, e o41 % dos de bacharelato. En Galicia, máis do 90 % de inscritos eninfantil e primaria; un 65 % de ESO e un 52 % de bacharelato.

Agustín DíazXornalista e Catedrático de Bacharelato

161 4949494949


Achegas

Antonio Roura JavierAntonio Roura JavierAntonio Roura JavierAntonio Roura JavierAntonio Roura JavierA que podemos dar

No diálogo de novicios escribía Tomas de Kempis: “Máis valesalvarse un só vivindo inocentemente en soidade, que aventurarsetratando con lobos e dragóns... ¿que che importa a ti como vaia omundo?... Moitos, baixo capa de piedade, víronse inducidos aconverter os amigos e coñecidos... Sálvate a ti só nas montañas, nabusca do eterno”. Hai quen, séculos despois, no relativo á educa-ción, pensa o mesmo. Na sociedade aberta e plural vai frío e pareceque se prefire vivir o compromiso cristián ao abrigo da estrutura dereferencia. A vella cuestión posconciliar que se expresaba na pre-gunta ¿católicos na universidade ou universidades católicas?resolveuse na práctica. Existen entidades públicas de titularidadecatólica no ensino, secundario e universitario, que realizan unexercicio empresarial e pastoral que satisfai as esixencias dasfamilias que reclaman unha educación católica para os seus fillosnun microcosmos controlado. Seguramente iso é estupendo. Contodo ¡que estimulante resulta a outra aposta! Validar no teucompromiso intelectual e profesional a nova ollada que pode achegaro compromiso cristián nunha sociedade aberta na que o único retopara todos é o logro dunha educación de calidade acorde cosprincipios de equidade social e de liberdade.

Ser profesor de relixión na escola pública está afectado por dúasvariables, educación pública e ensino da relixión, con igual forza.Vívense con igual intensidade os lobos e dragóns que afectan aopúblico e os que afectan á relixión; e sófrese tamén dobremente aindiferencia: do público que discute a nosa presenza e tarefa, e do

50 50 50 50 50 162

eclesial que seguramente non a valora suficientemente. Mais paga apena. Propóñome destacar algúns deses lobos e dragóns, e tamén,sobre todo, presentar algunhas oportunidades ou campos de traballonos que o profesor de relixión xoga máis do que parece.

Os lobos e dragóns da educación

Xa son moitos anos de desconcerto na escola. Sen tempo paraavaliar ou refutar as intuicións educativas, as estruturas que assoportan, ou os recursos que as facilitan, sucédense modelos quedesbaratan o existente ou apostan por alternativas que taméncaducarán sen posibilidade de levalas a cabo. A LOXSE, de boaorientación pero sen financiamento suficiente, e a LOCE, presenta-da como unha especie de contrarreforma, así como os cambios quese poidan seguir despois dos últimos resultados electorais do 14 demarzo supoñen un estado de provisionalidade tal que dificilmente sepode conseguir axustar a identidade dos centros, sometidos amultitude de cambios, axustes e incorporacións de novos alumnos enovo profesorado. Todo apunta a que se quere outorgar unha maiorautonomía de xestión aos centros para mellorar a súa calidade, peronon se asumen cambios máis estruturais. O desconcerto converteuseen inhibición; xa son moitos os centros nos que resulta difícilencontrar docentes que queiran asumir a dirección dos mesmos.

Asistimos a unha escola desconcertada, como a sociedade, ante oreto da interculturalidade no que a tarefa educativa se ve obrigadaa asumir unha dimensión socializadora e integradora por enriba doacadémico. A integración ou exclusión comeza a ser unha decisióninsoslaiable na avaliación dos alumnos, que esperta no profesoradoa inquietude de ter que intervir en procesos que ata hai pouco noneran da súa incumbencia.

As estratexias que anos atrás pretenderon dar protagonismo aospais na vida dos centros fracasaron estrepitosamente. A participa-ción dos pais non respondeu á expectativa aberta e a aparenteindiferencia dos pais non afecta só a organismos de xestión, conselloescolar, etc. Na opinión de moitos docentes o descompromiso dospais afecta xa irremediablemente na sorte académica dos seus fillos.A coordinación entre familia e escola pública é, sen dúbida, unhacondición imprescindible na tarefa educativa aínda pendente.

163 5151515151

A que podemos dar

Se un se fía dos medios de comunicación vaise estendendo a ideade que os centros escolares públicos non son seguros. Dáselle moitapublicidade e visibilidade aos fenómenos de violencia na escola.Preséntase como un fenómeno novo nas aulas o incumprimento denormas de convivencia, os comportamentos disruptivos, a violenciafísica e psicolóxica entre iguais, etc. A boa convivencia nos centrosé con máis frecuencia unha das preocupacións máis angustiosaspara o profesorado.

Probablemente o desconcerto teña que ver coa propia esencia daeducación. Se se considera o desenvolvemento escolar como garantíade capacitación para unha posterior proxección laboral, a tarefaeducativa convértese nunha fría preselección de persoal na que aeducación en valores é tan só “un algo” instrumental que pretendegarantir unha boa convivencia mentres os rapaces esteanescolarizados.

Provisionalidade da materia de relixión

Con este pano de fondo a materia de relixión vive a provisionalidadedo seu permanente cuestionamento como disciplina académica.Parece, non unha esixencia dunha adecuada preparación para a vidados alumnos, senón unha concesión política á mercé de corespartidistas máis ou menos favorables. Ben é verdade que coa LOCEa necesidade de coñecer os elementos culturais das distintas relixiónsé un obxectivo común na preparación académica dos alumnos, peronon é menos certo que non existe un profesorado preparado, naversión non confesional, para impartir eses contidos, nin existenlibros de texto; pero sobre todo falta unha fundamentación de talmateria e do seu posterior desenvolvemento lexislativo desde oconsenso de que se está abordando un cometido educativo nuclearparticularmente urxente nas actuais circunstancias deinterculturalidade e non se trata de prover simplemente unhaalternativa á clase de relixión católica. Por outra banda vai serdifícil frear a inercia dunha materia que é, ata o de agora, unha“materia de segunda” na medida en que a súa cualificación repercu-tía máis ben pouco no expediente dos alumnos. Falta por ver se apolítica educativa do novo goberno devolverá a materia a unha malasituación xa vivida recentemente.

52 52 52 52 52 164

Antonio Roura Javier

Certo é que o ensino da relixión na escola concertada supón uncuberto para as estatísticas de alumnos que escollen a materia egarante un volume de vendas para as editoriais que elaboran ocontido dos libros de texto, supoñendo un perfil inexistente dealumnos, no que se decantan en cada unidade didáctica, sen ningúncomplexo, cara ao ensino dun kerygma ao modo de slogans electoraisen vez de presentar contidos académicos de igual rango que o restodas materias. O currículo da materia que elabora a ConferenciaEpiscopal induce, en calquera caso, a tendencia catequizadora doscontidos.

Inestabilidade do profesorado

Á incerteza conxuntural da escola e ao cuestionamento do rangoacadémico da materia debemos engadir unha incerteza que provéndo estatuto do profesor de relixión. Trátase dun cargo de confianzaque a correspondente delegación diocesana de educación atribúe concriterios non sempre ligados á preparación pedagóxica ou á compe-tencia profesional. Do profesor preocupa fundamentalmente quesexa consciente da súa identidade, a saber, que non debe esquecersequen o envía aínda que quen lle pague sexa outro distinto. A súalexitimidade de orixe provén tan só da missio que o bispo lle outorgae a súa lexitimidade na función fórxase na aceptación que osalumnos referendan cada ano na elección ou non da materia. Oprofesor de relixión vese na tesitura de controlar as rendas da clasepara non esixir como calquera profesor, pois corre o risco de que osalumnos se vaian, pero non pode baleirar a materia de contidos detal xeito que os alumnos consideren irrelevante a elección. ¿Cantasveces se resolveron con vídeos as clases?

O profesor de relixión, independentemente dos anos de pertenza aun mesmo centro, pode ser percibido polo claustro de profesorescomo aliado dunha potencia estranxeira que non debera estar pordereito propio formando parte do claustro. Noutros casos aínda quea relación persoal cos compañeiros sexa boa non deixan de recordarcheque é unha mágoa que imparta unha materia que non aceptan.

A soa declaración eclesiástica de idoneidade non garante nin acompetencia nin a competencia pedagóxica. Se os que imparten as

165 5353535353

A que podemos dar

clases de relixión son sacerdotes ou relixiosos é posible que, poroutros deberes pastorais, a súa dedicación á vida do instituto nonsexa tan completa como garantiría a súa retribución. Se é segrar, aindefensión laboral que percibe pódelle facer sentir que a súaentrega ou a súa permanente formación pedagóxica e académica nonsupoñen nin estabilidade nin garantía de permanencia no posto detraballo en igualdade de condicións cos profesores doutras materias.

E non obstante, aqueles lobos e dragóns non poden ser un pretextoque nos faga claudicar do reto da educación; se ben son un graveinconveniente non é menos certo que se nos presentan como unhagrandísima oportunidade para presentar, coa sensatez de quennecesita dos outros, a novidade e o punto de mira que achega aperspectiva cristiá ao tema da educación no persoal e no social.

¿Como se pode ser profesor de relixión na escola pública?

¿Como se domestican os lobos e dragóns que como desesperanzaaxexan ao individuo, á educación, á sociedade? ¿Como se podemellorar a nosa tarefa? ¿Cara onde seremos? Vaiamos por partes.

Educar, ensinar é dar co que nos fai humanos, inmediatamente epara o futuro; é a arte de aprender a tomar decisións, de postergarinquietudes; é a alquimia entre o que permanece e o inmediato, abusca e o desenvolvemento do ser humano que queremos ser no bailediario do imprevisible, na danza improvisada de quen se busca en milmodelos para afirmarse único. Educar é acariciar o equilibrio dunhaheterodependencia creativa, que á vez garanta liberdade individuale enriqueza as estruturas sociais que nos fan cidadáns dun mundoplural. Nada como a fe e a educación se proxectan desde a perspec-tiva do humano. Tanto a educación como a fe se forxan na aventuracotiá e fráxil da liberdade compartida. Esa aventura require doprofesor unha serie de calidades que seguramente son esenciais paraunha verdadeira pedagoxía1 : “vocación, preocupación e afecto polosalumnos, un profundo sentido de responsabilidade, intuición moral,franqueza autocrítica, madurez na solicitude, sentido do tacto cara

1 Max Van Manen. El tacto en la enseñanza. El significado de la sensibilidadpedagógica, Ed. Paidos, 1998, páx. 21

54 54 54 54 54 166


a subxectividade do alumno, intelixencia interpretativa, compren-sión pedagóxica das necesidades dos alumnos, capacidade de impro-visación e resolución ao tratar con mozos e mozas, paixón porcoñecer e aprender os misterios do mundo, a fibra moral necesariapara defender algo, unha certa interpretación do mundo, unhaesperanza activa ante a crise e, desde logo, sentido do humor evitalidade”. Desde ese presuposto do que é a educación e cal debe sera solicitude pedagóxica de calquera docente, ser profesor de relixióne moral católica na escola pública non é un recurso pastoral nin seesgota exclusivamente en transmitir un corpo de contidos queexpliquen o cristián nin sequera en educar en valores que osalumnos deban recoñecer específicos de tradición cristiá. A tarefadun profesor de relixión non está tampouco exclusivamentexustificada para garantir un dereito de formación na fe cristiá dosalumnos. Todo isto é imprescindible mais a nosa tarefa terá maiorsentido na medida en que, integrados nas estruturas educativas,validándonos na profesionalidade esixida a calquera profesor, signi-fiquemos un cuestionamento permanente do que debería ser doutroxeito desde a aposta evanxélica. Con igual interese debemos defendertanto a lexitimidade da nosa materia como afirmar que outramaneira de educar, de ensinar, é posible. A materia de relixión naescola non é, nin debe ser, unha parroquia en miniatura, senón máisben, como para calquera laico, un laboratorio no que comprobar ataque punto o cristián pode contribuír a modular as estruturas dexeito que engarcen o distinto nunha única esperanza.

Razóns para estar presentes na Escola

E debemos estar aí na escola porque público non significa o que éde ninguén, senón o que a todos incumbe, e porque unha auténticaeducación que queira compartir os alumnos en membros adultos dasociedade, asumindo o marco democrático, non pode facerse median-te un proceso que se sustente exclusivamente no discurso racional.Unha auténtica educación para a democracia e nos dereitos huma-nos só será máis sólida cando se sustente nunha educación dossentimentos que nos permitan ter en conta o outro. Non é unhaalternativa a educación en valores relixiosos como a xenerosidade,a empatía, o facernos cargo dos máis débiles, a busca da xustiza, etc;

167 5555555555

A que podemos dar

non é unha alternativa, repito, presentar unha educación cívicabaleira de sentimentos. A afirmación da liberdade do outro, orespecto, a colaboración, non se fundamentan no alumno por unhasimple decisión da propia vontade ou pola eficacia dun marco legal.Só desvinculando o valor da vida humana de calquera orde deutilidade, é dicir, dotándoa dun certo valor sagrado, se respectarásempre ao débil, e é así como cremos que a democracia formal nosconverte máis plenamente en cidadáns. Non somos un universoparalelo, este, o do público non é menos noso. As condiciónsnecesarias para a realización persoal, como o encontro do alumnoconsigo mesmo e cos outros, a realización da xustiza e o compromisocoas persoas e os pobos máis desfavorecidos, é preciso que queestean presentes na entraña do proceso educativo do alumno.

Pero, e aínda que fose suficiente, non se trata de lexitimar a nosapresenza pola función social que ten para unha auténtica conviven-cia democrática a fundamentación en valores relixiosos. É impres-cindible saber qué ensinamos os profesores de relixión: fronte aalgúns profesores doutras materias que entenden que ensinar relixióné perpetuar un paradigma ideolóxico que lexitima unha orde social,o que converte a fe nun peso morto que impide á razón o acceso aunha realidade libre de dogmas o que ás veces constitúe unharepresión culpable que anula a vida, o certo é que os nosos alumnosdeben facerse cargo do mundo e das tradicións que comparten edebemos saber transmitir ese mundo ao alumno de maneira que opoida converter en algo propio. Entregar unha interpretación darealidade aos nosos alumnos que prescinda do feito relixioso nasculturas en xeral, e do cristián na occidental, sería falsear arealidade. O profesor de relixión debe ter unha capacitación intelec-tual que mereza o respecto dos seus compañeiros e á vez ha deprocurar ao alumno a sensación de que se incorpora aodesenvolvemento histórico da autocomprensión do home con toda aemoción e a gravidade que isto significa.

Outra dimensión que requiriría unha análise máis completa e queaquí non vamos desenvolver é a colaboración do departamento derelixión con outros departamentos. Como exemplo, co de filosofíapara facer chegar ao alumno a realidade na súa lóxica, na súa

56 56 56 56 56 168


pregunta, no seu misterio; coa ética, convencido de que a educaciónen valores non consiste en impoñer unhas actitudes que se conside-ran mellores que outras senón que debemos educar co limiar dunhamoral cada vez máis autónoma, construída a través do razoamentomoral que invite á reflexión crítica, que posibilite a introspección eque conduza á apropiación persoal dunha intuición moral. ¿Quédicir da historia, a arte, a cultura clásica, a literatura?

¿Pode aportar algo a fe á pedagoxía ?

Mais non se trata só dos contidos, tamén a perspectiva cristiá podee ten algo que dicir da metodoloxía. Seguramente a vocaciónpedagóxica esconde una vocación cristiá no fondo, en canto que apedagoxía sexa entendida nin máis nin menos que a fascinación polocrecemento do outro. O sentir cristián da igualdade e a fraternidadeterán que ver con certo rebaixamento paulatino do statusinstitucional por parte do profesor que, atento ao proceso do alumnomáis que aos resultados académicos, permita que este se sintaprotagonista do proceso de aprendizaxe. E en contraposición cosentido competitivo que implican de maneira ineludible ascualificacións oficiais da institución, aquel sentir cristián traduciríaseen favorecer toda forma de aprendizaxe colaboradora e entre iguaissegundo orientacións hoxe moi actuais e oportunas. Calqueraactividade é susceptible dun enfoque de máis alcance antropolóxico.É urxente que o noso compromiso pedagóxico perciba con igualintensidade o desenvolvemento de cada un dos nosos alumnos, desdeas súas capacidades, pero debe facerse evidente nos casos de alum-nos con risco académico. O fracaso escolar está moitas vecesligado ao feito de que nunha maioría dos fogares os alumnos condificultades educativas non poden recibir o apoio necesario noescolar, ben por esixencias laborais dos pais, ben por preparacióninadecuada destes ou por situacións familiares conflitivas que fanimposible unha real igualdade de oportunidades no sistema escolar.Con demasiada frecuencia a igualdade no acceso ao posto escolarfunciona como coartada social ante a real e dramática desigualdadede oportunidades para un alto porcentaxe de alumnos no ensinopúblico. Por isto no noso instituto o departamento de relixión foisecomprometendo naquelas actividades que intentan axudar aos pais,

169 5757575757

A que podemos dar

en co-responsabilidade con eles, a cumprir a súa responsabilidadepedagóxica fundamental, e que, alén da posta en práctica de receitaspedagóxicas concretas, o departamento como tal se volva cara aomundo da experiencia do alumno. Quixera referirme brevemente aunha experiencia na que levamos nove anos traballando e quedenominamos titoría de tarde, na que en horario de tarde e coacolaboración e finanzamento do Concello de Alcobendas, participanos alumnos con dificultades para sacar adiante os seus estudos.Guiados por un adulto pero desde a colaboración entre iguais,créanse as condicións para brindarlles a oportunidade dunha expe-riencia de progreso na aprendizaxe, modelando procesos depensamento e organización do seu tempo e moldeando o uso de talesprocesos ata a súa consolidación na práctica. A titoría de tardes éunha experiencia que comezou no noso centro e da que xa sebenefician os cinco institutos da cidade. A preocupación polosalumnos na súa experiencia de fracaso escolar debe ser un reto paraa dispoñibilidade persoal e un reto pedagóxico para o profesor derelixión máis alá das súas clases.

A convivencia escolar e social

Pero é sen dúbida no ámbito da convivencia no que debe facersepatente esta pedagoxía da solicitude e no que se debe percibir dexeito inequívoco na presenza pedagóxica do profesor de relixión unsinal de esperanza no potencial de cada alumno. O clima de convi-vencia no instituto, a integración de alumnos doutras culturas, aintervención educativa en alumnos disruptivos supón un reto parao claustro que esixe entre outras cousas: mellorar o coñecemento eadaptar a práctica educativa ás necesidades de cada alumno, desen-volver o sentido de pertenza, a participación e as relacións decolaboración, intervir no contexto social do alumno a través dunhaacción coordinada con outros servicios sociais, etc. Mais queroinsistir na conveniencia de crear estruturas de mellora da conviven-cia nas que se estimule e acompañe aos alumnos para conseguirunha escola que protexa aos desavantaxados, que afonde nossentimentos necesarios para asentar desde a práctica da democraciaunha cultura de paz. Débense apoiar programas, algúns xainstitucionalizados, que encarnen esa sensibilidade:

58 58 58 58 58 170


• Formación de “delegados de convivencia”: en cada clase quecolaboran co titor na elaboración das normas de aula. Asnormas deben expresar, e así deben ser percibidas polos alum-nos, a autonomía e a lexitimidade democrática. Na súa elabora-ción é importante que os alumnos caian na conta de que haicondutas que prexudican a dinámica da clase e non teñen enconta os dereitos dos compañeiros a recibir unha educación decalidade. Para os profesores é unha oportunidade de facerprogresar aos alumnos no razoamento moral e de facer explícitaunha intervención que non busca a sanción senón o compromi-so persoal e de grupo.

• Os “grupos de mediación” afectan a todo os sectores dacomunidade educativa. Trátase de coordinar as estruturas departicipación e mellora da convivencia de xeito que se vaiaintegrando na vida do centro un modo de resolver os conflitosentre dúas ou máis persoas coa axuda dunha terceira persoaimparcial, o mediador, que regula o proceso de comunicacióncara unha posible solución que satisfaga as necesidades daspartes en conflito. A resolución de conflitos a través da media-ción é unha proposta educativa comprometida co desenvol-vemento integral da persoa, da súa capacidade de vivir conautonomía e con solidariedade. A mediación interpreta as razónse os sentimentos que fundamentan as necesidades humanas e osconflitos entre as persoas e compromete colaboradoramente asúa satisfacción.

• “Alumnos axuda”. Trátase de formar varios alumnos por grupoen habilidades sociais de escoita activa e de resolución deconflitos ensinándolles a analizalos como un desencontro deposicións, emocións, intereses ou necesidades de persoas impli-cadas.

• “Grupos de dereitos humanos”, no que os alumnos, coa compa-ña dun profesor, promovan a reflexión sobre os dereitos huma-nos e organicen campañas de denuncia sobre abusos.

• Programas de medio ambiente que fomenten as actitudesecolóxicas e sensibilicen ao alumnado no respecto da naturezae o desenvolvemento sostible.

171 5959595959

A que podemos dar

• Programas de mediación cultural na que se mimen as actuaciónsna acollida de alumnos de outras culturas, se habiliten osrecursos para unha integración dos alumnos que se incorporan,facilitándolles a compensación no desfase curricular, e facendovisible a súa presencia no centro, se enriqueza, desde adiversidade, a personalidade social dos centros.

Se como afirma San Xoán Crisóstomo, “a igrexa é a nova sociedadeque realiza o plan de Deus”, o empeño do profesor de relixión debeencamiñarse a propiciar que no empeño de todos floreza o que nosune. A liberdade é agradable porque esixe constantemente e fainoscrecer cara onde nunca imaxinamos.

As reflexións anteriores xorden de moitas horas compartidas.Permítaseme facer unha presentación da experiencia na que seforxan e dos espazos compartidos nos que, enriquecidos por outros,se foi enchendo de sentido o meu traballo: desde hai nove anos veñodesempeñando a miña tarefa como profesor de relixión no institutode zona norte de Madrid, o instituto Severo Ochoa de Alcobendas.Comparto departamento de relixión cunha profesora, Amelia Álvarez,e os dous temos horario completo. É alta a porcentaxe de alumnosque escollen a materia e varias as actividades do centro nas que estáimplicado o noso departamento de relixión. Ademais de participarnas actividades de formación que organiza a Vigairía I de Madrid-Norte e participar nos cursos de formación que ofrece o centro deformación do profesorado, desde hai anos vímonos reunindo ungrupo de profesores de relixión, cada vez máis aberto ao profesoradodoutras materias, no que compartimos experiencias didácticas,completamos a nosa formación intelectual e discernimos o sentidodo noso traballo desde a perspectiva do servizo aos alumnos, aeducación e a Igrexa partindo da práctica real, nas súas posibilida-des e nos seus límites.

De toda esa experiencia compartida e vivida desde a amizade conoutros compañeiros xurdiu entre outras cousas, Intraescuela, unhaasociación de educadores que naceu coa intención de facilitarespazos de diálogo, posto que ás veces os docentes transmitimos nasnosas conversas o cansazo da expectativa insatisfeita, dos milcamiños andados, que nos fai “saber de memoria” a profesión, sen

60 60 60 60 60 172


vivir un espazo compartido cos compañeiros para saborear, cuestio-nar ou anchear o sentido auténtico do noso oficio. En ocasións, osacertos e intuicións pedagóxicas, a xenerosidade e o esforzo persoalde tantos, que ten moito que ver co talante profesional e moral naque queren recoñecerse pasa inadvertido entre os trafegos cotiáns doclaustro e tamén para a propia vigairía.

É momento de sumar, non de restar. É esta unha situación na quenon melloraría a escola por prescindir das clases de relixión epresentar aos alumnos unha alternativa ética baleira de sentimentos.Tampouco é hora de presentar a contribución da nosa materia, noncomo unha arma para lanzar, senón como a determinación deofrecer, desde a humildade de quen necesita dos outros e a firmezade quen non dubida das súas propias virtudes, unha contribuciónpedagóxica que se comprometa, con toda a sociedade, na buscadunha educación de calidade en democracia e dedicada aodesenvolvemento das capacidades, tamén a transcendente, dos nososalumnos.

Antonio Roura JavierProfesor de relixión no

IES Severo Ochoa de Alcobendas

173 6161616161

A que podemos dar

Achegas

Marisa Vidal CollazoMarisa Vidal CollazoMarisa Vidal CollazoMarisa Vidal CollazoMarisa Vidal Collazo

As profesoras teñena palabra

Na maioría das discusións sobre a presenza da relixión noscentros de ensino público, óbviase unha das partes máis importan-tes neste debate: os case 950 traballadores e traballadoras que entoda Galicia levan adiante esta tarefa. Un colectivo que a adminis-tración cataloga como persoal laboral non docente, e que, a día dehoxe, aínda non gozan dun convenio colectivo que os ampare. Paraaumentar o paradoxo, neste mes de marzo, mentres un coñecidosindicato mandaba circulares aos centros pedindo que os claustrosse pronunciasen en contra da presenza da materia de relixión noensino, outro sindicato empezaba a facer asembleas sectoriais cosprofesores de relixión para propoñer á administración a redacción enegociación do noso primeiro convenio colectivo...

Nesta colaboración catro profesoras de relixión, que podemoschamar Carme, Maite, María e Marisa, todas elas laicas e nais defamilia, nos comentan a súa situación e como se senten no seutraballo. Son catro mulleres, pois as mulleres somos maioría nestesector (faga vostede a análise de xénero ¿por que son as mulleres asque fan a meirande parte do “traballo en precario” dentro daIgrexa?) Carme leva 11 anos com profesora de relixión no ensinoprimario, Marisa xa vai polo seis anos impartindo o segundo ciclode ESO en tres CPI e Maite e María levan 12 e 5 anos traballandoen institutos. Son só catro opinións, pero seguro que moitos dosseus problemas, medos e incertezas, as subscribirían moitoscompañeiros e compañeiras. Elas teñen a palabra.

Carme. Eu o que teño visto ata agora é que nos utilizan. Por lei,teño que dar dúas sesións de clase en cada curso, pero nunca deimáis de unha.

62 62 62 62 62 174

Marisa. Esa foi a historia en primaria ¿non?. Os profesorestitores viron que podían dar unha ou dúas horas menos de clase senque lles baixara o soldo, e daquela dixeron, “que veña outro a darrelixión”.

Carme. Pois si. Daquela todos me dicían, “que mal estades, quepouco cobrades, non tendes seguro...” pero o que importaba era queeles libraban unha hora a conta da relixión. Por iso me sentíautilizada.

Marisa. Na primaria, empezáchedes a traballar sen cobrar...Carme. Eu, no ano 1993-94, gañaba 30.000 ptas ao mes,

traballando as mesmas 25 horas que calquera outro mestre. Comoera un voluntariado non había contrato, nin seguridade social...Cobrabas un mes si e catro non. Prometían pagar os atrasos, peronunca chegaron a facelo. Mesmo as compañeiras que querían terfillos tiñan que pensalo moito, pois como non había baixa dematernidade perdías o posto traballo. E logo a tensión: remataba ocurso e non sabías se en setembro te contratarían e cantas horastraballarías.

Maite. En secundaria non houbo eses problemas. Estiven xa entres centros distintos, e creo que acabei sendo unha profesora máis.Acabei, porque cando chegas a un centro parece que tes quedemostrar algo. E sempre te vas topar cun sector que está en contrada Igrexa, para os que ti es non unha traballadora, senón unharepresentante desa Igrexa... e a maior parte desta xente non sabe oque se fai na clase de relixión. Hai un gran descoñecemento doscontidos. Pensan que o que facemos e rezar o noso pai e o rosario.

Marisa. O meu primeiro centro foi algo parecido. Cando se falouda compra de material didáctico, cun desprezo terrible, o directordixo algo así como “ti non precisas nada, que xa tes aí unscatecismos”. Tiven que cabrearme, pois parecía que me estivera afacer un favor persoal téndome no centro e dándome o que, por lei,me correspondía.

Maite. En secundaria hai un problema máis: o ter que competircoa materia alternativa, a cultura relixiosa. E o profesor/a que tenque impartila sempre sae co tema de que non ten porque facelo, quenon lle gusta.

175 6363636363

As profesoras teñen a palabra

María. Algún profesor ao que lle asignan a alternativa á relixión,négase a impartila declarándose obxector da materia de relixión e,polo tanto, da súa alternativa. Pero cobran igual por esas clases quenon dan. ¡Vaia obxección! A min pasoume hai uns anos, que asistína unha reunión do claustro de profesores na que se acordoumanifestar por escrito á delegación a súa repulsa á materia derelixión. Daquela dixen que non vía a necesidade desepronunciamento, igual que non vía a necesidade de debater nareunión se a profesora de matemáticas debera ou non explicarvectores. Creouse unha situación bastante tensa e violenta nocentro, e desde ese día ninguén volveu abordar máis a cuestión.

Maite. Pero os profesores/as de cultura relixiosa tamén teñen asmans collidas. No centro en que estou hai un profesor que dáalternativa en Bacharelato. Os alumnos simplemente non ían aclase. Protestei repetidamente e nunca me fixeron caso. Un día,había exame e faltaron tamén os de relixión. Púxenlles falta, e, claroestá, chamáronos a casa. Pero só chamaron aos de relixión, pois oprofesor de cultura relixiosa nunca puña falta. Houbo un conflito nocentro e ao meu compañeiro non lle quedou máis remedio que ter osalumnos na aula. Para el iso foi moito peor, pois os rapacespasábanlle de todo.

Marisa. Ou compañeiros que din que na materia de culturarelixiosa non saben que dar.

Maite. Si, pero esa escusa non serve. Programa hai, o que pasaé que non lles interesa, pois é unha materia que non coñecen e quenon queren preparar. Tamén é unha materia na que hai moitosproblemas de disciplina. É unha materia incómoda de impartirporque os rapaces saben que non van ser cualificados.

Marisa. Tamén coñecemos casos de compañeiros de relixión quepasan de todo, que se dedican a poñer películas e punto. Ou queestán impartindo clases sen ter a titulación mínima esixida. E istovai en contra nosa, pois cando queres defender a túa validez comodocente dinche “Si, pero non todos sodes así”

Maite. Pero iso non é a normalidade.

64 64 64 64 64 176


María. Agora estamos tamén nun tempo de fronteira. Para o ano,coa LOCE, cambian as cousas e tanto a materia de relixión como aalternativa serán avaliables.

Maite. Iso fará que as cousas melloren. Se o docente é minimamenteprofesional terá que avaliar de xeito xusto. A materia terá uncurrículo, e terá que facer programación e memoria final, cunscontidos mínimos impartidos. Para os alumnos a cousa vai cambiarporque todos van ser avaliados.

María. Algúns profesores da alternativa simplemente enchenhorario e non creo que se vaian empezar a molestar en traballar eavaliar a materia.

Maite. Si, pero iso non é maneira de loitar por unhas horas. Eupenso que a situación se vai acabar normalizando. O feito de que naLOXSE non se cualificara a alternativa é unha situación de discri-minación clara para os alumnos de relixión. Están discriminadospolo feito de que teñen unha materia máis e este traballo nos llesconta academicamente.

Carme. En primaria é diferente. Maioritariamente están todos enrelixión, e están desexando chegar á ESO para poder elixir, porqueven que os maiores lles din que en cultura relixiosa non se fai nada.

Marisa. ¿E non vedes que haxa unha tendencia a que, cos cambiosdo currículo, acabe habendo unha única materia de cultura relixiosaeliminando as barreiras entre confesional e non confesional?

María. Eu vexo moi remota esa posibilidade. Cando empeceifalábase moito de que a materia non tiña nada que ver coa catequese,que se trataba o diálogo fe-cultura... Pero duns anos para acá houbounha volta atrás, e xa non nos remarcan tanto o de que isto nonsexa catequese.

Maite. Iso tamén o notei eu. Cando empecei remarcábase adiferenza entre a clase de relixión e a catequese. Hai uns anos, desdeos bispados, houbo unha volta atrás, e os profesores de relixióndebían ter unha función nas parroquias... Parece que se tentoumesturar catequese e clase de relixión. Agora vólvense separar, poisa diferenza entre unha cousa e outra é clarísima. Tamén desdedeterminados lugares da Igrexa e certos partidos, utilizan a materia

177 6565656565


de relixión para sacar rendibilidade política. Eu cada vez teño máisclaro a necesidade dunha materia sobre o feito relixioso. Pero nonhai vontade, nin nos partidos nin na Igrexa, para solucionalo demaneira consensuada. Eu teño clarísimo, e cada día máis, que anosa materia non pode saír da escola e que se acabará implantandocomo unha necesidade. Na maior parte dos países europeos existeesta materia ou se está clamando por ela. ¿É posible que acabensendo unha única materia, sen opcións? Pode ser, pero eso véxoolonxe.

Carme. Eu tamén penso que a relixión non debe saír dos centros.

Maite. A relixión é a grande descoñecida dos centros. Sempre vina importancia e necesidade da clase de relixión, pero cada día paramin isto está máis claro. Aínda sen verbalizalo, os rapaces e rapazassenten a necesidade de coñecer, de entender os ámbitos datranscendencia, do sentido da vida. E polo que parece os pais taménven esta necesidade, pois hai un 80 % de alumnos matriculados enrelixión.

María. Si, e os profesores temos tamén moitas cousas quecuestionarnos. Somos elixidos a dedo, non hai oposicións, nin nadaque regule as substitucións. Din que somos privilexiados porquetermos o traballo cerca de casa...

Maite. Iso no é así. Eu traballei moitos anos a unha hora e picode coche de onde vivo. A min chamáronme á casa, porque non habíaxente. Agora, como hai demanda, hai listas... Pero isto ocorreu,punto por punto, en toda as materias, porque se moitos dosprofesores que hoxe están dando clase, dunha determinada idade,son honrados e contan como chegaron a dar clases, teremossituacións similares.

Marisa. A nosa situación ao mellor ten algo de anacrónicorespecto a das demais materias.

Carme. Aos poucos fóronnos esixindo. Cando eu empecei, abondabacon ter maxisterio e colaborar na parroquia. Co paso do tempo foronesixindo preparación, reciclaxe, etc.

Maite. Claro. A maior parte dos profesores agora estamos benpreparados, esíxensenos dúas titulacións, cando a todo o mundo selle esixe unha.

66 66 66 66 66 178


Marisa. Ese é tamén un paradoxo. Academicamente, esíxennosmáis que ao resto do profesorado.

Carme. Pero parece mal iso de que teña que ser a vigairía a queelixa e marque o destino do profesorado....

Maite. Os profesores de relixión estamos preparados para o nosotraballo, aínda que existen moitos prexuízos sobre nós que nonresponden á realidade. Isto vai cambiando lentamente, e penso quemáis do que aparentemente percibimos.

Marisa. Non é que esteamos a dar clase porque non teñamosoutra cousa que facer.

Maite. Hai moitos profesores que se cren co dereito de falar malda materia de relixión diante dos alumnos. Pero temos as nosascompensacións. Por exemplo, temos un acceso humano aos rapacesque non teñen os doutras materias

Marisa. E acúsannos de facer adoutrinamento... e canto profesornon hai de filosofía, historia, galego, lingua... que utilizan as súasclases como estrados de adoutrinamento. Ninguén é imparcial. ¡Faifalla ser infantís para ver todo branco ou todo negro!

Maite. Eu non lle pregunto ao profesor/a de música se sabe ounon tocar o piano, se prefire a Mozart ou aos Rolling Stones ou sena clase só fala da música que lle gusta.... De calquera xeito, a mingústame o que fago, e quero dedicarme a isto.

Carme. ...E cantas compañeiras e compañeiros hai que non víanclaro o seu futuro e o tiveron que deixar. Agora que xa estamos algomellor economicamente podes pensar en querer vivir disto.

Maite. Hai moita xente que, aínda que non o di, se está dandoconta da necesidade da materia. O que pasa é que o que máis se oeson as opinións dos que aínda non son capaces de pensar que oscrentes non temos o coco comido, que somos libres a estamospreparados para o que facemos.

María. Aos rapaces, ninguén lles fala do plano transcendente dapersoa.

Maite. E non podes educar a unha persoa sen falar dun aspectotan importante para a persoa como é a morte, por exemplo. E a

179 6767676767


morte está ausente de tódalas materias do currículo, salvo namateria de relixión. ¿Como se pode entender o arte sen ter unhamínima idea do sentido da transcendencia?

Carme. E no caso dos pequenos entendo que onde máis se traballao tema dos valores é na área de relixión.

Marisa. O típico son os rapaces que chegan a clase e che din:“profe, e que eu non creo en Deus”. Eu contéstolles “¿E a min queme dis? Iso fálao co teu pai ou co teu párroco”. Ou toparte co rapazque che pide un papel de que está matriculado en relixión porquesenón non o confirman. Isto sae na prensa e crea confusión.

Maite. Pero iso son historias que pouco a pouco teñen que irdesaparecendo, e de feito desaparecen... ¿Cóntovos unha anécdotaque ven ao caso? O outro día lin no xornal algo que me fixo moitagraza. Labordeta escribía sobre o tema, e dicía que estaba encantadocon que a relixión fose obrigatoria nas escolas porque así tódolosalumnos a acabarían odiando igual que odian as matemáticas...Aínda se nota moito que moita xente non sabe de que está a falarcando fala da relixión na escola

Marisa. Si, pero iso é resultado da nosa historia recente. Somosherdeiros dunha ditadura que utilizou moito o tema da relixión.

Maite. Si pero tamén se utilizou a música, a arte, a cultura... Éverdade que moitas das nosas autoridades relixiosas aínda vivennaqueles esquemas, pero temos que dar un paso máis e non falar sencoñecemento de causa,... E este ano, que hai eleccións, volvemos aotema. Eu oio falar a Zapatero en campaña electoral e non entendonada. Estou lendo un libro titulado Tender puentes. PSOE y mundocristiano1 , que fala de tender pontes entre o cristianismo e o PSOE.O prólogo escríbeo Zapatero, e o que di alí non ten nada que ver cóque logo di en campaña.

1 R. Jauregui, C. García de Andoin. Tender Puentes. PSOE y mundo cristiano. EdDesclée. O prólogo deste libro é de José Luis Rodríguez Zapatero, e o epílogo deAntonio Gutiérrez.

68 68 68 68 68 180


Marisa. Este é un tema recorrente. Cada vez que hai campañaelectoral dáselle algún toque ás clases de relixión.

Maite. Pero iso é porque atacar á clase de relixión parece moiprogre.

Marisa. O importante é que empezan a aparecer estudos compa-rados de como os rapaces que asisten a clase de relixión teñen outramaneira de enfrontarse ao problema do sentido, a buscar razóns, aresolver as cuestións humanas de xeito diferente aos que nonreciben eses coñecementos.

Maite. Eu vexo agora as cousas con moita esperanza. Eu vivín ocambio do BUP, a ESO, e o de agora, e vexo que as cousas estánestabilizándose. Deteriorouse moito a nosa situación coa ESO eagora vaise recuperando unha situación na que poder traballar condignidade.

María. Si, pero estamos premidos por moitas partes. Poloprofesorado compañeiro e pola propia Igrexa. Vémonos controlados.E sabemos de compañeiros aos que fraternalmente lles din “Coidadocomo quen andas. Non deas que falar á xente.”

Carme. Ou o meu párroco que me di que teño que ir máis a misa,non vaia ser que se decaten os de arriba... Isto faime sentircontrolada no nivel persoal...

Marisa. A túa vida privada é túa, e non ten porque ser motivo domáis mínimo comentario. ¿Que significa iso de dar “boa imaxe” decara aos alumnos?

Carme. ...E máis vendo todo o que pasa con certos escándalos deeclesiásticos e como se cobren.

María. Tamén hai moitos compañeiros que se meteron catequistasporque, de certa maneira, se viron obrigados polo seu traballo... Elogo está o das recomendacións de asistir a este ou aquel acto, curso,reunión...

Carme. A min estas historias fan que me rebote.

Maite. Pois a min non me fai sentirme premida en absoluto. Sonadulta, e non preciso esa titorización, nin recomendacións paternais.

181 6969696969


Hai que facer de todas esas recomendacións unha “lecturapedagóxica”

Marisa. Si, pero tamén é certo que como colectivo ás veces somosmoi pasivos, e xa vai sendo hora de que nos impliquemos en defendera nosa dignidade como docentes e o noso posto de traballo.

Maite. Facemos un labor importante que corresponde a unexercicio de liberdade constitucional. Moitas veces temos que sopor-tar ataques e acosos por parte dos compañeiros. Isto é intolerable eatenta contra a nosa dignidade.

Marisa. Moitos sindicatos están caendo na conta disto, pero nósdeberiamos implicarnos activamente. Vexo que, hoxe por hoxe, nono estamos facendo suficientemente. Parece que teñamos medo, candoa realidade é que, desde a Igrexa (polo menos na diocese de Santiago)mesmo se nos anima a iso.

Maite. Eu agora estou nun momento bo, e véxoo todo con moitooptimismo. É cuestión de estar onde queremos estar, e punto. Temosque ter en conta tamén que a nosa xerarquía é froito dunha épocae dunha mentalidade, que, ás veces, aínda ve a necesidade detitorizar os seglares. Non nos ven como iguais.

Marisa. Temos que movernos tamén con certa liberdade eresponsabilidade. Non temos tampouco porque comungar con cadaunha das declaracións que fai Gea Escolano, que moitas veces nonmerecen nin o máis mínimo comentario. Pero eu vexo tamén o quepasa na mesma Igrexa: unha cousa é o que din os documentos edeclaracións que se largan dende a xerarquía, e outra moi diferenteé ver como resolven os diferentes problemas morais, a título persoal,diferentes párrocos, curas... que son bastante máis caritativos queas leis...

... e entre grolos de café, a conversa seguiu xa por camiñosdiferentes. Sería bo ter en conta que esta charla sucedeu a finais domes de febreiro, antes das pasadas eleccións. Probablemente haxanovos cambios no currículo escolar que afectarán directamente ámateria de relixión. Isto é unha proba máis do comentado: a nosaincerteza permanente a nivel laboral.


70 70 70 70 70 182


Achegas

Andrés Andrés Andrés Andrés Andrés TTTTTorororororrrrrres Queires Queires Queires Queires Queirugugugugugaaaaa

A paixón de Xesús de

Todo o mundo fala da Paixón de Xesús, segundo a versión que delafixo o director Mel Gibson. Non podía eu subtraerme a facerme unhaidea propia sobre este fenómeno, pero tampouco tiven especial presaen acudir ao cine, por entender que nin o balbordo mediático nin aprecipitación son bos conselleiros nestes asuntos. Por fin puiden vera película e vou intentar poñer en orde as miñas reflexións. Porquede orde se trata antes de nada, se non queremos sucumbir áconfusión ou mesmo contribuír a facela máis espesa. Neste sentido,cómpre distinguir tres niveis fundamentais: os feitos, as narraciónsevanxélicas dos feitos e a versión que Gibson fai deses relatos.

Os feitos

Impresionoume, polo obvia, unha observación de John DominicCrossan acerca do que podemos saber neste asunto: aos que llesinteresaba de verdade o que sucedeu, non estaban alí; e aos queestaban alí, non lles interesaba. O resultado é que, se o quebuscamos son detalles desas horas a un tempo gloriosas e ominosas,podemos saber moi pouco do que de verdade sucedeu. Algo que, polodemais, coincide cos resultados aos que chegou a análise crítica dostextos. A pesar de estarmos ante as narracións máis coherentes eseguidas dos Evanxeos, o traballo redaccional dos escritores–ningún deles testemuña directa nin sequera, a pesar dos nomes,apóstolos– é evidente. Non son, nin pretenden ser historiadores deoficio, ao menos no sentido actual. Son crentes que, por suposto,non queren enganar, pero que, asegurado o acontecemento funda-

Nazaret segundo Mel Gibson

183 7171717171

mental, máis que pola exactitude dos detalles están preocupadospola súa significación relixiosa.

Do que realmente pasou, podemos estar seguros, ou bastanteseguros, do esquema xeral: do prendemento; de que houbo un acareoe acusación —probablemente, non un xuízo en forma— na casa dosumo sacerdote; que este coa elite sacerdotal e saducea —parece quesen os fariseos— ou convenceron a Pilato ou colaboraron con elpara que eliminase ao Galileo, co pretexto de ser un sedicioso quepodía provocar disturbios. E xa se sabe que neste asunto osromanos, e Pilato en particular, non andaban con bromas. Xesúsnon foi o primeiro nin o último: a sedición era castigada coa morte;de ordinario, coa mors turpissima crucis, coa “morte ignominiosa nacruz” (Cicerón), propia só dos escravos ou dos rebeldes contra oemperador.

Os discípulos, como é lóxico, agacháronse e probablemente fuxirona Galilea escapando ao perigo. En canto ás mulleres, menos perigosase polo mesmo menos ameazadas, puideron ter algunha presencia.Marcos, o primeiro evanxelista, ponas “ollando desde lonxe”; moitomáis non era posible.

As narracións evanxélicas

Escritos entre corenta e setenta anos máis tarde, por cristiáns dasegunda ou terceira xeración e fóra de Israel, os Evanxeosencontráronse coa difícil tarefa de recoller noticias e tradicións,para as conxuntar nun relato coherente e sobre todo que axudase aalimentar a fe nos cristiáns e resultase convincente para os pagáns.

Os libros do Antigo Testamento, sobre todo os proféticos, foronunha canteira de datos e suxestións para afondar no significadorelixioso dos feitos coñecidos e mesmo para completalosenriquecéndoos con detalles posibles: “como estaba escrito”, “eranecesario”, “para que se cumprisen as Escrituras”... Este modo defacer historia era normal entón, e acudían a el tanto os historiado-res gregos coma os latinos. O notable dos Evanxeos é o resultado,a pesar de todo, sobrio, dunha fondura humana e relixiosa que aíndahoxe conmove a todo lector ou lectora sensibles. De feito, sen negarque houbo excesos doloristas, cómpre recoñecer que estas narracións,

72 72 72 72 72 184

Andrés Torres Queiruga

reforzadas pola arte, coas “biblias de pedra” nas catedrais e coaspinturas nas igrexas e nos museos, constituíron consolo íntimo ealimento de esperanza para innumerables xeracións até o día dehoxe.

Coa busca do significado ía parella a necesidade de superar oescándalo. Escándalo mesmo para os crentes que, contra todaexpectativa e contra toda lóxica humanas, se vían non ante unMesías glorioso, senón ante alguén cruelmente derrotado, sen queo Deus a quen invocaba e predicaba acudise na súa axuda. Esta foitalvez para o propio Xesús a máxima dificultade, pois a piedadebíblica e a teoloxía ambiental estaban empapadas coa convición deque Iavé podería acudir no último momento para salvar ao xusto.

No meu libro sobre a resurrección atrevinme a escribir que estaben puido ser “a última lección” que o propio Xesús tivo queaprender: Deus estaba con el, pero non suplindo ou substituíndo oseu destino na historia, senón apoiándoo e acompañándoo a el parao poder asumir fiel e persoalmente. As palabras contrastantes,postas na súa boca polos evanxelistas —“¿por qué meabandonaches?” / “nas túas mans poño a miña vida”—, reflictenadmirablemente esta dialéctica de escuridade teórica e confianzaentregada. Pola súa parte, os evanxelistas buscan superar o escán-dalo, mostrando que a través da derrota forzada transparece, porparte de Deus, a realización dun plan salvador e, por parte de Xesús,a entrega dun amor que non traizoa, senón que permanece fiel atéa entrega da vida. San Xoán vai aínda máis alá, pintando un Xesúsdono absoluto dunha situación que asume e mesmo dirixe conliberdade soberana.

Todo isto valía tamén para minorar o escándalo ante os pagáns,ao ter que lles predicar algo tan absurdo e contradictorio coma un“Fillo de Deus”, derrotado polos inimigos e axustizado cunha morteinfame. Para os romanos, enriba, un rebelde crucificado polo seuprocurador na Xudea: o desprezo de Tácito resulta elocuente:“superstición abominable” que chega a Roma “onde se cometentodas as atrocidades e horrores do mundo enteiro”. Compréndeseque os evanxelistas intenten minorar tal impacto, a) insistindo nainocencia política de Xesús, b) non asañándose na participación

185 7373737373

A paixón de Xesús de Nazaret segundo Mel Gibson

romana e c) acentuando, en cambio, a participación xudía. Este datofavorecido ademais polas vivas polémicas e acusacións mutuas entrecristiáns e xudeus despois da morte de Xesús (non se esqueza queEstevo e os dous Xacobes, o noso e o “irmán de Xesús”, morrerona mans xudías). E aquí vén o outro escándalo: o introducido nosmedia a propósito do filme de Gibson.

A versión de Gibson

Para ser claro de entrada, empezo dicindo súas cousas: o filme nonme gustou e ese outro escándalo está enormemente esaxerado.Intento aclararme.

Gibson, que polo que di dedicou bastantes anos á preparación,aparece obsesionado por acadar un dobre efecto decisivo: demostraro horribles que foron os sufrimentos que debeu soportar Xesús, e,por contraste, subliñar a súa fortaleza sobrehumana para os aturar,obediente e sen rendición. A ese fin, non aforra nin efectos, ninesaxeracións, nin, por suposto, sangue. O espectador séntese tanoprimido, que non lle queda un mínimo espacio para a reflexión ninpara a captación de calquera significado transcendente ou relixioso.Enriba, a esaxeración chega a tales estremos, que acaba resultandoincrible, impedindo unha verdadeira identificación co protagonista:sen catarse psicolóxica e sen elevación relixiosa. De feito, un sénteseesmagado polo odio, pero apenas tocado polo amor (o detallehorroroso do corvo arrancándolle os ollos ao mal ladrón, fala máisben dun deus vingativo, en contraste coas palabras de perdónpronunciadas por Xesús).

Todo isto para non falar da teoloxía de fondo, claramente domina-da por unha interpretación trasnoitada, de carácter sacrificial, naque o Pai, en pago polo pecado, esixiría esa morte terrible, queCristo acepta por "obediencia" : máis un titán vencedor ca un irmánsufrinte, sostido unicamente polo amor e a fidelidade. De aí a loitacon Satanás, simbolizado nesa figura humana de sexo ambiguo, e nomomento -fílmicamente logrado, cómpre recoñecelo- cando a deci-sión de Xesús se traduce nun enérxico triparlle a cabeza á serpetentadora.

Os mesmos flash-back, por veces moi logrados (e tal vez demasiadocrípticos para a actual cultura relixiosa, como sucede co realmente

74 74 74 74 74 186


belo da adúltera, que Gibson identifica coa Magdalena), quedanescurecidos e sen calor cordial, baixo o impacto abafante da violen-cia que os mergulla. Tal obturación de todo simbolismo resultagratuíta e non era inevitable: o episodio da fonda transformación doCireneo, mostra cómo era posible a superación do inmediato cara átranscendencia do significado. Só o rostro, a tenrura e o sufrimento–este si, íntimo e contido– das mulleres logra romper a mesta etenebrosa nube desa violenta crueldade, que ameaza con se converterna verdadeira protagonista da película.

En canto ao antisemitismo, non coñezo os interiores subxectivosdo director e non teño por qué dubidar da sinceridade da súanegativa. En todo caso, a obxectividade da obra non dá pé para tantoescándalo. Está, de certo, esaxerado. Pero esaxerado está todo nestefilme exorbitado: esaxerado está o rol dos xudeus, como o está os dosromanos, co asañamento gratuíto e incomprensible dos verdugos,como o están os sufrimentos e a resistencia física do Nazareno, quealguén cualificou dun “Braveheart cristián”. O que fai Gibson éunha lectura fundamentalista e conservadora dos textos. Nestesentido non os manipula, senón que os somete con violencia á súaobsesión impresionista: o que di está neles e, aínda que non nesaunilateralidade, estivo tamén na realidade. Cun mínimo de realismohistórico, resulta difícil negar o do rol das autoridades xudías. ¡Dasautoridades, non dos xudeus! Igual que non foron os romanos,senón unha concreta autoridade romana a que realizou a execución.Polo demais, xudeu é nada menos que o protagonista; xudías, a súanai e as súas amigas; xudeus, os seus discípulos e os primeiroscrentes.

Volta aos Evanxeos

Creo que foi pena que gran parte da discusión se centrase nesteaspecto, e non máis ben no fundamental: no desenfoque da vivenciaíntima e no achatamento do significado transcendente. Non é,certamente, fácil lograr cine verdadeiramente relixioso, que caseresulta unicamente cando se presenta de modo indirecto (eu asinaríasen a menor reserva Pena de morte). Máis difícil resulta aínda nocaso de Cristo, pois sería preciso reflectir o seu alto e difícil misterioa través da súa humilde e común humanidade. Humanidade grande,

187 7575757575

A paixón de Xesús de Nazaret segundo Mel Gibson

non por ser a dun superman, senón a dun home entrañable ecompasivo; dun “xudeu marxinal”, que apoiado na confianza incon-dicional en Deus, foi amigo de pobres e marxinais, de prostitutas epecadores; compañeiro na dor, sen renunciar a participar nas festas;chamando á conversión, pero anunciando o perdón; esixindo libera-ción, pero renunciando ao odio e apoiándose exclusivamente noamor.

Non sería mala consecuencia, se a esaxeración do filme axudase aredescubrir este fondo verdadeiro das narracións evanxélicas. Lidascunha “segunda inocencia”, que, recoñecendo as marcas do tempo,sabe chegar ao fondo da intención, seguen aínda hoxe a ser fonte deinspiración que abre á transcendencia e chaman a un mundo mellor,onde, como dirá Paulo, non haxa “xudeus nin gregos, escravos ninlibres, varóns nin mulleres”, porque fillos dun mesmo Abbá, seránsinxelamente humanos.

Andrés Torres QueirugaTeólogo. Director de Encrucillada

76 76 76 76 76 188


In memoriam

Luísa Villalta

¿Sería o violinoquen che ensinou a ser solista e solidaria,el que, coma ninguén,sabe escalar brillante a montaña da luze sustentar humildemente a orquestra?

É o que di o meu xardín serenoco teu nome acochado nos primeiros xasmíns,nas últimas fresíase na promesa das futuras rosas.

E xa dentro as palabras,os versos,os poemas,os librosborran a ortografía da dor coa que escribimosa última conversa.

(Abuín, Marzo de 2004)

Helena Villar JaneiroHelena Villar JaneiroHelena Villar JaneiroHelena Villar JaneiroHelena Villar Janeiro

Nota da Redacción:Pareceunos que este poema inédito de Helena Villar era o mellor In memoriam queEncrucillada podía ofrecer da poetisa recentemente falecida.Para as persoas que non a coñecían engadimos unhas notas biográficas. Nace naCoruña en 1957. Morre en Sada o 8 de marzo de 2004 sendo profesora de Lingua eLiteratura Galega no IES desta vila.Tiña as licenciaturas de filoloxía hispánica e galega e estudos de violín, formando partede varios grupos de cámara e da Xove Orquestra de Galicia.A súa obra ten polo tanto as dúas vertentes artísticas: literaria –ensaio e poesía– emusical. O “Don Hamlet” de Cunqueiro: unha ecuación teatral, comparando aShakespeare e Cunqueiro.Concerto para un home só e O paseo das esfinxes. (teatro)Sete haikus e Música reservada (poesía). Silencio, ensaiamos (narrativa). A taberna doholandés (relato curto premiado co premio Modesto Figueiredo). Nestes días podémolaver na exposición Flying Carpet na Fundación Torrente de Santiago, entre 165 mulleresde todo o mundo.

Se ao principio foi a palabra, antes dela foi o son e,despois, o entendemento e a trasmisión da súa melodía.Eis a Música, que brota como o río da existencia, e aPalabra, que interpreta o seu ritmo como unha danzaritual arredor do lume da intelixencia.

Luisa Villalta

189 7777777777

Crónicas doFinis Terrae

Xosé Luís BarXosé Luís BarXosé Luís BarXosé Luís BarXosé Luís Barrrrrreireireireireiro Rio Rio Rio Rio RivvvvvasasasasasGalicia na política global

1. Qué pode facer Galicia senun goberno amigo

Baixo a dirección dun presidenteenvellecido e falto de pulsión políti-ca, desbotado xa de todas as com-binacións de poder que ollan cara ofuturo, a política autonómica de Gali-cia atravesa un deserto tórrido e in-terminable, no que soamente agro-man, coma cactos espiñentos, o clien-telismo e a subvención. E por iso tensentido que a única preocupación quese albisca no pazo de San Caetanoestea relacionada co aggiornamentoda maltreita teoría do goberno ami-go, que, despois da quebra electoralproducida de xeito sobranceiro enCataluña e Andalucía, deixounos aosgalegos orfos, perdidos na escuridadee totalmente desorientados. Ninguéngastara tanto esforzo coma nós naconstrución dunha teoría políticaque, eludindo todos os principios dademocracia moderna e da xestiónavanzada, apostaba decididamentepolo paternalismo político. Todo can-to os españois acadan facendo políti-ca e pagando impostos, acadámolo osgalegos a base de favores e milagres.E por iso non é de estrañar que, men-

tres o resto das Comunidades Autó-nomas están afanadas en traspasarlleao novo Goberno os seus planos ecompromisos, os galegos esteamospreocupados por saber que vai ser da-quel Plan Galicia que ten o aval deAznar, daqueles trens de alta velo-cidade que Álvarez-Cascos nos íaconstruíndo a base de primeiras tra-vesas, e por saber que vai ser dunpaís que sempre fiou a súa existenciapolítica ao favor dos padriños e á cir-cunstancia ventureira de ter un caci-que en Santiago e un amiguiño enMadrid.

Por iso non me estraña que, despoisde gastar tanto esforzo en afianzar odiscurso do goberno amigo, e de fiartodo o futuro do país a que un galegochegara á Moncloa, teñamos que vera Fraga outravolta dicindo simplezassobre a reforma da Constitución, tra-tando de subirse a un carro no que xanon ten praza, e vendendo como novi-dades da propia colleita as reformasdo Senado que xa envelleceron e per-deron importancia real denantes denacer. Co ben que nos ía ir con MarianoRajoy presidindo o Goberno de Espa-ña –galego coma Franco, coma Fraga,

78 78 78 78 78 190

coma Leopoldo Calvo-Sotelo e comaCuco Fernández de Mesa–, imos terque contentarnos agora cun gobernopresidido polo “pancarteiro” das ma-nifestacións contra a guerra de Iraq econtra a desastrosa xestión do Pres-tige. E co sólidas que eran as prome-sas que nos fixera Aznar na praza deMaría Pita, imos ter que pedirlle aPérez Touriño que nolas confirme,que nos diga que o Plan Galicia nonera soamente o plano do PP, e que nossirva de intermediario caseiro e espe-lido diante dos novos deuses do po-der socialista.

Menos mal que o PSOE está en-trando ao trapo dunha maneira prodi-xiosa, e que, no tanto de cambiar odiscurso rancio do paternalismo fra-guista, e poñerse a facer política se-ria e moderna, está asumindo de cheoa vella partitura do clientelismo, aín-da que sexa con director diferente. Epor iso estamos todos tan contentos.Os galegos porque, grazas a PérezTouriño –que é galego tamén–, imoster máis trens e autovías que antes,que van correr máis que antes, e quevan parar en máis estacións que an-tes. O propio Pérez Touriño tamén,porque, grazas á debilidade políticados galegos, e ao noso ancestral cos-tume de comungar con rodas de muí-ño, está convertido no grande sacer-dote do poder que opera no Noroeste.A Fraga tamén lle proen as mans por-que, lembrando con precisión o xogodas autovías da Meseta, e o conveniofirmado con Sáenz de Cosculluela,poderá convencernos a todos de quefoi el que fixo todo canto existe enGalicia, substituíndo a xestión polosmilagres, e pagando as facturas do

seu peto. E Rodríguez Zapatero por-que, grazas a non defraudar aos gale-gos, e seguir poñendo travesas poraquí e acolá, poderá pescar infinitosvotos e agradecementos na mesmalagoa que Fraga convertera nun coutotroiteiro de uso particular.

Pero nin sequera Fraga pode pre-velo todo. E por iso se esqueceu de fa-cer un plano político que, facendounha Galicia independente de Espa-ña e voluntariamente asociada aoproxecto constitucional común,puidese evitar as perniciosas influen-cias que teñen entre nós as decisiónsdos electorados foráneos. E por iso nopuído evitar que, a base de cometererros e chulerías, e de crear persoeirospoliticamente tan fortes comaIbarretxe e Carod-Rovira, o propioPP ía contribuír de xeito decisivo arachar o impeitizo fraguista que tenengaiolado ao Fogar de Breogán –¡deBre-o-gán!–. E así se explica que, domesmo xeito que nos estamos facendoeconomicamente modernos grazas áUnión Europea, tamén sexamos ago-ra uns colosos da política democráti-ca grazas aos que varreron por nós acultura aznarista e nos puxeron natesitura de refacer, con tinguidurasdemocráticas avanzadas, o discursopolítico deste noso país. Porque, pormoito que a algúns lles pese, taménaquí goberna Zapatero, e tamén onoso milagroso presidente está for-zado a cambiar a xaculatoria dogoberno amigo por outra parvadacalquera que lle permita seguir di-cindo que é el, e non os galegos, o quenos converte no pobo máis feliz douniverso mundo.

191 7979797979

Galicia na política global

Por iso teño que confesar que, lonxede rebelarme contra a sonora ine-ficiencia dunha política autonómicaque branquea o seu sonoro desastrecoas políticas de cohesión financia-das pola Unión Europea, e lonxe degastar o meu tempo e a miña voz endenunciar o risco político que nossepara do futuro, toda a miña visiónda política galega se resume na ver-gonza que me producen as preguntasque me fan os meus colegas politólo-gos de Madrid, de Murcia, de Barce-lona ou de Granada, aos que lles inte-resa moito saber se Fraga se vai pre-sentar unha vez máis ás eleccións, ese os galegos imos seguir dándolle amaioría. Porque teño por certo que,máis alá da curiosidade científica queesperta esta pervivencia dun modelode acción política preconstitucionale anterior á tecnocracia franquistado Opus Dei, non podo evitar a sen-sación de sorna e chacota que adiviñonas súas preguntas, nin o fondo ridí-culo que sinto cando trato de expli-car con asisadas análises o que nondebe ser máis que a proba do nove danosa anemia política e democrática.

2. Sangue no corredor ferro-viario do Henares

Sen a decisiva incidencia do aten-tado perpetrado por Al Qaeda en Ma-drid, o día 11 de marzo de 2004, Ro-dríguez Zapatero non tería gañado aseleccións xerais do seguinte 14 demarzo. Aínda que é verdade que ossocialistas ían avanzando paseniñonos días da campaña, e que a maioríaabsoluta xa era unha quimera quesoamente aniñaba nos faiados da rúaGénova, número 13, tampouco debe-mos esquecer a notable febleza da

oposición socialista, que, profunda-mente acomplexada polo proceso dedescomposición do chamado felipis-mo, foi incapaz de romper o discursoúnico co que o Partido Popular quixointerpretar España e o servizo a Es-paña. Dito discurso tivo especial in-cidencia na política antiterrorista,que, mediante un proceso de confron-tación incentivada cos nacionalismoshistóricos, foi instrumentada por Az-nar e por Mayor Oreja ao servizo dasestratexias electorais do Partido Po-pular. Lonxe de poñerlle couto a esteproceso, o Partido Socialista sentiuseobrigado a secundar todas as refor-mas legais que, inspiradas polo pro-pio Aznar, foron devecendo a forza danosa democracia e a independenciados tribunais, até o punto de cons-tituír unha práctica de represión doterrorismo que, de ser aplicada forade Euskadi, sen a preparación mediá-tica que lle foi aplicada ao proceso deillamento do nacionalismo vasco, cau-saría enorme desconcerto e gravesconflitos xurídicos entre a poboaciónmáis demócrata. E por iso non se po-de dicir que o PSOE soubese estar noseu lugar cando o Partido Populararremeteu con todas as súas forzascontra Ibarretxe, Arzalluz, Atutxa eBalza, contra as mesmas instituciónsvascas, e contra o mesmo bispo Setién,demisionario de San Sebastián, aquen converteron no símbolo dunhasuposta alianza –por comprensión–entre o terrorismo e a Igrexa vasca.Xa que logo, non está claro que oPSOE tivese merecida a responsabi-lidade que os españois acabamos dedarlle nas últimas eleccións. E, aíndaque as primeiras filtracións de nome-amentos permiten abrigar boas espe-

80 80 80 80 80 192

Xosé Luis Barreiro Rivas

ranzas en relación co primeiroGoberno de Rodríguez Zapatero, noncómpre esquecer que unha boa partedos discursos políticos do PP foroncompartidos, ou polo menos tolera-dos, polo Partido Socialista.

Pero todo empezara a cambiar faiagora seis meses, cando os resultadosdas eleccións autonómicas de Catalu-ña (novembro de 2003) deron lugar áformación dun Goberno tripartitopresidido por Pasqual Maragall PSC-PSOE, IPC-EU e ERC). O fracaso doPP de Josep Piqué fixo evidente quea política de confrontación auspicia-da polo PP de Madrid era simplemen-te insostible, e que a política de Az-nar estaba fabricando inimigos a do-bre velocidade da que conseguía erra-dicalos. E por iso o PSOE de Rodrí-guez Zapatero se deu conta de que,comprometido cunha Generalitat naque era chave Carod-Rovira, non lleía ser posible manter ao pé da letrao discurso nacionalista español queviña impoñendo Xosé María Aznar. Easí foi como empezou a rachar o illa-mento institucional das instituciónsvascas, e como o Plan Ibarretxe, queservira de desculpa para montar oreaccionario discurso de España, pa-sou de súpeto a un segundo plano. Ocambio de obxectivos protagonizadopolo PP, que moveu toda a súa arti-llería política desde Euskadi caraCataluña, empezou a descubrirlle aoselectores que a política antiterroristado PP xogaba descaradamente co pro-blema, e que todo empezaba a valercon tal de manter e avivar a confron-tación maniquea entre bos e malosespañois, entre os nacionalistas e osconstitucionalistas, ou entre os te-

rroristas e as víctimas, que tan bosdividendos electorais lle viña dandono resto de España, en Elxe e Ante-quera, ou en Marbella e Carballo.Pero pronto puidemos ver que, domesmo xeito que o pobo de Euskadise negara a tragar o anzol que se lletendera nas famosas eleccións do 13de maio de 2001, tampouco o pobocatalán estaba disposto a deixar queo canibalismo político despregadopolo PP lle acabase cos seus líderes epartidos. E por iso se empezou unpeche de filas en torno ao tripartitoque ía culminar no apoio prestado aCarod-Rovira cando, acosado en exce-so polo PP a causa da súa entrevistaen Perpignan co cumio de ETA, odemitido Conseller en Cap da Gene-ralitat decidiu converter a súa candi-datura ao Congreso dos Deputadosnun auténtico plebiscito a favor donacionalismo catalán e en contra donacionalismo de Estado.

Todos estes incidentes prepararono camiño para que, no curto espazode tempo que separou o atentado deMadrid das eleccións xerais do 14 demarzo, o pobo español percibise unhaclave da política de Aznar que ataentón non lle tivera en conta, e quefoi suficiente para que o PP pasaseen moi poucas horas de aspirar aunha nova maioría absoluta para ato-parse empurrado á oposición. As cla-ves próximas deste proceso están,sen lugar a dúbidas, na pésima admi-nistración da crise que fixeron os mi-nistros Acebes e Zaplana, que, deci-didos a explotar con todo descaro osentimento anti-ETA e o incidentede Carod-Rovira, manipularon a fon-do a información do atentado e puxe-

193 8181818181


ron en perigo a seguridade de Euro-pa.

Tanto Acebes como Michavila,como o propio Aznar, mentiron aqueldía sen escrúpulos, dando unha ines-perada exhibición de ata que puntose pode xogar cos sentimentos daspersoas cando se están xogandoestratexias electorais e millóns devotos. E por iso deron por certa al-gunha información que non tiñan,manipularon outras noticias das quedispoñían, e ocultaron outros datosque soamente foron deitando cando apresión dos medios non lles deixououtra saída. Deron por certa a autoríade ETA, negáronse a analizar as decla-racións de Otegui e desprezaron asúa información, atrasaron as noti-cias derivadas da incautación da fur-goneta utilizada polos terroristas,chamaron aos periódicos para darllesinformación falsa e mentireira, e me-teron en verea ao mesmísimo Rei,antes de empezar a recoñecer que oterror viñera do Sur, que estaba rela-cionado con Al Qaeda e coa guerra deIraq, e que nin a policía nin os axentesde CNI tiveran o máis mínimo ulidodo que se nos viña encima. E por isose entende que, tan pronto comoviron que a poboación empezaba arevisar todo o discurso antiterroristado PP e toda a macana da eficaciapolicial auspiciada polo PP, tanto oGoberno coma o Partido Popular en-traran nunha cadea de despropósitose mani-pulacións que, coa axuda daSER e do Grupo PRISA, quecatalizaron as informacións, acaboulevando ao PP a máis dura e inespe-rada derrota da democracia.

O que saíu totalmente derrotadodas eleccións do 14 de marzo de 2004non foi o PP, que resistiu na oposicióncon 148 deputados. O gran derrotadofoi o aznarismo, prepotente, sober-bio, intelectualmente plano, autori-tario, centralista e chulesco que du-rante varios anos tivera embobados amillóns de cidadáns que se negabana ver que o rei estaba espido. E poriso falta por ver que direccións toma-rá agora un partido que, baixo a in-cógnita crecente do liderado deMariano Rajoy, terá que crear, desdea oposición política, unha nova cultu-ra de partido e un novo xeito de facerpolítica.

Quizá por iso, porque todo sederrubou tan axiña e con tanta tre-boada, a política española está esper-tando a un inusitado ambiente polí-tico, no que moitos españois estánpercibindo a eficacia da democracia,e onde o pobo se sente protagonista,igual que na Transición, da parte me-llor da nosa vida política. Xa quelogo, cabe esperar tamén que os pri-meiros meses do mandado deRodríguez Zapatero teñan a caracte-rística dunha fonda transformacióndo discurso e das liñas mestras dapolítica, nun proceso que apunta xacara á modificación das nosas posi-cións no conflito de Iraq, cara unhaprofunda revisión do antieu-ropeismo aznarista e un impulso rá-pido e eficiente á nova Constituciónpara Europa, e a unha fonda revisiónde aspectos lexislativos referidos áeducación, á prevención da violenciade xénero, e ás relacións políticas exurídicas coas Comunidades Autóno-mas.

82 82 82 82 82 194

Xosé Luis Barreiro Rivas

3. Na parte que nos toca

Aínda que os galegos non estivemosna punteira do cambio, hai que dicirque esta vez reaccionamos con con-tundencia, ao contrario do que fixe-mos cando se afundiu o Prestige, encontra da incuria e da mentira doGoberno. Por iso o PSOE colleitouentre nós un resultado histórico (10deputados), mentres o PP caía á súacota máis baixa dende 1982 (12 depu-tados). Pero, dado que a ledicia nun-ca é total na casa dos probes, a situa-ción de tensión na que se celebraronas eleccións do 14 de marzo taménlle serviu aos galegos para reforzar obipartidismo imperfecto protagoni-zado polos partidos estatais, para su-mir ao BNG nun retroceso de máis de100.000 votantes, e para deixarnosrepresentados por unha estrutura departido que non ten nada que ver

coas nacionalidades históricas, e quemesmo nos encamiña cara un modelopartidario moito máis próximo a Cas-tela ou a Extremadura que a Catalu-ña ou Euskadi.

Veremos como se arregoan agora, oreforzado PSOE e o devecido BNG,para facer unha coalición alternativaao PP para as eleccións autonómicasde 2005. Pero antes de chegar aló xasabemos que a sucesión de Fraga en-trou nunha xeira de extrema difi-cultade, na que todo –incluso Cuiña–é posible, e na que tamén pode darsecalquera resultado. Aínda que unmeco politólogo que me ven ver amin polas noites non deixa de insis-tirme en dúas cousas que arrepían:que Fraga volve a presentarse, apoia-do nun caxato, e que os galegos –pormaioría– volverán a votalo. ¿Por qué?Porque non temos remedio, e porquenunca aprendemos na cabeza allea.

Xosé Luís Barreiro Rivas

195 8383838383


Rolda da cultura

Xoán BerXoán BerXoán BerXoán BerXoán Bernárnárnárnárnárdededededez z z z z VVVVVilarilarilarilarilarUnha lanza por Suso

Un dos nosos máis prolíficos e lidosescritores, Suso de Toro, ven de seembarcar recentemente nunha difí-cil e persoal cruzada na defensa dosSantos Lugares do noso celtismo. Só,sen sequera o apoio moral, e menosaínda material, de ningún outrocorrelixionario, que os hai, aínda queneste momento prefiran protexersenun prudente silencio, Suso pelexaagora a brazo partido, nada máis quecoa súa áxil verba e o seu raciocinio,fronte ás heréticas hordas dos moitosheterodoxos, e aínda dalgúns após-tatas, que negan e perseguen aquelanoutro tempo indiscutible verdadedo celtismo galego.

“A un éntralle –quéixase Suso,diante de tan incualificable impos-tura– a curiosidade por coñecer comoe en que se distinguen os castros dacultura do bronce e do ferro que sonceltas, como os de Soria e de todaEuropa, quitando a Galicia, dos nosos,que non son celtas, senón castros“castrexos”.

“De modo que os indoeuropeos quetraballaban o bronce e o ferro –engademáis adiante– segundo técnicas e conmotivos decorativos semellantes aos

celtas europeos, os que facían filigra-na nos torques de ouro como os dosguerreiros celtas, ou dos castros…,non son celtas. Son outra cousa”.

Nun espazo tan breve coma o queaquí contamos, no que non nos pode-mos espallar en demasía, queremosbrindarlle a Suso outro motivo de re-flexión como é o posicionamento doslingüistas respecto dos vestixios dosfalares e topónimos prerromanos de-tectados na Galicia. Tanto JuliusPokorny como Juan José Moralejo,Francisco Villar, Antonio Tovar,Jürgen Unterman ou Isidoro MillánGonzález-Pardo, por citar os máis co-ñecidos, inclínanse por unha proce-dencia indoeuropea dos mesmos, ecomo consecuencia do mundo cas-trexo, se ben que comprendendo queesta non foi a única.

Como remate, este comentario deCaio Xulio César tirado da súa obra AGuerra das Galias, escrita no ano 52a. C. inxustamente esquecido polahistoriografía. Esta obra comeza coasseguintes palabras: “Toda a Galiaestá dividida en tres partes, das queunha habítana os Belgas, outra osAquitanos, e a terceira os que na súa

84 84 84 84 84 196

fala se denominan Celtas, e na nosaGalos”.

Aplicando ás mesmas o razoamen-to do siloxismo categórico atopámo-nos con que se os Galos se autodeno-minaban a si mesmos Celtas, a Galia,ou terra deses Galos, debería de ser,na súa fala, a Céltica. Pois ben, coneste nome aparece esta denominadapor algúns autores antigos. E se te-mos en conta a intervención romanana nosa terra cabería razoar taménque se aos que os romanos chamabanGalos, se denominaban a si mesmosCeltas, aqueles aos que eses mesmosromanos chamaron Galaicos, debe-rían de chamarse a si mesmo Célti-cos... Ou, cando menos, que os con-quistadores os atopasen de etnia ecultura semellantes ás que acababande atopar nas Galias.

Audiovisual

Do ano 1904 son as primeiras gra-vacións de música galega que se coñe-cen, daquela recollida en pequenosdiscos de lousa pola Compañía Fran-cesa de Gramófonos: gaiteiros, ban-das de música, coros e intérpretes.Trátase de documentos irrepetibles,hoxe espallados por museos, colec-cións particulares, institucións, emesmo polos fallados dalgunhas ca-sas. Unha boa parte dos mesmos, senembargo, é posible salvala aínda. Aeditora Ouvirmos, en colaboración coMuseo de Pontevedra, a Radio Galegae co patrocinio do Concello da cidadedo Lérez, celebra ese centenario ini-ciando esa recuperación reeditando,cen anos despois, o noso primeirodocumento sonoro coas pezas inter-pretadas polo coro Aires da miñaterra.

Banda Deseñada

No ano no que nos atopamos, ade-mais de Tintín, que o fixo no día 10de xaneiro, feito do que xa nos ocupa-mos no pasado número de Encru-cillada, o día 7 de xaneiro cumprí-ronse tamén setenta e cinco anos daaparición de Tarzán, debuxado porHarold Foster (1892-1982), así comode Popeye, nado tamén en xaneiro, e,máis tarde, de Buck Rogers, o prede-cesor, e en parte inspirador, de FlashGordon, e o primeiro heroe da BandaDeseñada no eido da Ciencia Ficción.Moito máis nova xa é a arxentinaMafalda, que acada neste ano os 40da súa primeira aparición.

Cine e Teatro

Os premios Goya do cinema ca-racterizáronse por unha nova procla-ma en favor da liberdade de expre-sión, cada vez máis necesaria e acosa-da. Neles, o actor galego, Luís Tosar,que se presentou levando un adhesi-vo de Nunca Máis na lapela, fíxoseacredor do premio ao Mellor ActorProtagonista pola súa actuación enTe doy mis ojos.

O Centro Dramático Galego ven deestrear en Compostela O Ano do Co-meta, unha versión da novela póstu-ma do mesmo título, do inigualablefabulador Álvaro Cunqueiro. O Anodo Cometa é unha obra que leva aolector, e neste caso tamén ao especta-dor, a unha viaxe por un tempo eunha xeografía inexistentes. QuicoCadaval foi o director da montaxe.

Co obxecto de lembrar e home-naxear a traxectoria vital e artísticado desaparecido actor e autor, as Re-

197 8585858585

Unha lanza por Suso

des Escarlata veñen de instituír oPremio Roberto Vidal Bolaño de tea-tro. Este fallarase o 18 de marzo decada ano, e o seu vencedor recibiráunha peza deseñada polo escultorGonzalo Araúxo.

O pasado día 27 de marzo cele-brouse o Día Mundial do Teatro. Adramaturga exipcia Fathia El Assal,presidenta da asociación de escrito-ras do seu país, aproveitou a ocasiónpara afirmar, entre outras cousas, queo teatro “é a luz que ilumina a men-te, o pai de todas as artes… unhaverdade que ninguén pode negar, áquen dedico a miña soa e única pai-xón”. Pola nosa parte, na Coruña foronfallados os Premios María Casares,cun carácter tamén eminentementereivindicativo. E, unha vez máis, foitamén a compañía ourensá Sarabelaa que acaparou os premios: MellorEspectáculo e Dirección, para AnxelesCuña Bóveda; Mellor Actor paraArtur Trillo e Maxo Barjas; MellorActor Secundario para Xavier Es-tévez; e Mellor Actriz Secundariapara Sonia Rúa.

Congresos

O V Salón Internacional do LibroInfantil e Xuvenil de Pontevedra,celebrado no mes de febreiro, du-plicou o número de visitantes. Aolongo del celebráronse exposicións eobradoiros, e falaron para os nenos osprincipais autores do momento, dan-do concertos didácticos, ademais, al-gúns músicos.

Decesos

O pasado día 6 de marzo, de súpeto,e á idade de 47 anos, faleceu na Co-

ruña a música e escritora Luísa Villal-ta. Ese mesmo día, ás cinco da tarde,a Asociación de Escritores en LingaGalega, cancelaba a súa asemblea enCompostela. Un mes antes Luísa,cuxa ledicia e fermosura resultabancontaxiosas, acadaba o Premio Espi-ral Maior co seu poemario expresio-nista En Concreto. Unha obra a tra-vés da que convertía a súa cidade enliteratura. E a penas unha semanaantes do seu pasamento participaraen Compostela no acto literario desolidariedade con Palestina. LuísaVillalta foi soterrada dous días des-pois no cemiterio de San Amaro daCoruña, no que se concentraron escri-tores, artistas, políticos e amigos.Manuel María pronunciou a oraciónfúnebre e o violoncellista da Or-questra Sinfónica de Galicia inter-pretaba unha peza de Bach, ASarabanda en Re Menor, posiblemen-te a predilecta da extinta escritora.

Etnografía

O famoso telescopio Hubble daNasa ven de detectar a Galaxia máisdistante do universo, ata este mo-mento coñecida. Situada esta a uns13.000 millóns de anos luz, con-sidérase que a radiación agora capta-da foi emitida por ela uns 750 millónsde anos despois do famoso Big Bangco que a teoría nestes momentos máisaceptada considera que se iniciou anosa historia. É dicir, e segundo esti-macións, cando o universo contabanada máis que cun cinco por cento dasúa idade actual. Agora ben, á marxedo espectacular do descubrimento ede canto pode supoñer este para oavance dos nosos coñecementos, con-vén non esquecer tampouco que o

86 86 86 86 86 198

Xoán Bernárdez Vilar

feito de que a luz desa Galaxia noschegue agora a nós, non significa queesta continúe neste momento, trecemil millóns de anos despois de emi-tila, no mesmo, ou parecido lugar. Émáis. Non quere dicir sequera quecontinúe existindo. Significa nadamáis que fai esa morea de anos si seatopaba alí.

O menhir de Currás, situado naparroquia do Campo, Concello de Ma-rín, parece estar de novo en perigo.Trasladado de lugar hai menos deseis meses, a causa da construccióndunha variante da estrada, atópaseameazado agora por unha obra de in-fraestructuras. Este monumento con-ta cuns cinco mil anos de idade. Eaínda que non se coñece con segu-ridade a exacta función dos mesmos,considérase que os moitos menhiresexistentes na Europa occidental ti-ñan a función de delimitar os territo-rios de certos hábitats. Na actua-lidade, algúns serven aínda de lin-deiro entre algunhas das nosas parro-quias. É importante, pois, que unmonumento tan importante do nosopatrimonio non se perda por abando-no ou neglixencia.

As Letras

Enma Lázare foi a gañadora daterceira edición do premio de tra-dución Plácido Castro, fallado a finaisde xaneiro. A obra por ela vertida ánosa lingua foi a de Eugenie Grandet,publicada no ano 1833 por Honoréde Balzac (1799-1850). Resultaronfinalistas Xavier Rodríguez Baixerasco Decamerón de Bocaccio (1313-1375), e Sandra Sanmiguel Sousa,por A besta da xungla de HenryJames (18434-1916).

Dedicada a edición deste ano doDía das Letras Galegas ao etnógrafo,arqueólogo, escritor e debuxante Xa-quín Lourenzo Fernández, Xocas, aprimeira publicación que del seanuncia é a da súa obra Enredos, quecorre a cargo de Edicións A NosaTerra.

Nado en Ourense o 23 de xuño do1907, fixo o bacharelato na súa cidadee Filosofía e Letras en Santiago eZaragoza. Gravemente ferido na Gue-rra Civil, aproveitou a súa longa con-valecencia para ler, e estudar, dedi-cándose inmediatamente despois áinvestigación. Foi asiduo colaboradorcos grupos Nós e MarceloMacías, aomesmo tempo que se dedicaba á do-cencia, ata a súa xubilación. Co-laborou tamén tanto na prensa galegacomo na brasileira. E foi presidentedo Padroado do Museo do Pobo Ga-lego, correspondente da Real Acade-mia Galega e das da Historia e deBelas Artes de San Fernando. As súaspublicacións forman unha nóminacase que interminable. A máis coñe-cida e importante é, sen dúbida, Et-nografía. Cultura Material. VolumeII da Historia de Galicia, publicadaen Buenos Aires en 1962.

O 8 de marzo, Día da Muller Tra-balladora fíxose entrega no Concellode Santiago do Premio de Investiga-ción Xohana Torres, na súa décimaedición. A distinción recaeu na obraOs traballos das mestras en Galicia.Entre a producción e a reproducción,de Ana Sánchez Bello. No mesmo ac-to acordouse concederlle o nomedunha rúa compostelá á propia Xoha-

199 8787878787

Unha lanza por Suso

na Torres, a autora que denomina opremio, nada na cidade do Apóstolo,aínda que viguesa de adopción.

O 27 de marzo fíxose entrega enPorto do Son dos Premios de HistoriaMedieval de Galicia. A obra galar-doada en primeiro lugar foi a de Fer-nán Pérez de Andrade, o Bóo. Men-talidade e realidade social, da que éautor Xosé Francisco Correa. O se-gundo premio foi para César Cande-las Colodrón por, O Chronicón deHidacio, bispo de Chaves.

O escritor Agustín Fernández Pazven de ser traducido ao portugués,coa obra O laboratorio do doutor No-gueira, e ao coreano con O meu nomeé Skywalker. Con estas dúas novasversións súas, Fernández Pazconvértese no noso autor máis inter-nacional.

Camiños Brancos, publicado noDiario de Pontevedra, obra de FinaCasalderrey resultou o gañador doPremio F. Fernández del Riego deXornalismo patrocinado porCaixanova. En canto ao Premio xor-nalístico sostíbel de Doñana foi paraa reportaxe A revolución do mar, oPrestige, de Xurxo Lobato.

Novas en Xeral.

A Federación de Centros XuvenísDon Bosco de Galicia, celebrou nomes de abril diferentes xuntanzas demozos e mozas, ou de adolescentes. Amesma federación, xunto coa deCastela e León convoca agora, para osdías 1 e 2 de maio próximos unhaxuntanza de animadores eanimadoras de centros xuvenís. In-formación no teléfono 986 225 662,e en [email protected]

A editorial pontevedresa Kalan-draka acaba de tirar do prelo os pri-meiros libros dunha colección de con-tos dirixida a nenos con discapaci-dades intelectuais, especialmente oscon parálises cerebrais e síndrome deDown, ou trastornos como o autismoou a disfasia. Nela incorpórase unsistema de pictogramas que apoia otexto e as ilustracións, o que lle restaabstracción á linguaxe, ao reducir asmetáforas, e facilita a asimilación e acomprensión por parte do neno.

A publicación quincenal A Peneira,de Ponteareas, cumpriu no mes demarzo os seus vinte primeiros anosde idade. Iniciada en 1984, A Peneira,aínda que recolle tamén informacióninternacional, centra a súa atenciónnas comarcas do sur da provincia dePontevedra e do Norte de Portugal,polo que se converte na única publi-cación bilingüe do país. No tempo dasúa andaina ten publicado tamén va-rios traballos de compilación ou deopinión.

Universidade

Púxose en marcha o proxecto paraconstruír unha “ponte dixital” queintercomunique os campus das Uni-versidades de Vigo, Braga, Guimaraese o Centro de Supercomputación deGalicia. Esta nova autopista da in-formación será custeada pola UniónEuropea, fondos do programaInterreg III, a Xunta, e as indicadasUniversidades. A conexión contarácon fibra óptica. Este paso adiantecara á incorporación de Galicia ásnovas tecnoloxías, vai permitir unhaaxilización nas comunicacións, a co-laboración académica, a investiga-ción, e a economía.

88 88 88 88 88 200


Varia

O Premio Vicente Risco de CienciasSociais, foi para o traballo Socioloxíadunha comunidade galega, de XuliaVarela Fernández. A autora abordanel os decisivos procesos de cambioda nosa sociedade rural na segundametade do pasado século XX.

A estas alturas ignórase aínda aproxección que vai ter a normativaditada pola Unión Europea que dis-pón un canon a pagar polas bibliote-cas polo empréstamo de libros. Adú-cese que semellante disposición podereducir aínda máis o número de lec-tores, xa de por si bastante reducidotanto en Galicia coma no resto do Es-tado. E se os custos teñen que ser sa-tisfeitos polas Bibliotecas estas pode-ríanse converter en inviables ou in-sostibles, ao perderen poder adquisi-tivo para achegar novas obras ao seufondo. Agora ben, se tales cánones fo-sen asumidos, coma unha inversióncultural, por parte dos poderes pú-blicos, isto beneficiaría a cultura.Como subterfuxio de emerxenciaestase a propoñer que nos novos li-bros inclúan autorizacións expresaspara que poidan ser emprestados senningunha clase de contraprestacióneconómica.

O pasado 27 de febreiro pronunciouo seu discurso de entrada na RealAcademia o escritor, editor e profe-sor Víctor Fernández Freixanes. Acerimonia tivo lugar en Pontevedra,a súa cidade natal. O novo académicodedicou o seu discurso, “Desafíos paraun novo século. Entre a Trabe de Ou-ro e a Paxariña da Armenteira”, ásnovas xeracións. Nel defendeu a ne-

cesidade de que a nosa lingua se con-virta nunha ferramenta útil nestaera da mundialización. Para acadalopediu un pacto social que reafirme anosa identidade desacomplexe a esesmáis de cen mil universitarios cosque xa contamos, e que nos axude asumarnos con urxencia ás novastecnoloxías.

O maior de sete irmáns, VíctorFreixanes naceu o 24 de agosto 1951,e iniciou as súas actividades xor-nalísticas en 1970. Sete anos máistarde foi un dos fundadores da revis-ta Teima, o primeiro semanario engalego que se editaba desde 1936.Publicou novelas e ensaios tanto engalego como en castelán, a maioríagalardoados cos máis importantespremios. Na actualidade dirixe a Edi-torial Galaxia e imparte docencia naUniversidade de Santiago. Como ora-dor é home de palabra fácil e precisa,discurso ordenado e ideas claras.

Enrique Peinador Lines, morto en1940 e forxador, xunto co seu pai, docomplexo balneario de Mondariz, vende ser obxecto dunha homenaxe porparte da fundación Premios da Críti-ca. O evento tivo lugar na vila por elforxada, antigamente denominadaTroncosiño. A súa biografía está apique de saír do prelo, e por ela sabe-remos que foi socio protector do Se-minario de Estudis Galegos así comoautor de diversos traballos, entre elesun “Vocabulario dos cesteiros deMondariz” e dunha Guía Turística deMondariz-Vigo-Santiago.

Desde o pasado mes a catedral deCompostela conta cunha bibliotecaespecializada en materia xacobea. Aentidade parte cun fondo de tres mil

201 8989898989

Unha lanza por Suso

volumes, que está a disposición tantode investigadores coma de peregri-nos, e pretende acoller a todo cantomaterial espallado polo mundo exis-ta co obxecto de se converter nun

centro científico e de referencia so-bre estes temas. Con esta iniciativapreténdese superar ás varias biblio-tecas xa existentes, creadas porparticulares.


A ALEXANDRE BÓVEDA

Súa tarefa e amor, a nai Galiza.Na entrega e na calor, fillo ben nado,á súa defensa sempre consagrado,coas armas da verdade e da xustiza.

Seu nobre proceder foi nesta lizasenlleiramente desinteresado,pola concordia e paz iluminado,e nunca polo odio ou a inxustiza.

Polo odio e a inxustiza asasinadovilmente foi no monte da Caeira.Mártir caeu no día malfadado.

Foi perdoar súa arela derradeira.As súas cartas de adeus son un legadode fe e amor. Súa morte, sementeira.

Os Tilos, 12/novembro/1003Xoán Xosé Fernández Abella

90 90 90 90 90 202


Rolda de Igrexa

RRRRRubén ubén ubén ubén ubén ArArArArArambambambambamburururururu Moletu Moletu Moletu Moletu MoletDe funerais a peregrinacións

É Coresma, e supoño que candoleades estas liñas andaremos na Pas-cua xa avanzada. A min isto da peni-tencia nunca me gustou moito, ninsequera a propia palabra. Ten un nonsei que de escuro. Non sospeitabaque co tempo acabaría facendo certosactos penitenciais domésticos, explí-come: a rectoral é moi grande e casesempre está chea de xente a xantar,cear, ou durmir... Isto supón que de-dique varias horas todo os días á lim-peza. Non é nada extraordinario ima-xino, para moitas persoas. Se vos digoa verdade, agradézoo, o mesmo que otraballo nas fincas do igrexario. Aíndaque o de pasar o ferro non acabo pordominalo, no resto voume amañan-do. Pois nestes labores diarios voulimpando o manchado, o po que que-da tralas pisadas (¡que é moitísimo!),atopando recunchos inmundos queao non miralos agachan lixos in-sospeitados... xa vedes, unha parábo-la da propia vida.

Cóntovos isto porque hoxe, candoandaba nun destes penitenciais máisintensos, miraba de cando en vez otelevisor, onde emitían o funeral deestado polas víctimas do 11 de mar-

zo, e de repente ao ver tantos bispose clérigos xuntos, déuseme por ima-xinalos varrendo, lavando a roupa,fregando o chan, pasando o ferro, ten-dendo a roupa, facendo o xantar...non sei, non digo que algún nonofaga, pero penso que terían outrapresenza. Volvendo ao funeral, nonme gustou moito. Paréceme cousadoutros tempos iso dos funerais e asvodas de Estado, eu creo que debíanser da Comunidade Cristiá, ao mellorestou trabucado.

Como acerto destacaría a coloca-ción dos familiares na nave centralda Catedral da Almudena, e os polí-ticos e gobernantes nos laterais, poisnon sempre se procede así. As imaxese os comentarios da televisión esta-ban máis atentos ás personalidadespresentes, e de vez en cando amo-saban os rostros tristeiros dos fami-liares das vítimas. Eu faría outro ti-po de cerimonia, interrelixosa e laicaao mesmo tempo, onde se reflectisenas culturas e relixións de todos osafectados. O que non quita para quea diocese de Madrid organizase ta-mén un funeral ao que acudisen to-dos os que quixesen. Pero iso de que

203 9191919191

o funeral católico o organice o go-berno, non o acabo de ver. Non sei seo intentaron, pero polo menos de-bían intervir algúns representantesdas confesións evanxélica, ortodoxa,e islámica que por alí andaban. Xasei que as preces teñen unha “xerar-quía” litúrxica, pero non pasaba nadapor comezar polas vítimas e os fami-liares antes que o Papa, o cardeal, osbispos españois e o rei.

O cardeal Rouco foi breve e tivo pa-labras acertadas colocando o amorcomo cura a tanta dor. Non me gustoutanto a referencia que fixo á cris-tiandade atacada nas súas raizames.Escoito agora as críticas dos partidosnacionalistas e de distintos gruposrelixiosos, desgustados polo funeralmonocor. É unha mágoa que candotemos a oportunidade de ser signosde concordia non saibamos aprovei-talo mellor.

Igrexa no mundo

Neste mundo noso tan revolto edesconcertado, a Igrexa e a relixiónvan aparecendo ás veces como lós-tregos, outras como unha mesta e fríanéboa. Veredes. Estamos ás portas daSemana Santa e xa en todo os cinespodemos ver A Paixón dirixida porMel Gibson, actor e director norte-americano membro dunha secta ca-tólica ultraconservadora. Non a vinpero os comentarios que escoito aosamigos non son nada bos. A críticatampouco a deixa moi ben e o episco-pado alemán manifestou as súas re-servas ante a película por reducir amensaxe bíblica e centrarse no as-pecto cruento. O que sabemos é queestá sendo todo un negocio en

EE.UU., onde xa se venden cravos dacruz como colgantes.

Demoledor foi o informe da Igrexanorteamericana sobre os abusos a me-nores por parte de 4.000 cregos nosúltimos 50 anos, con máis de 11.000acusacións ¡como para pechar as por-tas! Parece que a actitude da xerar-quía pasou de agachar os casos á totalcolaboración da xustiza, forzados qui-zais pola ruína económica de variasdioceses tralo pago de indemni-zacións. Veremos despois como ta-mén en España comezan a destapar-se máis casos de abusos.

Non houbo moito movemento poloVaticano agás unha leve reforma daCuria, da que desaparecen o cardealespañol Martínez Somalo e o belgaSchotte. A curia romana queda prac-ticamente sen presenza española, coaexcepción dos cardeais Herranz eJavierre que non se ocupan de tarefasde goberno. O Papa recibiu en fe-breiro o primeiro ministro palestinoAbu Alá, e criticou a construción dovalo de seguridade por parte dos xu-deus dicindo que é preciso “construírpontes e non muros, perdón e nonvinganza”.

O presidente do goberno José Ma-ría Aznar, acompañado de muller efillos foi tamén a Roma a «despedir-se» do Papa que lle agradeceu que de-fendera unha Europa cristiá emanifestouse compracido “pola cola-boración sincera e leal entre Igrexa eautoridades”. O Papa agasallou a Az-nar cunha foto dedicada e 20 meda-lliñas do rosario. A Ana Botella, ocardeal Sodano impúxolle a insigniade Dama da Orde Piana... O Opus

92 92 92 92 92 204

Rubén Aramburu Molet

non perde o tempo e anuncia a cano-nización de Álvaro del Portillo, suce-sor de Escrivá á fronte da Obra quexa ten sete membros cara aos altares.

Dous españois foron nomeadosmembros da Comisión Teolóxica In-ternacional: Santiago del Cura, sa-cerdote burgalés e Luis Francisco La-daria, xesuíta de Mallorca. Xunto coneles foron nomeadas por vez primeiradúas mulleres, a alemá e leiga Bar-bara Hallensleben e a relixiosa SaraButler de Chicago. A prestixiosa re-vista internacional de teoloxíaConcilium escolleu o teólogo galegoAndrés Torres Queiruga para o seuConsello de Dirección. Desde a ale-gría que nos provoca a nova, vaian osparabéns para Andrés e o seu traballo.

Deixando atrás estes ecos desociedade, a mediados de marzo sou-bemos da morte do cardeal König aos98 anos. Foi arcebispo de Viena du-rante 29 anos e unha figura clave noVaticano II. Progresista e protectorde teólogos sospeitosos como JacquesDupuis e Küng. Eran coñecidas assúas discrepancias coa Congregaciónpara a Doutrina da Fe. König im-pulsou o diálogo entre a Igrexa cató-lica e a socialdemocracia en Austria.Era coñecido como a “conciencia danación”. Traballou tamén pola recon-ciliación entre as confesións cristiáse foi pioneiro no encontro ecuménico,sendo o primeiro cardeal que se en-trevistou co Patriarca de Constan-tinopla Atenágoras I en 1961, que sereuniría despois con Paulo VI, aca-bando cunha separación de case 1.000anos.

E seguindo co ecumenismo damosconta da viaxe do cardeal Walter Kas-

per a Rusia no mes de febreiro. Pare-ce que a viaxe non obtivo os resulta-dos esperados, algúns medios falarondo fracaso da “misión” e para o Vati-cano foi un pequeno paso adiante. AIgrexa Ortodoxa oponse rotunda-mente a creación dun Patriarcadogreco-latino en Ucraína, que é a in-tención de Roma ante a demandadunha comunidade que ten máis de5 millóns de fieis. Tampouco naRepública Checa andan ben as cousaspara a Santa Sé. O presidente de-reitista Vaclav Klaus manifestou asúa negativa a ratificar o Concordatoentre Chequia e o Vaticano, que xafora rexeitado polo Parlamento no2002. As discrepancias están en certasconsideracións históricas no docu-mento, así como a reclamación dosbens confiscados á Igrexa Católicadurante o comunismo.

E xa que andamos polo leste euro-peo, Cáritas-Europa alertou recente-mente sobre a penuria na que vivenmilleiros de persoas. Segundo uninforme presentado pola ComisiónEuropea en decembro do 2003, uns35 millóns de europeos corren o riscode padecer pobreza. Cáritas pediuque se fagan políticas sociais que te-ñan un impacto directo na familia:política fiscal, prestacións económi-cas, axudas por fillos, emprego, vi-venda, educación e sanidade.

E de alarmas e denuncias taméntemos bastante. Cristianisme i Justi-cia publicou unha nota sobre a guerrano Iraq, cualificando o conflito comoagresión terrorista e que despois dunano está causando males superioresaos que pretendía evitar. Tamén aConferencia de Relixiosos de EE.UU.

205 9393939393

De funerais a peregrinacións

expresou que se confirmaban os te-mores sinalados no inicio da guerra:a espiral da violencia, perdida de vi-das humanas, devastación e des-trución da economía, incremento dapobreza.

Desde México, o bispo de Chiapas,Felipe Arizmendi pide na mensaxede coresma que se acabe coa inxus-tiza, a pobreza e divisións que exis-ten na zona. Denuncia o aumento dapobreza causado polo baixo prezo docafé e dos produtos agrícolas o queobriga a emigrar a milleiros de per-soas ás cidades e aos EE.UU.,poñendo en perigo as súas vidas emergullándose nas grandes bolsas demiseria urbanas. Acábanse de cum-prir 25 anos da Conferencia de Pue-bla en 1979, e vemos que a súa de-nuncia profética segue a ser unhacrúa realidade. “Entre o soño e o es-quecemento”, así recordaba VidaNueva aquel esperanzador encontrodo episcopado latinoamericano. De-masiado terror, fame, violencia e san-gue. Demasiados mortos nestes 25anos, e tamén demasiadas frustra-cións e freadas aos intentos libera-dores.

Desde Mozambique chegounos apetición de auxilio de varias monxasdas Servas de María ameazadas trasdenunciar o tráfico de órganos de ne-nos e mozos en Nampula. Catro des-tas monxas son españolas e xa su-friron varios ataques e intentos deasasinato. As relixiosas sospeitarontrala desaparición de moitos dosmeniños da rúa, que atendían. Trasinvestigar descubriron cadáveres aosque lles extirparan ollos, corazón eriles.

Igrexa en España

Recordo a mañá do 11 de marzo,todo apuntaba a un día cheo de acti-vidades e encontros, e a parálise docaos rompeu todas as expectativas.Non dabamos creto ante o aparato deradio e a televisión, cada vez que in-formaban do número de vítimas. Unnunca se acostuma aos golpes do te-rror, pero ese día resultaba especial-mente estraño, algo distinto estabapasando. As chamadas de teléfono econxecturas cos amigos, nervios, ten-sión... ata que polo mediodía xa eraun rumor que se trataba dun golpedos extremistas islámicos, e a tra-xedia ía collendo nome. A reacción dopobo nas multitudinarias manifes-tacións do venres en todas as cidadesdevolveunos un pouco a esperanza. Apesar da dor, era fermoso ver tantaxente que apostaba pola paz. O do-mingo, na eucaristía facíamos pre-sentes os mortos e a dor das familiase feridos, pero sen esquecer que aten-tados como os de Madrid, sucedencon frecuencia en moitos lugares domundo, e as vítimas son tan inocen-tes como as nosas.

Repaso agora algúns dos comuni-cados que saíron na prensa: o enviadopolo Papa, representantes de con-fesións cristiás e islámicas, e os ace-lerados dalgún bispo con condenascategóricas ao nacionalismo e a ETA.Ademais do Funeral de Estado na Al-mudena, celebráronse en todo o Es-tado eucaristías e funerais polas víti-mas.

Viñeron as eleccións no medio dacrispación e trouxeron a sorpresa docambio político. O PSOE gobernaráos próximos anos. Certo que os comi-

94 94 94 94 94 206


cios discorren baixo unha situaciónemocional especial, pero o resultadoé decisión do pobo, por iso non enten-do como desde a COPE, durante se-manas, cun resentimento manifesto,se fomenta a crispación e a tensión.¿Non debería un medio que dependedos bispos, transmitir algo de luz,tranquilidade e esperanza?

Antes do atentado e das elecciónstivemos un clima bastante quenteentre os dirixentes da Igrexa e a opi-nión pública. Sobre todo a causa doDirectorio sobre a familia presenta-do pola CEE o día dous de febreiro.A introducción ás ¡248 páxinas! dotexto xa traía lume: os bispos sina-laban como causa da violencia dexénero e dos abusos sexuais no nosopaís a chamada “revolución sexual”dos anos 60. As críticas foron comatrebóns, e mesmo o goberno do PP sedesmarcou da liña episcopal. A cousafoi aproveitada intelixentemente po-la oposición, e o PSOE preguntou seera esta a doutrina que se ensinabanas clases de relixión, anunciandoque se chegaba ao goberno derrogaríaa LOCE e a relixión sería voluntariae non computaría academicamente.

Estes días os socialistas seguen fir-mes no seu propósito, e percíbese onerviosismo nalgúns sectores ecle-siais. Menos mal que non saíu adian-te a proposta dalgúns bispos comoCañizares, de facer unha declaraciónsobre a unidade de España.

Se antes comentábamos o caso dosabusos en EE.UU., parece que poraquí comezamos a tirar da manta econ moito ruído. Primeiro foi en Cór-doba, onde o crego de Peñarroya é

condenado a 11 anos de cadea porabusar de seis nenas de primeira co-muñón. Ante o pasmo de todo o paíso Bispo da diocese, Juan José Ajenjo,mostraba o seu “apoio e proximi-dade” ao crego, que parece non que-ría abandonar a parroquia e decla-rábase inocente. Ante o escándalo epresión dos medios de comunicación,e ata da Conferencia Episcopal, o bis-po non tivo máis remedio que desti-tuír o párroco publicamente.

Hai uns meses chegábame un co-rreo dun grupo de Madrid, denun-ciando o abuso dun crego a varios mo-nagos. Non lle prestei moita aten-ción, pero sorprendeume despois afirmeza dos catequistas da parroquiamadrileña ao denunciar o delito nosmedios de comunicación.

De novo escándalo e pasmo ao des-velar que o Cardeal Rouco, os seusbispos auxiliares e vigairos erancoñecedores dos abusos e optaron portrasladar o sacerdote e mandalo areflexionar. Agora, nas mans da Xus-tiza, hai demanda de acusar o arce-bispo de Madrid por non actuar co-rrectamente. Cando remato esta in-formación escoito na radio outro fa-llo xudicial contra un crego de Xerez,e o mesmo procedemento da xerar-quía: tapar e silencio. ¡Pois imos decarallo! (con perdón).

Outra das polémicas veu da manda clonación cando científicos core-anos lograron o éxito no proceso de30 embrións, conseguindo células naicapaces de transformarse en tecidos.Desta vez a xerarquía católica e o go-berno do PP uniron a súa voz rexei-tando rotundamente tales experi-

207 9595959595


mentos. A chispa colocouna oSuperUrdaci, que concluíu un infor-mativo dicindo: “Estamos ante unnovo debate entre a ética e a espe-ranza..."

Celebrouse a Campaña contra aFame, organizada por Mans Unidas:“O futuro do mundo, compromiso detodos”. Dáme a impresión que a ONGnon se dá recuperado da crise vividahai uns anos ao chocar coas directri-ces dos bispos, e nótase a falta deforza e de presenza agás na colecta defebreiro e os anuncios na prensa. Haique salientar a calidade dos materiaisque presenta, así como a visión críti-ca dos comportamentos económicosdos gobernos occidentais.

Temos dúas novas beatas españo-las e fundadoras: a estremeña Ma-tilde Téllez (Fillas de María Nai daIgrexa) e a valenciana Piedad Ortiz(Salesianas del Sagrado Corazón)proclamadas o 21 de marzo en Roma.E por desgraza tamén un misioneiroasasinado en Burkina Faso: IgnacioGarcía Alonso, irmán de La Salle, opasado mes de febreiro. Foi morto amachada no despacho do colexio quedirixía desde hai anos. Levaba toda asúa vida de relixioso en África, ondefoi enterrado. E en Uganda o exércitoquere expulsar ao misioneiro combo-niano José Carlos Rodríguez, por de-nunciar abusos e matanzas dos mili-tares en varios campos de refuxiados.O mércores de cinsa soubemos damorte repentina do bispo de Xetafe,Fernández-Golfín de 73 anos. Foi oprimeiro bispo da diocese, creada en1991 e era membro da Comisión deSeminarios e Universidades da CEE.E o 16 de marzo faleceu, aos 80 anos,

Rafael Bellido, bispo de Xerez entre1980 e 2000.

E Walter Kasper de quen falamosantes, veu de xira por España, ondeademais dalgún encontro e celebra-ción ecuménica, recibiu o doutora-mento “honoris causa” na Universi-dade Pontificia de Comillas. Dúas in-teresantes convocatorias aparecen nohorizonte: o Parlamento das Reli-xións, este verán no Forum de Barce-lona e o I Congreso do Apostolado Se-glar, que baixo o lema “Testemuñasde esperanza” se celebrará no próxi-mo mes de novembro.

Igrexa en Galicia

Todo parece apuntar a Santiago,neste ano xacobeo e así o reflicten asinformacións nos medios. Veño deler, non se certo estupor, que unhacadea de TV prepara unha especie deGran Hermano polo camiño de San-tiago. Chamarase La flecha amari-lla, varios peregrinos son seguidosdurante o concurso polas cámaras. Oarcebispo de Santiago manifestou oseu desgusto por esta nova “bana-lización”, e mostrouse disposto a nonconceder a Compostela aos concur-santes-peregrinos. Máis adiante da-remos conta doutras “novas xaco-beas”.

Compromiso pola lingua. Causoualegría o comunicado dos colexiosrelixiosos da FEREGA no que se com-prometen a fomentar o galego no en-sino tras unha asemblea que celebra-ron en Santiago no mes de febreiro.Animados pola Dirección Xeral dePolítica Lingüística e a Mesa PolaNormalización crearán comités lin-güísticos en cada centro para asegu-

96 96 96 96 96 208


rarse de que se cumpre a normativaque marca o número de horas e ma-terias a impartir en galego. Segundodatos da Mesa o decreto que regula ouso do noso idioma no ensino, está aser incumprido no 75% dos colexios.Os relixiosos recoñeceron que “moi-tos dos nosos alumnos chegan falandogalego e saen falando castelán”. Ima-xinade que este compromiso o fixe-ran hai 30 anos...

Tamén a finais de febreiro, repre-sentantes de varias comunidadescristiás se reuniron en Santiago paraamosar o seu apoio ao proxecto polí-tico do BNG. Elaboraron un mani-festo expresando que son moitos oscristiás na Galicia que ven necesarioun autogoberno real, e non só admi-nistrativo. Outra das metas destegrupo é recuperar a memoria históri-ca de cristiás e galeguistas, como Sar-miento, Rosalía, Bóveda, Castelao...e de tantos cregos, relixiosos, e leigosque, especialmente nos últimos 50anos, foron decisivos no pensamentonacionalista. Acudiu xente moza etamén «vellos» históricos como AntónAneiros e Francisco Carballo. Tras untempo de traballo, uniuse a eles ovoceiro nacional do BNG, Anxo Quin-tana co que dialogaron abertamentemáis dunha hora. Os cristiáns trata-ron temas como o da muller, 0,7, adébeda externa e a inmigración noproxecto do Bloque. Constatouse quehai moitos membros do BNG, mesmoconcelleiros e responsables de orga-nización que comparten o seu tra-ballo político co seu compromiso cris-tián. Cóntanme que na rolda de pren-sa había uns vinte xornalistas de to-dos os medios, pero –cousas da cam-

paña– vese que a noticia era perigosa,pois non reflectiu despois na opiniónpública.

A asociación Irimia celebrou a Fes-ta do Lume, asemblea anual, o 7 demarzo no pazo de Galegos. Escolleunova directiva, e informou sobre amarcha da próxima Romaxe que co-mo sabedes será na Serra da Capelada(Cedeira): “Abrente de loita e festa”.E de festa falou no relatorio Bernar-do G. Cendán: A festa é algo poucoserio, segundo Bernardo as cele-bracións da nosa fe teñen moi poucode festa. Tralo xantar celebrouse aEucaristía, este ano centrada na me-moria de Francisco Lorenzo, o curade Aguiño, que tantas veces acudiraa Festa do Lume e preparara a cele-bración. Un fermoso xesto, bendi-cimos unha dorna traída da casa dePaco polos seus mellores amigos, JoséLuis e Leonor, e non fixo falta augabendita nin rituais, ¿hai algo mellorque o bico que lle deu cada un parabendicila?

Somos Igrexa xa ten avanzado oprograma do encontro que xunto coForo de Encrucillada se celebrará ovindeiro outono en Santiago. Todosos esforzos céntranse agora en con-tactar coa xente e grupos de Galiciaque están no rumbo dunha novaIgrexa, para axudar no traballo. Xatemos os carteis que rezan: “UnhaIgrexa humanizada. A humanizaciónda Igrexa”. A próxima reunión da Co-ordinadora de Comunidades, a cele-brar en abril, intentará darlle pulo aesta iniciativa. O 8 de marzo, co gallodo Día Internacional da Muller, asMulleres Cristiás Galegas mobilizá-ronse para facerse presentes e dinami-

209 9797979797


zar as concentracións e actos celebra-dos en toda Galicia. Moi interesantefoi o comunicado en resposta ao docu-mento episcopal sobre a familia queestenderon pola rede: «Hai palabrasque matan». Andan a traballar decheo na organización da MarchaMundial das Mulleres que este ano éen Vigo o 22 de Maio. En Santiagohoubo unha xuntanza de 800 mona-gos/as de toda Galicia, organizadapolas Delegacións de pastoral voca-cional. Conviviron unha xornada noSeminario Menor e participaronnunha misa na Catedral.

Familia aberta. Os Franciscanosde Galicia están apoiando unha inte-resante iniciativa coordenada porEnrique Roberto Lista, coñecido poracompañarnos tantos anos desde pro-gramación relixiosa da Radio Galega,e que ademais dirixiu e modernizouo Centro Cultural Xoán XXIII de San-tiago. O P. Lista fíxose cargo de variasparroquias preto de Pontevedra e ne-las pretende crear o núcleo de Fami-lia Aberta, unha resposta a situaciónde soidade, cada vez maior, de moitaxente. Como di o nome, a acollida étotalmente aberta a quen precise dunlugar para vivir, estar acompañado,solucionar situacións difíciles... Éunha acertada resposta que desde avida relixiosa se ofrece a un dos pro-blemas máis común na nosa socie-dade moderna. Ánimo ao amigo Lis-ta, e felicidades polas súas iniciati-vas sempre venturosas.

Santiago. Como é natural, sonmoitas as novas na diocese debido aoAno Santo e non temos aquí tanto es-pazo, iremos ao máis salientable.Noël Treanos, secretario xeral dos

bispos europeos achegouse a Com-postela a mediados de marzo para ul-timar con Xulián Barrio os actos quea Comisión de Bispos da CEE vaidesenvolver en abril na capital ga-lega: peregrinación desde Silos,acollendo os novos países da UniónEuropea e congreso teolóxico “UniónEuropea: Esperanza y Responsabili-dad. Lecturas teológicas de la cons-trucción de la Europa unida”, do 21ao 23 de abril. Cóntase coa presenzade Rouco Varela, Notker Wolf (pri-mado dos benedictinos), Giscardd’Estaing entre outros. O 18 de mar-zo presentouse ante a prensa a Bi-blioteca Jacobea da Catedral que par-te de 3.000 volumes e pretende reco-ller todo o publicado sobre a peregri-nación a Santiago.

Houbo cursiños e conferencias: adelegación de liturxia organizou otradicional cursiño por vigairías cen-trado na celebración da eucaristía e onovo misal, dirixiu os encontros Ge-rardo Soler, delegado de liturxia deLleida. O ITC organizou conferenciasconmemorando efemérides de Kante Karl Rhaner e a Delegación de mo-cidade, convoca –¡por fin en galego!–dúas peregrinacións a Lourdes nomes de maio e polo camiño xacobeode Santiago a Fisterra en xuño.

Na Coruña a Agrupación CulturalAlexandre Bóveda celebrou en fe-breiro unha mesa redonda sobre“Igrexa e galeguidade” na que parti-ciparon Francisco Carballo, VictorinoPérez Prieto, Andrés García Vilariñoe Engracia Vidal. E a finais de xaneirounhas 90 persoas de tódalas diocesesde España, participaron en Santiagonun encontro sobre relixiosidade po-

98 98 98 98 98 210


pular no que se apreciou un ache-gamento ao relixioso por parte dosdistanciados e non crentes. Entre osrelatores estaban Ramiro González,delegado de liturxia de Ourense,Pedro Jaramillo, vigairo xeral de Ciu-dad Real e Julio Ramos da Pontificiade Salamanca. Manolo Rivas escooupolos claustros e corredores do Semi-nario Maior para entrevistarse co Rec-tor e seminaristas e publicar unhareportaxe no diario El País: “La fá-brica de Dios. Viaje a la primaveraconciliar perdida y a la cripta delpensamiento conservador”. Xa o tí-tulo deixa caer por onde van os tirose a realidade dos 28 seminaristasque ten agora a Diocese. O amigoTintxu envía case tódolos días a va-riada lista de ofrendas ao Apóstolo,facilitada pola oficina de prensa doarcebispado, (sempre en castelán)onde ademais de parroquias e gruposcristiáns, podemos ver todo tipo deempresas, excursións e congresos queaparecen por Compostela; na últimaque recibín aparecía a Asociación deAmas de Casa “Agarimo“ e os consu-midores de Vigo...

Lugo. Pastoral da Saúde presentouo seu traballo ante os medios decomunicación: atención de enfermos,marxinados, estranxeiros e activida-des complementarias e formativas.No Círculo das Artes celebráronse asXVII Xornadas Abertas de Teoloxía,organizadas polo Instituto S. Agustínde Ciencias Relixiosas e a Bibliotecado Seminario. Asistiron unhas 400persoas para escoitar a Manuel Gue-rra Gómez que falou sobre os move-mentos espirituais e secularización,Carmen Bernabé Ubieta que analizou

a interpretación que fan da Biblia al-gunhas sectas e por último LuisQuinteiro, bispo de Ourense quedisertou sobre parroquias, grupos emovementos relixiosos en Galicia.

O Movemento Bíblico cumpre 25anos de presenza en Lugo, e preparaun número especial da revista Géne-sis, na que escriben profesores, alum-nos, e colaboradores. Máis de 1.000persoas participaron nesta actividadedurante estes 25 anos. A finais demarzo uns 4.000 diocesanos peregri-naron a Santiago, presididos polobispo, Xosé Gómez.

A asociación Irimia segue coasxuntanzas mensuais de estudo. Pre-paran unha mesa redonda para abor-dar o fenómeno xacobeo na segundaquenda de abril na Galería Sarga-delos.

A ONG A Cova da Terra, que pro-move o comercio xusto e solidarioestá a apoiar a campaña que reclamaaos partidos políticos para que in-clúan nas súas demandas o envío do0,7% para cooperación internacional.Organizou varias conferencias sobreas multinacionais, globalización, eunha mesa redonda entre partidos,antes das eleccións para que aclara-ran as súas posturas sobre estes te-mas. Recentemente A Cova da Terraintegrouse na Coordinadora Lucensepola Paz.

Botándolle unha ollada a A NosaVoz, a revista informativa da diocese,vemos o dinamismo das escolas decatequistas, organizadas por zonaspastorais, e tamén nos informa darealidade dos Seminarios: 108 no

211 9999999999


menor e 8 no maior. Como curio-sidade, na portada do boletín (mar-zo) aparecen os rostros de 57 homesxunto ao dunhas 8 mulleres ¿é arealidade da nosa Igrexa? Algúns gru-pos de leigos da diocese xa levantempo traballando para achegar ideasao Congreso do Apostolado, do queinformamos antes.

Tamén a diocese de Mondoñedo-Ferrol peregrinou a Compostela odía 13 de marzo. Varios miles de per-soas presididas polo bispo Gea Esco-lano e acompañado por uns 50 cregosdiocesanos. Mons. Gea centrou aofrenda ao Apóstolo no terrible aten-tado sufrido dous días antes en Ma-drid, pedindo polas vítimas e paraque se abrisen camiños de paz.

En abril celébrase nas Pontes a IXedición do Festival da Canción Voca-cional: “Ao son do camiño” é o lemadeste ano, e que ten bo nivel de par-ticipación e acollida por parte demoitos mozos. Pódese participar nascategorías infantil el xuvenil, nasmodalidades individual, dúos ou gru-pos.

En Ourense andan de conmemo-racións: Semana Grande do Semina-rio no mes de marzo ao cumprir 200anos. Conferencias e mesas redondasno Liceo Recreo na que participanmoitas personalidades da vida polí-tica, cultural, empresarial... antigosalumnos do Seminario Maior. Mons.Quinteiro presidiu unha vixilia voca-cional no Seminario na véspera de S.Xosé, e trala ordenación dun grupode diáconos o Centro tivo unha xor-nada de “portas abertas” (¡como noscuarteis!). Do 22 de marzo ao 5 de

abril, houbo unha exposición no Cen-tro Cultural da Deputación: “Semi-nario vivo, 200 anos de historia”. Ta-mén as Carmelitas celebraron os 125anos de presenza en Ourense conexposicións, actos literarios, musi-cais, deportivos. Na inauguración doaniversario estiveron presentes obispo da diocese, o alcalde da cidadee o conselleiro de educación CelsoCurrás –que afirmou que o modelode educación baseado no esforzo, naentrega, na tolerancia e na soli-dariedade, non están pasados demoda–.

Cáritas Diocesana enviou equipa-mento médico por máis de 50.000euros á misión que tres sacerdotesdiocesanos atenden en Jipijapa, Ecua-dor e que dará servizo a máis de40.000 persoas. A Xunta de Galiciafinanciou o 90% dos custos a travésdun programa europeo, o resto foiachegado por Cáritas. A Misión deJipijapa traballa en varias frontespara paliar a situación de extremapobreza dos seus habitantes, poñendoen funcionamento escolas, obradoirosde emprego, e unha cooperativa téxtilpara mulleres. En Tui-Vigo soubemosda condena que o Tribunal Supremoimpuxo ao crego de Baredo, EdelmiroRial. 21 anos de cadea por abusarsexualmente de seis rapaces. Na pa-rroquia os veciños comezan a asumira situación, pero moitos acusan aosrapaces como culpables. Chamou aatención a dureza da pena impostaen comparación con outros casos, so-bre todo cando os abusos son sobremulleres. O bispado de Vigo, asumiuque como responsable do crego, teráque facer fronte ás indemnizacións

100 100 100 100 100 212


duns 44.000 euros. A defensaanunciou un recurso para intentarreducir a condena. O crego pareceque non leva moi ben a súa estanciana cadea, con serios problemas desaúde e psicolóxicos. O Centro Cultu-ral Caixanova de Vigo, acolleu asXXXV Xornadas Bíblicas organiza-

das polo Secretariado BíblicoDiocesano. Baixo o título “Biblia eIgrexa”, o profesor Guillermo JuanMorado abordou en varias conferen-cias temas como a interpretacióneclesial da Escritura, a Biblia na vidada Igrexa, e Palabra de Deus en pala-bra humana.


213 101101101101101


Recensións

Rhoads, David; Dewey, Joanna; Michie, DonaldMarcos como relato. Introducción a la narrativa deun evangelioTraducción de Rosa Ana Martín Vegas. Sígueme, Salamanca, 2002, 224 páxinas.

Moitos educámonos relixiosamen-te na lectura das vidas de Xesús ela-boradas como harmonización e sumados datos –supostamente homoxé-neos– achegados por Mateo, Marcos,Lucas e Xoán. Tamén practicamosunha lectura parcial dos evanxeos,centrada nunha serie de fragmentos,interpretados ademais a través doslentes dunha “cristoloxía desde arri-ba”. Por todo iso pode resultar re-frescante achegarnos agora aoevanxeo de Marcos e lelo como unrelato unitario e autónomo, con inde-pendencia das narracións dos outrosevanxelistas así como das elabo-racións dogmáticas posteriores. Enefecto, ler a Marcos hoxe como o rela-to literario que tamén é permítenosver dende un novo ángulo e a nova luzo máis antigo dos catro evanxeos ca-nónicos, a boa noticia que nos trans-mite e á figura de Xesús que nel seesboza.

A esta relectura invítanos a obraque presentamos, elaborada por tresautores que, ao asumir consciente-mente os inevitables presupostosdesde os que parten, recoñécensecomo “de raza branca, clase media,protestantes e de cultura estadouni-dense” (p. 205, nota 6). Engadamosque dous deles –un home e unha mu-ller– son especialistas no Novo Tes-tamento, mentres o terceiro o é deLingua e Literatura Inglesas.

Para ler a Marcos como un relatoseguido e entendelo nos seus propiostermos –tal como puidese facerse concalquera outro relato literario– osautores válense de conceptos e ins-trumentos deseñados por prácticascríticas de recoñecida solvencia, comoa Teoría da Recepción ou a Narra-toloxía. Así por exemplo, seguindo aspropostas da primeira, aténdese aaudiencia do evanxelista no século Ie reconstrúese o horizonte de expec-tativas ao que debeu enfrontarse.Todo isto permítenos, en primeirolugar, facernos cargo do que Marcossignificou no seu momento, para de-cidir despois –asumindo a nosa res-ponsabilidade como lectores– cal é osentido que pode ter no noso.

Por outro lado, empregando o ins-trumental analítico da críticanarratolóxica, vai pasando revista, aolongo da maior parte da obra, aoscompoñentes básicos do relato: onarrador, os escenarios, a trama, ospersonaxes, e o lector.

A análise do primeiro aspecto per-mite descubrir, entre outras cousas,cómo o narrador non é en absolutoneutral, cales son a súa ideoloxía e osseus puntos de vista, cales a moral eos valores nos que sustenta todo oseu relatar (fe, valor, perder a propiavida, ser o máis pequeno, servir), calé o seu estilo, o seu modo de contar,os seus patróns narrativos, os seus

102 102 102 102 102 214

recursos literarios preferidos. Polasúa banda, o exame dos escenariosconcede especial atención á viaxecomo elemento estruturador de todaa narración e desemboca na súa con-sideración como metáfora do segui-mento de Xesús ao servicio da sobe-ranía de Deus. En canto ao estudo datrama, este céntrase nos conflitos quedesencadea a implantación da sobe-ranía de Deus. Imos vendo cómo Xesúsentra en conflito en diferentes fron-tes: con forzas non humanas, como anatureza, os demos, ou a enfermida-de; coas autoridades, pola súa incapa-cidade para vivir segundo os termosde Deus e pola súa oposición á sobe-ranía deste; e, en fin, ata, nunha ordedistinta, cos mesmos discípulos polasinconsecuencias destes no seuseguimento.

Tamén se pasa revista con minu-ciosidade aos diferentes personaxesdo relato: as autoridades, os discípu-los, o pobo e, ante todo, Xesús. O Xe-sús de Marcos “non é nin Deus nin unser divino” (p. 145), senón un ser hu-mano; é o fillo de Deus, pero “non envirtude dun nacemento especial oudunha natureza divina” (ibidem), se-nón que chega ao ser no seu bautismocando Deus o unxe co Espírito. Xesús,como axente da soberanía de Deus,está dotado de autoridade (sobre oimpuro), e de sabedoría e perspicaciaproféticas, pero non pode salvarse asi mesmo nin exercer o seu poder so-bre os demais. Así o vemos vulnera-ble e continxente. A fe e a obedien-cia, o servizo e non o dominio, a re-nuncia a si mesmo, ser o último e dara vida polos demais son outros tantostrazos do Xesús que finalmente se

enfronta á morte só e angustiado, pe-ro consciente de facer un último actode servizo que sela unha nova alian-za. E que finalmente, como garantíada aprobación de Deus, resucitará(aínda que sen aparicións).

Particularmente suxestivos son osdous capítulos finais. No primeiro deámbolos dous móstrasenos o lectorideal que Marcos vai deseñando através das sucesivas fases da súa pre-sentación do conflito. Trátase dunlector ao que o evanxelista invita nontanto a crer algo sobre Xesús, canto aser como el fiel á soberanía de Deus,a vivir creativa o final do relato:desenlace “repentino e arrepiante”,pero ao tempo –grazas á resurrec-ción– inacabado e aberto á esperan-za. No último capítulo (“A lectura co-mo diálogo: a ética da lectura”) inví-tasenos a tomar conciencia da pers-pectiva sempre parcial e limitadadende a que lemos; propóñensenos,tamén, unha serie de actitudes: dis-poñibilidade para ser transformadospolo relato, fidelidade creativa aosseus datos esenciais, e disposiciónpara aprender doutras interpreta-cións.

Ademais do estudo propiamentedito, o libro ofrécenos unha intere-sante tradución do evanxeo de Mar-cos. Esta, fronte a outras opcións po-sibles (equivalencia dinámica, pará-frase), decídese por unha versión li-teral, que intenta manterse fiel aoestilo de Marcos, mesmo cando pare-ce pouco elegante. A busca de pala-bras sinxelas leva a abandonar ter-mos aos que nos teñen acostumadosas traducións usuais. Así, expresiónscomo “reino”, “arrepentimento”,

215 103103103103103

Recensións

“perdón” e “parábola” son substi-tuídos, respectivamente, por “sobera-nía de Deus”, “conversión”, “perdóndos pecados” e “comparación”. Entreoutras particularidades cabe sinalar,así mesmo, a tradución inclusiva tan-to do masculino anthropos (vertidocomo “ser humano”, “seres huma-nos” ou “humanidade”) como o pro-nome singular masculino (traducidopor “quen-queira” ou “alguén”).

O libro conclúe con dúas propostasde exercicios para unha análise lite-raria xeral de Marcos ou unha análisenarrativa por episodios, útiles tantopara a reflexión individual coma parao estudo e traballo en grupo.

Aínda que a intención dos autoresnon era primariamente ofrecernosunha interpretación de Marcos, estadespréndese naturalmente do exame

tan detido e extraordinariamenteclaro que se leva a cabo. Ao longo daobra imos descubrindo unha narra-ción –en absoluto moralizante– car-gada dunha forte conflitividade, cunsfinais que queda no ar, e cun protago-nista que provoca e invita a unhavida nova mediante unha palabra eunha conducta paradoxais. Ao finalcomprendemos o sentido do rodeoliterario e narratolóxico que se nosobrigou a dar –e que ás veces nospuidese resultar un tanto fatigoso.Mercé a ese demorado rodeo vol-vémonos capaces de deixarnos inter-pelar por Marcos dun modo á vez fielá súa intención orixinaria e acordecoa altura dos tempos que nos tocavivir. Así pois, se o obxectivo erasuxerirnos novas formas de lectura,tal propósito queda conseguido desobra.

Ramón Cao Martínez

Juan José TamayoAdiós a la cristiandad. La Iglesia católica en lademocracia.Ediciones B (Grupo Z), Madrid 2003, 328 páxs.

O teólogo madrileño Juan JoséTamayo é xa ben coñecido no ámbitoespañol entre os lectores de teoloxíae temas relacionados coa relixión;coñecido desde hai anos pola súaabundante produción literaria(libros, revistas e prensa), pero sobretodo a raíz da súa polémica coa

Comisión para a Doutrina da Fe daCEE polo seu libro Dios y Jesús(Madrid, 2000), volume 6 da súa obrade divulgación teolóxica Hacia la co-munidad, publicada pola EditorialTrotta, da que xa temos comentadoun par de tomos nestas páxinas(Encrucillada,102 e 108).

104 104 104 104 104 216

Recensións

Tamayo leva publicado máis de 35libros desde El largo adviento de laliberación (1973) e Por una Iglesiadel pueblo (Madrid 1976, que foisecuestrado polo TOP). Salientanpolos anos 80-90 os tres volumes dePara comprender... (... la teología dela liberación, 1988; ...la escatologíacristiana,1993; ... la crisis de Dioshoy, 1998) e o volume colectivo quedirixiu con Casiano FloristánConceptos fundamentales de Pasto-ral (1983, publicado dez anos despoiscomo Conceptos fundamentales delcristianismo); así mesmo, outroslibros sobre a Teoloxía da Liberación,a escatoloxía, etc. algúns forontraducidos a outros idiomas. O últimoleva por título Nuevo paradigmateológico (Trotta, Madrid 2002).

O seu currículo académico, vital eeditorial faino unha persoa idóneapara facer o traballo que agora pre-sentamos, xurdido na polémica polascensuras maxisteriais, aspecto quecolorea todo o libro e pode darlle uncerto ton tendencioso, aínda que sem-pre é elegante. Tratábase de tomarlleo pulso á Igrexa española en todos osámbitos, o que supuña unha grancantidade de información e o coñe-cemento de primeira man da súahistoria última, cousa que reunía oteólogo palentino pola traxectoriacitada e por vivir desde hai moitosanos na capital do reino en contactocon círculos académicos e comunida-des cristiás.

O libro fai un repaso da Igrexa es-pañola desde os vellos acordos Igrexa-Estado marcados polo nacionalcato-licismo (o Fuero de los Españoles de1945 e o Concordato de 1953), o Vati-

cano II (1962-65), a Asemblea Con-xunta de Bispos e Sacerdotes (1971)e os Acordos entre a Santa Sede-Estado Español (1979), aos move-mentos conservadores e aos críticos,onte e hoxe, mesturando a análisehistórica e social (con abundancia dedatos e textos) coa reflexión teolóxicae pastoral. Quizá para quen esti-vemos e seguimos a estar máis “meti-dos no allo” –en todo ou en parte– olibro nos resulte menos novidoso quepara quen non o viviu ou o fixo desdelonxe. Salienta no traballo o estudodos movementos eclesiais neocon-servadores (especialmente o Opus eos “Kikos”) e os movementos críticos(desde a crise dos movementos deAcción Católica, a Igrexa Popular, asComunidades Cristiás Populares eCristiáns polo Socialismo ata a Igrexade base e a corrente Somos Igrexa),así como a revolución na teoloxía,desde os comezos da Teoloxía da Libe-ración aos Congresos de Teoloxía, pa-rándose nas censuras da xerarquía avarios teólogos (G. Gutiérrez e L.Boff, J.M. Castillo, J.A. Estrada e M.Vidal...).

O xuízo que lle merece ao autor aIgrexa española na actualidade vensalientado nun dos últimos pára-grafos da Introdución (subliñadomeu): “Vive instalada en una am-bigüedad calculada, que le reportapingües beneficios de poder, cual-quiera que sea el color político... Lasombra de la jerarquía eclesiásticasobre la vida política es todavía muyalargada”.

Un libro de socioloxía relixiosa ou“periodismo teolóxico”, molesto paraa xerarquía católica –que censurou a

217 105105105105105

Recensións

súa venda en máis dunha librería re-lixiosa– pero que ha resultar

sumamente interesante a moitoslectores.

Victorino Pérez Prieto

Jack DominianHacer el amor. El significado de la relación sexualSal Terrae, 2002, 221 páxs.

A máis dun lle chocará ver comen-tados xuntos dous títulos aparente-mente non relacionados. A razón defacelo así é seren ambos o resultadode similar actitude dos seus autores.Ambos escriben para dar resposta aoseu sentido do deber eclesial, que osimpulsa a reflexionar sobre un temaabertamente controvertido, para oque teñen competencia científica, esobre o que lles parece que podenarroxar unha certa luz. O primeirodos autores cre ademais que a Igrexanon está a enfocar correctamente oasunto do que se ocupa e pensa queas súas reflexións poden facer moitoben a cristiáns aguilloados polos pre-supostos doutrinais. Ambos invocana mesma constitución conciliar paraxustificaren a súa intervención: aconstitución Lumen Gentium que di,no número 37: “[Os laicos] na medi-da dos coñecementos, competencia eprestixio que posúan, teñen o dereito,máis aínda, tamén ás veces a obriga

Juan-Ramón LacadenaFe y biologíaPPC, 2001, 129 páxs.

de manifestar o seu parecer sobreaquelas cousas que se relacionan coben da Igrexa”. Como me parece unhapostura honrada e valente, e ademaisun exemplo das achegas que os leigospoden facer para contribuíren ao bofuncionamento da institución, e comoademais ambos libros son saudables,comprometidos, sensatos e rigorosos,quero sumarme á súa actitude dei-xando aquí un pequeno comentarioque poida atraer a atención dos nososlectores.

Hai que recoñecer que ao longo doséculo XX a Igrexa foi asumindo pau-latinamente que as relacións sexuaisnon están exclusivamente vincula-das á reprodución, co que esta asun-ción implica na comprensión do sig-nificado da sexualidade, pero hai queconstatar tamén que este cambio nonfoi ben dixerido e fican aínda moitasobsesións ao respecto, en particularno asunto da anticoncepción. O librode J. Dominian pretende abrir un

106 106 106 106 106 218

Recensións

diálogo sosegado acerca do amorsexual e do seu significado. Este diá-logo é necesario porque “o paso dabioloxía ao amor é o adecuado” pero“a sociedade non tomou [esta] opor-tunidade con seriedade e trivializouo sexo”. O libro comeza cunha brevehistoria en torno ao cristianismo e osexo e prosegue co tema central: osignificado da relación sexual. Unhaterceira e cuarta partes examinan al-gúns temas candentes (sexualidadeadolescente, cohabitación, adulterio,sexo e violencia, prostitución e porno-grafía) e os desafíos para a Igrexa dehoxe (contracepción, matrimonio doclero, celibato, evanxelización e mo-ral).

Fe y biología examina temas can-dentes na actualidade como as conse-cuencias do proxecto Xenoma Huma-no ou a clonación reprodutiva e non

reprodutiva. Son asuntos delicadosonde se impón un diálogo aberto noque os cristiáns defendamos os nosospresupostos morais, pero sabendoque é imprescindible acadar un con-senso (neste momento é evidente,por exemplo, que é prioritario conse-guir unha lexislación homoxénea noámbito internacional sobre a clo-na-ción non reprodutiva, aínda que nonpoida ser máis que unha lei de míni-mos). Pero é claro que para dialogaré preciso contar coa formación ade-cuada. Por iso a obra, sen renunciar aadoptar un estilo rigoroso, pretendeacceder a un público amplo e é facil-menete comprensible. Antes de en-trar na materia nates mencionda olibro introdúcenos en primeiro lugarnas relacións entre ciencia e crenza een segundo lugar no proceso de huma-nización, elementos básicos para dis-cutir os temas centrais.

Xaime M. González Ortega

219 107107107107107

Recensións

Libros chegados

Piron, Claude, Ducarroz, Claude,Tú, tus hijos... y Dios. Problemas dereligión en la familia, Sal Terrae,Pastoral, Maliaño, 2004, 142 páxs.

Os autores, psicólogo o primeiro ecrego o segundo, abordan en dezcapítulos os problemas dunha familiahoxe, sobre a educación e o feitorelixioso.¿Cómo acertar no que seensina , cando e cómo? Luminoso ereal como a vida mesma...

Matthews, Victor e Benjamin,Don C., Paralelos del Antiguo Testa-mento. Leyes y relatos del AntiguoOriente Bíblico, Sal Terrae, Maliaño,2004, 384 páxs.

Os autores son profesores de Bibliaen Missouri e Arizona. Prepararonunha escolma de textos orientais(Mesopotamia, Asia-Menor, Siria, Pa-lestina e Exipto) en paralelo cos re-latos bíblicos. Quedan evidentes asinfluencias e axuda á interpretacióne comprensión dos libros sagrados.

Catalá, Toni, Vida religiosa “a laapostólica”: Hombres y mujeres quequisieron seguir al Señor con mayorlibertad. Sal Terrae, Servidores ytestigos, Maliaño, 2004, 174 páxs.

O autor traballou con menores deexclusión social e dirixe a Escola deTeoloxía para Laicos , Pedro Arrupe,en Valencia. Parte dos exercicios e daespiritualidade ignaciana. Tentaretomar a volta ás fontes da vidarelixiosa non tanto concibida comoestado de perfección, senón comoseguimento con maior liberdade.

VV.AA, Cartas cruzadas desde la fe yel agnosticismo, Sal Terrae, Maliaño,2004, 206 páxs.

Tradución do catalán, recollevinteseis cartas publicadas na revistaFocnou durante case dous anos.Algúns confésanse crentes desde ocristianismo: Joan Carrera, DavidJou, F. Torralba, Rovira Belloso,Adela Cortina, González Faus. Outrogrupo desde diferentes ópticas: J.Raventós, J. Wagensberg, Rubert deVentós, Eugenio Trías, VictoriaCamps, J.A. Marina. Os temas:sociedade e feito relixioso, os límitesda ciencia, a educación en valores, oproblema do mal, o futuro da relixión,ditame sobre Deus. Presentado porRoser Bofill e Evangelista Vilanova.Epílogo de Norbert Bilbeny.

Boff, Leonardo, Del iceberg al arcade Noé: el nacimiento de una éticaplanetaria, Sal Terrae, Maliaño 2004,160 páxs.

Outro estudo na liña ecolóxica queescolleu o autor. A globalizaciónfíxonos entrar nun proceso destrutivoda Terra, dos ecosistemas dos pobose mesmo da subxectividade daspersoas. A Arca salvadora non podeser para uns poucos, temos que nossalvar toda a humanidade.

Guerrero, Juan Antonio,Iruzquiza, Daniel, Vidas quesobran: Los excluídos de un mundoen quiebra , Sal Terrae, Maliaño 2004,230 páxs. Presencia Social.

Os autores son dous xesuítas quetraballaron no Pozo del TíoRaimundo de desgrazada actualidadehoxe. A introdución, comeza cuncomentario de textos, o primeiro unbreve relato do Prestige, o segundounha patera que naufraga enCanarias, e o terceiro un texto de

108 108 108 108 108 220

Barnes sobre os actuais sistemas denavegación. A partir de aí ¿Onde nosleva?

Grün. Amselm, El libro del deseo,Sal Terrae, Maliaño, 2003, 224 páxs.El pozo de Siquem.

O autor, monxe benedictino,psicólogo, contemplativo e mestreespiritual. Un consello seu: Escoita avoz do teu corazón, segue a inspiracióndos teus soños, libérate dasservidumes e non perdas de vista atúa estrela: así transformarás a túavida...

VV.AA. Aldea global, justicia par-cial, Cristianisme i Justicia , Barce-lona 2003, 222 páxs.

Os autores: J.Sols, Gz. Faus, J. Victo-ria, J. Melloni, X. Alegre, M. Dolors

Oller, J. Carrera, A. Oliveres, T. Comine J. Rambla. Outra reflexión decalidade sobre a globalización e assúas consecuencias con apertura aposibles solucións. Segue a técnicade: ver, xulgar, actuar.

Martínez Conde, Ricardo,Compostela, vella memoria,TresCtres, Santa Comba 2004, 50páxs. Poesía.

O autor galego, de Aldariz, estudou evive fóra de Galicia. Ten publicaciónsnas dúas linguas.

Vai unha mostra de Atardecer: Undía calquera/ –só un día calquera–/aangustia é un dios que zoa/ por ribados campanarios/ dunha Compostela/que non é/ mas que silencio/desacougo.


Calendario do subscritorAbril

Mándanse os reembolsos a quen non teña feito o pago nosmeses anteriores.

Importante: os reembolsos custan 3,60 euros e ¡moito traballo!Os recibos domiciliados 0,39 se a domiciliación é en CaixaGaliciae 0,60 se é noutra entidade. Cobrar os cheques custa 1,46 eurosse son doutra entidade e nada se son de CaixaGalicia.A devolución dos recibos resulta tamén custosa: 0,86 euros. E asreclamacións 0,27 máis o traballo.En conclusión: rogamos evitar as devolucións e reclamacións, epara iso avisar a tempo dos cambios.Agradecemos moito as cotas de apoio. É un xeito de solidariedade.Compénsanse outras bonificadas.Se pagamos por recibo bancario hai que avisar á Administra-ción a cantidade que queremos pagar.Se traballamos por aumentar as subscricións o seuaumento aba-rata os custos. Moitas grazas.

221 109109109109109

Libros chegados á redacción

Cartas aEncrucillada

Queridos amigos,

Ante todo, pídovos perdón polo meu galego macarrónico eantediluviano. Son un misioneiro comboniano natural de Lalín eafincado en Santiago de Compostela que leva oito anos neste paisperdido no corazón da África, a máis de 1500 quilómetros da costamáis próxima. Nunca tiven a oportunidade de estudar a miña linguamaterna. Cando iso da normalización lingüística, do galegoobrigatorio e todas esas cousas, eu xa estaba fóra da terriña.Quédame simplemente o galego que aprendín na miña casa, cosmeus pais. Vos saberedes comprendelo e corrixir as faltas. Aínda porriba, escribo cun ordenador de teclado francés alimentado por paneissolares e teño que facer milagres para buscar os acentos e parapoder escribir o «ñ». Recibo regularmente Encrucillada, que é paramin un sopro de aire fresco que ven da miña terra e fai máislevadeira a morriña que sente este galego da «diáspora».

Escríbovos para felicitarvos polo numero 135 onde se pode ler todoo referente ao XVIII Foro Relixión e Cultura sobre o caso doPrestige. As vosas reflexións chegáronme ben adentro. Eu vivín todoiso dende aquí, a través das informacións de Radio Exterior deEspaña. Uns meses despois da catástrofe, meu irmán envioume unvídeo con tódalas informacións e as imaxes, en particular asreportaxes feitas polas televisións privadas (e vin unha gran diferenciaentre o que se dicía na REE e o que de verdade pasou). Non teñovergoña de confesar que chorei coma un neno. Coñezo a Costa daMorte, porque teño unha irmá que vive en Cee e cando podo ir devacacións a Galicia gústame moito bañarme nas augas desa zona.Ver todo iso cheo de chapapote, ver as praias onde eu podíadescansar do meu traballo en África e gozar dunha naturezafermosa, cheas de merda negra, foi como unha picadura dunescorpión (non sei si vos sabedes o doloroso que é iso) en plenocorazón. Pensei nesa xente que me acollía cos brazos abertos, quevive do pouco que pode pescar nun mar de por si pobre. Pensei nasfamilias de Cee, de Fisterra, de Carnota, de Muxía e de tantos pobosque coñezo e sentín rabia e, si, chorei coma un neno.

Dígovos que me chegou ben adentro porque eu estou nunha zonado Chad (na rexión de Doba) que ven de comezar a explotación do

110 110 110 110 110 222

seu petróleo. É curioso. Na miña terra natal a xente chora e rabexapolo petróleo que chegou a ela; mentres que aquí, na miña terra deadopción e onde traballo, a xente chora e rabexa polo petróleo quesae dela sen que eles, que son os proprietarions naturais, non vexanningún beneficio. Todo é controlado pelo goberno que vendeu aexplotación ás multinacionais americanas.

Os misioneiros e a Igrexa Chadiana estamos loitando por que aexplotación do noso petróleo se faga dunha maneira equilibrada,protexendo o medio ambiente, dando traballo á xente local e, sobretodo, que os beneficios poidan recaer onde verdadeiramente fai falta:escolas, dispensarios, estradas... Non e fácil, porque os intereses dosque teñen o poder e o diñeiro son outros. Houbo unha campañacontra esa explotación, campaña orquestrada por algunhas ONGque non comprendían nada. E certo que a explotación se está a facerdunha maneira salvaxe, pero ese petróleo é nosa esperanza parapoder saír da situación de miseria na que vivimos. E o «noso»petróleo, unha riqueza que Deus nos deu e temos dereito a explotala.O problema é como se debe facer para protexer o medio ambiente. Éposible, pero os intereses das multinacionais son outros.

Ademais diso, a cuestión do noso petróleo esta tendo repercusiónspolíticas e mesmo militares. O golpe de estado que derrocou opresidente da veciña República Centroafricana é un exemplo benclaro. Vos tedes medios para encontrar en Internet informaciónssobre o petróleo de Doba, en Chad.

As reflexións do voso XVIII Foro son ben interesantes. Vexo quetodo o que concerne o mal chamado «ouro negro» está no mediodunha rede internacional onde os intereses son económicos epolíticos. O que vós vivistes co Prestige e o que nós estamos a viviraquí co petróleo de Doba non son máis ca dúas caras do mesmodemoño. Síntome orgulloso de ser galego e de ver que os meuspaisanos se puxeron en pé para dicir «Basta Xa» e que moitos aíndaseguen mobilizados para que a memoria non se borre e que ninguénesqueza o que pasou. Gustoume moito o informe sobre a resposta daIgrexa e vexo que a pesar de todo, sempre hai homes e mullerescristiáns que saben e viven dunha forma comprometida a súa fe en

223 111111111111111

Cartas a Encrucillada

Cristo, mesmo se son poucos. Eu trato de vivir iso mesmo aquí.Grazas a Deus, aquí tamén hai homes, mulleres, cregos, relixiosas emesmo bispos que se moven para dicirlles as multinacionais e aosgobernantes «basta xa».

Pídovos de facer chegar esta carta a Marisa Vidal Collazo. É unhavella amiga de mocidade. Alegreime de ver que está no equipo deEncrucillada. Ela coñéceme ben. Para ela unha gran aperta e paratodos vós as miñas felicitacións polo voso traballo.

P. Ismael PiñónDoba (Chad)

* * *

Antes de que chegue o aviso envíovos a “renovación” do 2004, coimporte que coido correcto.

Sempre con gratitude para todos vós e a vosa laboura, que estimomoito. Moi interesante o libro de Torres Queiruga “Repensar aresurrección”, de Trotta. Encrucillada é unha revista, un esforzo,un empeño evanxélico... é algo moi importante que brilla hoxe polasúa notábel ausencia en tantos foros eclesiais: algo que fai pensar,dá que pensar, abre camiños... Desexándovos o mellor e o meumodesto apoio, oración e afecto. Sinceramente

J. R. (Cádiz)

* * *

Doume de baixa porque tiña entendido que Encrucillada erarevista de pensamento cristián, pero neste último ano demostráronmeque máis ben é político. “Dádelle ao Cesar o que é do Cesar e a Deuso que é de Deus”.

M. S. (Galicia)

112 112 112 112 112 224

Cartas a Encrucillada

Normas de publicación para os autoresEncrucillada defínese como revista galega de pensamento cristián epublica traballos que cadren con esta definición.Publica fundamentalmente dous tipos de traballos: Estudios (de ata32.000 carácteres, espacios incluídos) que estudiarán un tema enprofundidade, e Achegas (de ata 15.000 carácteres, espacios incluídos)que tratarán temas máis concretos ou aspectos puntuais dun tema. Osestudios deberanse acompañar dun resumo.A revista publica tamén recensións de libros que traten os temas xaexplicitados. Estas notas non deberán exceder os 5.000 carácteres(espacios incluídos) e terán a seguinte estructura: Autor do libroanalizado, Título, Editorial, cidade de publicación, ano de publica-ción, nº de páxinas. Comentario.Dos traballos rogamos entregar unha copia en papel e unha versión endisquete (agradécese a utilización do formato RTF (Rich Text Format)ou os formatos dos procesadores WordPerfect (ata a versión 9) ou Word(ata a 97).Rógase na versión informatizada non utilizar máis códigos de formatoque os estrictamente necesarios. A revista utiliza as seguintesconveccións tipográficas: subtítulos en negra, títulos de libros,publicacións, casas comerciais, institucións, etc en itálica, reservandoas comiñas unicamente para as citas textuais. Non se utilizan nunca osubliñado nin as maiúsculas coa finalidade de destacar textos.O autor/a consignará o seu enderezo completo para poder contactar conel/a e o seu título académico e/ou actividade profesional. Tamén podeconsignar o enderezo de correo electrónico se desexa que apareza narevista.Os artigos poderán conter notas, que figurarán a pé de páxina, onde secitará tamén a bibliografía. Os libros citaranse da seguinte maneira:Inicial do nome, Apelidos, Título en itálica, Editorial, Cidade de edición,ano de edición, páxs.No caso dos artigos farase do seguinte xeito:Inicial do nome, Apelidos, Título do artigo en itálica, Nome da revista,número da revista, (ano de publicación), páxs.A redacción da revista determinará nun prazo aproximado de tresmeses a conveniencia da publicación. Neste prazo o autor será informa-do sobre a posible data de publicación ou seranlle suxeridos posiblescambios para que o artigo se axuste á orientación da revista.

Documents

ril EncrucilladaEncrucillada