RUDARSTVO NA PROSTORIMA SRBIJE1. UvodU poslednjih pet decenija 20. veka, na mineralnosirovinski kompleks dao je veliki doprinos ukupnom nacionalnom i privrednom razvoju zemlje. Mineralne sirovine i njihovo korienje znatno su doprineli stvaranju materijalne osnove zemlje, a razvoj drutva, jednim dobrim delom, zavisio je od stanja u rudarstvu. I u ovom dananjem, vrlo tekom vremenu, rudarstvo predstavlja jednu od najpouzdanijih privrednih grana.Deavanja na ovim prostorima u poslednjoj deceniji prologa veka, uvoenje ekonomskih sankcija i izolacija zemlje, predstavljale su poetak propadanja do tada solidno organizovanog i razvijenog rudarstva.Na prostorima dananje Srbije, do uvoenja sankcija, eksploatisano je godinje oko 90 miliona tona rude. Znaajnije mineralne sirovine koje su eksploatisane su: ugalj, kao i razne rude metala: bakar, olovo, cink, magnezit, kadmijum, antimon, selen, srebro, zlato i dr., to govori o znaajnom prilivu deviznih sredstava. Pored ovih ruda, treba istai i grupu nemetalinih mineralnih sirovina, mineralne vode, naftu i gas, koje su imale znatnog uticaja na nau ekonomiju. Protekla deavanja na ovim prostorima, kao i uvoenje ekonomskih sankcija, doveli su do obustavljanja ili smanjenja proizvodnje u mnogim rudnicima. Geoloka istraivanja svedena su na minimum, obustavljene su investicije, prestala su ulaganja u nove tehnologije, nabavku nove opreme, a zamena dotrajale svedena je na minimum. U ovakvoj situaciji, dolazi do pada zarada, odliva strunih, visokoobrazovanih i iskusnih strunjaka.Navedena dogaanja i drutveni procesi, imali su velikog uticaja na uslove privreivanja i rad naih rudnika. Bez obzira na sve tekoe, rudarstvo je delilo sudbinu drutva i imalo velike uspone i stagnacije, ali je opstalo i traje.U okviru ove take u najkraim crtama bie opisana eksploatacija nekih od vanih mineralnih sirovina na prostorima dananje Srbije.2.EKSPLOTACIJA UGLJAEKSPLOTACIJA UGLJA na prostorima Srbije ima dugu tradiciju i predstavlja vrlo znaajnu privrednu delatnost. Proizvodnja uglja organizovana je putem povrinske i podzemne eksploatacije.2.1. Podzemna eksploatacija ugljaRudnici sa podzemnom eksploatacijom uglja u republici Srbiji posluju u sastavu JP za ''Podzemnu eksploataciju uglja'' Resavica. Celokupna proizvodnja uglja sa podzemnom eksploatacijom odvija se u 8 rudnika sa 11 jama.Rudnici koji ulaze u sastav JP za PEU su: ''Vrka uka'' Avramica; ''Ibarski rudnici'' Baljevac na Ibru; ''REMBAS'' Resavica (sa jamama Jelovac, Strmosten, Ravna reka i Senjski rudnik); ''Soko'' Soko Banja; ''Bogovina'' Boljevac; ''Jasenovac'' Krepoljin; ''tavalj'' Sjenica i ''Lubnica'' Zajear.U ''Ibarskim rudnicima'' vri se eksploatacija kamenog uglja, dok se u ostalim jamama kopa mrki ugalj. Ugalj se uglavnom koristi za potrebe kotlarnica, kao i u domainstvima za grejanje, a jedan manji deo za potrebe termoelektrana.U tabeli 1.8 data je proizvodnja po rudnicima za period 1990 2005.

Tabela 1.8.GodinaProizvodnja, [t]

VrkaukaIbarskirudniciRembas1SokoBogovinaJasenovactavaljLubnica

199025.559111.215343.859141.58784.98472.91759.23047.463

199129.00093.182350.020187.33895.62381.04661.89656.075

199222.50285.814351.439207.380112.00184.24882.48265.107

199311.42564.243203.765163.97445.73663.33086.24149.051

19946.14378.107241.793114.20662.60271.10060.02552.417

199512555.685239.218150.07949.52477.11046.43552.555

19961.58062.754252.839135.46029.56775.78046.10350.156

199713.26977.690267.472154.0301.28480.32165.01738.860

199827.57376.982178.200100.17030.78480.93088.11151.263

199916.10531.779160.862130.00143.20076.62072.16448.471

200019.26368.618165.531123.66849.95859.29087.11949.763

200118.94650.767171.18591.07246.27261.94057.72951.248

200214.41355.899177.20992.01239.03754.73050.40657.035

20032.00451.802171.174104.21628.21173.65056.65352.948

2004072.152178.22177.71625.49871.10060.73748.836

200590665.490190.03583.53422.66666.95067.39354.986

Ukupno:208.8131.102.1793.642.8222.056.443766.9471.151.0621.047.741826.234

2.2. Povrinska eksploatacija uglja obuhvataPovrinska eksploatacija uglja obuhvata: Kostolaki ugljeni basen; Kolubarski ugljeni basen i Kosovsko Metohijski ugljeni basen.2.2.1. Kostolaki ugljeni basen Kostolaki ugljeni basen u najirem smislu, zahvata podruje izmeu reke Morave na zapadu, Golubakih planina na istoku, reke Dunav na severu i reke Resave i grada Svilajnca na jugu. Basen se prostire na povrini od oko 400 km2, sa procenjenim rezervama od 1,3 milijarde tona. Na ovom prostoru utvrene su rezerve lignita, mrkog i kamenog uglja.Na slici 1.4 dat je prikaz Kostolakog ugljenog basena. Slika 1.4. Kostolaki ugljeni basen1 U sastavu REMBAS-a (Resavsko-moravski basen) su jame: Strmosten; Jelovac; Ravna reka i Senjski rudnik.Sredinom XIX veka u Srbiji se povealo interesovanje za ugalj. Organizovana proizvodnja uglja u Kostolakom basenu zapoela je 1870. godine. Godine 1870 poela su prva organizovana straivanja, da bi ve 1873. godine bila registrovana prva proizvodnja od 752,5 tona uglja.Prvi rudnik sa podzemnom eksploatacijom bio je ''Stari Kostolac''. Poeo je sa proizvodnjom 1873, dok je rudnik ''Klenovnik'' poeo sa radom 1883. godine. Prvi vlasnik rudnika ''Stari Kostolac'' bio je Franja Veteka, a od 1881. godine njegov suvlasnik je ore Vajfert, industrijalac iz Beograda. Akcionarskom drutvu iz Poarevca pripadao je rudnik ''Klenovnik''.Godine 1900 ova dva rudnika proizvela su i isporuila tritu 24.552 tone uglja. U narednim godinama proizvodnja uglja se poveavala, tako da je 1910 proizvedeno 49.823 tone, 1920 57.532 tone, 1930 110.800 tona i 1940 proizvedeno je 262.328 tona uglja.U toku Drugog svetskog rata, Nemci su (1943) umesto podzemne eksploatacije preli na povrinsku proizvodnju tako to su otvorili kop ''Kostolac''. To je bio prvi povrinski kop uglja u naoj zemlji, koji je posle rata odigrao znaajnu ulogu u primeni nove tehnologije u proizvodnji uglja, kao i u produktivnosti rada. Kop je prestao sa radom 1979. godine zbog iscrpljenosti rezervi uglja. Na njemu je ukupno proizvedeno oko 22,5 miliona tona uglja.Rudnik sa podzemnom eksploatacijom ''Stari Kostolac'' zatvoren je 1966. godine. U njemu je do kraja 1945. godine proizvedeno 4.383.036 tona uglja, a od osloboenja do zatvaranja (za 21 godinu) proizveo je 3.320.146 tona.Rudnik ''Klenovnik'' prestao je sa proizvodnjom 1959. godine. Proizveo je ukupno 3.305.441 tonu uglja. Godine 1955. otvorena je nova jama ''irikovac''. Poetak proizvodnje datira iz 1957. godine. Rudnik je radio svega 18 godina, a zatvoren je 1973. godine. Godinja proizvodnja iznosila je od 7.275 do 575.839 tona. Ukupno je proizveo 3.552.108 tona uglja. Rudnik je bio opremljen visokoproduktivnom mehanizacijom, a zapoljavao je preko 900 radnika, i pored toga njegova proizvodnja nije bila rentabilna.Podzemna eksploatacija uglja zamenjena je savremenijim i daleko lakim povrinskim nainom otkopavanja. Prvu zabeleenu proizvodnju uglja dao je povrinski kop ''Klenovnik'' 1973. god., zatim povrinski kop ''irikovac'' 1976. godine.Od mehanizacije koja se primenjivala na PK ''irikovac'' treba izdvojiti: bager glodar SRs 1300 x 26/10 + BP; bager glodar SRs 470 x 20/3; bager glodar SRs 470 x 14/14; samohodna traka BRs 1400 19,8/35,7 x 13,5; odlaga sa trakom A2RsB 5500 x 55 + BRs i dr.Na polju ''Klenovnik'' uklanjanje otkrivke vreno je rotornim bagerima: SchRs 300 i SchRs 250 u sklopu BTO sistema sa bagerom Ea 10/70. Otkopavanje uglja vreno je bagerom Es/45 a odvoz parnom vuom.Godine 1986. povrinski kop ''Klenovnik'' i povrinski kop ''irikovac'' integrisani su pod zajednikim nazivom povrinski kop ''Kostolac'', sa poljem ''Klenovnik'' i poljem ''irikovac''. Istraivanja leita na otvaranju povrinskog kopa ''Drmno'' trajala su tri decenije. Ovako dug vremenski period istraivanja bio je potreban zato to se ugljeni sloj nalazi na dubini od 40 80 metara ispod nivoa reke Dunava i Mlave. Istraivanja su pokazala da na podruiju Drmna postoje rezerve od preko 600 miliona tona lignita i da se u prvoj fazi moe eksploatisati oko 200 miliona tona.Istraivanjima je potvreno da je ugljeni sloj homogen, bez proslojaka jalovine, prosene monosti 18 20 metara. Debljina otkrivke je od 20 90 metara, sa poveanjem u pravcu severozapada zbog zaleganja ugljenog sloja.Otvaranje kopa planirano je srednjoronim program razvoja Zdruene elektroprivrede 1976 1985. Zvanian poetak investicione izgradnje kopa ''Drmno'' obeleen je oktobra 1977. godine.Mehanizovani rad na ovom otkopu otpoeo je septembra 1983. godine, uvoenjem bagera ERs-710, uz spregu sa odlagaem A2RsB-700 radi provere kvaliteta montirane opreme i uhodavanja rada. Februara 1984. godine poinje rad na otvaranju povrinskog kopa i uklanjanje otkrivke. Prve koliine uglja sa PK ''Drmno'' dobijene su aprila 1987. godine.U periodu od 1975 2005. godine sa povrinskih kopova ''Kostolac'' uklonjene se sledee koliine jalovine:- 1975 1985. uklonjeno 69.474.700 tona- 1986 1995. uklonjeno 139.947.400 tona- 1996 2005. uklonjeno 160.652.800 tonaUkupno: 370.074.900 tonaProizvodnja uglja u periodu 1990 2005. ostvarena sa povrinskih kopova ''Kostolac'' iznosila je:- 1990 2000. proizvedeno 49.640.900 tona- 2001 2005. proizvedeno 30.982.400 tonaUkupno: 80.623.300 tonaGodine 1952. spajanjem kostolakih rudnika lignita i kostolakih elektrana stvoren je Industrijsko-energetski kombinat ''Kostolac''. Danas, rudnik posluje u sklopu elektroprivrede Republike Srbije kao Javno preduzee Povrinski kopovi ''Kostolac''.2.2.2. Kolubarski ugljeni basen Kolubarski ugljeni basen zahvata zapadni deo umadije i prostire se od Koceljeva na zapadu, do Rudovaca na istoku, na severu do Stepojevca i Lajkovca i Stolca na jugu. Zahvata povrinu od oko 600 km2, sa duom osom u pravcu istok-zapad od oko 55 km i kraom osom pravac sever-jug od oko 15 km. Reka Kolubara deli basen na zapadni, znatno vei i istoni, manji, ali ekonomski znaajni deo.U okviru Kolubarskog ugljenog basena izdvaja se vie eksploatacionih i istranoeksploatacionih polja, kao to su: Polje ''A''; Polje ''B''; Polje ''C'; Polje ''D''; Polje ''E''; Polje ''F''; Polje ''G''; ''Tamnava istono polje''; ''Tamnava zapadno polje'' i Polje ''Radljevo''.Na slici 1.5 dat je prikaz Kolubarskog ugljenog basena.

Slika 1.5. Kolubarski ugljeni basenUgalj sa ovih kopova je lignit koji se u najveoj meri koristi za potrebe termoelektrana, a sasvim male koliine uglja nalaze se u slobodnoj prodaji domainstvima. Na bazi tehnikih analiza glavnog i krovinskog ugljenog sloja, u tabeli 1.10 dati su podaci o kvalitetu uglja.

Tabela 1.10.

PoljeParametri

Vlaga, [%]Pepeo, [%]S, ukupan, [%]DTM, [kJ/kg]

Polje ''C''53,9412,950,408.440

Polje ''D''52,0013,000,627.489

Polje ''E''48,2011,890,538.039

Polje ''F''50,6019,540,657.200

Polje ''G''47,1814,640,838.170

Tamnava - istok52,5613,240,507.090

Tamnava - zapad48,0519,360,436.785

Polje''Radljevo''43,5720,920,407.461

2.2.3. Kosovsko Metohijski ugljeni basen Kosovsko Metohijski ugljeni basen zahvata tri ugljena basena: Kosovski, Metohijski i Dreniki. Ukupne geoloke rezerve lignita iznose 14,7 milijardi tona. U najveem delu basena razvijen je samo jedan ugljeni sloj velike monosti, bez veeg prisustva podzemnih i povrinskih voda. Prosena monost ugljenog sloja je 41 m, a maksimalna dostie vrednost do 110 m. Prosena vrednost koeficijenta otkrivke je izuzetno povoljna i iznosi oko 1,8 m3 otkrivke po 1 toni uglja. U tabeli 1.13. date su rezerve i karakteristike lignita u Kosovsko Metohiskom basenu.

Tabela 1.13.UgljenibasenGeolokerezerve, (109t)Eksploatac.rezerve, (109t)DTE,(GJ/t)Sadraj

Vlaga, %Pepeo, %Sumpor, %

Kosovski11,48,87,10do 4516-21do 0,8

Metohijski2,81,57,4042-4516-23do 0,8

Dreniki0,50,27,20do 4516-23do 0,8

Eksploatacija uglja se odvija na dva povrinska kopa, i to: PK ''Dobro selo'' puten u eksploataciju 1956. godine, sa instalisanim kapacitetom proizvodnje uglja od 8,6x106 t/god. i otkrivke od 14x106 m3/god.; i PK ''Belaevac'' otvoren 1964. godine sa proizvodnjom uglja od 8,2x106 t/god. i otkrivkom od 14x106 m3/god.Proizvedeni ugalj, sa oba kopa, se najveim delom (oko 90%) koristi za snabdevanje Kosovskih termoelektrana (Kosovo A i Kosovo B), ukupne instalisane snage od 1.519 MW, dok ostali deo uglja koristi se za iroku potronju.3. Proizvodnja metalinih mineralnih sirovina:Koreni rudarstva na tlu dananje Srbije nalaze se u praistoriskom periodu. Arheoloka istraivanja potvruju da je jedan od naih najstarih rudnika metala, za koji se danas zna, rudnik bakra Rudna Glava kod Majdanpeka. Otkriveno je i istraeno vie okana i kanala odakle potie obiman fond nalaza: keramiki sudovi, kameni batovi obluci razliitih veliina i namena, kotani alati i dr. Rudarstvo bakra na ovom podruiju vezuje se za kraj VI i prvu polovinu V milenijuma pre nove ere. Na slici 1.6 dat je prikaz rudarskih nalazita i centara u praistoriji, rimskom periodu, srednjem veku na prostoru dananje Srbije.

Slika 1.6. Rudarska nalazita i centri u praistoriji, rimskom periodu, srednjem veku, na prostoru dananje Srbije

Za vreme rimske vladavine rudarstvo na prostorima dananje Srbije dobija poseban znaaj. Tako glavni rudnici bili su: na Kosmaju, na Avali, Kuevu, Novom Brdu, na Rudniku, na Kopaoniku, planini Rogozna kod Banjske i dr. Rimski vrlo znaajan rudnik iz IV veka nove ere je Rudna Glava kod Majdanpeka Razvoj rudarstva i rudarskih centara na prostorima dananje Srbije, predstavlja ona ista rudarska podruija koja su koriena od praistorije, preko rimskog perioda, srednjovekovne Srbije do dananjih dana. U tim rudnicima eksploatisane su rude: bakra, olova, cinka, gvoa, zlata i srebra. Najpoznatiji srednjovekovni rudnici bili su: Kuevo i Kopaonik rudnici gvozdene rude; Brskovo rudnik srebra, olova i cinka; rudnici bakra - Kuevo, na Rudniku, Kratovo, Rudna Glava kod Majdanpeka; rudnici srebra i olova Kuevo, Novo Brdo i Kratovo.3.1. Proizvodnja rude bakra PROIZVODNJA RUDE BAKRA - dananja eksploatacija rude bakra obuhvata rudnike: rudnik bakra Majdanpek; rudnik bakra Bor. Pored ovih rudnika znatan deo bakra se dobija iz drugih rudnika (''Rudnik'' Rudnik).3.1.1. Rudnik bakra Majdanpek Rudnik bakra Majdanpek eksploatacija rude bakra organizovana je putem povrinske eksplotacije, i to sa dva kopa: PK ''Juni revir'' i PK ''Severni revir''.Povrinski kop Juni revir poet je sa otvoranjem krajem 1958. godine, na jalovinskoj etai k+ 620 m. Iz poetne faze brdskoga tipa, Juni revir razvijen je u kop dubinskog tipa. Leite je u vertikalnom zahvatu podeljeno na etae visine 15 m. Maksimalna irina etanih ravni na zavrnoj konturi je 24 m, a irina radnih etaanih ravni je 40 50 m. Povrinski kop Juni revir zahvata povrinu od 240 ha. Geoloke rezerve u leitu Juni revir (do nivoa +65 m projektovana dubina kopa) sa stanjem decembar 2005.god. iznose 246.082.788 tona rude bakra, sa srednjim sadrajem od 0,2% bakra. Povrinski kop Severni revir zapoeo je sa radom poetkom 1977. god. Severni revir ine lokaliteti: ''Centralni deo'', ''Tenka'' i ''Dolovi''. Radovi su bili obustavljeni u periodu 19801983.god. Do 1993. godine otkopavana je samo ruda bakra, kada zapoinje otkopavanje rude olova i cinka.Povrinski kop Severni revir ima eliptian oblik sa duom osom od oko 1,9 km i kraom 1,1 km. Najvia taka kopa je na koti +675 m, a najnia na dnu kopa na koti +350 m. U periodu 1983-1991. izvoeni su radovi sa etaama od 25 m, da bi se prelo na etae visine 15 m. Geoloke rezerve PK Severni revir, sa stanjem april 2001.god. iznose 228.084.936 tona bakra sa srednjim sadrajem od 0,30% bakra.Eksploatacija rude na PK Juni i Severni revir je klasina diskontinualna sa sledeim fazama rada: razaranje stenske mase buenjem i miniranjem; utovar bagerima sa krutom kaikom; transport damperima velike nosivosti.Izrada buotina za potrebe miniranja obavljala se elektro builicima tipa BE-45R, prenika 229 mm i BE-60R, prenika 311 mm. Za primarno miniranje koriste se ANFO i SLURRY eksplozivne smee.Utovar rude i jalovine na kopovima vri se bagerima sa krutom kaikom i elektro pokretanjem. U periodu 1984-1995 rudnik je raspolagao sa utovarnim mainama tipa: MARION-182 zapremine kaike 7,62 m3; MARION-191-II zapremine 11,46 m3; BE-395B zapremine 15,30 m3 i BE-11 zapremine 26,0 m3. Transport rude vri se kamionima nosivosti 136, 154, 172 i 181 tona.3.1.2. Rudnik bakra BorPrva istraivanja u okolini Bora zapoeta su 1887. god., od strane poznatog rudarskog strunjaka Feliks Hofmana i beogradskog industrijalca ora Vajferta. Prvi istrani radovi zapoeti su kod sela Glogovica u okolini Bora. Na ovim mestima istraivane su zlatonosne kvarcne ice, kao i stari radovi uz Borsku reku. Najvie se radilo uz Borsku reku, na ''gvozdenim eirima'' okolnih breuljaka: oka Dulkan, Tilva ro (Crvena stena) i Tilva mika. Istranim radovima u Boru i Glogovici rukovodio je in. Franjo istek.Na nivou Borske reke, u pravcu prema zapadu pod sam vrh oka Dulkan, uraen je prvi istrani potkop. Zlatonosni kvarc u ovom delu bio je neto bogatiji, dok su se istrani radovi na viim delovima pokazali kao neuspeni. Iz tih razloga u niim delovima oka Dulkan, iz Borske reke, uraena su dva nova potkopa na udaljenosti 150 m jedan od drugog. Uraeni istrani potkopi pokazali su da postoji veoma bogata ruda bakra. Prve laboratoriske analize pokazale su da je u pitanju ruda sa preko 10% bakra sa primesama zlata i drugih plemenitih metala. Tokom 1903. godine rudno telo ''oka Dulkan'' bilo je istraeno po pruanju od 100 m, po debljini od 27,5 m i po visini od 36 m. Rudne rezerve utvrene ovim istraivanjima iznosile su 255.390 tona.Nalaz strune komisije, koju je obrazovalo Rudarsko odelenje u Beogradu, utvrdilo je da postoje uslovi da se u Boru orvori rudnik. Na osnovu izvetaja komisije Rudarskog odelenja, oktobra 1903. godine, oru Vajfertu je odobrena rudarska povlastica sa kojom je dobio pravo da na povrini od 2.400 hektara u narednih 50 godina moe otkopavati i preraivati rudu bakra.Finansijska sredstva ora Vajferta za otvaranje rudnika u Boru bila su dosta skromna. Zato se Vajfert obratio prvo austrijskom kapitalu, sa kojim je jo i ranije saraivao, ali tu nije naao razumevanje i podrku to je kasnije ocenjeno kao velika greka. U daljem traenju finansijske pomoi, Vajfert se obratio francuskom kapitalu, koji je u to vreme pokazivo vie interesovanja za prirodna bogastva Srbije. U tom periodu Francuske kompanije su ve imale rudarske koncesije2 u Srbiji, a o novootkrivenom borskom leitu su ve imali pozitivne laboratorijske analize i povljna miljenja njihovih rudarskih srunjaka.Dogovor izmeu Vajferta i francuskih finansijera zavreni su maja 1904. god., kada je osnovana kompanija pod nazivom: Francusko drutvo borskih rudnika, Koncesija Sveti ore (La Compagnie Francaise des Mines de Bor. Consesion St. George). Osnovni kapital formirane kompanije izdeljen je na 11.000 akcija, od ega je Vajfertov udeo iznosio 3.380 ili 30,72% akcija.Eksploatacija rude u Borskom rudniku bila je iskljuivo podzemna. To je bio jedini nain otkopavanja rude u periodu od 1902. do 1924. godine. Godine 1924. otkopane su prve tone rude povrinskim nainom.Prvi objekat otvaranja bio je istrani potkop na koti 328 m. Uraeni potkop predstavljao je i prvi rudniki horizont. Kasnije je zapoeto istraivanje i otvaranje niih delova rudnog tela ''oka Dulkan''. U isto vreme radilo se na izradi okna.Pored rudnih tela ''oka Dulkan'', ''Tilva ro'' i ''Tilva mika'' ovim nainom otvaranja, otvoreni zaeksploataciju su jo i delovi rudnih tela ''Tilva ronton'' I-hor. i III-hor., rudno telo ''estak'' III-hor. I rudno telo ''Cementacija'' na III-hor.Na slici 1.7 dat je ematski prikaz otvaranja Borskog rudnika u periodu od 1903 do 1925 godine.Slika 1.7. ematski prikaz otvaranja Borskog rudnika u periodu 1903 1925.god. 1- potkop (I-hor.), 2- izvozno okno ''istek'', 3- zasipno okno, 4- II-hor., 5- III-hor., 6- Izvozno servisno okno ''Vajfert'', 7- povrinski kop za pripremu zasipaGeologija leita Bor - Borsko leite bakra zahvata podruije centralnog Timokog magmatsko-eruptivnog masiva. Osnovni pravac njegovog pruanja je severozapad-jugoistok, sa zaleganjem od 40o 50o prema jugozapadu. Borsko rudno leite bakra moe se podeliti na tri dela i to: centralni, jugoistoni i severozapadni.2 Koncesija (l. concedere dopustiti, consessio) doputanje, ustupak, povlastica, davanje povlastice; odobrenje vlasti (dravne, optinske) za bavljenje nekim poslom koji je slobodan od nadzora te vlasti.- Centralni deo leita nalazi se izmeu jugoistonog (rudno telo ''Borski potok'') i severozapadnog dela (rudno telo ''Borska reka''). Eksploatacija rude u ovom delu vrena je za svo vreme rudarenja, a i danas je glavno sredite, pre svega jamskog otkopavanja. U sastav ovog dela leita nalaze se sledea rudna tela: ''oka Dulkan'', ''Tilva mika'' (''A'', ''B'', ''C'', ''D'' i ''1''), ''Tilva ro'' (''Zapadni'', ''Istoni'' i ''P2A''), ''istek'', ''Cementacija'', ''Tilva roton'', ''Kamenjar'' (1 i 2), ''Brezonik'' (''F'', ''L'', ''G'', ''E'', ''O'') i ''Krpe'' (K1, K2, K3 i K4).- Jugoistoni deo leita nalazi se na jugoistoku u odnosu na centralni deo. U tom prostoru se nalaze sledea rudna tela: ''Novo okno'', ''M'', ''N'', ''N1'', ''J'', ''I'' ''H'' i ''Borski potok''.- Severozapadni deo leita zahvata severozapadne delove borskog leita. U sastav ovog prostora ulazi (za sada istraeno) rudno telo ''Borska reka''.Eksploatacije rude bakra u Borskom leitu organizovana je putem podzemne i povrinske eksploatacije.3.1.3. Podzemna eksplotacija rude bakraPodzemna eksplotacija rude bakra proizvodnja rude iz jame u proteklom periodu odvijala se u vrlo sloenim i esto tekim prirodnim tehniko-tehnolokim i drutveno-politikim uslovima. Uprkos svim tim tekoama i kriznim vremenima, uspevalo se sa ostvarenjem manje ili vee dobiti.U tabeli 1.16 dat je pregled podzemne eksplotacije rudnih tela po horizontima i vreme trajanja njihovog otkopavanja u periodu 1902 2006. godine.U tabeli 1.17 date su rezerve rude za rudno polje Bor, sa srednjim sadrajem bakra, zlata i srebra.Tabela 1.17.Rudno teloRezerverude, [t]Sadraj

Bakar, [%]Zlato, [g/t]Srebro, [g/t]

Tilva Ro od K+14 do k-768.136.1870,7320,1161,018

Tilva Ro od K+76 do k-2356.100.0000,6650,1120,987

P2A od K+30 do K-758.867.5820,7090,2481,558

P2A od K-76 do K-1551.976.0000,6080,2411,511

Kamenjar 2 (IX-XV, C1-kat.)1.503.7720,6240,2061,010

Kamenjar (XI-XV, C2-kat.)900.0000,9480,2000,980

Brezanik (K+120 do K+80)1.797.1301,2260,2351,070

D+D1+C2.573.4531,015--

M-N371.4451,647--

N1413.9961,323--

Borska Reka611.338.5760,6180,2351,915

Ukupno: Rudno polje Bor643.978.141---

Napomena: Utvrene rezerve odnose se na decembar 2005. god.3.1.4. Povrinska eksplotacija rude bakra Povrinska eksplotacija rude bakra u proteklom periodu organizovana je kroz kopove: ''Borski kop''; ''Cerovo-1''; ''V.Krivelj''.3.2. Proizvodnja rude OLOVA I CINKAPROIZVODNJA RUDE OLOVA I CINKA eksploatacija rude olova i cinka na prostorima Srbije organizovana je kroz rudnike: Rudnik i flotacija ''Trepa'' Stari Trg; Rudnik i flotacija Kinica i Novo Brdo Pritina (rudnici Ajvalija, Badovac, Kinica, Novo Brdo); Rudnik i flotacija Kopaonik Leposavi (rudnici Belo Brdo, Crnac, Kopori, Jelakce, uta Prlina); Rudnik i flotacija ''Rudnik''; Rudnik i flotacija ''Blagodat'' Vranje; Rudnik i flotacija ''Lece'' Medvea; Rudnici i flotacija ''Veliki Majdan'' - Ljubovija; Rudnik ''Suva ruda'' i ''Kievak'' Raka.3.2.1. Rudnik i flotacija ''Trepa'' Rudnik i flotacija ''Trepa'' Stari Trg. Posle zavretka prvog svetskog rata Engleska je pokazala interesovanje za ovaj rudarski region, koji je bio poznat jo u srednjem veku u periodu Turske vlasti. Poetkom 1919. godine, u kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca bila je upuena jedna britanska misija sa zadatkom da proceni tetu od ratnih razaranja i da predloi mere za obnovu opustoene privrede.U misiji je bio i Aleksandar Grej iz Odelenja za nauna i industrijska istraivanja geolokog katastra V. Britanije. Posle obavljenih istraivanja tokom leta 1919. godine, podneo je opiran izvetaj pod naslovom: ''Geologija i mineralna bogastva drave Srba, Hrvata i Slovenaca''. U izvetaju je data ocena stanja svih rudnika koji su u Srbiji bili aktivni do izbijanja prvog svetsko rata, kao i onih koji su delimino eksploatisani u toku rata od strane Austro-Ugarske i Nemake. U izvetaju su obuhvaeni rudnici: Rudnik, Avala, Belo Brdo, Vojetin, Gabela, Trepa, kao i iri region Kopaonika u kome postoje sulfidi olova i cinka.Ubrzo za ovaj rudarski region zainteresovao se ''Selekn trast'' (Selection Trust Comanie) iz Londona, koji je stupio u pregovore sa Nikolom Paiem o kupovini njegove koncesije. Za ocenu prave vrednosti koncesije, Pai je angaovao strunjake na elu sa zagrebakim prof. Tuanom. Godine 1925. formirana ekipa strunjaka izvrila je istraivanje terena i zakljuila da je: ''Trepa'' grandiozno nalazite srebronosnih, zlatonosnih, olovnih, cinkovih i bakarnih ruda i da nikakva suma koja se uloi u njihovu eksploataciju nije prevelika.Kompanija ''Selekn trast'' je poetkom 1926. godine uputila jednu ekipu strunjaka da istrai podruije Starog Trga. Istranim radovima rukovodio je jugoslovenski inenjer Zboril, koji je ve u julu iste godine utvrdio postojanje bogatog olovno-cinkovog rudnog tela na horizontu 830 m. Nakon toga, kompanija ''Selection Trust'' otkupila je koncesiju ''Trepu'' za eksploataciju rude od Radomira Paia (sin N.Paia). Koncesija je zahvatala povrinu od 529.642.561 m2. Za preuzimanje ove koncesije ''Selection Trust'' je decembra 1927. godine osnovao posebnu kompaniju, kao svoj ogranak ''Trepa Mines Limited'' sa seditem u Londonu. Novoosnovana kompanija pristupila je sistematskim istranim radovima i ve u 1928. godini bile su utvrene rezerve rude od 500.000 t, da bi ve 1930. godine ova koliina rude bila poveana na 1.750.000 tona.Kompanija ''Trepa Mines'' dola je u posed i drugih koncesija koje su bile grupisane na tromei tadanjih banovina: zetska, moravska i vardarska. Obezbeeno je ukupno 17 rudarskih koncesija i to: Kopaonik 118.302.512 m2; Kopaonik 298.368.062 m2; Kopaonik 136.335.000 m2; Kopaonik 227.299.860 m2; Kopaonik 324.070.312 m2; Trepa 529.642.561 m2; Rogozna 602.583.400 m2; Slatina 117.375.00 m2; Belasica 1 600.539.062 m2; Belasica 2 326.566.406 m2; Zletovo 433.565.000 m2; Kratovo 386.240.000 m2; Sase 488.035.000 m2; Novo Brdo 342.133.000 m2; Janjevo 260.229.200 m2; Glama 411.590.000 m2; Priluije 64.833.250 m2.U tabeli 1.23 za koncesiju ''Trepa'' i ''Kopaonik'' date su utvrene rezerve rude sa sadrajemolova i cinka. Utvrene rezerve olova i cinka bile su ne samo velike po koliini i sa velikim sadrajem metala, ve su bile skoncentrisane na malom prostoru, pa je njihova eksploatacija bila veoma rentabilna. Pored toga, ovaj rudarski region imao je i povoljan geografski poloaj s obzirom na potroae njegovih koncentrata.Polazei od utvrenih rezervi, kompanija ''Trepa Mines'' pristupila je otvaranju rudnika i izgradnju postrojenja za eksploataciju i preradu rude. U Starom Trgu otvoren je rudnik pri emu su uraene prostorije: izvozno i ventilaciono okno, otvorena etiri horizonta i uraen potkop za izvoz rude.Tabela 1.23.Vremenski periodKoliina rude, [t]Sadraj metala

Pb [%]Zn [%]

''Trepa''

1. X 1929.1.750.00011,5010,50

1. X 1931.2.100.00010,507,80

1. X 1932.2.500.0009,008,50

1. X 1934.2.500.0008,708,50

1. X 1935.3.007.0008,708,00

1. X 1936.3.300.0009,406,40

1. X 1937.3.900.0009,505,20

1. X 1938.4.976.0008,703,80

1. X 1939.4.848.0008,603,80

''Kopaonik''

1. XII 1935.906.0009,456,17

01. V 1938.750.0009,266,54

Potkop za izvoz rude na nivou 610 imao je duinu od 2.660 m, ije su dimenzije bile, irina 3,35 m i visina 2,67 m. Potkop je raen buako-minerskim radovima, sa 2628 buotina, duine 3,0 m. Potkop je zavren krajem 1931. godine.Prerada rude vrena je u novoizgraenoj flotaciji u Zveanu. Transport rude od rudnika do flotacije u Zveanu vren je iarom dugom 6.350 m. iara je imala visinsku razliku od 232 m, sa 67 korpi nosivosti od 802 kg rude.Proizvodnja rude u rudniku ''Trepa'' Stari Trg, po poslovnim godinama3, za period 1930- 1941. data je u tabeli 1.24.Tabela 1.24.GodinaRuda,Sadraj

[t] Olovo,[t] Cink,[t] Srebro,[kg] Bakar,[t]Bizmut,[kg]

1930/31273.92034.00520.91140.2505489,79

1931/32397.96338.48235.15245.18079617,11

1932/33535.86947.72246.40249.95110.07123,04

1933/34589.08152.11550.45354.2041.17825,33

1934/35597.18854.11551.49154.2211.19425,68

1935/36588.59452.53445.52956.6811.17725,12

1936/37638.72958.25038.85365.3431.27746,43

1937/38655.89259.52539.14969.6491.31154,12

1938/39616.07353.78930.27568.7381.23272,08

1939/40698.76060.35225.68685.6031.407115,46

1. 10. 1940 20. 4. 1941315.432-----

Ovde posebno treba istai da je rudnik ''Trepa'' Stari Trg (pisac ovih redova svoje prve inenjerske dane proveo je na ovom rudniku), bio jedan od svetskih vodeih rudnika sa podzemnom eksploatacijom u proizvodnji rude olova i cinka. Svoj pun sjaj imao je u periodu 19601985.god., kada je bio na vrhuncu svoje moi u razvoju i ostvarenoj proizvodnji.3 Poslovna godina tada raunata za period: 1. oktobar tekue godine do 30. septembra naredne godine.

Sadraj1. Uvod ................................................................................................................................................................................. 322.EKSPLOTACIJA UGLJA ................................................................................................................................................ 322.1. Podzemna eksploatacija uglja ................................................................................................................................... 322.2. Povrinska eksploatacija uglja obuhvata .................................................................................................................. 332.2.1. Kostolaki ugljeni basen.................................................................................................................................... 332.2.2. Kolubarski ugljeni basen.................................................................................................................................... 352.2.3. Kosovsko Metohijski ugljeni basen................................................................................................................... 363. Proizvodnja metalinih mineralnih sirovina:................................................................................................................... 373.1. Proizvodnja rude bakra ............................................................................................................................................. 383.1.1. Rudnik bakra Majdanpek................................................................................................................................... 383.1.2. Rudnik bakra Bor ............................................................................................................................................... 383.1.3. Podzemna eksplotacija rude bakra..................................................................................................................... 403.1.4. Povrinska eksplotacija rude bakra.................................................................................................................... 403.2. Proizvodnja rude OLOVA I CINKA........................................................................................................................ 403.2.1. Rudnik i flotacija ''Trepa''................................................................................................................................. 41