giorgi gogolaSvili

Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisa

werili I

iakob gogebaSvili Cveni sinamdvilisaTvis

gacilebiT didi adamiani iyo,

vidre es warmodgenili gvaqvs...

vasil barnovi.

100 wlis winaT, 1912 wlis 2 ivniss, ̀ saxalxo gazeTi~ samgloviaro

gancxadebas aqveynebs:

iakob

gogebaSvilis

gardacvaleba.

guSin, 1 TibaTves, saRamos 6 saaTze

mZime avadmyofobis Semdeg gardaicvala

Cveni sasiqadulo pedagogi iakob

svimonis Ze gogebaSvili.

gadaido RonisZiebebi (`ganaTlebis sazogadoebam 2 TibaTves

daniSnuli seirnoba iakob gogebaSvilis gardacvalebis gamo sxva

droisaTvis gadado~ _ `saxalxo gazeTi~...). glovobs sruliad

saqarTvelo. gazeTebi aivso samgloviaro depeSebiT. usamZimreben

saqarTvelos, qarTvelobas, erTmaneTs... TiTqos sayovelTao azri

gamoxata anastasia erisTavma goridan gamogzavnil depeSaSi: `qa-

r Tuli ena daoblda. daundobelma sikvdilma qarTvel bavSvebs

mostaca yavarjeni da ers _ winamZRoli~... `viglovoT, iakobze

ukeTesi aravin mogvikvdeba!~ _ godebda quTaisidan ilia baxtaZe...

saocar gul Si Ca mwvdom faqts igo nebs al. mi qa be ri Ze: ro de sac

ia ko bi bi ni dan qaS ve Tis ek le si a Si gada hyav daT, `ve Zi nis yo fil qu Ca-

6 giorgi gogolaSvilize uam ra vi xal xi mo sdev da; Semo xvda TeTr qud sa da TeTr xa laT Si

gamo wyo bi li me fur ne, ro mel mac Tva li mo hkra Tu ara Tav Ria ku bo-

Si Ca sve ne bul ia ko bis cxe dars, er Ti sa zar lad Se hyvi ra: `vai Cven

ube du re bas, Cve ni `de da e nis~ da mwe ri mo mkvda rao~. me fur nem Ta vi si

fur ne pa ta ra msa xu ri bi We bis ama ra das to va da mwu xa re sa xis gamo-

me tyve le biT ku bos uka na Tavs xe li mag rad Ca sWi da sa xe lur Si da

sxveb Tan er Tad Se uc vle lad mi a ci la mi cva le bu li qaS ve Tis ek le-

si a Si~...

akaki ase daemSvidoba Rvawlmosil megobars: `aq iRaRadeben Seni

naSromni da darCeba samaradisod Sengan gatkepnili gza da vinc

am gzas ar gaivlis, is arc qarTvelad ixsenieba~! es maradiuli

Tanamedrovis maradiuli Segonebaa...

da iqca maradisobis binadarad didi iakobi.

mogvianebiT ioseb imedaSvilma ori bumberazi moRvawe _ iakob

gogebaSvili da ilia WavWavaZe _ Seadara erTmaneTs: ̀ da dRes, ro ca

mTli an sa qar Tve los gu lis ce mas vis men, ma rad da yvel gan ia ko bis

gu lis ce mas vgrZnob!... ro gorc mo qaT qa Te mzis sxi ve bi, mi si sa xe

ise me sa xe ba da ilia Tu Rrma az ris mWe de li iyo, _ Zil Si Caf lu li

eris gamo Rvi Ze bi sa ken mo mwo de be li, ia ko bi _ bnel Si si naT lis Su qi

_ sib ne lis mfan tve li, eris sa ku Tar Se gne bis fex ze da dgo mi sa Tvis

ya var jnis mi mwo de be li!~

Tavad iakobi iliasa da akakisTan Tavis Sedarebas uxerxulad

miiCnevda da Tavmdablad ukan ixevda. ga zeT `ive ri a Si~ (#83, 1900

w.) gamo qvey nda cno ba: `ro gorc Se vi tyeT, b-n ia kob si mo nis-Ze go-

ge baS vi lis pa ti vis mce melT mi sda pa tiv sa ce mad, mi si sa li te ra tu-

ro da sa pe da go gio as pa rez zed moR va we o bis 35 wlis Se sru le bi sa

gamo, ganuz ra xavT sa di li ga mar Ton~. ima ve ga zeT Si ibeW de ba ia kob

go ge baS vi lis gan cxa de ba: `ro gorc Tqve ni axa li am be bi dan sCans,

zo gi erT qar Tvels mo u wa di ne bia ga mar Ton sa i u bi leo sa di li. did

mad lo bas mo vax se neb, da vTxov di di Txov niT, xe li ai Ron am Ta viss

wa dil ze. wi na aR mdeg Se mTxve va Si es sa di li uCe mod Ca iv lis. jer

qar Tvel ma sa zo ga do e bam un da gada i xa dos is di di va li, ro me lic

mas awevs ki ser ze Se sa xeb Cve nis mTa var-moR va we e bi sa, ro mel Tac Cem-

ze uf ro did xans umoq med ni aT da Cem zed uzo mod me ti ga u ke Te bi aT.

jer ial buz sa da myin vars Rir se u li iu bi le e bi ga u mar Ton, da me re

ga u wi on Ta va zi a no ba se reb sac, Tu ar da uS li aT~ (ga ze Ti `ive ria~,

#85, 1900 w.). myinvari da ialbuzi `mTavarmoRvaweni~ ilia WavWavaZe

da akaki wereTeli arian...

sxvagvarad fiqrobs akaki wereTeli: `mTel sa qar Tve lo Si ia kob

go ge baS vi li er Ta der Ti moR va wea, ro me lic Ta vi si Sro miT da ener-

7Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisagi iT, Ta vi si mZlav ri kal mis na war mo e biT udi des sa msa xurs uwevs

mTel qar Tve lo bas. ia ko bis mi er Se dge ni li qar Tu li sa xel mZRva ne-

lo e biT mo fe nilia mTe li sa qar Tve lo. vi naa ise Ti qar Tve li, rom

ia kob go ge baS vi lis `de da-ena ze~ ar ae xi los Tva le bi. Ce mi da ili-

as Rvaw li ra mo sa ta nia im did Rvawl Tan, ro me lic ia kob go ge baS-

vils mi u ZRvis qar Tve li eris wi na Se... ia kob go ge baS vil ma qar Tvel

xalxs qar Tu li enis sit kbo e ba yur Si Ca aw ve Ta, qar Tvel xalxs qar-

Tu li ena Se ay va ra. gana es pa ta ra sa qmea! ia kob go ge baS vi li Rir sia,

rom qar Tvel ma xalx ma si co cxle Si ve Zeg li da ud gas~. icodnen fasi

erTmaneTisa...

da marTlac, qarTveli erisaTvis udidesi bedniereba iyo is, rom

XIX saukuneSi ilia WavWavaZe, akaki wereTeli da iakob gogebaSvili

mogvivlina RmerTma; diax, nebismieri eris sazogadoebrivi da

kulturuli cxovrebis istorias daamSvenebdnen isini; miT umetes,

iseTi mcirericxovani da mZime istoriis erisaTvis aris WeSmariti

RvTis wyaloba maTi arseboba... XIX saukune gamorCeuli iqneboda

Cvens istoriaSi, erT-erTi maTganic rom moevlina RmerTs... Cven ki

didi sameuli `meoxad Cuenda qristeman moguaniWa~... WeSmaritad

ganusazRvrelia maTi roli Cveni sinamdvilisaTvis.

xolo rac Seexeba iakob gogebaSvils, vfiqrobT, dResac ar

daukargavs azri vasil barnovis naTqvams: `iakob gogebaSvili

Cveni sinamdvilisaTvis gacilebiT didi adamiani iyo, vidre es

warmodgenili gvaqvs...~ amitomac SevecdebiT, SeZlebisdagvarad,

Tvali gavadevnoT iakobis Rvawlsa da cxovrebis gzas.

I. Rvawli iakobisa

iakob gogebaSvils swamda: `sazogado asparezze momqmedi

adamiani mxolod maSin eweva gulis wadils da imarjvebs, rodesac

mas gamorkveuli aqvs gza cxovrebisa da SemuSavebuli aqvs gegma

da programa moqmedebisa, erTi sityviT aRWurvili aris naTeli,

gansazRvrulis mimarTulebiT da amasTan mxned axorcielebs am

Taviss mimarTulebas, programasa~ (`qarTuli mimarTuleba~) da

mTeli Segnebuli cxovreba qmnida, amuSavebda da axorcielebda amgvar

programas ara marto pirovnulad TavisTvis, aramed mTeli erisTvis,

radgan miaCnda, rom `miT ufro saWiroa amisTana gansazRvruli,

naTeli mimarTuleba mTelis erisaTvis, metadre imisTana erisaTvis,

romelsac brZola arsebisaTvis metad gasZnelebia sazogadod

ukuRmarTTa garemoebaTa wyalobiT~ (iqve). mamuliSvilebs

Seagonebs, rom qveynis gadarCenisaTvis aucilebelia, `gafurCqneT,

gaaZliereT da aayvaveT yvela Tqveni erovnulni, anu nacionaluri

8 giorgi gogolaSviliZalnio~. da aq iwyebs iakobi CamoTvlas da daxasiaTebas erovnuli

(nacionaluri) Zalebisa, romelTac erovnebis burjs daarqmevs;

erovnebis burji igivea, rasac ilia `RvTaebriv saunjes~ uwodebs;

gvaxsovs, ra Tqma unda: `sami RvTaebrivi saunje dagvrCa Cven mama-

papaTagan: mamuli, ena da sarwmunoeba.. Tu amaTac ar upatroneT,

ra kacebi viqnebiT, ra pasuxs gavscemT STamomavlobas?~ erTicaa:

iliaseul samebas iakobi meoTxe fenomens daumatebs _ erovnul

skolas; amgvarad, iakobis azriT, Cvens erovnulobas oTxi burji

aqvs, oTxi `erovnuli (nacionaluri) Zala~ amoZravebs: mamuli, ena,

erovnuli skola da sarwmunoeba.

iakob gogebaSvilis udidesi damsaxureba isaa, rom man

qarTvelobas gaucnobiera arsi da mniSvneloba am oTxi erovnuli

burjisa da piradi magaliTi uCvena maTi uangaro, Tavdadebuli

msaxurebisa.

ufro konkretulad:

1. mamuli

ra aris samSoblo, mamuli da rogor unda vemsaxuroT mas? es

umTavresi kiTxva iyo, romelic dasva iakobma; dasva da upasuxa

kidec Teoriuladac da praqtikuladac.

iakobis azriT, umTavresi `burji Cveni erovnebisa~ aris mamuli,

samSoblo: ̀ saZirkvels nacionaluris Zalisas Seadgens teritoria,

miwa-wyali, mamuli, samSoblo~. xolo Tu ra aris samSoblo, iakobi

ase ganmartavs:

`batonebo! mSobliuri miwa-wyali, mamuli marto nivTieri

faqtori ar gaxlavT. igi amasTan sulieria, cocxali arsebaa,

Tu erT mxriv igi ipyrobs mama-papaTa gvamTa, meore mxriv, masSi

trialebs winaparTa didebuli suli da es suli acocxlebs,

asuldgmulebs, acxovelebs Tanamedrove TaobaTa. waarTviT ers misi

miwa-wyali, misi teritoria, da igi dahkargavs ara marto niadags

arsebobisas, aramed moswydeba im didebuls istoriuls sulsac,

romelic samSobloSi trialebs, da daemsgavseba muxis moWril

rtosa, romelsac gaxmoba ver ascdeba. amisTvis mamulis dakargva

saSinels ubedurebas Seadgens.

samSoblos damkargavi eri ver daicavs Taviss arsebobas, ver

gaagrZelebs sicocxlesa, da Tundac gaagrZelos, Tundac moipovos

simdidre vaWrobiT da mrewvelobiT, mainc da mainc yovlad ubeduri

iqneba, igi daemsgavseba bogano adamiansa, romelsac sakuTari miwa

da kera ar gaaCnia... ai risTvis saWiroa, ukiduresad saWiro, rom

qarTvelobam savsebiT SeinarCunos Tavisi miwa-wyali, mamuli da

9Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisasxva xalxis xelSi ar Caagdos~.

da iakob gogebaSvilma, erTi mxriv, Tavisi saxelmZRvaneloebiT,

xolo meore mxriv, Tavisi mxatvruli SemoqmedebiT, publicistikiTa

Tu piradi cxovrebis magaliTiT udidesi wvlili Seitana imaSi,

rom qarTvelobas `SeenarCunebina Tavisi miwa-wyali, mamuli da

sxva xalxis xelSi ar Caegdo igi~... mogexsenebaT, imdroindel

orklasian samrevlo skolebSi ̀ dedaena~ iswavleboda, oTxklasiani

saswavleblis mesame-meoTxe klasebSi _ `bunebis kari~. iakobis

genialuri niWis wyalobiT, `dedaena~ da `bunebis kari~ ise iyo

Sedgenili, imdroindelma oTxklasdamTavrebulma ymawvilma

ukeT icoda saqarTvelos istoria da geografia, folklori da

eTnografia, qarTuli ena da literatura, vidre dRevandelma

saSualo ganaTlebis mqonem... `dedaenis~ pirveli nawilidan meore

nawilze, `dedaenidan~ `bunebis karze~ gadasvlis gasaadvileblad

Sedgenili damxmare saxelmZRvaneloebi (`kokori~, `kunwula~,

`xomli~, `akido~, `kona~), sagangebod SeTxzuli istoriuli Tu

sxva moTxrobebi, ZiriTad saxelmZRvaneloebTan erTad, qarTvelSi

qarTul suls aRviZebda, awrTobda; qarTvels qarTvelad zrdida.

`dedaenis~ mizandasaxulebaze roca saubrobda, werda erTgan:

`dedaena~ yvela mowafeSi aviTarebs da zrdis qarTvels adamians,

sazogadod~ da iqve: saxelmZRvaneloebis Seqmnis dros `erTad

moqmedebdnen Cemi qarTuli goneba da Cemi qarTuli gulio~...

simtkice upirvelesi burjisa _ mamulisa _ didad gansazRvra

iakob gogebaSvilis moRvaweobam.

2. ena

iakobis azriT, erT-erTi mTavari bur ji eris aRor Zi ne bi sa Tvis

ga xlavT sa mSob lo ena. `eris gan vi Ta re ba pir da pir da mo ki de bu lia

enis gan viT a re ba ze. Tu ena erT wer til zea Se Ce re bu li, eris win

msvle lo bac mo spo bi lia. Tu ena ukan-ukan mi dis da Ra tak de ba, az-

rov ne bac eri sa qve iT de ba, uZ lur de ba, Ra rib de ba. sa ma gi e rod, Tu

ena win mi dis, dRi Ti-dRe ifur Cqne ba, vi Tar de ba, mdid rde ba for-

me bi Ta, eris az rov ne bac wel Si imar Te ba, Zal Ro nes iZens, ah yva ve bis

xa na ud ge ba. ara ucxo enas ar Se uZ li an ga u wi os ers sa mSob lo enis

sa msa xu ri, ro gorc de di nac vals ar Se uZ li an da sdos bavSvs RviZ li

de dis ama gi, sa Si nels mdgo ma re o ba Si var de ba eri, ro de sac mis enas

pa ti vi da uf le ba aqvs ay ri li da igi mas ri gi a nad ve Rar swav lobs

sko leb Si. am Se mTxve va Si sko la cu dad mo qme debs TviT sa xlo ba zed,

aqac sus tde ba RviZ li ena. amis gamo sru li me tyve le ba er Si ikar-

ge ba, da igi warmo ad gens na xev rad da mun je bu l brbo sa. sus ti ena

10 giorgi gogolaSvilihba davs susts grZno bas, susts az rsa, susts xa si aT sa da eris cxov-

re ba Si dge ba is sa u be du ro xa na, ro mel sac erT ma rus ma swav lul ma

da pro fe sor ma _ po teb ni am da ar qva: `период мерзости запустения~. am ube durs xa nas, am мерзости запустения-sa Ta vis sa sar geb lod iye-

ne ben mo ci le er ni da na xev rad da mun je buls, da qve i Te buls xalxs

xe lid gan ac li an mi wa-wyals, dov laTs da yve la erov nuls sa u njes~.

viciT, mSob li u ri enis Te ma ia kob go ge baS vi lis cxov re ba sa da

Semo qme de ba Si um Tav re si Te maa. ia ko bi iyo upirv e le si qo ma gi da da-

mcve li de da e ni sa. igo ne ben, aq vsen ti ca ga re li ityo dao, `qar Tve-

lebs da qar Tul enas ise Ti asar ba sa ra da ra ji hyavs, rom mas ve ra vin

ve ra fers da ak leb so, ara vis ga a xa rebs, Tu jibr ze mi dga sa qmeo~.

de da e ni sa dmi da mo ki de bu le ba Si, de da e nis ro lis ga rkve va Si qar-

Tvel Ta Tvis XIX sa u ku ne Si ia kob go ge baS vils udi de si ro li eni-

We ba. amis das tu rad mi si na Sro mis `bur ji erov ne bi sa~ ga xse ne bac

ik ma reb da. saerTod ki dedaenisadmi iakobis damokidebulebis Tema

araerTi mkvlevris naSromis Tema yofila da iqneba...

XIX sa u ku ne qar Tu li sa li te ra tu ro enis is to ri a Si sa be dis-

we ro sa u ku ne iyo. ase Ti mZi me gan sac de li qar Tul enas manamde ar

hqo nia. marto ianovskis (kavkasiis olqis mzrunveli ganaTlebis sa-

kiTxebSi) gaxseneba ikmarebda (ivane javaxiSvilis TqmiT, `iano vs kize

dauZinebeli mteri ar hyolia qarTul enas~); ami tom da ayena ilia

Wav Wa va Zem erov nu li da mo u ki deb lo bi sa Tvis brZo lis prog ra ma Si

pir vel ad gil ze qar Tu li enis gada rCe ni s sakiTxi. da sva es sa ki Txi

(ga vix se noT: `Tu ama Tac ar vu pat ro nebT, ra Ra ka ce bi viq ne biT~) da

sa brZo lo dro Sa ia kob go ge baS vils gada u lo ca.

ne bis mi e ri eri inat reb da erov nu li enis iseT qo mag sa da mzrun-

vels, ro go ric iyo ia kob go ge baS vi li. obi eq tu ria aka ki we reT lis

zemoT moyvanili Se fa se ba. ia kob go ge baS vil ma Ta vi si sa xel mZRva ne-

lo e bis wya lo biT praq ti ku lad Se Zlo sru li ad sa qar Tve los mas-

Sta biT er Ti a ni qar Tu li sa li te ra turo enis da mkvid re ba. ia kob

go ge baS vi lis `de da e ni sa~ da `bu ne bis ka ris~ ena aris faq tob riv

nor ma imdroindeli qar Tu li sa li te ra tu ro eni sa. Tu ima sac ga-

viT va lis wi nebT, rom sa swav le bel Ta di di na wi li or kla si a ni iyo da

mxo lod `de da e na~ is wav le bo da, qar Tu li sa li te ra tu ro enis ga-

vrce le bi sa da da mkvid re bis mTe li sim Zi me mTlianad `de da e nas~ da-

aw va.

ia kob go ge baS vi lis `de da e nam~ axa li qar Tu li sa li te ra tu ro

enis Camo ya li be ba Si, gan vi Ta re ba sa da da mkvid re ba Si ise Ti ve ro li

Se as ru la, ro go ric wmin da sa xa re bam Zve li qar Tu li sa li te ra tu-

ro enis Camoyali be ba sa da gan vi Ta re ba Si. da es a ris ia kob go ge-

11Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisabaS vi lis udi de si dam sa xu re ba qar Tve li eris wi na Se. swo red amas

ga lis xmob da za qa ria Wi Wi na Ze, ro ca wer da: `go ge baS vil ma Ta vis

`de da-ena Si~ aRad gi na da ce mu li ena qar Tvel Ta... da am wig nis me o-

xe biT mTe li qar Tve lo ba, yve la Te mi sa da xe o bis mo na Te sa ve ni er Tis

qar Tu lis eniT iwye ben we ra-ki Txvis swav le bas da la pa raks, yvel gan

am wig nis me o xe biT qar Tu li ena efi ne ba...~

enob ri vi mTli a no ba rom erov nu li mTli a no bis sa fuZ ve lia, amas

jer ki dev X sa u ku nis moR va we gi or gi me rCu le qa da geb da: `qar Tlad

fri a di qu e ya naÁ aRi ra cxe bis, ro mel sa ca Si na qar Tu li Ta eni Ta Ja-

mi Se i wir vis da loc vaÁ yo ve li aRes ru le bis~. ia kob go ge baS vi li

rom gamo vi da sa moR va weo as pa rez ze, `es is dro iyo, ro de sac mSob-

li u ri ena dev ni li ena iyo sko leb Si, pa ti vay ri li _ oja xeb Si~ (T.

sa xo kia); e. i. erov nu li mTli a no ba da rRve u lia. am mTli a no bis aR-

dge na ia kob ma ikis ra Ta vi si `de da e niT~. S. da di a ni wer da: `de da e na~

ama feT qe be li na Rmo sa niT mi sri a leb da Cvens mi u vals mTa-klde eb Si

_ Tu SeT sa da sva neT Si, _ mi di o da ba rad, Se uy ve bo da aWa ra sa da

me sxeTs da yvel gan sZrav da enas sa qar Tve lod, yvel gan afeT qeb da

grZno bas erov nul sa. am kacs sxvac rom ar ga e ke Te bi na ra, mar to am

Rvaw li sa Tvis iq ne bo da sa pa tio da Tay van sa ce mi...~ da er Ti amo na-

ri dic: `de da e nam~ mkac rad Se u tia uwig nu ro bas, ku Txu ro ba sa da

tom Ta So ris kar Ca ke ti lo bas, ganav rco si tyva qar Tu li da amer-

ime ri er Ti a ni sa xal xo eniT aa me tyve la, da a kav Si ra; mwig nob ro bis

ga vrce le ba sa da qar Tve li xal xis kon so li da ci a Si `de da e nis~ ro-

li fas da u de be lia~ (va le ri an ra miS vi li).

XIX sa u ku ne Si ar se bul ma umZi mesma rusifikatorul ma po li-

ti kam er Ti an qarTul sa li te ra tu ro enas didi sa frTxe Se uq mna.

ru sul ma im pe ri am da i wyo in spi ri re ba me grulsa da sva nur eneb ze

sko le bis ga mar Tvis au ci leb lo bi sa, Sesabamisad megrelebisa da

svanebis araqarTvelebad gamocxadebisa. aq ia kob go ge baS vi li, ro-

gorc yo vel Tvis, Ta vis si maR le ze aRmo Cnda.

ia kob go ge baS vils kar gad aqvs ga cno bi e re bu li im droisaTvis

ar se bu li enob ri vi re a lo ba _ me gru li da sva nu ri me tyve le ba gan-

sxva ve bu lia qar Tu li sa gan; zog Se mTxve va Si sko leb Si qar Tu lis ga sa-

ge bad (gan sa mar ta vad) mas wav leb le bi ad gi lob riv me tyve le bas mi mar-

Ta veno: `yve la sko leb Si swav le ba mo wyo bi lia de da-ena zed da ad gi-

lob rivs ki lo ka vebs xma ro ben asax sne lad da gan sa mar ta vad im sa er To

si tyve bi sa, ro mel nic ad gi lob riv bav Svebs kar gad ar es miT~.

ia kob go ge baS vi li sworad afasebs viTarebas, erovnuli pozi-

ci ebidan ucdomlad gaiazrebs saqarTvelos enobriv situacias da

daajerebs mtersac da moyvaresac, rom `me gru li da sva nu ri Sto-

12 giorgi gogolaSvilie bia qar Tu li sa~; iakobi qar Tve lur enob riv siv rce Si sa mi do nis

enob riv er Te u lebs gamo yofs:

1. qar Tu li sa li te ra tu ro ena (anu mTa va ri ena, sa RmrTo ena,

de da e na);

2. sva nu ri da me gru li metyveleba(ad gi lob ri vi ki lo e bi, pro-

vin ci u li ki lo e bi, SinaurobaSi saxmari kiloebi);

3. qar Tu li di a leq te bi.

Seq mnil rTul enob riv da erov nul vi Ta re ba Si ia kob go ge baS vi li

qmnis ter mins `de da-ena~ si tyve bis _ de da-az ri, de da-bo Zi, de da-qa-

la qi da sxva Ta _ ana lo gi iT (iakobamde es sityva ar arsebobs, miT

umetes terminad!). de da e na ia ko bis Tvis aris qar Tu li sa li te ra tu-

ro ena, ̀ mTa va ri ena~, ̀ sa RmrTo ena~, ̀ sa e ro ena~, ̀ Zi ri Ta di qar Tu li

ena~ (yve la es ter mi ni gvxvde ba mis na we reb Si). es ter mi ni (de da e na)

im de nad marj ved iyo Seq mni li, rom igi iq ca Zi ri Tad ter mi nad, qar-

Tu li sa li te ra tu ro enis si no ni mad; dasturi imisa, rom `dedaena~

iakobis Seqmnili terminia: 1876 wlamde, `de daenis~ gamocemamde,

iliasa da akakis nawerebSi termini dedaena ar gvxvdeba; iakobis

`dedaenis~ gamocemis Semdeg Cveulebriv es termini gamoiyeneba (ufro

dawvrilebiT: g. go go laS vi li, `de da e na~ _ Zeg li sa ma ra diso, 2011).

am ter mi nis Semo Re ba da da mkvid re ba (er Ti mxriv, sa xel mZRva ne los

sa xe lad da, me o re mxriv, mSob li u ri enis si no ni mad) ia kob go ge baS-

vi lis ge ni a lo bis ki dev er Ti das tu ria. swo red amas am bobs cno bi li

ger ma ne li qar Tve lo lo gi, ev ro pu li ene bi sa da kul tu ris gamo Ce ni-

li mkvle va ri vin frid bo e de ri: `ia kob go ge baS vi li ge ni o si iyo im

ga ge biT, rom zust dros swo ri si tyva ipo va (gulisxmobs dedaenas _

g.g.). qar Tu li enis dac vam im dros mo i Txo va ase Ti emo ciu ri cne ba~

(J. `Cve ni mwer lo ba~, # 16, 2010).

3. erovnuli skola

ia kob go ge baS vi lis di di dam sa xu re baa isic, rom qar Tu li erov-

nu li sko la qar Tve lo bis, qar Tu li erov nu lo bis um Tav res bur jad

gamo cxad da. rogorc aRvniSneT, ilia Wav Wa va Zis cno bil tri a das

_ ma mu li, ena da sa rwmu no e ba _ ia kob ma me o Txe fe no me ni da a ma ta

da gamo a cxa da, rom Cvens erov nu lo bas oTxi bur ji aqvs _ ma mu li,

ena, erov nu li sko la da sa rwmu no e ba. mi si az riT, erT-er Ti mTa va-

ri `bur ji eris war ma te bi sa ga xlavT sko la. ro mel qve ya na Si ac ki

um rav le bi aT sko le bi, yvel gan maT mo ux de ni aT sa o ca ri Zi ri Ta di

cvli le ba: eri ga mdid re bu la cod niT, amaR le bu la zne o biT, av si-

la dov la TiT~. mTe li Se gne bu li cxov re ba ia kob go ge baS vi li sa iyo

mcde lo ba imi sa, eri ga em did re bi na cod niT, ae maR le bi na zne o biT da

13Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisaaev so swav lis dov la TiT.

imi sa Tvis, rom Seq mnil ga re mo e bebs ar ae Zu le bi na sxva sa msa-

xu ri eZeb na, sxva gan em sa xu ra, garda sko li sa (e. i. ar momcdariyo,

misi azriT, umTavress), igo ne ben, man Ta vi si sa gan ma naT leb lo do ku-

men te bi `cecxls mi sca!~ amiT Se mTxve vi To bac ki gamo ri cxa, Tun dac

dro e biT mo So re bo da sko las.

Tu qar Tvel er Si XIX sa u ku ne Si swav la-ganaT le ba xel mi saw-

vdo mi ga xda TiT qmis yve las Tvis (ganurCevlad misi socialuri

mdgomareobisa), ama Si dam sa xu re ba ia kob go ge baS vilsac mi u ZRvis.

mi si zo ga di po zi cia ase Tia: `swav la, cod na, me cni e re ba Ro nea imis-

Ta na, ro mel sac dRes win ve Ra ra fe ri ver da ud ge ba: verc muS ti,

verc xma li, verc jar Ta sim rav le. cod na uZ le ve li fa ria ar se bo bi-

sa Tvis, bas ri xma lia mo ge ri e bi sa Tvis. Tu ma ga Si fe xi ga vid giT, Tu

ma ga Si win wa vde qiT, Cve ni ex la da uZ lu re bu li Ro ne amo xeTqs ma gar

fes vebs~.

roca erovnuli skolis warmatebaze vsaubrobT, ro ca peda go-

gikaSi ia kob go ge baS vi lis Rvawl ze vsa ub robT, upir ve le sad mi si

`de da e na~ un da vax se noT. gada u War beb lad Se iZ le ba iT qvas, rom

qar Tul si nam dvi le Si `de da e nis~ msgav si sa xelmZRva ne lo ar Seq-

mni la. 1876 wli dan mo yo le bu li `de da e nam~ ga uZ lo yve la na ir kon-

ku ren ci as; drom mas di de ba ver wa ar Tva, pi ri qiT, mi si fa si dro Ta

gan mav lo ba Si iz rde ba. roca `dedaena~ Seqmna, iakobi 35 wlisa iyo!..

`de da e na~ sa gan ma naT leb lo as pa rez ze rom gamo Cnda, mas aTiode

sa an ba ne sa xel mZRva ne lo daxvda; ai, isi nic:

T e o f a n e p r o k o p o v i C i _ `pir ve li sa swav lo yrma Ta~

(ru su li dan Tar gmna ga bri el Cxe i Zem; Ca as wo ra ar qi man drit ma ger-

ma nem. 1739 w.);

g a i o z r e q t o r i _ `qar Tu li an ba ni~ (1797 w.);

t a r a s i m R v d e l - m o n a z o n i _ `qar Tu li an ba ni sa-

swav leb lad yrma Ta xu cu ri sa da mxed ru li sa~ (1825 w.);

m. m a q s i m o v i C i _ `yrma Ta me go ba ri~ (ru su li dan Tar gmna i.

ke re se li Zem. 1852 w.);

s e r g e i m d i v a n o v i _ `an ba ni qar Tu li Se dge ni li da ax-

lad ga mo ce mu li ser gei mdi va no vi sa gan~ (1863 w.);

d. f u r c e l a Z e _ `qar Tu li an ba ni da wig ni sa ki Txa vad mda-

bio xal xTa Tvis~ (1863 w.);

p e t r e u m i k a S v i l i _ `qar Tu li an ba ni da pir ve li sa ki-

Txa vi wig ni~ (1865 w.);

r a f a e l i s a r l i S v i l i _ `pir ve li wig ni we ra-ki Txvis

sa swav leb lad~ (1875 w.);

14 giorgi gogolaSvilil u k a C o m a x i Z e _ `qar Tu li an ba ni~ (1875 w.);

a n T i m o z j u R e l i _ `ymaw vi lis sa rke, anu we ra-ki Txvis

sa swav lo wig ni~ (1875 w.);

xolo mogvianebiT gamoCnda:

a l. n a T a Z e _ `bavSvebis mokeTe, anu anbani da pirveli

sakiTxavi wigni skolebSi saxmareblad (1897 w.).

ia kob go ge baS vi lis `dedaenam~ iolad SeZlo asparezidan ko-

nkurenti saxelmZRvaneloebis gandevna. 1876 wli dan `de da e na~ iq-

ca er Ta derT da Se uc vlel saanbane sa xel mZRva ne lod erovnul

skolaSi.

`de da e nis~ ro li sa da mniS vne lo bis ga sa az reb lad isic Se iZ le-

ba ga vix se noT, rom igi ibeWdeboda yovel wels, zogjer weliwadSi

_ orjer da wli u rad 30 000 ca lic ki gavrcel e bula. es ga sa o ca ri

ri cxvia dRe van de li Tval saz ri si Tac ki.

ra sZen da Za las `de da e nas~? upir ve le sad es iyo pir ve li ga-

kve Ti li _ ia, ai ia. dabejiTebiT Se iZ le ba iT qvas, es aris qar Tul

si nam dvi le Si yvela droisaTvis yve la ze di di mi gne ba, epo qa lu ri

aRmo Ce na; RvTis gan bo Ze bu li az ri av to ri sa. ia aris yve la ze mar jve

ga sa Re bi, io li gza im ur Tu les sa mya ro Si Sesasvlelad, ro mel sac

wig ni e re bis sa mya ro hqvia (da amas ara mxolod Cven vaRiarebT)... es

er Ti mxa rea `de da e nis~ sikeTisa.

`dedaena~ aris qar Tu li sa xel mZRva ne lo: igi qar Tul erov nul

Se gne bas aR viZebs da am kvid rebs mo zard Si; `de da e na~ aris zne ob ri vi

sa xel mZRva ne lo _ mi si erT-er Ti mTa va ri mi za ni zne ob ri vi pi rov-

ne bis aR zrdaa.

Ta vi si prin ci pe biT, Ta vi si ar siT `de da e na~ qar Tu li enis ma ra-

di u li sa xel mZRva ne loa, ra Tqma un da, ro gorc Ta vad ia ko bi ityo-

da, Tu mas dro dad ro gaumjobeseba ar mo ak lde ba: prin ci pe bia mTa-

va ri da ar sebiTi.

swo red amis gamo iyo, rom 1960 wels ve ne su e la Si, qa laq ka ra-

kas Si, ga mar Tul sa an ba ne sa xel mZRva ne lo Ta gamo fe na ze iakob go ge-

baS vi lis `de da e nis~ prin ci pe biT Se dge nil ma sa xel mZRva ne lom ga-

i mar jva.

qar Tu li pe da go gi kis is to ri a Si fas da u de be lia `bu ne bis ka-

ris~ ro li. am unikaluri enciklopediuri wignis tolfasi

saxelmZRvanelo ara Tu imJamad, dResac ara gvaqvs (esec vTqvaT:

`bunebis kars~ 28 wlis ymawvili qmnis!)... gavixsenoT: ia kob go ge-

baS vi li ramdenime aTeuli wlis man Zil ze `de da e ni Ta~ da `bu ne bis

ka riT~ mo zard Ta o bas im den cod nas aZ lev da sa qar Tve los Se sa xeb

(enisa, li te ra tu risa, fol klo risa, is to riisa, eT nog ra fiiisa,

15Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisage og ra fiisa), ra sac, sa mwu xa rod, dRe van de li saSualo sko lac ver

aZ levs mo swav les. oTxkla si an sa swav leb leb Si I-II kla seb Si `de da-

e na~ is wav le bo da, III-IV kla seb Si _ `bu ne bis ka ri~.

ga viT va lis wi noT isic, rom ia kob ma `dedaenisa~ da `bunebis

karis~ gver diT Seq mna `Русское слово~ _ ru su li enis sa xel mZRva-

ne lo qar Tu li sko le bi sa Tvis. es ar iyo ruseTSi Seqmnili saanbane

saxelmZRvanelos gadmoReba qarTuli skolebisaTvis; Te ma tu rad,

prin ci pe biT es sa xel mZRva ne lo qar Tu li enis sa xel mZRva ne lo e-

bis sa fuZ vel ze Se iq mna, sagangebod qarTveli bavSvisaTvis da amas

arsebiTi mniSvneloba hqonda, aqvs da eqneba yovelTvis... ia ko bis

mTa va ri devizi iyo: `sa Wi roa sa qar Tve los erov nul etl Si Se-

va baT Zir Si qar Tu li ena da kev rad mi vu baT ru su li ena da sxva

ene bi~. da iakobi mTeli Tavisi SesaZleblobiT ibrZoda am azris

xorcSesxmisaTvis.

di a di mi z nis mi saR we vad mxo lod sa xel mZRva ne lo e bis Seq mna ar

iyo sa kma ri si.

ia kob go ge baS vi li aris av to ri ide i sa _ da ar se bu li yo qar-

Tvel Ta So ris we ra-ki Txvis ga mav rce le be li sa zo ga do e ba; igi aris

erT-er Ti su lis Cam dgme li am ide i sa. sa zo ga do e ba da ar sda 1879

wels (Tav mjdo ma re di mit ri yi fi a ni, mo ad gi le _ ilia Wav Wa va Ze,

ia ko bi gam ge o bis wev ri iyo sicocxlis bo lo mde). sa zo ga do e bis mi-

za ni ia kobs ase esa xe bo da: `amis Ta na ma Ral mniS vne lo bi a ni sa zo ga-

do e ba Cven Si je red ar da ba de bu la. mas da niS nu le bad aqvs ara ra i me

da ba li sa ga ni, ara med imis Ta na uZ vir fa se si sa un je ada mi a ni sa Tvis,

ro go ric aris eris ganaT le ba. igi em sa xu re ba ara erTs ro mel sa me

wo de bas qvey ni sa sa, ara med va lad idebs zrun vas mTels er zed... igi

em sa xu re ba sa er Tod mTels qar Tve lo ba sa. mi si mo qme de ba ar gani-

sa zRvre ba Cve ni qvey nis er Ti ro me li me kun Wu liT, _ mis as pa rezs,

sa rbi els Se ad gens mTe li Cve ni qve ya na, mTe li sa qar Tve lo _ ka xe-

Ti, qar Tli, ime re Ti, ra Wa, sa meg re lo, gu ria, sa mur za ya no, os ma le-

Tis sa qar Tve lo, er Ti si ty viT, TiT qmis mTe li sa me fo Ta ma ri sa~.

faq tob riv wera-kiTxvis gamavrcelebelma sazogadoebam da qsaq su li

sa sko lo qseli er Ti an sa gan ma naT leb lo sis te mad aq cia _ er Ti-

a ni erov nu li sa sko lo prog ra mi Ta da sa xel mZRva ne lo e biT. da es

aris iakob gogebaSvilis ideis gamarjveba, misi erT-erTi udidesi

damsaxureba.

4. sarwmunoeba

gan sa kuT re bu li yu ra dRe ba gvin da mi va pyroT ia ko bis Se xe du le bas

qarTuli eklesiis Taobaze. Tavis naSromSi `qarTuli mimarTuleba~

16 giorgi gogolaSviliia ko bi vrclad msje lobs qar Tu li ek le si is da niS nu le ba ze, mis

rol ze da im prob le meb ze, ro me lic dgas qar Tu li ek le si is wi na-

Se. im droisaTvis amas sasicocxlo mniSvneloba hqonda. mo viy vanT

vrcel amo na rids:

`erT-erTi mTavari bur ji eris war ma te bi sa aris ek le sia. wi nad

Cve ni ek le sia sa si qa du lod aR sru leb da Ta vis ma Rals da niS nu le ba-

sa. man Cvens er Si da ner ga Zli e ri sa rwmu no eb ri vi grZno ba, mo hfi na

vel ni da mTa ni mdi da ri taZ re biT da mo nas tre bi Ta, Se hqmna sa su li e-

ro li te ra tu ra, Se a er Ta qar Tve leb Si er Tad ma cxov ris da ma mu lis

mxur va le siy va ru li da TviT kav ka si o nis mTebic-ki ga xa da as pa re zad

sa xa re bis Zle va-mo si li qa da ge bi sa. Tu sa qar Tve lom mTe lis TxuT-

me tis sa u ku nis gan mav lo ba Si ga uZ lo au a re bels da mZlavrs mtrebs

da kav ka si a Si di di ad gi li da a We ri na marTl-ma di de bels qris ti a no-

bas, ami sa Tvis uaR re sad un da vmad lob deT qar Tuls ek le si a sa. ax la

ra Ra sa vxe davT? mo nas tre bi da ek le si e bi da ca li er dnen da dRi Ti-

dRe uf ro ca li er de bi an, sa xa re bis qa da ge ba iS vi a Tad is mis da isic

ise Tis eniT, ise ugu lod, rom xalx ze ara vi Ta ri ga vle na ara aqvs,

sa rwmu no eb ri vi grZno ba Ca mqra lia, zne o ba da e ca, war mar Tul ni, pi-

ru tyu li mi dre ki le ba ni uf ro da uf ro iR vi Ze ben da Zli er de bi an.

kar gad mo gex se ne baT, rom ek le sia da sko la aris sa Ta ve xal-

xis zne o bi sa, eTi ki sa, xo lo Tvi Ton eTi ka, spe ta ki zne sa Zir kve lia

xal xis ar se bo bi sa, sim tki ci sa, ke Til dRe o bi sa, war ma te bi sa. zne da-

ce mu li xal xi ma Si nac-ki wa a gebs brZo las ar se bi sa Tvis, ro de sac

igi cod nas ar aris mo kle bu li. im pe ra to re bis dro is ro mi bev riT

sjob da cod niT Zvels rom sa; mag ram pir ve li mu dam imar jveb da uZ-

li eress mtreb ze imis gamo, rom spe ta ki zniT brwyi nav da; me o re-ki

uvic ma, ve lur ma xal xeb ma fex qveS Ca ig des, ga Te les da Se mus res, imi-

tom rom zne ob ri vi ga xrwni lo biT iyo Se pyro bi li. Cvens er sac amis-

Tanave bo lo mo e lis, Tu sko la da ek le sia ar Ca vard nen Ta viss ka la-

pot Si, ar ga xdnen sa vse biT Rirs ni Ta vi si ma Ra lis da niS nu le bi sa.

ek le si is sul sa da guls Se ad gens, ro gorc mo gex se ne baT, sa-

mRvde lo e ba. Cven Si igi uki du re sad da qve i Te bu lia da bev rad dab la

sdgas TviT ru se Tis sa mRvde lo e ba ze dac. ro gor da ra gziT un-

da amaR ldes igi? ami sa Tvis upir ve le sad yov li sa sa Wi roa, rom man

sa su li e ro sa swav leb leb sa da se mi na ri eb Si mi i Ros uf ro Se sa ba mi

mo mza de ba da im de nad ve Se iT vi sos qar Tu li ena, qar Tu li li te ra-

tu ra, sa su li e ro Tu sa e ro, qar Tu li is to ria, ram de na dac ru se Tis

sa su li e ro axal gaz rdo ba iT vi sebs ru suls enas, li te ra tu ras da

is to ri as. amis garda, mi u ci leb lad sa Wi roa, rom sa RvTis-me tyve-

lo sa gne bi ma inc is wav le bo des ro gorc da bals, ise ma Rals kla-

17Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisaseb Si qar Tuls ena ze, ra Ta mo ma val ma mwyem seb ma Rrmad Se iT vi son

ro gorc Si na ar si, ise ena RvTis-me tyve le bi sa, is ena, ro mel ze dac

igi ni mo va le ni ari an sa mwysos uqa da gon ma Ra li swav la sa xa re bi sa.

Cven Si, qar Tve leb Si, sa rwmu no e bas me tad asus tebs is ga re mo e bac,

rom sa RmrTo sju li yve la sa swav le bel Si is wav le ba ara de da-ena-

ze, ara med ru sul ze da. uma ga li Toa ase Ti da briy ve ba qar Tve lo bi sa;

ru se Tis im pe ri a Si aso biT scxov ro ben sxva-da-sxva ere bi, sxva-da-

sxva sa rwmu no e bis ma Ri a re bel ni; da ro mels ena ze swav lo ben ese ni

sa RmrTo sjul sa? mxo lod de da-ena ze, yve la ni de da-ena ze; ru su li

ena amaT So ris ara vi Tar mo na wi le o bas ar iRebs sa RmrTo sju lis

ga kve Ti leb Si. mxo lod qar Tve lo ba Se ad gens sa va la lo gamo kle ba-

sa. am da briy ve bas sa mgva ri vne ba mo aqvs: sa rwmu no eb ri vi grZno ba

qar Tvels mo swav les aramc Tu ar uvi Tar de ba, ara med usus tde ba da

uW kne ba. es imi tom, rom sa rwmu no e ba gu lis sfe raa, xo lo gul ze

mo qme debs mar to de da-ena, yo ve li ucxo ena aq, ro gorc ena me xsi-

e re bi sa, uZ lu ria. ro gorc po e to ba ar Se iZ le ba ucxo ena ze, ise

sa rwmu no eb ri vi grZno ba. me o red, ro ca sxva ere bis Svi le bi Ta viss

de da-enas swav lo ben sa RmrTo sju lis ga kve Ti leb ze dac, qar Tve li

bav Sve bi sru li ad mo kle bul ni ari an am si ke Te sa. me sa med, sxva ere bis

Svi lebs moZRvre bad hyavT RviZ li Svi le bi Ta vi si eri sa, na mdvil ni

ma ma ni, Cve ni mo swav le axal gaz rdo ba-ki ucxo ma mi nac vle bis xel Sia

da mo kle bu lia mSob li urs ga vle na sa. mi u ci leb lad sa Wi roa, rom

qar Tve lo bam es da briy ve ba da uki du re si usa mar Tlo ba Ta vi dan ai-

ci los da mTav ro bas Tan da Ji ne bu lad iSu am dgom los, rom sa RmrTo

sju lis swav le ba ro gorc da bals sa swav leb leb Si, ise sa Su a lo Si

qar Tve lis ymaw vi le bi sa Tvis awar mo von maTs de da-ena ze.

mag ram yve la es cvli le ba da sxve bic mxo lod ma Sin mo i tans sa-

nat rels na yof sa, ro de sac sa qme sa Ta ve Si ve ga swor de ba da qar Tve li

ek le si is me Ta u rad ga xde ba RviZ li Svi li Ta vi si sa mwyso si, ro me-

lic mo u Rebs bo los gada gva re bis po li ti kas da Cvens ek le si as Ca a-

ye nebs sa xa re bis ka la pot Si~.

es aris faq tob riv traq ta ti, sa moq me do prog ra ma mar Tlma di de-

be li sa qar Tve lo sa Tvis. im Ja mad gmi ro bis tol fa si iyo amis Tqma:

`yve la es cvli le ba da sxve bic mxo lod ma Sin mo i tans sa nat rels

na yof sa, ro de sac sa qme sa Ta ve Si ve ga swor de ba da qar Tve li ek le si is

me Ta u rad ga xde ba RviZ li Svi li Ta vi si sa mwyso si, ro me lic mo u Rebs

bo los gada gva re bis po li ti kas da Cvens ek le si as Ca a ye nebs sa xa re-

bis ka la pot Si~.

gmi ro bis tol fa si iyo iakobis mier im sa ki Txis da ye ne bac (da

ara marto dayeneba, daJinebuli moTxovna!), rom sa qar Tve los yve la

18 giorgi gogolaSvilisa swav le bel Si sa RmrTo sju li de da e na ze unda is wav le bo deso.

saintereso gaxseneba: 1886 wels dimitri yifiani stavropolSi

gadaasaxles. mizezi _ man egzarqos pavles saqarTvelos datoveba

mosTxova (radgan pavlem dawyevla qarTveli eri)... da iakobi

iTxovs, saqarTvelos eklesias nacvlad rusi egzarqosisa,

qarTveli meTaurobdes!.. eg sakiTxia dasmuli swored imave 1886

wels daweril statiaSic `Tbilisis sasuliero seminariis

mdgomareobis sakiTxisaTvis~; am Temas iakobi pirvelad 1971 wels

Seexo (`sasuliero saswavlebelTa gardaqmnis proeqti~; aqedan

moyolebuli am problemas ia ko bi ara er Tgzis da bru ne bia im Ja min-

del rusul Tu qarTul pre sa Si da sa kma od mkac ra dac (mag.: `erov-

nu li Sa vi Wi ri imi er da ami er saqar Tve lo Si~; `uc na u ri Se niS vna~;

`kri zi si sa qar Tve los sa ek le sio-sa mrev lo sko leb Si~ da sxva).

es iyo xangrZlivi da Tavdadebuli brZola qarTuli eklesiisa

da sasuliero saswavlebelTa gaqarTulebisaTvis. da es migvaCnia

gmirobad da did damsaxurebad iakobisa...

gansakuTrebulia iakob gogebaSvilis Rvawli samrevlo skolebSi

qristianuli swavlebis damkvidrebaSi: man `dedaenas~ daurTo

`sasuliero ganyofileba~. es imdenadac aris mniSvnelovani, rom

`dedaena~ sruliad saqarTvelos yvela kuTxis qarTvelTaTvis iyo

xelmisawvdomi.

iakob gogebaSvili sinanuliT werda: `RvTis metyveleba

dogmaturi Tu zneobrivi xom sanatreladac Zneli gaxda Cvens enazeda.

sasuliero ymawviloba, seminariebSi moqceuli, iZulebulia yvela

sagani iswavlos ucxo enazed da moklebulia SeZlebas Tavisufals

dros mainc ikiTxos qarTuls enazed igive sagnebi~.

iakobma Seadgina `saRmrTo istoria~. samwuxarod, es wigni

iakobis sicocxleSi ar gamocemula; Tumca argamocemis mizezic

niSandoblivia iakobis pirovnebis dasaxasiaTeblad; iakobi

wers: `erT dros Cven xeli mivyaviT saRmrTo istoriis Sedgenas,

radganac kargad SemuSavebuli saRmrTo moTxrobebs aRmzrdeli

gavlena aqvs ymawvilebze. Zveli aRTqma ukve gaTavebuli gvqonda

da gamomcemelTanac piroba Sekruli, roca b-ni ioselianisgan

Sevityve, rom mas ukve mzad aqvs dasabeWdad saRmrTo istoria. amis

Semdeg Cvenis Sromis gaTavebazed aramc Tu xeli aviReT, aramed b-ni

ioseliani miviyvaneT gamomcemelTan da am ukanasknels vurCieT,

daebeWda misi wigni da imedi aRara hqonoda Cvengan istoriis

gaTavebisa~.

i. gogebaSvilis ̀ saRmrTo istoria~ XX saukunis bolos gamoica

da dResac asrulebs im sapatio misias, rac iakobma dausaxa mas.

19Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisaaq isic unda gavixsenoT, rom iakob gogebaSvili aris avtori

`sasuliero swavlanisa~ (swavleba wminda samebaze, angelozebze da

uflis 10 mcnebaze).

didad mniSvnelovania i. gogebaSvilis naSromebi `qarTvelTa

moqceva qristianobaze~ da `wminda nino _ Cveni ganmanaTlebeli~.

iakob gogebaSvili ara mxolod saxelmZRvaneloebiT, naSromebiT

emsaxureboda qarTuli eklesiis aRdgena-ganmtkicebas, aramed

igi iyo praqtikosi maswavlebeli sasuliero saswavleblisa (erT

periodSi zedamxedvelis movaleobis Semsrulebelic); magram,

samwuxarod, aiZules, Tavi daenebebina pedagogiuri saqmianobisaTvis

(1873 w.). amis Semdeg iakobi samsaxurSi aRar Sesula. mTeli misi

saqmianoba saxelmZRvaneloebis Sedgena, pedagogikis problemebze

fiqri da zrunva iyo.

sa gan ge bod un da aRi niS nos ia kob go ge baS vi lis da mo ki de bu le ba

udi de si pi rov ne bis _ epis ko pos ga bri el qi qo Zi sa dmi. ia ko bi iyo

su li e ri Svi li ga bri el epis ko po si sa. ma Ti ur Ti er To ba se mi na ri-

i dan da i wyo (ga bri e li mas wav le be li iyo ia ko bi sa) da ga grZel da

bo lo mde. ro de sac ki ev Si sa swav leb lad misi wa svlis sa ki Txi gani-

xi le bo da, ia ko bi sa gan ge bod ew via uk ve qu Ta is Si moR va we epis ko pos

ga bri els. igi mud mi vad iReb da mi s gan rCe vebs. cno bi li faq tia, ro-

ca ia kobs eg zar qo si ev se vi sdev ni da, epis ko po si ga bri e li mkac rad

upi ris pir de bo da eg zar qoss (uf ro vrclad am Te ma ze ixileT aqve _

momdevno nawilSi). am faq ti da nac da Ta na med ro ve Ta mo go ne be bi da-

nac Cans, rom epis ko po si ga bri e li di dad afa seb da ia kob sa da mis sa-

qmi a no bas. moviyvanT frag men ts ilia bax ta Zis mo go ne bi dan,saidanac

Cans, rom ime re Tis epis ko po si ia kobs `did pe da go gad~ mo ix se ni-

ebs da ma Ral Se fa se bas aZ levs mis sa xel mZRva ne lo ebs. 1893 wels

mRvdel mTa va ri Turme xo nis sa swav le bels ew via. da in te res da, ras

swav lob dnen da ro me li sa xel mZRva ne lo Ti. uT qvams: `ro gorc qar-

Tu li, ise ru su li enis Se sas wav lad Cven, qar Tve lebs, gvaqvs di di

qar Tve li pe da go gis ia kob go ge baS vi lis pe da go gi u ri Tval saz ri-

siT yo vel mxriT ga mar Tle bu li sa xel mZRva ne lo e bi: `de da e na~, `bu-

ne bis ka ri~ da ̀ rus koe slo vo~ da es sa xel mZRva ne lo e bi yve la Cvens

sko leb Si ise un da gamo vi ye noT, ro gorc sa Wi roa~. da es Sefaseba

SeiZleba zogad Sefasebadac miviRoT iakobis Rvawlisa...

5. da sxva...

ia kob go ge baS vi li upir ve le si Ta na meb rZo lia ilia Wav Wa va-

Zi sa; mi si ide e bis gam ta re be li da xor cSem sxme li. kidev erTxel

gavixsenoT: 1861 wels ilia Wav Wa va Ze aq vey nebs we rils, ro mel Sic

20 giorgi gogolaSviliaris cno bi li Se go ne ba, Se mdgom Si erov nu li mo Zra o bis de vi zad

rom iq ca: `sa mi RvTa eb ri vi sa un je da gvrCa ma ma pa pa Ta gan _ ma mu li,

ena da sa rwmu no e ba; Tu ama Tac ar upat ro neT, ra Ra ka ce bi viq ne biT,

ra pa suxs ga vcemT STa mo mav lo bas~. mTe li Ta vi si cxov re bis man Zil-

ze am de vi ziT mo qme deb da ilia Wav Wa va Ze. da es iyo iako bis sa moq me-

do prog ra mac. uf ro me tic, ia kob go ge baS vil is na Sro mi `qar Tu li

mi mar Tu le ba~ faq tob riv aris Te o ri u li da sa bu Te ba ili as cno bi-

li Se go ne bi sa. oRond, rogorc iTqva, ili a se ul sa me bas ia ko bi me-

o Txes da u ma tebs _ erov nul sko las da qar Tve lo bis sa fuZ vlad

oTx mTa var burjs gamo a cxa debs _ ma mu li, ena, erov nu li sko la

da sa rwmu no e ba. xaz gas miT un da iT qvas, iakobis naSromi `qarTuli

mimarTuleba~ aris faq tob riv erov nu li sa moq me do prog ra ma. vfiq-

robT, es ma ra di u li Se go ne baa yve la dro i sa da yo vel gva ri sa qmi a-

no bis qar Tvel Ta Tvis. ia ko bi se u li Se go ne ba ni ma ra di u li sa moq me-

do geg ma un da iyos qar Tvel Ta.

gadauWarbeblad Se iZ le ba iT qvas, rom iakobi iyo ilia Wav Wa va Zis

ran gis moR va we im sfe ro Si, romelic misi sa moq me do sfe ro iyo. am

ori udidesi qarTvelis sa er To Za lis xme vas ara er Ti sa si ke To Se-

de gi mohyolia. cno bi li faq tia, er Tob li vi Za liT ro gor da a xe vi-

nes ukan kav ka si is ol qis mzrun vels, ki ri le ia nov skis. viciT, es is

ia nov skia, rom lis Se sa xe bac iva ne ja va xiS vi li wer da: `ia nov ski ze

da u Zi ne be li mte ri ar hyo lia qar Tul ena sa da qarTvelobaso~. ga-

zeT ̀ kav kaz Si~ gamo qvey nda ia nov skis we ri li sa qar Tve lo Si sa xal xo

sko le bis mo wyo bis Ta o ba ze. ia ko bi wers: `pa su xis da we ra re daq ci am

me da ma va la, mag ram me mi vu ge: sa Wi roa uf ro gamo Ce nil ma da ga vle ni-

an ma qar Tvel ma ga sces pa su xi, ma ga li Tad, ilia Wav Wa va Zem. yve la sa-

Wi ro ma sa las ili as me Tvi Ton mi vu tan; sa ma gi e rod, ro ca am dRe eb-

Si ia nov skis pla ni gamo va, mis ga rCe vas me vkis ru lob-me Tqi. da asec

mo xda. ase Ti gana wi le ba Sro mi sa ili a sa da Cems So ris pir ve li ar

iyo. ro ca go ris sa os ta to se mi na ri id gan da sa beW dad mo u vi da 1876

wel Si mzrun vel sa qar Tul-ru su li an ba ni da pir ve li sa ki Txa vi

wig ni, ru su li aso e biT da we ri li, na cvlad qar Tu li sa, ili am da me

gada vwyvi teT mas xrad ag veg do _ imas `ive ri a Si~ da me `dro e ba Si~,

da ki de vac Se vas ru leT ori vem da ma xin ji Ca na sa xi de dis mu cel Si

ga wyal da~. msgavsi faqtebi sxvac iyo...

da imarjvebda qarTuli saqme swored imis wyalobiT, rom ori

aseTi qarTveli hyavda meurved da maT Soris `Sromis ganawileba~

ase xdeboda...

21Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisa

ia ko bis pub li cis tur me mkvid re o ba Si erT-er Ti mTa va ri Te ma

aris de da e ni sa da ucxo enis swav le bis ur Ti er Tmi mar Te bis sa ki Txi.

Zi ri Ta di Te zi si ase Se iZ le ba warmo vad gi noT: `bav Sv ma mas ukan un-

da iwyos ucxo enis Se swav la, ro ca uk ve kar gad aqvs Se Tvi se bu li

Ta vi si de da-ena~. ia ko bi mo gvi wo debs: `sa Wi roa sa qar Tve los erov-

nul etl Si Se va baT Zir Si qar Tu li ena da kevrad mi vu baT ru su li

ena da sxva ene bi~. da es ara imi tom, rom `mxo lod de da-ena aris ena

su li sa da gu li sa. yve la ucxo ena ni ki arian ena ni me xsi e re bi sa~;

ia ko bi gan mar tavs: `de da-enis ga cvla ucxo ena zed adab lebs ka cis

go ne ba sa da usus tebs zne ob riv Za la sa... am Se mTxve va Si iba de ba wi-

naaRmde go ba ka cis erov nu li age bu le bi sa da mis me tyve le bis Sua

da am wi naaRmde go bis wya lo biT es piri ram de ni me xa ris xiT Zirs

Camo dis su li e rad. Tu igi ge ni o sad iyo da ba de bu li, gamo va mxo lod

Se sa niS na vi ni Wis pat ro ni; Tu ni Wi e rad iyo ga Ce ni li, sa Su a lo ni-

Wis ada mi a ni Se iq mne ba da Tu bu ne bi sa gan da yo li li hqon da ubad lo

ni Wi, mtknar si tu tu c e ze Camo xte ba~... ro gorc vTqviT, es erT-er Ti

Zi ri Ta di Te maa ia ko bi sa Tvis; es ar aris `XIX sa u ku nis az rov ne ba~...

ro gor uyu re ben am sa kiTxs dRes? ram de ni me amo na rids mo viy-

van gamo Ce ni li fsi qo lo gis, aka de mi kos So Ta na di raS vi lis we ri-

li dan: `pi rov ne bis gan vi Ta re bi sa da Camo ya li be bi sa Tvis udi de si

mniS vne lo ba aqvs mSob li u ri enis siRrmi se ul Se swav las. ucxo enis

swav le bis da wye ba ki Se iZ le ba mxo lod ma Sin, ro de sac bav Sv ma kar-

gad icis we ra-ki Txva, Tvla-an ga ri Si da az rov ne ba mSob li u r ena ze.

wi na aR mdeg Se mTxve va Si, ucxo enis Se swav la mav ne ze moq me de bas mo-

ax dens mo zar dis fsi qi ka ze da Se a fer xebs mis go neb riv gan vi Ta re-

bas~. dRes, ro ca da dga sa ki Txi qar Tul sko la Si ucxo enis pir ve li

kla si dan ve swav le bi sa (de da e nis pa ra le lu rad!), fsi qo lo gi gvaf-

rTxi lebs: `Tu in gli su ri ena mSob li u ri enis kon ku ren tad aq ci es,

es Za li an cu dad imoq me debs bav Sve bis fsi qi ka ze da ma Ti az rov ne bis

mTli a no ba ze~... ase rom, is, ra sac ia ko bi qa da geb da XIX sa u ku ne Si,

utyu a ri WeS ma ri te baa dRe sac, me tic _ sa si co cxlo au ci leb lo ba

eri sa Tvis...

ia kob go ge baS vi li iyo erT-er Ti ini ci a to ri da or ga ni za to ri

qar Tu li xal xu ri sim Re re bis Se kre bi sa da no teb ze gada Re bi sa. mi-

si mTa va ri mi za ni iyo, `de da e na Si~ mo eq cia xal xu ri sim Re re bi no-

teb ze gada Re bu li. sa fuZ ve li ami sa ga xldaT is, rom ia ko bi Tvli-

da: `sim Re ra sa mar Tli a nad iT vle ba Cvens dro Si sko lis su lad da

22 giorgi gogolaSviligu lad. igi uvi Ta rebs bavSvs sme nas da aC vevs har mo ni as, usus tebs

da us pobs xep ro ba sa da zrdis mis gul Si si na ze sa da si fa qi ze sa.

er Ti si ty viT, ake Til So bi lebs mis bu ne ba sa... bav Svis go ne ba, da Ra-

lu li var ji So bi sa gan, er Ti o rad uf ro Cqa ra mo dis Ro ne zed sim-

Re ris Jam sa~. am sa qme Si ia ko bi mi xe il ma Wa va ri an sa da ele ne yi fi-

ans da ix mars, ro mel Tac sa a mi so ganaT le bac hqon daT. da `dedaenas~

gauCnda musikaluri ganyofileba... saerTod, sagangebo Seswavlis

Temaa iakobis Sexedulebebi mu si ka ze (ra mniS vne lo ba aqvs mu si kas

sa swav lo pro ces Si da zo ga dad bav Svis gan vi Ta re bi sa Tvis)...

ase iT qme ba al baT, Tu vin me Se is wav lis ia ko bis Se xe du le bebs

mxat vro ba ze (ra mniS vne lo ba aqvs na xats sa an ba no wign Si da sa-

er Tod sa swav lo pro ces Si); saamiso masala mravladaa iakobis

SemoqmedebaSi. su raTs, na xats ia ko bi gan sa kuT re bul mniS vne lo-

bas ani Web da, miT ume tes, sa an ba ne sa xel mZRva ne lo Si. ia kob ma ico-

da, rom sa xel mZRva ne los sa swav lo-me To dur Tu Si na ar sob riv mxa-

res Tan er Tad di di mniS vne lo ba eni We ba vi zu a lur efeq tsac; rom

`su ra Ti Tval sa Ci nod hxdis Si na arss, wigns aZ levs si co cxle sa da

xa liss~; _ es zo ga dad. ker Zod ki _ `s u r a T i s S e m w e o b i T

b a v S v i n a x e v a r s c o d n a s s r u l s c o d n a d g a d a a q -

c e v s, g a u r k v e v e l s w a r m o d g e n a s _ g a r k v e u l a d,

a r a - s r u l s s a x e s s a g n i s a s _ s r u l s s a x e d...~

bavSvs sa xel mZRva ne lo Si `mar Ta li su ra Ti~ un da da u xa too... zo ma

su ra Ti sa ise Ti un da iyos, bav Svi sa Tvis sa ki Txa vi man Zi li dan swo ri

aR q ma mo xdes da sxva... da sxva...

2008 wels gaimarTa ia kob go ge baS vi lis sa zo ga do e bis sa mec ni-

e ro kon fe ren ci a _ `ia ko bis `de da e na~ da Ta na med ro ve qar Tu li

sko la~. gva in te re seb da of Tal mo lo gis Tva liT da na xu li `de da-

e na~. ga o ce bu li da rCa cno bi li of Tal mo lo gi, pro fe so ri lu i-

za co ma ia, ro ca ia kob go ge baS vi lis Se xe du le bebs ga ec no. Tun dac

aseTs: ̀ ra mde na dac wvri li Srif tia mav ne be li Tva li sa Tvis, im de nad

ma za ra le be lia nor mas gada su li di di Srif ti, rad gan Tvals ak-

lde ba var ji So ba mo mcro sa gne bis ga rCe va Si, es var ji So ba ki fri-

ad sa Wi roa~... da ia ko bi msje lobs am Tval saz ri siT Srif te bis mo-

nac vle o bis au ci leb lo ba ze; in ter va leb ze aso ebs So ris, si tyvebs

So ris, stri qo nebs So ris; sa Ta ur sa da qve sa Ta urs So ris, sa Ta ur sa

da teqsts So ris... teq sti sa da fo nis kon tras tu lo ba ze; qa Ral dis

23Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisaxa ris xis mniS vne lo ba ze da sxva... Tum ca iakobi ara mxo lod msje-

lobs, aramed Tavis sa xel mZRva ne lo eb Si SeZlebisdagvarad a gva re bs

kidec am sakiTxs...

of Tal mo log is daskvna aseTi iyo: jer ki dev me-19 sa u ku nis

oTxmo ci an wleb Si qar Tu li pe da go gi kis ma mam Ta va ri, ia kob go ge-

baS vi li, sa ku Ta ri da kvir ve biT mi vi da im da skvna mde, rac sa dRe i so

mi Rwe vad iT vle ba of Tal mo lo gi a Si...

da es iT qva ia ko bis `of Tal mo lo gi ur Se xe du le beb ze~...

cno bi li me cni er-eko no mis ti, ger ma nu li eko no mi ku ri sko lis

aR zrdi li, fi l i pe go gi Ca iS vi li igo nebs: `ma Sin me ger ma ni i dan ax-

lad dab ru ne bu li ga xldiT, ger ma nu lad gan swav lu li, bi u xe ris mo-

wa fe da Se giZ li aT warmo id gi noT, ro gor `sa xtad da vrCi~, ro de sac

ia ko bis erT-erT sta ti a Si ase Ti stri qo ne bi wa vi ki Txe: `Se niS nu lia

xal xi sa gan, rom sa mi mo mke li, ayo liT da ho o pu niT mo mu Sa ve, im dens

ga a ke Tebs, ris ga ke Te bac xuTs cal cal ke mu Sas ga uZ nel de ba, rad?

imi tom, rom ayo lis dros ada mi a nis mo Zra o ba me or de ba TiT qmis Ta-

vis Ta vad, mxed ve lo bas eS ve le ba sme na da ori ve grZno ba ni Se er Te bu-

li Za liT amo qme de ben ada mi a nis aso eb sa; _ sa er To mu Sa o ba, erTs

ya i da ze mo mar Tu li, aqe zebs, am xne vebs mo mu Sa ve Ta, ar Tobs maT da

da Rli lo bas gvi an hgvris, ase sa si ke Tod mo qme debs taq ti di deb ze-

dac da pa ta reb ze dac~... da amas mo sdevs STambeWdavi ko men ta ri f.

go gi Ca iS vi li sa:

`un da gamo vtyde, ma Sin ki vTqvi: ra Rrma Si na ar si yo fi la qar-

Tul an da za Si, ro me lic am bobs `Si na ur mRvdels Sen do ba ara aq-

vso!~ is az ri, ra ze dac Cem ma bi u xer ma mTe li wig ni aa go, ia kobs ager

aqvs sxar tad gamo Tqmu li-me Tqi~... da es iT qva ia ko bis erT `eko no-

mi kur Se xe du le ba ze~...

roca iakobis Rvawlze vsaubrobT, unda SevCerdeT mis pirovnul

Rirsebebzec _ rogorc magaliTze Tavisi Tanamedroveebisa Tu

STamomavlebisaTvis... didkacobis, Rirseulkacobis gakveTilebic

Rvawlia iakobisa, Rvawli samaradiso...

ia kob go ge baS vi li gamo rCe u li iyo, ro gorc pi rov ne ba. ram deni-

me frag men ti cno bi li ger ma ne li mwer li sa da sa zo ga do moR va wis

ar tur la is tis mo go ne bi dan: `ia kob go ge baS vils mtki ce da Se ur-

yvne li xa si a Ti hqon da. amas Tan Zli er gul ke Ti lic iyo, rac Se eZ-

lo, yve las ex ma re bo da. mi si pa ti os ne ba yve lam ico da. ilia xSi rad

24 giorgi gogolaSviliaqeb da go ge baS vi lis niW sa da moR va we o bas... go ge baS vi li fa qi zi da

na Te li pi rov ne ba iyo, na mdvi li pe da go gi _ mwe ra li. igi Ta vis si-

co cxle Si mu dam swav lob da da sxva sac as wav li da. ar max sovs, rom

ki Txva Si an we ra Si ar yo fi li yo ga rTu li... sa zo ga dod, go ge baS vils

mSvi di da wyna ri cxov re ba uy var da. mi si trfi a li mxo lod sa mSob lo

da pe da go gi ka iyo.~

ia ko bi as ke tu ri cxov re biT cxov rob da. fi li pe go gi Ca iS vi-

li igo nebs: `ia ko bi gan de gi lad cxov rob da, gan mar to e bu lad,

uo ja xod, ucol Svi lod. amis mTa va ri mi ze zi iyo, ram de na dac vi-

ci, mi si avad myo fo ba; igi axal gaz rdo bi dan ve Wle qiT iyo da a va-

de bu li (gasaTvaliswinebelia isic, iakobis deda da debi WleqiT

gardaicvalen _g.g.) da ami tom man ne ba ar mi sca Ta vis Tavs col-

Svi li sa Tvis mo e kid na xe li, da sZlia siy va ru li, ro me lic, ro gorc

ga mi gia, erT dros uR vi vo da er Ti Ci ne bu li axal gaz rda qar Tve li

qa lis mi marT~ (f. go gi Ca iS vi li, 1990, gv. 450). oja xis Seq mnis sa ki-

Txi mi si pi rov nu li bu ne bis uaR re sad sa in te re so sa xis maC ve neb lia.

ami to mac amax vi le ben am faqt ze gan sa kuT re bul yu ra dRe bas mi si Ta-

na med rov e ni. aleq san dre mi qa be ri Ze wers: `ia ko bi di di sifrTxi-

liT, di di se ri o zu lo biT ud ge bo da Ta vis da col Svi le bis sa kiTxs.

ese Ti mniS vne lo va ni na bi jis gada dg ma ia kobs eZ ne le bo da; ia ko bi

hfiq rob da, rom igi avad myo fi ada mi a nia, rom mas gan sa kuT re bu li

se ni STa mo mav lo biT aqvs na an der Ze vi da ami tom zne ob ri vi uf le ba

ara aqvs col-Svils mo e ki dos da am gva rad msxver plad Se i wi ros sa-

yva re li ada mi a ni da mas Tan er Tad mo ma va li STa mo mav lo bac~. amas ve

wers Sio mRvi me lic.

igo ne ben, ro m i a ko bi sa oc rad mo wes ri ge bu li pi rov ne ba iyo. ̀ Ta-

vis dRe Si igi mci re o den uwes ri go ba sac ki ar Se i tan da arc sma-Wa-

ma Si, arc ga rTo ba Si, arc se ir no ba Si, arc mo sve ne ba Si... sa er Tod ar

uy var da wve u le ba Si an stum rad wa svla~ (f. go gi Ca iS vi li).

sa a ra ko iyo mi si gul wrfe lo ba da WeS ma ri te bis siy va ru li. we-

ren: `yve lam ico da, rom i. go ge baS vi li yo vel Tvis gul wrfe li iyo

Se cdo ma Sic da WeS ma ri te ba Sic da yve la pa tiv scem da am gul wrfe-

lo bi sa da pir da pi ro bi sa Tvis~ (f. go gi Ca iS vi li).

WeS ma ri te bi sa Tvis brZo la Si igi ukom pro mi so iyo da bo lo mde

ib rZo da. io seb ime daS vi li igo nebs: `ia ko bi ise Ti iyo, mo ka ma Tes,

ro gorc ityvi an, rju la mde Ca hyve bo da, Tu mi si az ri sa eW vod mo-

eC ve ne bo da~. ia ko bis pi rov nu li da xa si a Te bi sa Tvis esec ga vix se noT:

igi ve i. ime daS vi li wers: `ro go ri iyo ro gorc me brZo li, sa mSob-

lo qvey nis uf le ba Ta, pe da go gi ur Se xe du le ba Ta da sa ku Ta ri rwme-

nis dac vis sa qme Si?

25Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisada un do be li, pir da pi ri, Se ud re ke li, ur ye vi!

sa mSob los sa da ra jo ze ise id ga bas ri kal miT, ro gorc erek le

me fe, mtris wi na aR mdeg xma la mo Re bu li~.

ia ko bis Tvis ucxo iyo pi rov nu li am bi cia, Ta vi si sa qmi a no-

biT Tav mo wo ne ba. Tav mdab lo ba mi si um Tav re si pi rov nu li Tvi-

se ba gaxldaT. rogor Tqva uari sxvaTa mier ganzraxul sakuTar

saiubileo saRamoze, zemoT vTqviT...

msgav si Se mTxve ve bi sxvac iyo...

calke Temaa ia kob go ge baS vi li rogorc qvel moq me di. igo ne ben:

`ia kob go ge baS vi li di di ga qa ne bis qvel moq me di ada mi a ni iyo da ese-

Ti qvel moq me de bi sa Tvis niv Ti e ri Se Zle bac sa Ta na dod xels uwyob-

da, mag ram ia ko bi am qvel moq me de bas ise frTxi lad, ise mo ri de bu-

lad, ise ga ux ma u reb lad ewe o da, rom ax lo bel ma me gob reb mac ki ar

icod nen, ia ko bi vis da ro go ris sa xiT aw vdi da ama Tu im niv Ti er

da xma re bas~ (al. mi qa be ri Ze).

ele ne go gi Ca iS vi lis (ni ko cxve da Zis asu lis) cno biT `ia ko bis

bi na ze xSi rad ik ri be bod nen Tbi li sis sa su li e ro se mi na ri is uf-

ro si kla sis mo wa fe e bi, Tbi li sis qar Tu li gim na zi is mo swav le e bi,

ro mel Tac ia ko bi fu liT, wig ne biT, tan sac mlis yid viT did da xma-

re bas uwev da...

Tu ki ia ko bi Se niS nav da, rom ymaw vi li ni Wi e ria da er Tgvar ime-

debs iZ le va mo mav li sa Tvis, da xma re bas ar ak leb da eseT ymaw vils da

yo vel Tvis xels umar Tav da~ (z. boc va Ze).

ima sac igo ne ben, ro ca ia ko bis fi nan su ri Se saZ leb lo be bi ar iyo

sa kma ri si da xma re bi sa Tvis (ma ga li Tad, sa zRvar ga reT swav lis da sa-

fi nan seb lad), `mo sve ne bas ar aZ lev da ni ko cxve da Zes, da viT sa ra-

jiS vils sa sti pen dio Tan xi dan da ma te bi Ti sti pen dia da e niS naT sa-

zRvar ga reT myo fi stu den ti sa Tvis~ (e. go gi Ca iS vi li).

Ta va dac am prin ci piT mo qme deb da da sxva sac am mo saz re biT `ai-

Zu leb da~ sa qvel moq me do Tan xe bi ga e RoT, radgan sjeroda, ni Wi er

kacze `ga we u li xar je bi qar Tvel xalxs ga or ke ce biT da ub run de-

bao~. am bo ben, xSi rad ityo dao: `ne tar ari an mo wya le ni~.

ia kob go ge baS vi li sa Tvis ucxo iyo an ga re ba, pi ra di gan di de ba-

ga mdid re ba ze fiq ri, `sa xsris tr fi a li~ da `ku Wis prin ci pi~ (ia ko-

bis si tyve bia).

mas Se eZ lo `mdi da ri qar Tve li yo fi li yo~, ro gorc mi si Ta na-

med ro ve ni wer dnen (ga vix se noT: iyo dro, roca 30 000 cali mar to

`de da e na~ iyi de bo da we li wad Si). mi si prin ci pi iyo: wign ma im de ni

Semo sa va li unda mo i ta nos, xar je bi aa na zRa u ros da sa ar se bo sa-

Su a le ba mi sces av tors. cxa dia, sa qvel moq me do fon dsac iT va lis-

26 giorgi gogolaSviliwi neb da. das tu ri am az ri sa Tun dac is aris, rom `qar Tu li we ris

de da ni~, ro me lic cal ke wig nad ibeW de bo da, `de da e nis~ sa an ba ne na-

wil Si Se i ta na da `de da e nis~ fa si ar ga zar da: Ra rib qar Tve lo bas

uWirs wig nis Se Ze nao...

ia kobs mi aC nda, rom `da mRup ve lia ganaT le ba Si niv Ti er sa xsris

Zi e ba~.

Cven zogadad gadavavleT Tvali iakobis Rvawls. meti SeiZleba

Tqmuliyo... bevri Tqmula da iTqmeba kidevac. Tumca mainc vfiqrobT,

rom WeSmaritebaa vasil barnovis azri: iakob gogebaSvili

Cveni sinamdvilisaTvis gacilebiT didi adamiani iyo, vidre es

warmodgenili gvaqvs...

Zi ri Ta di li te ra tu ra:

ar bo e li (n. lo mo u ri). ia kob go ge baS vi li: ia ko bis sa mrek lo,

Tb., 1990.

z. boc va Ze, ia kob go ge baS vi li, Tb., 1991.

v. ga gua, ia kob go ge baS vi li, Tb., 1991.

v. ga gua, d. gur ge ni Ze g.si xa ru li Ze, ia kob go ge baS vi li: rCe u li

Txzu le ba ni xuT to mad, t. I, Tb., 1989.

g. go go laS vi li, er Ti epi zo di ia kob go ge baS vi lis cxov re bi dan:

`Cve ni mwer lo ba~, # 14, 2009.

g. go go laS vi li, de da e na~ _ Zeg li sa ma ra di so, Tb. 2011.

en cik lo pe dia qar Tu li ena, Tb., 2008.

g. Tav ziS vi li, ia kob go ge baS vi li: ia ko bis sa mrek lo, Tb., 1990.

ia kob go ge baS vi li, Txzu le ba ni aT to mad, t. I, Tb., 1954.

ia kob go ge baS vi li, Txzu le ba ni aT to mad, t. II, Tb., 1954.

ia kob go ge baS vi li, Txzu le ba ni aT to mad, t. III, Tb., 1954.

ia kob go ge baS vi li, Txzu le ba ni aT to mad, t. IV, Tb., 1955.

i. imedaSvili, sinaTlis Suqi _ sibnelis mfantveli: iakobis

samreklo, Tb., 1990.

d. kas ra Ze, ia kob go ge baS vi li, Tb., 1940.

artur laisti, iakob gogebaSvili: iakobis samreklo, Tb., 1990.

n. lo mo u ri, ia kob si mo nis Ze go ge baS vi li: z. boc va Ze, ia kob go-

ge baS vi li, Tb., 1991.

27Rvawli da wuTisofeli iakob gogebaSvilisad. lor Tqi fa ni Ze, di di qar Tve li pe da go gi ia kob go ge baS vi li,

Tb., 1948.

d. lor Tqi fa ni Ze, ia kob si mo nis Ze go ge baS vi li, Txzu le ba ni aT

to mad, t. I, Tb., 1954.

ma ti a ne _ i. gor ga Ze, n. gur ge ni Ze, m. sa ja ia, ia kob go ge baS vi li

_ cxov re bi sa da Semo qme de bis ma ti a ne, bib li og ra fi u li qro ni ka

1840-1912, Tb., 2003.

s. sxir tla Ze, gada na xu li sa gan Zu ri dan, Tb., 1965.

qar Tu li sa bWo Ta en cik lo pe dia.

al. miqaberiZe, narkvevi i. gogebaSvilze mogonebebis saxiT: z.

bocvaZe, iakob gogebaSvili, Tb., 1991.

Sio mRvimeli, iakob gogebaSvili (mogoneba): z. bocvaZe, iakob

gogebaSvili, Tb., 1991.

r. CxeiZe, burji erovnebisa, Tb., 2007.