sablon baki - Dere Kur'an Kursu · 2018. 10. 14. · Liderlik ve Atatürk / 24 Alaaddin YANARDA⁄ Liderlik Kavram› ve Atatürk / 33 Yard.Doç.Dr. Refik TURAN Atatürk’ü Anarken

125.an›s›na

y›l›ATATÜRK

do¤umunun

do¤umunun 125. y›l› an›s›na atatürk

4 doğumunun125. yılı anısınaatatürk

-Do¤umunun 125. Y›l› An›s›na-

Din, Bilim, Uygarl›k ve Atatürk

Yay›n Yönetmeni: Dr. Yüksel SalmanProje : Dr. Ömer MenekfleBask› Kontrol : ‹smail Derin

Tasar›m ve Uygulama: SFN Tan›t›m & Tasar›m / 0312 435 15 95www.sfn.com.tr

Bask›: Kozan Ofset / 0312 384 20 03

Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›nlar›: 681Nisan 2007, Ankara

Din ‹flleri Yüksek Kurulu Karar›: 14.09.2006/127 © Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Dini Yay›nlar Dairesi Baflkanl›¤›

‹letiflim AdresiEskiflehir Yolu 9. km. Çankaya / ANKARATel : 0312. 295 72 94 Faks : 0312. 284 72 88e-mail: [email protected]

– Do¤umunun 125. Y›l› An›s›na –Din, Bilim, Uygarl›k ve Atatürk

DerleyenDr. Mehmet BULUT

ANKARA - 2007

doğumunun125. yılı anısınaatatürk 5



ESER HAKKINDA

Elinizdeki kitap, Mustafa Kemal Atatürk’ün do¤umunun 125. y›l›n› kutlama et-

kinlikleri çerçevesinde haz›rlanm›flt›r.

Eser, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› süreli yay›nlar›nda (Diyanet Gazetesi, Diyanet

Ayl›k Dergi, Diyanet Avrupa Ayl›k Dergi ve Diyanet Avrasya Dergisi) farkl› yazarlar

taraf›ndan kaleme al›nm›fl ve de¤iflik tarihlerde ç›km›fl Atatürk’le ilgili makaleler-

den seçmeler yap›larak derlenmifltir. Bu haliyle 25 makaleyi ihtiva etmektedir.

Kitapta yer alan makalelerin yazarlar› ve okuyucular›m›z›n flu noktalar› göz

önünde tutmalar› önem arz etmektedir:

1. Yukar›da da belirtildi¤i gibi bu eser, daha önce Baflkanl›k süreli yay›nlar›nda

yay›nlanm›fl olan makalelerden oluflmufltur ve dolay›s›yla derleme bir eserdir. Bu

yönüyle Mustafa Kemal Atatürk’ü her yönüyle ve sistematik bir flekilde tan›tma id-

dias›ndan uzakt›r.

2. Eserde yer alan makaleler redaksiyona tabi tutulmufltur. Bu ba¤lamda der-

gilerden al›nan makaleler üzerinde düzeltmeler yap›lm›fl, gerek duyuldu¤unda k›-

saltma cihetine gidilebilmifltir.

3. Kitapta yer verilen makalelerin yazarlar› belirtilmifl, hangi dergide ve ne za-

man yay›nland›¤› dipnotlar› halinde gösterilmifltir.

4. Kitapta yer alan makalelerin yaklafl›k 40 y›la yay›lan bir zaman diliminde ya-

y›mland›¤› unutulmamal›d›r. Dolay›s›yla yaz›lar okunurken yay›mland›¤› tarih göz

önünde tutulmal›d›r.

5. Kitaba al›nan makaleler, imkanlar ölçüsünde konular›na göre tasnif edilerek

bir s›ralama yap›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak, görülece¤i gibi bazen birkaç ayr› konu-

yu birlikte ele alan makaleler de bulunmaktad›r. Haliyle bu tür makaleleri tasnif-

te tam bir konu bütünlü¤ünün sa¤land›¤› söylenemez.

6. Atatürk’ten iktibas edilmifl baz› vecize ve anekdotlar, birkaç makalede ayr›

ayr› yer alabilmifltir. Dolay›s›yla redaksiyon s›ras›nda elverdi¤i ölçüde bu tür tek-

rarlar ay›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Okuyucular›m›za faydal› olmas› dile¤iyle...

D‹YANET ‹fiLER‹ BAfiKANLI⁄I

‹Ç‹NDEK‹LER

Eser Hakk›nda / 7

1. BÖLÜM

ATATÜRK’Ü TANIMAK VE ANLAMAK

Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) / 13Veli DE⁄‹RMENC‹

Atatürk’ü Anarken / 18Mesut ÖZÜNLÜ

2. BÖLÜM

K‹fi‹L‹⁄‹

Liderlik ve Atatürk / 24Alaaddin YANARDA⁄

Liderlik Kavram› ve Atatürk / 33Yard.Doç.Dr. Refik TURAN

Atatürk’ü Anarken / 36Ali YAKICI

Kahramanlar Zinciri ve Atatürk / 40Yard.Doç.Dr. Refik TURAN

3. BÖLÜM

B‹L‹M, UYGARLIK VE ATATÜRK

Din, Bilim ve Uygarl›k Ifl›¤›nda Atatürk’ü Anlamak / 47Mesut ÖZÜNLÜ

Cumhuriyete Giden Yol ve Atatürk / 50Mehmet ERDO⁄AN

Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti ve Din E¤itimi / 53Prof.Dr. Reflat GENÇ

Atatürk ve Osmanl› Tarihi / 57Prof.Dr. Mücteba ‹LGÜLER

Atatürk’ten Mesajlar / 62Yard.Doç.Dr. Refik TURAN

Atatürk Döneminde D›fl Türklere Yönelik E¤itimÖ¤retim Faaliyetleri: Gagauz Türkleri Örne¤i / 67

Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU


4. BÖLÜM

ATATÜRK VE ‹SLÂM D‹N‹

Atatürk ve Din / 77Dr. Yaflar ÇOLAK

Atatürk’ün ‹nanç Dünyas› ve Din Anlay›fl› / 84Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU

Atatürk’ün Hz. Muhammed Tasavvuru / 90Doç.Dr. Seyfettin ERfiAH‹N

Atatürk’ün Peygamber Yorumu / 94Prof.Dr. ‹smail YAKIT

Atatürk’ün Okudu¤u Dini Kitaplar / 99Dr. Mehmet BULUT

5. BÖLÜM

M‹LL‹ MÜCADELE, ATATÜRK VE D‹N ADAMLARI

Milli Mücadele, Atatürk ve Din Faktörü / 108Doç.Dr. Fikret KARAMAN

Milli Mücadele, Atatürk ve Din Adamlar› / 112Dr. Mehmet BULUT

Ebedî 30 A¤ustos ve Atatürk / 126Dr. Eyüp BAfi

Milli Egemenlik ve Atatürk / 131Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU

6. BÖLÜM

ESER‹ / KONUfiMALARINDAN SEÇMELER

Nutuk Hakk›nda Düflünceler / 136R. AKT‹MURO⁄LU

Atatürk’ün Dinle ‹lgili Sözleri / 140Ömer KARAKAYA

Atatürk’ün Türkiye Büyük Millet Meclisini Aç›fl konuflmalar›ndaDin ve Din Hizmetlerine ‹liflkin Sözleri / 145

Dr. Mehmet BULUT

Atatürk’ün Dilinden Dualar / 148Ayfer BALABAN



ATATÜRK’ÜTANIMAK VEANLAMAK

11.bölüm


MustafaKemalAtatürk*

(1881-1938)

Küçük Mustafa ö¤renim ça¤›nagelince Haf›z MehmetEfendi’nin mahalle mektebindeö¤renime bafllad›, sonrababas›n›n iste¤iyle fiemsi Efendi Mektebi’ne geçti. Bus›rada babas›n› kaybetti (1888).Bir süre Rapla Çiftli¤i’ndeday›s›n›n yan›nda kald›ktansonra Selânik’e dönüp okulunubitirdi.

Çanakkale Savafllar›nda yaklafl›k253.000 flehit veren Türk ulusu,onurunu ‹tilaf Devletlerine karfl›korumas›n› bilmifltir. MustafaKemal'in askerlerine "Ben sizetaarruzu emretmiyorum, ölmeyiemrediyorum!" emri cepheninkaderinin de¤iflmesinde etkiliolmufltur.

ustafa Kemal Atatürk, 1881 y›l›nda Selânik’teKocakas›m Mahallesi, Islâhhâne Cadde-si’ndeki üç katl› pembe bir evde do¤du. Ba-

bas› Ali R›za Efendi, annesi Zübeyde Han›m’d›r.Baba taraf›ndan dedesi Haf›z Ahmet Efendi XIV-XV. yüzy›llarda Konya ve Ayd›n’dan Makedonya’yayerlefltirilmifl Kocac›k Yörüklerindendir. AnnesiZübeyde Han›m ise Selânik yak›nlar›ndaki Langa-za kasabas›na yerleflmifl eski bir Türk ailesinin k›z›-d›r. Milis subayl›¤›, evkaf katipli¤i ve kereste tica-reti yapan Ali R›za Efendi, 1871 y›l›nda ZübeydeHan›m’la evlendi. Mustafa’n›n befl kardeflindendördü küçük yafllarda öldü, sadece Makbule (Ata-dan) 1956 y›l›na de¤in yaflad›. Mustafa’n›n mutlubir ailesi vard›. Karfl›l›kl› sevgi ve sayg› içerisindeyafl›yorlard›. Bu uyumlu ve mutlu aile yap›s›n›nonun kiflili¤ini oluflturmas›nda olumlu etkileri ol-mufltur.

M


* Veli DE⁄‹RMENC‹, Diyanet Çocuk Dergisi, Say›: 268 (Kas›m2002), s. 3 (Geniflletilerek al›nm›flt›r).

Küçük Mustafa ö¤renim ça¤›na gelince Haf›z Mehmet Efendi’nin mahalle mektebin-de ö¤renime bafllad›, sonra babas›n›n iste¤iyle fiemsi Efendi Mektebi’ne geçti. Bu s›radababas›n› kaybetti (1888). Bir süre Rapla Çiftli¤i’nde day›s›n›n yan›nda kald›ktan sonra Se-lânik’e dönüp okulunu bitirdi. Selânik Mülkiye Rüfltiyesi’ne kaydoldu. K›sa bir süre son-ra 1893 y›l›nda Askeri Rüfltiyeye girdi. Bu okulda Matematik ö¤retmeni Mustafa Bey, ö¤-rencisinin ad›na “Kemal”i ilâve etti. 1896-1899 y›llar›nda Manast›r Askeri ‹dâdisini bitirip,‹stanbul’da Harp Okulunda ö¤renime bafllad›. 1902 y›l›nda Te¤men rütbesiyle mezun ol-du. Harp Akademisi’ne devam etti. 11 Ocak 1905’te Yüzbafl› rütbesiyle akademiyi tamam-lad›. 1905-1907 y›llar› aras›nda fiam’da 5. Ordu emrinde görev yapt›. 1907’de Kola¤as›(K›demli Yüzbafl›) oldu. Manast›r’a III. Ordu’ya atand›. 19 Nisan 1909’da ‹stanbul’a girenHareket Ordusu’nda Kurmay Baflkan› olarak görev ald›. 1910 y›l›nda Fransa’ya gönderil-di. Picardie Manevralar›’na kat›ld›. 1911 y›l›nda ‹stanbul’da Genel Kurmay Baflkanl›¤› em-rinde çal›flmaya bafllad›.

1911 y›l›nda ‹talyanlar›n Trablusgarp’a hücumu ile bafllayan savaflta, Mustafa Kemalbir grup arkadafl›yla birlikte Tobruk ve Derne bölgesinde görev ald›. 22 Aral›k 1911’de‹talyanlara karfl› Tobruk Savafl›n› kazand›. 6 Mart 1912’de Derne Komutanl›¤›na getirildi.

Ekim 1912’de Balkan Savafl› bafllay›nca Mustafa Kemal Gelibolu ve Bolay›r’dakibirliklerle savafla kat›ld›. Dimetoka ve Edirne’nin geri al›n›fl›nda büyük hizmetleri gö-rüldü. 1913 y›l›nda Sofya Ateflemiliterli¤ine atand›. Bu görevde iken 1914 y›l›nda Yar-bayl›¤a yükseldi. Ateflemiliterlik görevi Ocak 1915’te sona erdi. Bu s›rada I. Dünya Sa-vafl› bafllam›fl, Osmanl› ‹mparatorlu¤u savafla girmek zorunda kalm›flt›. Mustafa Ke-mal 19. Tümeni kurmak üzere Tekirda¤’da görevlendirildi.


1914 y›l›nda bafllayan I. Dünya Savafl›’nda, Mustafa Kemal’in de aralar›nda bulun-du¤u çok say›da komutan ve kahraman askerimiz Çanakkale’de bir kahramanl›k des-tan› yaz›p ‹tilaf Devletlerine “Çanakkale geçilmez!” dedirtti. 18 Mart 1915’te Çanakka-le Bo¤az›n› geçmeye kalkan ‹ngiliz ve Frans›z donanmas› a¤›r kay›plar verince Gelibo-lu Yar›madas›’na asker ç›karmaya karar verdiler. 25 Nisan 1915’te Ar›burnu’na ç›kandüflman kuvvetlerini, Mustafa Kemal’in komuta etti¤i 19. Tümen, Conkbay›r›’nda dur-durdu. Mustafa Kemal, bu baflar› üzerine Albayl›¤a yükseldi. ‹ngilizler 6-7 A¤ustos1915’te Ar›burnu’nda tekrar taarruza geçti. Anafartalar Grubu Komutan› Mustafa Ke-mal 9-10 A¤ustos’ta Anafartalar Zaferini kazand›. Bu zaferi 17 A¤ustos’ta Kireçtepe, 21A¤ustos’ta II. Anafartalar Zaferleri takip etti. Çanakkale Savafllar›nda yaklafl›k 253.000flehit veren Türk ulusu, onurunu ‹tilaf Devletlerine karfl› korumas›n› bilmifltir. Musta-fa Kemal’in askerlerine “Ben size taarruzu emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum!” em-ri cephenin kaderinin de¤iflmesinde etkili olmufltur.

Mustafa Kemal Çanakkale Savafllar›n’dan sonra 1916’da Edirne ve Diyarbak›r’dagörev ald›. 1 Nisan 1916’da Tümgeneralli¤e yükseldi. Rus kuvvetleriyle savaflarak Muflve Bitlis’in geri al›nmas›n› sa¤lad›. fiam ve Halep’teki k›sa süreli görevlerinden sonra1917’de ‹stanbul’a geldi. Veliaht Vahidettin Efendi’yle Almanya’ya giderek cephede in-celemelerde bulundu. Bu seyahatten sonra hastaland›. Viyana ve Karisbad’a giderektedavi oldu. 15 A¤ustos 1918’de Halep’e 7. Ordu Komutan› olarak döndü. Bu cephe-de ‹ngiliz kuvvetlerine karfl› baflar›l› savunma savafllar› yapt›. Mondros Mütarekesi’ninimzalanmas›ndan bir gün sonra, 31 Ekim 1918’de Y›ld›r›m Ordular› Grubu Komutan-l›¤›na getirildi. Bu ordunun kald›r›lmas› üzerine 13 Kas›m 1918’de ‹stanbul’a gelipHarbiye Nezâreti’nde (Bakanl›¤›nda) göreve bafllad›.

Mondros Mütarekesi’nden sonra ‹tilaf Devletleri’nin Osmanl› ordular›n› iflgale bafl-lamalar› üzerine; Mustafa Kemal 9. Ordu Müfettifli olarak 19 May›s 1919’da Samsun’aç›kt›. 22 Haziran 1919’da Amasya’da yay›mlad›¤› genelgeyle “Milletin istiklâlini yinemilletin azim ve karar›n›n kurtaraca¤›n›” ilan edip Sivas Kongresi’ni toplant›ya ça¤›r-d›. 23 Temmuz - 7 A¤ustos 1919 tarihleri aras›nda Erzurum, 4-11 Eylül 1919 tarihleriaras›nda da Sivas Kongresi’ni toplayarak vatan›n kurtuluflu için izlenecek yolun belir-lenmesini sa¤lad›. 27 Aral›k 1919’da Ankara’da heyecanla karfl›land›. 23 Nisan 1920’deTürkiye Büyük Millet Meclisi’nin aç›lmas›yla Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmas› yolun-da önemli bir ad›m at›lm›fl oldu. Meclis ve Hükümet Baflkanl›¤›na Mustafa Kemal se-çildi. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Kurtulufl Savafl›’n›n baflar›yla sonuçlanmas› içingerekli yasalar› kabul edip uygulamaya bafllad›.

Türk Kurtulufl Savafl› 15 May›s 1919’da Yunanl›lar›n ‹zmir’i iflgali s›ras›nda düflma-na ilk kurflunun at›lmas›yla bafllad›. 10 A¤ustos 1920 tarihinde Sevr Antlaflmas›’n› im-zalayarak aralar›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu paylaflan I. Dünya Savafl›’n›n galipdevletlerine karfl› önce Kuvâ-yi Milliye ad› verilen milis kuvvetleriyle savafl›ld›. Türki-ye Büyük Millet Meclisi düzenli orduyu kurdu, Kuvâ-yi Milliye-ordu bütünleflmesinisa¤layarak savafl› zaferle sonuçland›rd›.

Mustafa Kemal yönetimindeki Türk Kurtulufl Savafl›n›n önemli aflamalar› flunlard›r: * Sar›kam›fl (20 Eylül 1920), Kars (30 Ekim 1920) ve Gümrü’nün (7 Kas›m 1920)

kurtar›l›fl›,

* Çukurova, Gazi Antep, Kahraman Marafl, fianl› Urfa Savunmalar› (1919-1921),* I. ‹nönü Zaferi (6 -10 Ocak 1921),* II. ‹nönü Zaferi (23 Mart-1 Nisan 1921),* Sakarya Zaferi (23 A¤ustos-13 Eylül 1921),* Büyük Taarruz, Baflkomutanl›k Meydan Muharebesi ve Büyük Zafer (26 A¤ustos-

9 Eylül 1922).


Sakarya Zaferinden sonra 19 Eylül 1921’de Türkiye Büyük Millet Meclisi MustafaKemal’e Mareflal rütbesi ve Gazi unvan›n› verdi. Kurtulufl Savafl›, 24 Temmuz 1923’teimzalanan Lozan Antlaflmas›’yla sonuçland›. Böylece Sevr Antlaflmas›’yla paramparçaedilen, Türklere 5-6 il büyüklü¤ünde vatan b›rak›lan Türkiye topraklar› üzerinde ulusalbirli¤e dayal› yeni Türk devletinin kurulmas› için hiçbir engel kalmad›.

23 Nisan 1920’de Ankara’da TBMM’nin aç›lmas›yla Türkiye Cumhuriyeti’nin kuru-luflu müjdelenmifltir. Meclisin Türk Kurtulufl Savafl›’n› baflar›yla yönetmesi, yeni Türkdevletinin kuruluflunu h›zland›rd›. 1 Kas›m 1922’de hilâfet ve saltanat birbirinden ay-r›ld›, saltanat kald›r›ld›. Böylece Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla yönetim ba¤lar› kopar›ld›.13 Ekim 1923’te Cumhuriyet idaresi kabul edildi, Atatürk oybirli¤iyle ilk Cumhurbafl-kan› seçildi. 30 Ekim 1923 günü ‹smet ‹nönü taraf›ndan Cumhuriyet’in ilk hükümetikuruldu. Türkiye Cumhuriyeti, “Egemenlik kay›ts›z flarts›z milletindir” ve “Yurtta bar›flcihanda bar›fl” temelleri üzerinde yükselmeye bafllad›.

Atatürk Türkiye’yi “Ça¤dafl uygarl›k düzeyine ç›karmak” amac›yla bir dizi devrimyapt›. Bu devrimleri befl bafll›k alt›nda toplayabiliriz:

Siyasal DevrimlerSaltanat›n kald›r›lmas› (1 Kas›m 1922)

Cumhuriyetin ilân› (29 Ekim 1923)

Halifeli¤in kald›r›lmas› (3 Mart 1924).

Toplumsal DevrimlerKad›nlara erkeklerle eflit haklar verilmesi (1926-1934)

fiapka ve k›yafet devrimi (25 Kas›m 1925)

Tekke zâviye ve türbelerin kapat›lmas› (30 Kas›m 1925)

Soyad› kanunu ( 21 Haziran 1934)

Lâkap ve unvanlar›n kald›r›lmas› (26 Kas›m 1934)

Uluslararas› saat, takvim ve uzunluk ölçülerin kabulü (1925-1931).

Hukuk DevrimiMecelle’nin kald›r›lmas› (1924-1937)

Türk Medeni Kanunu ve di¤er kanunlar›n ç›kar›larak laik hukuk düzenine geçilme-si (1924-1937).

E¤itim ve Kültür Alan›ndaki DevrimlerÖ¤retimin birlefltirilmesi (3 Mart 1924)

Yeni Türk harflerinin kabulü (1 Kas›m 1928)

Türk Dil ve Tarih Kurumlar›n›n kurulmas› (1931-1932)

Üniversite ö¤reniminin düzenlenmesi (31 May›s 1933)

Güzel sanatlarda yenilikler.

Ekonomi Alan›nda DevrimlerAflâr›n kald›r›lmas›

Çiftçinin özendirilmesi

Örnek çiftliklerin kurulmas›

Sanayiyi Teflvik Kanunu’nun ç›kar›larak sanayi kurulufllar›n›n kurulmas›

I. ve II. Kalk›nma Planlar›’n›n (1933-1937) uygulamaya konulmas›, yurdun yeni yol-larla donat›lmas›.

Soyad› Kanunu gere¤ince, 24 Kas›m 1934’de TBMM’nce Mustafa Kemal’e “Atatürk”soyad› verildi.


Atatürk, 24 Nisan 1920 ve 13 A¤ustos 1923 tarihlerinde TBMM Baflkanl›¤›na seçil-di. Bu baflkanl›k görevi, Devlet-Hükümet Baflkanl›¤› düzeyindeydi. 29 Ekim 1923 y›l›n-da Cumhuriyet ilân edildi ve Atatürk ilk Cumhurbaflkan› seçildi. Anayasa gere¤incedört y›lda bir Cumhurbaflkanl›¤› seçimleri yenilendi. 1927,1931 ve 1935 y›llar›ndaTBMM Atatürk’ü yeniden Cumhurbaflkanl›¤›na seçti. Bu görevi 15 y›l sürdürdü.

Atatürk s›k s›k yurt gezilerine ç›karak devlet çal›flmalar›n› yerinde denetledi. ‹lgilile-re aksayan yönlerle ilgili emirler verdi. Cumhurbaflkan› s›fat›yla Türkiye’yi ziyaret edenyabanc› ülke devlet baflkanlar›n›, baflbakanlar›n›, bakanlar›n›, komutanlar›n› a¤›rlad›.

15-20 Ekim 1927 tarihinde Kurtulufl Savafl›’n› ve Cumhuriyet’in kuruluflunu anlatanBüyük Nutkunu, 29 Ekim 1933 tarihinde de 10. Y›l Nutku’nu okudu.

Atatürk özel yaflam›nda sadelik içinde yaflad›. 29 Ocak 1923’de Latife Han›mla ev-lendi. Birçok yurt gezisine birlikte ç›kt›lar. Bu evlilik 5 A¤ustos 1925 tarihine dek sür-dü. Çocuklar› çok seven Atatürk Afet (‹nan), Sabiha (Gökçen), Fikriye, Ülkü, Nebile,Rukiye, Zehra adl› k›zlar› ve Mustafa adl› çoban› manevi evlat edindi. Abdurrahim ve‹hsan adl› çocuklar› himayesine ald›. Yaflayanlar›na iyi bir gelecek haz›rlad›.

1937 y›l›nda çiftliklerini hazineye, bir k›s›m tafl›nmazlar›n› da Ankara ve Bursa Be-lediyelerine ba¤›fllad›. Miras›ndan k›z kardefline, manevi evlatlar›na, Türk Dil ve TarihKurumlar›na pay ay›rd›. Kitap okumay›, müzik dinlemeyi, dans etmeyi, ata binmeyi veyüzmeyi çok severdi. Zeybek oyunlar›na, gürefle, Rumeli türkülerine afl›r› ilgisi vard›.Sakarya adl› at›yla, köpe¤i Fox’a çok de¤er verirdi. Zengin bir kitapl›k oluflturmufltu.Akflam yemeklerine devlet ve bilim adamlar›n›, sanatç›lar› davet eder, ülkenin sorun-lar›n› tart›fl›rd›. Temiz ve düzenli giyinmeye özen gösterirdi. Do¤ay› çok severdi. S›k s›kAtatürk Orman Çiftli¤i’ne gider, çal›flmalara bizzat kat›l›rd›.

Frans›zca ve Almanca biliyordu. 10 Kas›m 1938 saat 9.05’te yakaland›¤› siroz has-tal›¤›ndan kurtulamayarak ‹stanbul’da Dolmabahçe Saray›’nda hayata gözlerini yum-du. Cenazesi 21 Kas›m 1938 günü törenle geçici istirahatgâh› olan Ankara EtnografyaMüzesi’nde topra¤a verildi. An›tkabir yap›ld›ktan sonra 10 Kas›m 1953 günü nâfl› gör-kemli bir törenle ebedi istirahatgâh›na nakledildi.


umhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Ata-türk’ün hayat›na bakt›¤›m›z zaman, onun; di¤ermilletlerin devlet ve hükümet adamlar›na göre

farkl› bir özellik tafl›d›¤›na flahit oluruz. Bu farkl›l›k-lardan birisi de, onun söylev ve demeçlerinde s›k s›kkendisinin bir fani oldu¤unu vurgulamas› ve ölümgerçe¤ini zaman zaman dile getirmifl olmas›d›r.

Atatürk’ün ‹zmir’de yapt›¤› bir konuflmada, he-men herkesin haf›zalar›na yerleflmifl flu sözleri, bu-nun güzel bir örne¤idir:

“Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak ola-cakt›r. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidarkalacakt›r.”1

Nitekim o da her insan gibi do¤du, büyüdü veAllah’›n rahmetine kavufltu. Vefat›ndan y›llar öncesöyledi¤i gibi naçiz vücudu toprak oldu. Fakatonun kurdu¤u Türkiye Cumhuriyeti, devleti ve mil-leti ile bu günlere eriflti.

Saat Dokuzu Befl Geçe...

Y›l 1938... Aylardan Kas›m, günlerden perflem-be... Atatürk ölüm döfle¤inde. Büyük önder birden-bire gözlerini açt›. Bir an, askerce bir selam verir-cesine sert bir hareketle bafl›n› sa¤a çevirdi. Bu,onun ruhunu teslim etti¤i and›. Baflucunda h›çk›-r›klar koptu. Doktorlar gözlerini kapatt› ve çenesiniba¤lad›lar. Daha sonra flu k›sa raporu yaz›p imza-lad›lar:

Atatürk’üAnarken*


C

Türk Milleti ‹stiklâl Harbini,baflta din adamlar› olmaküzere; el ele, omuz omuza vererek baflard›. Atatürk'ünönderli¤inde flahlanan milliirade, düflmanlar› yenerek kesinzafere ulaflt›. Atatürk milleti ile,millet de Atatürk ile muharebemeydanlar›nda kaynaflarakbütünleflti.

* Mesut ÖZÜNLÜ, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 95 (Kas›m 1998), s. 22-24.

1 Avni Alt›ner, Her Yönüyle Atatürk, Bak›fl Kütüphanesi Yay., 1975,s. 358.

19

“Reisicumhur Atatürk’ün umumi hallerindeki vahamet dün gece saat 24.00’de nefl-redilen tebli¤den sonra her an artarak, bugün 10 ‹kinci Teflrin Perflembe 1938 sabah›,saat dokuzu befl geçe, büyük flefimiz derin koma içinde terki hayat etmifllerdir.”

Atatürk’ün vefat haberi, ajanslar, radyolar ve telgraflar arac›l›¤›yla duyulur duyul-maz, binlerce Türk ve yabanc› hemen Dolmabahçe Saray›’na koflmufl, haz›rlanan özeldeftere üzüntülerini yazm›fl, kartlar b›rakm›fl ve Atatürk’ün yak›nlar›na telgraf çekerek“Onun aziz ruhu bizi b›rakmayacak, her zaman kalplerimizde yaflayacakt›r.” diyerek te-essürlerini bildirmifllerdir.2

Biz de bu vesile ile Atatürk’ü, onun silah arkadafllar›n› ve aziz flehitlerimizi rahmetve minnetle yad ediyoruz.

Sonraki Y›llar...

Atatürk’ün y›llarca yan›nda bulunmufl dost ve arkadafllar›n›n hat›ralar›na bak›ld›-¤›nda, onun sadece teflkilatç› bir devlet adam› olmay›p, Türk toplumunu ilimde, tek-nikte ve fende ileri bir anlay›fl ve e¤itimle flekillendirme gayreti içerisinde bulunan in-k›lâpç› bir lider oldu¤u görülür. Fakat esefle belirtelim ki, Atatürk’ün bu millete kazan-d›rd›¤› ilke ve ink›lâplar›n zaman zaman baz› kiflilerce farkl› mecralara çekilmek sure-tiyle istismar edilmeye çal›fl›ld›¤› dönemler olmufltur. Nitekim eski Kara Harp OkuluKomutanlar›ndan Tümgeneral ‹rfan Yay’›n; okulun yeni ö¤retim y›l›na bafllamas› mü-

doğumunun125. yılı anısınaatatürk

2 The Best Dergisi, Say›: 1, Kas›m 1996, s. 18.

nasebetiyle yapt›¤› konuflman›n ard›ndan, ertesi gün 29 Eylül 1981 tarihli gazetelerdeflöyle ilginç bir tespit yer alm›flt›r:

“Baz› çevrelerce Atatürk ilkeleri kötü maksatlarla yorumlanm›fl ve yozlaflt›r›lmak is-tenmifltir. Nitekim ‹nk›lâpç›l›k ilkesi ihtilalcilik, Halkç›l›k ilkesi sosyalizm, Milliyetçilikilkesi faflizm, Laiklik ilkesi de dinsizlik manas›na al›nm›flt›r.

“Atatürk, fanatik görüflü reddeder. Bugün istismar edilen bölücülük konusuna da1929 y›l›nda dikkati çekmifltir. Milliyetçilik ulusal bir ba¤d›r. Atatürk milliyetçili¤i,komünizme karfl› bir kalkand›r.”3

Nereden Nereye...

1923’ten 1938 sonuna kadar geçen 15 senelik zamana “Atatürk Devri” demek yerin-de olur. Asl›nda bu devre 15 sene de¤ildir. Haz›rl›k ve hastal›k süresini hesaba katar-sak Atatürk’ün icraat›, ancak 10 seneye s›¤ar. Az zamanda büyük ifllerin yap›ld›¤› budönem, Cumhuriyetin kurulufl, tutunufl ve ink›lâplar›n yap›l›fl devresidir.

Türkiye Birinci Dünya Savafl›na girerken 29 milyonluk bir nüfusa sahipti. Cumhuri-yetin ilân› s›ras›nda bu nüfus 11 milyona düflmüfltür. Anadolu’nun en mamur bölge-si olan Bat› Anadolu; üç sene süren ‹stiklâl Harbi s›ras›nda harap olmufl, ‹zmir Yunan-l›lar taraf›ndan yak›lm›flt›. Do¤u Anadolu’da köyler boflalt›lm›fl ve zelzeleden y›k›lm›fltafl y›¤›nlar›n› and›ran bir görünüme bürünmüfltü.

Köy ve kasabalarda, hatta flehirlerde g›das›zl›ktan halk vereme tutulmufl, batakl›k-lar kurutulamad›¤›ndan s›tma yayg›n bir hastal›k halini alm›flt›. Do¤u illeri eflk›yan›neline düflmüfl, millet periflan bir vaziyette kaderine terk edilmiflti. Hiç kimse yar›ndanemin de¤ildi. Halk tam bir çöküfl devrini yafl›yordu. Dilimize yerleflmifl olan “Yar›na Al-lah Kerim” deyimi, bu y›llar›n yeis ve ümitsizlik günlerinden kalm›flt›.

Memlekette sanayi diye bir fley yoktu. Halk›n zaruri ihtiyaçlar› yabanc› ülkelerden,ecnebi tüccarlar vas›tas›yla sa¤lan›rd›. Petrol, tenekeler içerisinde Baturn’la Roman-ya’dan; mevlevi külah› fleklindeki kelle flekerleri Rusya’dan ithal edilirdi. Çimento, ki-remit, tu¤la Akdeniz ülkelerinden gelirdi. Marsilya kiremiti, Portland çimentosu en ka-liteli ithal mamuller aras›ndayd›. Haliç tersanesi ile havuzlar›n› ‹ngilizlerin ünlü Arms-trong flirketi iflletirdi.

Bir harp halinde bütün zaruri ihtiyaç maddeleri bir anda yok olurdu. Birinci DünyaSavafl› s›ras›nda ‹stanbul halk› m›s›r koçan› dahil, çeflitli g›da maddelerinden yap›lankerpiç gibi ekme¤i vesika ile alm›fl, mahallelerde kaynayan müflterek kazandan karn›-n› doyurmufl, bir teneke gazya¤› ile bir okka fleker 5 Reflat alt›na sat›lm›flt›.4

Türk Milleti ‹stiklâl Harbini, baflta din adamlar› olmak üzere; el ele, omuz omuzavererek baflard›. Atatürk’ün önderli¤inde flahlanan milli irade, düflmanlar› yenerek ke-sin zafere ulaflt›. Atatürk milleti ile, millet de Atatürk ile muharebe meydanlar›ndakaynaflarak bütünleflti. Birbirlerine güvenleri tamd›. fierefi, namusu, tarih ve varl›¤› içinbunca insanüstü fedakarl›klara katlanm›fl bu büyük millete, hakimiyetten baflka ne ve-rilebilirdi? ‹flte Atatürk’ün dehas› buradad›r. O, milletin kazand›¤›n› millete verdi. “Ha-kimiyet Kay›ts›z fiarts›z Milletindir.” diyerek, bunu tarihe tescil etti.


3 Ahmet Gürtafl, Atatürk ve Din E¤itimi, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay., 1997, s. 124.4 A. Alt›ner, a. g. e., s. 765.



K‹fi‹L‹⁄‹

22.bölüm


lkelerin ve toplumlar›n tarihinde iz b›rakanola¤anüstü dönemler ve dahi insanlar vard›r.Tarihimizdeki ola¤anüstü dönemlerin so-

nuncusu Cumhuriyetimiz ve ça¤a damgas›n› vurandahi ve önder insan›m›z da Mustafa Kemal Ata-türk’tür.

Onun milli ve evrensel yönünü anlatmaya bumakalenin s›n›rlar› yetmez. Biz bu makalede Ata-türk’ün sadece liderlik vas›flar›n› sosyal psikoloji-nin lider ve liderlik kuram› çerçevesinde bir top-lum bilimci yaklafl›m›yla ele alaca¤›z. Bunu yapar-ken de yöntem olarak önce liderlik kuram›n›n tan›-m›n› ve kavramsal çerçevesini özet olarak aç›klay›pbu ilkelerin perspektifiyle Atatürk’ün liderli¤iniaç›klamaya çal›flaca¤›z.

Lider ve Liderli¤in Tan›m›

Sosyoloji bilimi toplumu birey aç›s›ndan analizederken roller ve rol farkl›laflmalar› üzerinde durur.Sosyolojinin bir alt disiplini say›lan ve psikolojiyleortak alanlar›ndan biri olan sosyal psikoloji çerçe-vesinde bir ünite olarak ele al›nan lider ve liderlikkavramlar› da toplumdaki rol farkl›laflmas› olarakkavramsallaflt›r›lm›flt›r.

Lider, üyesi bulundu¤u grubu, toplulu¤u veulusu peflinden sürükleyen, yönlendiren, örnekolan, hatta komuta eden yani yöneten kiflidir. Li-der bireysel ç›kar peflinde de¤il ulusal ç›karlar pe-flindedir. Kendini kollamak niyetinde de¤il tüm

Liderlik ve Atatürk*

Ü

Ülkelerin ve toplumlar›n tari-hinde iz b›rakan ola¤anüstüdönemler ve dahi insanlarvard›r. Tarihimizdekiola¤anüstü dönemlerin sonun-cusu Cumhuriyetimiz ve ça¤adamgas›n› vuran dahi ve önderinsan›m›z da Mustafa KemalAtatürk’tür.

Askeri alandaki yöneticili¤i vestratejik alandaki dehas› ile o,geçmifl zaman›n seçkin büyükaskeri dehalar› aras›nda yeral›r. Bunu anlamak için onunaskerlik sanat›n›n en güzelörneklerini teflkil edenÇanakkale ve Anadolusavafllar›n›n efsaneleflmiflsahnelerinde görmek gerekir.

* Alaaddin YANARDA⁄, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 143 (Kas›m2002), s. 6-11.

yurttafllar›na daha iyi bir yaflam haz›rlamak pe-flindedir.1

Lider, bireylerin davran›fl ve inançlar›n-da en fazla sosyal etki yaratan kifli olaraktan›mlanmaktad›r. O halde lider, gücüen fazla kullanabilen bireydir. Lider bu-lundu¤u grubun üyelerini harekete ge-çirebilen, emirler verebilen ve bu emir-lere uyulmas›n› sa¤layabilen kiflidir.

Liderlik bir liderin grup üyelerini et-kileyerek belli amaçlara ulaflmaya çal›fl-

mas› sürecidir. Liderlik ikna etmeyi içerir.Bu ifllemin gerçekleflmesi için de iletiflimin

iyi olmas›, ihtiyaçlar›n dikkatle gözlemlenme-si, gücün yerinde kullan›lmas›, grubun motivas-

yonu, desteklenmesi, güvenin sa¤lanmas› ve gruptavar olan coflkunun ayakta tutulmas› gerekmektedir.2

Liderlik, grubun üyeleri aras›ndaki hem mevki hem de davran›flsal farkl›l›klar› kap-sar. Bir lider, grubuna rehberlik eder ve grubun davran›fl›n› kolaylaflt›r›r. Onun takip-çileri ise liderin tekliflerini ve fikirlerini ço¤u zaman kabul eder ve grubun hedefe ulafl-mas›nda onun yol göstermesini bekler. Liderlerin nas›l yol gösterdi¤ini, belli bir or-tamda kimin lider olabilece¤ini etkileyen faktörlerin neler oldu¤unu, liderli¤in sosyalsonuçlar›n›n neler olabilece¤ini anlamak çabas› sosyal psikolojide birbirinden farkl›-laflan de¤iflik teori ve yaklafl›mlar› ortaya ç›karm›flt›r. K›saca liderlik, ister demokrat li-der, ister otoriter lider olsun bütün sosyal gruplarda, kurumlarda, topluluk ve toplum-larda temel bir yap› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.3

Liderli¤in Kavramlaflt›r›lmas›

Liderlik konusu asl›nda insanlar› çok eskiden beri ilgilendirmifl ve düflünürler, sos-yal filozoflar, araflt›rmac›lar bu konuda pek çok görüfl ileri sürmüfllerdir. Bu görüflleriburada etrafl›ca inceleme olana¤›m›z yoktur. Ancak liderli¤in kavramlaflt›r›lmas›ndabelli bafll› yaklafl›mlar olarak flunlar› görüyoruz:

1. Kiflisel özellikleri ve büyük adamlar teorisi ya da en mükemmel insan yaklafl›m›

2. Ortamsal liderlik yaklafl›m›

3. Etkin liderlik modeli

4. Etkileflim liderlik modeli.

Kiflisel özellikleri ve büyük adamlar teorisi ya da en mükemmel insan yaklafl›m›1950’lere kadar oldukça popüler olan kiflilik özellikleri yaklafl›m› liderlerin di¤er insan-lardan farkl› belli bir tak›m vas›flara sahip oldu¤u fikrini ileri sürmekteydi. Bu görüflegöre gelmifl geçmifl liderlerin ortak vas›flar› onlar›n lider pozisyona ç›kmas›n› sa¤la-m›flt›r. Bu vas›flar sayesinde halklar› üzerindeki etki gücüne sahip olmufllard›r. Bu yak-lafl›ma göre kimileri lider olmak için do¤arken kimileri izlemek için dünyaya gelirler.


1 Sibel. A. Arkonç, Sosyal Psikoloji, Alfa Yay, 2.Bask›, ‹stanbul 2001, s. 290. 2 Nuray Sakall›, Sosyal Etkiler, ‹mge Kitapevi, Ankara 2001, s.89. 3 S. A. Arkonç, a.g.e., s. 290.

Baz› insanlar lider olmak için gerekli olan tüm kiflisel özelliklere sahiptirler. Yani do-¤al liderdirler.

Kiflilik yaklafl›m›na göre bir bireyin liderlik konumuna gelebilmesinde üç ana un-sur vard›r. Bunlar;

a) Fiziksel özellikler: Boy, görünüfl.

b) Kiflisel özellikler: Kendine güven, güce ihtiyaç duyma, duygusal denge, yüksekenerji düzeyi, ›srarc› olma, olanaklar› iyi de¤erlendirebilme, esneklik ve cesurolabilme.

c) Yetenek: Zeka, düzgün konuflma, yarat›c›l›k ve sosyal aç›dan di¤er insanlar›n ih-tiyaçlar›n› kolayl›kla fark edebilme.

Yap›lan araflt›rmalarda liderlerde bu tür özelliklerin bulundu¤u gözlenmifltir. Kifli-lik özellikleri, insanlar›n lideri nas›l alg›lad›klar›nda da önemli rol oynar. ‹nsanlar li-der konumundakileri zeki, becerikli, di¤erleriyle iyi iliflkiler kurabilen kifliler olarak al-g›larlar. Bir çal›flmada deneklerden bildikleri liderleri tan›mlamalar› istenmifl ve de-neklerin en çok dört unsur üzerinde durdu¤u gözlenmifltir: 1. Karizma, 2. ‹lham kayna-¤› olma, 3. Zihni uyar›c› rolünü oynama, 4. Di¤erlerinin kiflisel ihtiyaçlar›yla ilgilenme.

Karizma kategorisi içinde sayg› ve güven kazanma, güçlü bir kimli¤e sahip olma vebunu, onu izleyenlerde de yaratabilme vard›r.

‹lham kayna¤› unsuru, bir liderin optimistik görüflleri art›rmas›, duygusal bir ileti-flim izlemesi ve coflku yaratabilmesi gibi özellikleri içerir.

Zihni uyar›c› rolünü oynama ise; var olan de¤erlerin gözden geçirilmesini sa¤lama,problemlere yeni aç›lardan bak›lmas›na ve çözüm bulunmas›na yard›m etme gibi ko-nular› içerir.4

Ortamsal Liderlik Yaklafl›m›

Liderlik konusunda bir di¤er yaklafl›m ise belli bir çerçevede en etkili lider, o çer-çeve içerisinde grubunu hedefe ulaflt›rmak üzere en iyi donat›lm›fl kiflidir. Bu yaklafl›-ma göre, grubun baflar›s›nda liderin önemli yeri vard›r. Ama liderlik kiflinin kendi de-¤iflmez özellikleri de¤ildir. Bat› politik tarihinde bunun bilinen en iyi örne¤i ‹ngiltereBaflbakan› W. Churchill’dir. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda baflbakanl›¤a seçilen ve hal-k› taraf›ndan çok sevilen Churchill, tart›flmac›l›¤› ve fikirlerinde inatla ›srar etmesiylebilinirdi. Bu özellikler muhtemelen savafl zaman›nda liderde tam da görülmek istenenözelliklerdi. Ama savafl bitip ‹ngiltere yeni dünya düzenine kendini haz›rlarken halk,bu özelliklerin yeni düzende ihtiyac› duyulan lider özellikleri olmad›¤›n› düflündü vehemen ilk seçimlerde bir baflkas›n› büyük bir oy fark›yla baflbakan seçti.5

Etkin Liderlik Modeli

Liderlik kuram›nda bir di¤er görüfl Etkin Liderlik modelidir. Etkin Liderlik modelin-de liderin etkinli¤inde rol oynayan üç ö¤e ortaya ç›kmaktad›r. Bunlar:

a) Lider-üye iliflkileri,

b) ‹flin yap›s›,

c) Lider mevkiinin gücüdür.


4 N. Sakall›, a.g.e.,s. 4.5 S. A. Arkonç, a.g.e., s. 291.

Lider-üye iliflkileri uyumlu, iflin yap›s› belirgin yani neyin nas›l yap›laca¤› aç›kçabelli ise ve liderin elinde yeterli derecede güç ve yapt›r›m varsa ve lider üyeler taraf›n-dan lider olarak kabul ediliyorsa liderlik için çok uygun bir ortam var demektir. Bu üçö¤eden bir veya birkaç› ya da hepsinin olumsuz oldu¤u durumlar etkin liderlik bak›-m›ndan en zor durumlard›r.

Etkileflim Liderlik Modeli

Sosyologlarca daha çok kabul gören bir di¤er kuram ise “Etkileflim Liderlik” mode-lidir. Grubun gereksinmelerini en iyi bir flekilde karfl›layabilen kimselerin lider oldu¤ugörüflü etkileflim liderlik modelidir. Burada etkileflimi söz konusu olan ö¤eler, bir ta-raftan grubun gereksinmeleri di¤er taraftan da bireylerin kiflisel özellikleridir.

Grup Gereksinmeleri Kiflilik Özellikleri

Etkileflim modeli günümüzde yayg›n olarak kabul edilmektedir. Hem grubu hembireyi göz önüne almas› bak›m›ndan bu modelde sosyal psikolojik bir ele al›fl söz ko-nusudur.6

‹flte bütün bu kuram ve kavramlar çerçevesinde Atatürk’ün liderlik tarz›n› ele ald›-¤›m›zda ondaki milli ve evrensel vas›flar›, objektif, bilimsel bulgular ba¤lam›nda da-ha iyi kavram›fl olaca¤›z. Bir bak›ma Ulu Önderde bütün liderlik vas›flar›n›n bir aradabelirginleflerek öne ç›kt›¤›n› görürüz. Belki de Atatürk’ün ça¤› aflan karizmas›n›n teme-linde bu çok yönlü lider profili ve dost–düflman herkesin mutab›k kald›¤› o üstün se-ciye ve dehas› vard›r. Ünlü Alman filozofu Kant’a göre; dahi, kaidelerin üstüne ç›karak


6 Çi¤dem Ka¤›tç›bafl›, ‹nsan ve ‹nsanlar, Evrim Bas›m Yay›n, ‹stanbul 1988, s. 229.

orijinal ve misal olarak eser b›rakand›r. Atatürk Kant’›n tarif etti¤i anlamda büyük in-sand›r, dahidir.7

Atatürk’ün Liderli¤i

Ça¤dafl sosyoloji; toplumu, insanlar›n bir yandan do¤a bir yandan kendi aralar›n-da sürdürdükleri iliflkiler bütünü olarak tan›mlar. Toplumsal yap› ise bu iliflkilere da-yan›larak gerçeklefltirilen bir düzendir. Bu düzenin kurucu ö¤eleri; nüfus, çevre ve yer-leflim, ekonomi ve siyaset, hukuk, e¤itim, aile, dil ve dindir. Herhangi bir sosyoloji ki-tab›n› açt›¤›m›zda bu konular›n teker teker incelendi¤ini görürüz. ‹flte Atatürk bütünbu toplumsal gerçekliklere de¤er vererek sadece Cumhuriyeti kurmakla kalmam›fl,Türk toplumunun yap›lanmas›nda ve kurumlaflmas›nda öncülük yapm›flt›r.8

Atatürk, dünya tarihinde gelmifl geçmifl en büyük liderlerden birisidir. Çözülmeyeyüz tutmufl bir ulusu, ulusal birlik halinde; yani ça¤dafl devlet yap›s›na ulaflt›rmak içinverdi¤i mücadelelerle geçirdi¤i 57 y›ll›k ömründe hiçbir bireysel mülk ya da ç›kar pe-flinde koflmam›fl tek mülkü ya da birikimi kütüphanesindeki kitaplar ile araflt›rmalarve raporlar olmufltur.9 Ölümünden bir y›l önce 11 Mart 1937’de yabanc› bir devlet tem-silcisiyle görüflürken sözlerinin aras›nda flunlar› söylüyor:

“Vaktiyle kitaplar kar›flt›rd›m. Hayat hakk›nda filozoflar›n ne dediklerini anlamak is-tedim. Bir k›sm› her fleyi kara görüyorlard›. ‘Madem ki hiçiz ve s›f›ra varaca¤›z dünya-daki muvakkat ömür esnas›nda nefle ve saadete yer bulunmaz’ diyorlard›. Baflka kitap-lar okudum, bunlar› daha ak›ll› adamlar yazm›fllard›. Diyorlard› ki, ‘mademki sonu na-s›l olsa s›f›rd›r bari yaflad›¤›m›z müddetçe flen ve flat›r olal›m.’ Ben kendi karakterimitibariyle ikinci hayat telakkisini tercih ediyorum fakat flu kay›tlar içinde: Bütün insan-l›¤›n varl›¤›n› kendi flahs›nda gören adamlar bedbahtt›rlar. Besbelli ki o adam fert s›-fat›yla mahvolacakt›r. Herhangi bir flahs›n yaflad›kça memnun ve mesut olabilmesiiçin laz›m gelen fley, kendisi için de¤il kendisinden sonras› için çal›flmakt›r. Makul biradam ancak bu suretle hareket edebilir. Saadeti için çal›flmakta bulunabilir.”10

Bunlar, Atatürk’ün yaflam› içerisinde öne ç›kan özellikleridir. O hayat›n tüm zorluk-lar›na maruz kalm›fl ancak ilkelerinden taviz vermemifltir. Ömrü s›k›nt›lar, savafllar,sürgünler, ihanetler içerisinde geçmesine ra¤men fazilet ve erdemini muhafaza ede-bilmifltir. Atatürk döneminde dünya flampiyonu olan Kurtdereli Mehmet Pehlivan içinhazineye flöyle bir mektup yazar: “Cihan pehlivan› Kurtdereli Mehmet’e 1000 lira ikra-miye ödeyiniz. Not: Bu para Kas›m ay› maafl›mdan kesilecektir.”11

Atatürk zaman olmufl en yak›nlar›yla ters düflmüfl, zaman olmufl befl paras›z ve çare-siz ortada kalm›fl. Örne¤in, ulusal ba¤›ms›zl›k savafl›n› sürdürebilmek için Sivas’tan An-kara’ya gelirken oradaki Amerikan Koleji Müdiresinden, benzin ve bir çift otomobil las-ti¤i, Osmanl› Bankas› fiube Müdüründen de 1000 Lira borç almaya mecbur olmufl. Pa-ras›z kalmaktan daha beterini yaflam›fl. Çok güvendi¤i birkaç kifli d›fl›nda “Adams›z” kal-m›fl. O kadar ki, kiminin cahil, kiminin korkak, kiminin ahlaks›z, kiminin h›rs›z oldu¤unubilmesine ra¤men herkesin ifle yarayan bir taraf›n› bulmufl. Hem onlardan yararlanm›fl,korumufl ama huyundan vazgeçmeyenlerin cezalar›n› da tereddüt etmeden vermifl.12


7 Hamza Ero¤lu, Atatürk’ün Üstün Kiflili¤i, Ifl›n Yay›nc›l›k, Ankara 1983, s. 37. 8 Birsen Gökçe, Atatürk’ü Anma Kitab›, Ankara 1997, s. 60.9 Musa Hikmet Yavuzyi¤it, “Atatürk ve Liderlik”, Atatürk’ü Anma Kitab›, Ankara 1997, s. 43.10 Afet ‹nan-E. Ziya Karal, Atatürk Hakk›nda Konferanslar, DTCF Yay›nlar›, Ankara 1946, s. 23.11 Cenk Koray, Atatürk’e Mektup, Anayasa Mah. Yay., Ankara 1996.12 Oktay Ekfli, “57 Y›l Sonra Atatürk”, Hürriyet Gazetesi, 10 Kas›m 1995.

Atatürk için ‹nönü flunlar› yazm›flt›r:

“Atatürk’ü bir halk toplant›s› içinde görmek, hakiki bir zevk, müstesna bir f›rsatt›r.Yar›m saat içinde halk›n bütün durgunluklar› gider, taze ve canl› hayat›n neflesi herçehrede uyan›r, as›l mühim olan›, toplant›da bulunanlarda birbirlerine karfl› sevgi, ge-nifl yürek ve ba¤l›l›k has›l olmas›d›r. Cemiyet fertleri birbirine ve hepsi Atatürk’e sar›-larak bir kütle has›l olmufltur. Bu vaziyetlerde halk›n heyecan› afl›r› dereceyi bulur,halk›n serbestli¤i de, en rahat ve külfetsiz bir haldedir. Herkes en güzel nutuklar› söy-ler, musiki istidatlar› en iyi marifetlerini tan›t›rlar. Toplant›ya hakim olan zihniyet flu-dur: Yüksek insan cemiyeti olmak. Medeniyet ve ilim yolunda ilerlemek. Atatürk Türkcemiyetine itimad› nefsi (özgüven) ve yüksek insan cemiyeti aflk›n›, as›l umumi halktoplant›lar›nda telkin etmeye çal›fl›rd›. Atatürk’ün toplant›lar›ndan ç›karken herkes,bedbin fleylerden, hayat›n dertlerinden ve s›k›nt›lar›ndan y›kanm›fl gibidir. Herkes bü-yük önderin yüksekli¤ini bir daha tasdik etmifltir. Onunla beraber yaflaman›n bu mem-leket için selamet ve ilerleme oldu¤unu yüre¤inde bir daha anlam›flt›r.”

‹nönü, 23 A¤ustos 1923 tarihinde Büyük Millet Meclisinde Lozan Muahedesini izahederken de flöyle der: “Fevkalade kar›fl›k, dolafl›k, bulutlarla mestur (kapal›) bir muhitiçerisinde yol gösterecek bir isabet-i nazar (vizyon) laz›md›r. Bu isabet-i nazar› gerekmuharebe hayat›nda ve gerek sulh hayat›nda bize gösteren Mustafa Kemal Pafla ol-mufltur.

Anlat›lan bu biyografilerin analizinde Atatürk’ün mümeyyiz liderlik vasf›, onun enyak›nlar› taraf›ndan önemle vurgulanmaktad›r. Bu durum; “çevresindeki grubu, toplu-mu yönlendirip yol gösteren, sürükleyici, örnek ve onlar› yöneten kifli liderdir” tespi-tine uygun düflmektedir. Onun kiflili¤inde bir liderde bulunmas› gereken en önemliözellikleri görmek mümkündür. Birlefltirici ve toplay›c› bir lider olarak Milli Mücade-leyi baflar›yla yönetmifl, yetki kullanma ve inisiyatif almada güçlükleri bertaraf edereksivil ve askeri idareyi kendisine ba¤layabilmifltir. Bu yönleriyle milli bir kahraman ola-rak Türk milletini en iyi temsil emifltir. Atatürk’ün üstün vas›flar› fikirlerde ne kadar ay-r›l›k olursa olsun Milli Mücadelenin karanl›k günlerinde bütün Meclis üyelerinin ken-di etraf›nda toplanmas›n› ve hür bir meclisin tek bir adama, tarihte misali görülme-mifl salahiyetler vermesini sa¤lam›flt›r.13

Aram›zdan ayr›ld›¤› 1938 y›l› millî yas ilan edilirken Hasan Ali Yücel flunlar› yazm›fl-t›r: “Tarih, içten ve d›fltan binlerce düflman›n ihanetine u¤ram›fl ve parça parça olmuflbir milleti yerden kald›r›p göklere yükselten bu yüce insan› yaln›z ve yaln›z mükem-mellikle vas›fland›rabilir. ‹smi, manay› en güzel ifade ediyor: Kemal Atatürk.”14

Onun dehas›n› anlatan bir baflka belgede flöyle ifade edilir: Türk ordular› 1922’deYunan ordular›n› Akdeniz’e dökünce ‹ngiltere Parlamentosu bir toplant› yapm›fl, Lord-lar Kamaras› ile Avam Kamaras›nda heyecanl› bir sahne yaflanm›flt›r. Celse aç›l›nca ‹fl-çi Partisi Lideri McDonald kürsüye gelerek:

- Nerede Baflvekil Loyd Corc? Bize ne söz verdi, netice ne oldu? Hazineden büyükparalar al›p bizi bofl yere masraflara soktu. Hani Bo¤azlar bizim olacak, Anadolu tak-sim olunacakt›? Heyhat hiçbirisi olmad›. Bunun hesab›n› bize versin, dedi¤i zaman,kürsüye gelen Loyd Corc:


13 Samet A¤ao¤lu, Kuvai Milliye Ruhu, ‹stanbul 1964.14 Hasan Ali Yücel, Belleten, Milli Yas Say›s›, No:33, Ankara 1938.

-Arkadafllar! As›rlar pek nadir olarak dahi yetifltirir. fiu talihsizli¤imize bak›n ki, obüyük dahiyi asr›m›zda Türk milleti yetifltirdi. Mustafa Kemal’in dehas›na karfl› eldenne gelir? der ve kürsüden iner. Daha sonra da Baflvekaletten istifa eder.15

Prof. Dr. Fuat Köprülü’ye göre “Türk’ün devlet kuruculuk seciyesinin en büyük mü-messili Atatürk’tür.”16

Liderin belirgin vas›flar›ndan birisi de teflkilatç›l›k ve iletiflim yetene¤idir. Bu ba¤-lamda Atatürk büyük bir organizatördür. O haberleflmeye özel bir önem veriyordu. Abi-de eseri Nutuk’ta bunun tarihi belgeleri mevcuttur. Sivas Kongresini ziyaret eden birAmerikal› gazeteci “Ömrümde daha etkili bir haberleflme flebekesi görmedim. Yar›msaat zarf›nda Erzurum, Erzincan, Musul, Diyarbak›r, Trabzon, Ankara, Malatya, Harput,Konya, Bursa haberleflme halinde idi.” D. A. Rustow’a göre bu ilk y›llarda Mustafa Ke-mal’in liderli¤i, haber almak ve da¤›tmak, bütün yurt çap›nda bir flebeke kurmufl olanortaklar›yla konuflmak, çeflitli bölge, sosyal grup ve kiflilerin hareketlerini ahenklefltiripkoordine etmek fleklinde tezahür etti. Mustafa Kemal bir bütünleflme yaratmak, bitifl-tirmek, haberleflmek suretiyle bu zaman kesiminde üstün bir liderlik baflarm›flt›r.17

Askeri alandaki yöneticili¤i ve stratejik alandaki dehas› ile o, geçmifl zaman›n seç-kin büyük askeri dehalar› aras›nda yer al›r. Bunu anlamak için onun askerlik sanat›n›nen güzel örneklerini teflkil eden Çanakkale ve Anadolu savafllar›n›n efsaneleflmifl sah-nelerinde görmek gerekir. Daha sonra o, muzaffer bir stratejist ve devlet adam› olarak15 y›ldan daha k›sa bir zamanda sosyal, ekonomik, politik ve fikri alanlarda yapt›¤›devrimlerle ulusunu maddi ve manevi sahada yüzy›llar boyu ileri götürmüfltür. O, ev-vela askerlik mesle¤inde iyi ve muntazam bir tahsil ile yetiflmifl, olgun, tecrübeli veçok üstün zekal› bir kumandand›r. Kendisine göre hayat felsefesi mücadeledir ve bumücadelede de muvaffak olmakt›r. “Bu da manen ve maddeten kuvvet ve kudrete isti-nat eder bir keyfiyettir.”18

Onun döneminde Avrupa’n›n iki yüzy›la s›¤d›rd›¤› birçok ink›lap on y›lda bafl dön-dürücü bir süratle gerçeklefltirilmifltir. Ça¤›m›zda dünyada hiçbir liderin düflünceleri,görüflleri ve ilkeleri Atatürk’ün görüfl ve ilkeleri kadar uzun ömürlü olmam›flt›r. Bu se-beple 20. as›r, devirleri kapanan ideoloji ve liderler müzesi gibidir.19

Atatürk öyle bir liderdi ki, ülkenin gelece¤ini önceden öngörebiliyor (vizyon) ve bir-çok konuda ça¤dafl bir devlet yap›s› için geçmifl uygulamalar› bir gecede terk ederekertesi sabaha yepyeni bir anlay›fl ve uygulama ile gidilmesini sa¤layabiliyor ve bunuyaparken de tüm toplumun deste¤ini kolayca arkas›na alabiliyordu. Onun söylemle-rinde ulusal bilinç ve ulus olma ortak hareket noktas›n›n oluflturulmas›n›n yan› s›ra,topluma çok önemli veciz sözlerle yol gösterici, hedef gösterici nitelikte dile getirdi¤igörüflleri flifre özelli¤i tafl›maktayd›.20

Atatürk’ün dehas› say›lan komutanl›k vasf› yan›nda; derin bir tarih bilgisi, yüksekbir siyaset gücü ve Türk Milletinin bütün vas›flar›n› çok iyi analiz edebilen bir sosyo-log ve psikolog yetene¤i vard›r.21


15 Enver Behnan fiapolyo, K. Atatürk ve Milli Mücadele Tarihi, Ankara 1958, s.508. 16 Orhan Türkdo¤an, “Atatürk’te Milli Devlet...”, Türk Dünyas› Arafl., ‹stanbul 1981, s. 110.17 H. Ero¤lu, a.g.e., s.33.18 A. ‹nan- E.Z. Karal, a.g.e., s.23. 19 Halil Cin, Yeni Dünya Düzeninde Atatürk ve ‹nk›laplar›n Yeri, S.Ü. Yay., Konya 1993, s. 2.20 M. H. Yavuzyi¤it, a.g.e., s. 44. 21 O¤uz Kalelio¤lu, Atatürk ve Atatürk ‹lkeleri, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›n›, Ankara 2001, s. 117.

Ünlü Frans›z Sosyologu E. Durkheim’dan esinlenerek “bunal›ml› dönemlerin büyükadam›, toplumun bilinçli davran›fl›n›n rolüyle ortaya ç›kar” diyen Max Weber’den etki-lenen A. Rustow; Atatürk’ün flef ve lider olarak oynad›¤› rolü toplumun içgüdüsel dav-ran›fllar›nda bulmaktad›r. Ona göre Atatürk Weber’in tarif etti¤i bunal›ml› dönemlerinlideridir, karizmatik liderdir. Max Weber’e göre topluma yön veren, düzen veren üç tipotorite vard›r: Birincisi meflru otorite, seçim mekanizmas›n›n iflleyifliyle sa¤lan›r. ‹kin-ci tip otorite, irs (soy) ve intikal kanunlar›yla sa¤lan›r, hükümdarl›kla yönetilen toplum-larda oldu¤u gibi. Üçüncü tip otorite ise, karizmatik otoritedir. Weber; karizmatik oto-riteyi bir kiflinin kutsall›¤›na ya da kahramanl›k gücüne veya örnek al›nacak nitelikleri-ne ba¤l› olarak ortaya ç›kan otorite tipi olarak tan›mlamaktad›r. Weber’e göre karizma-tik lider, taraftarlar›n›n gözünde ortalama insanlar›n üstünde yer alan, onlar›n yarar›naharikalar göstermeye muktedir kiflidir. Karizmatik liderlikte as›l önemli olan, önderindeha nitelikleri bulundu¤una dair genifl halk tabakalar›nda sa¤lam bir inan›fl uyand›r-mas›d›r. Karizmatik liderlik bir çeflit bunal›ml› dönemlerin liderli¤idir.22

Atatürk hakk›nda yaz›lan binlerce fliirden birisi olan flu dörtlükler ona atfedilen ka-rizmay› en güzel bir flekilde anlat›r:

Do¤udan geldi¤ine bak›lmamal›ym›fl

Nerede bunal›rsa vatan, oradaym›fl O!

Çanakkale’den sa¤ dönenler anlat›yor

Atefl onu yakmaz, gülle devirmez

Öyle bir imanm›fl, öyle bir güven

Sanki tek bafl›na bir orduymufl O!23

Harp stratejisi üzerine önemli eserler yazm›fl olan Clausewitz, dünyada fertler vemilletler için, üstün baflar›n›n en kudretli kayna¤›n› sars›lmayan irade görmektedir.Üstün iradesiyle bütün hayat› boyunca çok nazik durumlarda güçlükleri hatta çaresiz-likleri yenerek milletini selamete ulaflt›ran Atatürk, bu yarg›n›n gerçekli¤ini ispat edennadir komutan ve liderlerin bafl›nda gelmektedir.24 Tar›k Zafer Tunaya’ya göre “Toplu-mu ve kendisini eyleme geçiren koflullar› ustal›kla hesaplayan, toplumun dinamikle-rini baflar›yla yönlendiren lider Atatürk, ortak bilincin özlemlerini sosyal ve siyasalalanlarda anlamland›rabilmifltir. Atatürk geçmiflle gelecek aras›nda de¤ifltirilmesi ge-rekenle de¤iflik düzen aras›ndaki geçifli baflar›yla temsil edebilmifltir. Ona ‘büyük’ s›-fat›n› vermemiz bu tarihsel davran›fl›n anlat›m›d›r.”25

Atatürk mensubu oldu¤u Türk Milletini çöküntüden kurtarm›fl ve Avrupa’n›n “Hastaadam›” olarak bilinen Osmanl› ‹mparatorlu¤unun yerine zinde bir devlet yani TürkiyeCumhuriyetini kurmufltur. O, daha sonra gerçeklefltirdi¤i devrimlerle Türk toplumunayeni bir flekil ve ruh vermifltir. 2000 y›l›na kadar hakk›nda 15.000 kadar eser yay›nlananAtatürk26, ölümü üzerinden 64 y›l geçti¤i halde ne yaz›k ki vatan›nda gerçek hüviyetiyle,(hakk›yla) tan›nmamakta, baflard›¤› evrensel ifller umumiyetle yanl›fl de¤erlendirilmek-tedir.27 Atam›z›n baflar›yla gerçeklefltirdi¤i ink›laplar›n› biz sosyologlar bilimsel yöntem-lerle yapaca¤›m›z araflt›rmalar sonucunda, günümüz toplumsal sorunlar›m›za bir çözümolarak sunacak ve Atatürk’ün büyük miras›n› yeni nesillere aktarmaya devam edece¤iz...


22 H. Ero¤lu, a.g.e., s. 4. 23 Coflkun Ertep›nar, Destan Atatürk, Kültür Bakanl›¤› Yay›n›, Ankara 1981, s. 31.24 H. Ero¤lu, a.g.e., s.36. 25 Tar›k Zafer Tunaya, Atatürk ve Atatürkçülük, Turhan Kitapevi, Ankara 1981, s. 2.26 O. Kalelio¤lu, a.g.e., s. 9.27 Ercüment Kuran, Atatürkçülük Üzerine Denemeler, Kültür Bakanl›¤› Yay›n›, Ankara 1981, s. 56.



nsan topluluklar›n›n kalabal›k ve güruh olmak-tan ç›karak, cemaat, cemiyet ve nihayet mo-dern millet haline gelifllerinde içlerindeki tefl-kilatlanman›n çok büyük önemi vard›r. ‹nsan

vücudunda beyinden bafllayarak, parmaklar›n ucu-na kadar devam eden sinir sistemi neyse, toplum-lar için de teflkilatlar›n fonksiyonu ayn›d›r. Teflkila-t›n en bafl›nda bulunan birinci derecedeki yöneti-cinin önemi ise elbette tart›fl›lmaz. Zira her çeflit,duyurunun, emrin veya herhangi bir hareketin bafl-lang›ç noktas› oras›d›r. Birinci derecede yöneticiile lider aras›nda san›r›z bariz bir fark vard›r. Baflyönetici veya birinci yönetici teflkilatta birinci nok-tada bulunmas› gereken kiflidir. Yani sistem gere¤io noktada bulunmas› gereken insand›r. Hangiflartlar olursa olsun, sistemin mutlaka birinci kifli-si olacakt›r. Dolay›s›yla baflkandan veya bu birincikifliden ola¤anüstü ifllerde ve problemlerde ola¤a-nüstü de¤il normal baflar› beklenir. Oysa lider kav-ram› de¤ifliktir. Lider deyince bir ola¤anüstülüksöz konusudur.

Liderlik imaj›n› toplum ve kültür ortaya ç›ka-r›r. Bu imaj›n biyolojik boyutunda, liderin enerjive dayan›kl›l›k; özellikleri, psikolojik boyutundakiflilik unsurlar›; felsefe boyutunda de¤er sistem-leri; teknik boyutunda ise bilgi ve yetenek bulu-nur.

Tarihteki bütün liderler ola¤anüstü flartlar için-de ç›km›flt›r. Bizden, Fatih, Yavuz; d›flardan Sezar,

LiderlikKavram›veAtatürk*

İ

Tarihteki bütün liderlerola¤anüstü flartlar içindeç›km›flt›r. Bizden, Fatih, Yavuz;d›flardan Sezar, Napolyon hepflartlar›n da ortaya att›¤› yüksekdereceli kabiliyetlerdir. TürkiyeCumhuriyeti'nin kurucusuAtatürk de yaflad›¤› ola¤anüstüflartlarla, kendi flahsiyetunsurlar›n›n birleflmesiyleortaya ç›km›fl bir liderdir.

* Yard.Doç.Dr. Refik TURAN, Diyanet Gazetesi, Say›: 357 (Kas›m1988), s. 17.

33


Napolyon hep flartlar›n da ortaya att›¤› yüksek dereceli kabiliyetlerdir. Türkiye Cum-

huriyeti’nin kurucusu Atatürk de yaflad›¤› ola¤anüstü flartlarla, kendi flahsiyet unsur-

lar›n›n birleflmesiyle ortaya ç›km›fl bir liderdir.

1915’de Çanakkale’de dünyan›n en büyük iki devletinin ortak donanmas› karfl›s›n-

da kalan ordunun flartlar›nda hiç de normallik yoktur. Bu tam anlam›yla ola¤anüstü

bir durumdur. Üstelik bu ordu çok de¤il 3 sene önce (1912) Balkan Harbinde daha

devlet olamam›fl bir tak›m çete hüviyetindeki güçlere yenilmifltir. Fakat bu defa öyle

olmayacak, dünyan›n en büyük donanmas› feci bir ma¤lubiyetle geri dönecektir.

‹flte Türk ordusundaki bu fevkaladelik gerçekten dikkate flayand›r. 3 sene önce kü-

çük kuvvetlere yenilen ordu, 3 y›l sonra dünyan›n en büyük gücü karfl›s›nda muzaffer-

dir. Ne de¤iflmifltir, bunun sebebi nedir? Kanaatimizce bu soruya verilecek cevap k›-

sad›r. “Türk ordusundaki sevk ve idaredir.” Bu sevk ve idarenin içinde ise, “atacak kur-

flunumuz kalmad›” diye geri dönen askerlere, “kurflununuz yoksa, süngünüz de mi yok,

ben size ölmeyi emrediyorum” diye yükselen emirin esrar› zaferi getiren bafll›ca unsur

olmufltur. Böyle bir emri s›radan bir kifli veremez ve verse bile uygulatamaz. ‹flte kas-

tetti¤imiz kifli Mustafa Kemal’dir. Bilindi¤i üzere onun lider olarak ortaya ç›k›fl› böyle

olmufltur. Daha sonra Anadolu mücadelesindeki ön planda yer al›fl›nda, bu ola¤anüs-

tü geçmiflin yeri büyüktür.

Mustafa Kemal Atatürk, bir liderde bulunmas› gereken vas›f olarak mücadelesinde

her zaman en iyi prensipleri buldu ve sanatkâr gibi de bu prensipleri icra etti. O en

ümitsiz anda “vatan›n bütünlü¤ü ve milletin istiklâlini tehlikeden yine milletin kendi

azmi ve karar› kurtaracakt›r” prensibini koymufltur. Yine o, “Hatt-› müdafaa yoktur

sath-› müdafa vard›r, o sat›h bütün vatand›r” derken bizzat harp alan›nda, yani sath›n

müdafaas›nda bulunuyordu.



ustafa Kemal Atatürk, Türk tarihi içindeyer alan müstesna flahsiyetlerden biridir.Yok olma¤a yüz tutmufl bir imparatorlu-¤un öz cevherinden, millî fluuru uyand›-

rarak yeni bir devlet ç›karmay› baflarm›fl, yepyenihüviyette bir millet oluflturma¤a muvaffak olmufl-tur. Askerli¤i, devlet adaml›¤› yan›nda düflünce ba-k›m›ndan da efline az rastlanan fikir adamlar›ndan-d›r. Döneminde, kültür ve fikir meseleleriyle sade-ce ilgilenmekle kalmam›fl, hemen her zaman bu fa-aliyetlerin içinde ve bafl›nda bulunmufltur.

Türk milletinin yetifltirdi¤i önde gelen isimler-den biridir Atatürk. O, Millî Mücadelede milli birli-¤i temin eden bir lider, muharebe meydanlar›ndadüflmanlara göz açt›rmayan bir kumandan, devletkuran büyük siyaset adam›d›r. ‹çinde bulundu¤uflartlar› de¤erlendirmede, engelleri ortadan kald›r-mada gösterdi¤i üstün baflar› onun bir baflka özel-li¤ini teflkil etmektedir.

Atatürk, realitenin adam›d›r, sa¤ duyunun veince görüflün adam›d›r. Halk›n temayüllerini çokiyi sezen ve gönüllere girmesini bilen usta devletadaml›¤› sayesindedir ki müflterek arzu ve e¤ilim-ler kolayca milli ülkü haline gelebilmifltir. Milliyetduygusu, istiklâl ve hürriyet aflk› onun fikri yap›s›-n›n ana çizgileridir. Giriflti¤i mücadelenin bafl›n-dan sonuna kadar Türk milletinin yüksek vas›flar›-na ve iman›na güvenmifl, kazan›lan bütün zaferle-rin milletin eseri oldu¤unu düflünmüfltür. Tefleb-büslerinde millet sevgisine dayanm›fl, kudretli hi-

Atatürk’üAnarken*

M

Atatürk, realitenin adam›d›r,sa¤duyunun ve ince görüflünadam›d›r. Halk›n temayülleriniçok iyi sezen ve gönülleregirmesini bilen usta devletadaml›¤› sayesindedir ki,müflterek arzu ve e¤ilimlerkolayca milli ülkü halinegelebilmifltir. Milliyet duygusu,istiklâl ve hürriyet aflk› onunfikri yap›s›n›n ana çizgileridir.

* Ali YAKICI, Diyanet Gazetesi, Say›: 357 (Kas›m 1988), s. 18, 27.


tabeti ve gerçe¤i sezifle dayanan ikna gücüyle kitleleri sürükleyebilecek bir lider oldu-¤unu göstermifltir. Millî istiklâle bayrak olan fikirleri, görüflleri ve tesirleri memlekets›n›rlar›n› aflm›fl, mazlum milletlerin istiklâl ve hürriyet mücadelelerinde manevi kuv-vet olmufltur

Kendisini yak›ndan tan›yanlardan biri olan Afet ‹nan, Atatürk için flunlar› söyler:“Millet, gene millet, daima millet... Milli mücadele, milli kurtulufl savafl›, milli irade,millet egemenli¤i ve nihayet milli e¤itim ve milli kültür davran›fl›. ‹flte Atatürk’ün di-linden hiç düflmeyen ve ölümünden befl y›l önce onu “Ne Mutlu Türküm Diyene’’ de-dirterek sesi k›s›l›rcas›na hayk›rtan hep bu idi.”

Peki, ya Atatürk’ün düflüncelerinin mihverini teflkil eden “millet” ne idi? Bunu dakendi konuflmalar›ndan ö¤renelim:

“Millet, dil, kültür ve ülkü birli¤i ile birbirlerine ba¤l› vatandafllar›n teflkil etti¤i birsiyasi ve içtimaî heyettir.”

“Milliyet davas› siyâsî bir mücadele konusu olmadan önce fluurlu bir inanç mese-lesidir. fiuurlu bir inanç demek, müsbet ilme, ilmî usullere dayand›r›lm›fl bir hedef vegaye demektir.”

“Hakikatte hâkim olan ve her fleyi idare eden merci Millet Meclisi’dir. fiuras› unu-tulmamal› ki bu idare flekli bir Bolflevik sistemi de¤ildir. Çünkü biz ne Bolflevik, nede Komünist, ne biri ne di¤eri olamay›z. Çünkü biz milliyetperver ve dinimize hür-metkar›z.”

Yukar›da verdi¤imiz kendi sözlerinden de anlafl›laca¤› gibi, Atatürk’ün önemli vas-f› milliyetçili¤idir. Milliyetçilik, k›sa ve genel tarifiyle, kiflinin milletine sevgi ve sayg›hisleriyle ba¤lanmas›d›r. Böyle bir ba¤lanmada elbette ne flahsi menfaat endiflesi, nede kin, nefret, k›skançl›k yer al›r. Milliyetçilik, millet olma vas›f ve fluuruna sahip kit-lelerin bir vatan üzerinde birli¤ini korumay›, onlar› manen ve maddeten yüceltip yük-seltmeyi, millet fertleri aras›nda eflitlik ve hak esas›na dayanan ahengi, karfl›l›kl› sev-gi ve riayeti, inanç ve ülkülerde birli¤i ve yükselifli hedef edinen gayet samimi, iyi ni-yet ve maksatl›, milletler ve dolay›s›yla insanl›k hizmetinde bir mefkuredir.

Emperyalist maksatlar gözetmeden milli varl›k ve de¤erlerini korumak ve gelifltir-mek, bunlar› yaymak ve tan›tmak suretiyle milletini, dünya milletlerinin sevilen ve be-¤enilen bir unsuru yapmaya gayret etmek; memleketinin ilim, fikir, medeniyet ve tek-nik sahalar›nda, içtimaî ve ekonomik hayat ve refah bak›mlar›ndan yükselmesini iste-mek, her toplumun, milletine ba¤l› her ferdin en tabii ve itiraz götürmez hakk›d›r.

Yakup Kadri, Atatürk’ü anlatt›¤› yaz›s›na flöyle bir girifl yapar:

“Hudutsuz bir gurur, hudutsuz bir izzeti nefis... ‹flte, milliyet duygusu onda böyletecelli etmifltir. Dünyan›n en rint, en kalender ve en müsamahal› bir insan› olan Mus-tafa Kemal, bir yabanc›n›n, hassaten bir Avrupal› yabanc›n›n bulundu¤u o yerde, dün-yan›n en kayg›l›, en tedirgin ve en al›ngan adamlar›ndan biri haline girerdi.”

“Türk milletinin idaresinde ve korunmas›nda millî birlik, millî duygu, millî kültür enyüksekte göz dikti¤imiz idealdir” diyen Mustafa Kemal’de milliyetçilik bir ideoloji de-¤il, gerçeklere dayanan bir dünya görüflüdür.

Ölümüne kadar Atatürk’ün Türk tarihi, Türk dili üzerinde yapt›¤› çal›flmalar› ve buçal›flmalar› kolaylaflt›rmak için Türk Tarih ve Dil Kurumlar›n› kurdu¤u hat›rlan›rsa,

Türk tarih ve diline gösterdi¤i ilgi, onun kültür milliyetçili¤ine verdi¤i önemi gösterir.Bu hareketiyle Türk milletinin kendine dönmesini, maziden kopmadan ileriye do¤ruher safhada hamle yapmas›n› ve fluurlaflmas›n› sa¤lam›flt›r.

Onun milliyetçilik ilkesinde insan unsuru hâkimdir. Millî devlet, millî dil ve millîtarih tezlerinin ana ekseni flüphesiz milliyetçilik gerçe¤idir. Atatürk’ün döneminin ka-pitalist, sosyalist ve çeflitli ak›mlar› d›fl›nda, milliyetçilik görüflünü Türk toplumu içinbiricik tez olarak benimsemesi, onun ba¤›ms›z bir Türk devleti kurmas›n›n da gerçeksebebi olmufltur.



Selanik Türk sosyalistlerinin daha 1912 y›l›nda enternasyonal mihraklara milliyet-çi diye jurnalledikleri Mustafa Kemal, ölünceye kadar bu vasf›n› muhafaza edecek ve“Türkiye Cumhuriyeti dahilinde Türk dili ile konuflan, Türk kültürünü benimseyen herkifli Türk’tür” demek suretiyle bunu tarihlefltirecektir.

Atatürk’ün temel düflüncesi, Türk milletini lay›k oldu¤u seviyeye ç›karmak için,dünyan›n de¤il, fakat kendi öz memleketinin meselelerini çözmeye çal›flmakt›r. Böyle-ce meseleleri halledilmifl kuvvetli bir devlet kurmakt›r. Bunu yaparken, elbette Bat›medeniyetinden faydalanmay› öngörmüfltür. Ancak, hedefi Türk milletini ve devletiniBat› medeniyeti ve kültürü içinde eritmek de¤il, Bat›l› devletler ve dünya devletleriaras›nda Türkiye’yi yükseltmek, sivriltmek ve onu gerçek yerine oturtmakt›r. Bu düflün-cesini Atatürk flöyle ifade etmifltir:

“Münevverlerimiz, milletimizi en müreffeh millet yapay›m der, baflka milletler na-s›l olmuflsa öyle yapay›m der... Lâkin düflünmeliyiz ki, böyle bir nazariye hiç bir devir-de muvaffak olmufl de¤ildir. Bir millet için saadet olan bir fley di¤er millet için felaketolabilir. Ayn› sebep ve flartlar birini mesut etti¤i halde di¤erini bedbaht edebilir.Onun için bu millete gidece¤i yolu gösterirken dünyan›n her türlü ilminden, keflifle-rinden, ilerlemelerinden yararlanal›m, lâkin unutmayal›m ki, as›l temeli kendi içimiz-den ç›karmak zorunday›z.”

Bu sözleri söylerken Mustafa Kemal’in maksad›, Türk milletini Bat› kültürü içindeeritmemekti. Gayesi Bat›’n›n modelini, sistemini, kültürünü de¤il, Bat›’n›n düflüncedinamizmini, metodunu, tekni¤ini ve ilmini Türk toplumuna benimsetmek ve ayn› va-s›talarla onun yükselmesini sa¤lamakt›r. Yani, ça¤dafl yöntemlerden yararlanarak mil-li kültür temeli üzerinde milli bir senteze varmakt›r. fiüphesiz bütün bunlar Türk mil-leti ve devletinin saadeti ve refah› için yap›l›yordu. O halde bu ifller yap›l›rken esasdikkat edilmesi gereken husus “milli s›n›rlar içinde vatan›n ve milletin bütünlü¤ü veTürkiye Cumhuriyetinin devam›n› sa¤lamakt›r.” Atatürk’ün milliyetçilik ilkesinin temelflart› ve esas› milletin ve devletin bütünlü¤ü ve devam›n› mutlaka temin etmektir.

Atatürk, bir konuflmas›nda flunlar› söyler:

“Biz, öyle milliyetperverleriz ki bizimle iflbirli¤i yapan bütün milletlere sayg› besle-riz. Milliyetçili¤imiz bencil bir milliyetçilik de¤ildir. Biz Türk milliyetçisiyiz. Bilmeliyizki milli benli¤ini bilmeyen devletler, baflka milletlere yem olurlar. Bir milletin ruhuzapt olmad›kça o millete hâkim olmaya imkân yoktur.”

Ona göre, insan›n s›ras›yla ana ve babas›n›, akrabas›n›, hemflehrisini, vatandaflla-r›n›, beraber yaflad›¤›, ortaklafla hayat mücadelesinde ifl birli¤i yapt›¤› kederli ve se-vinçli anlar›nda daima birlikte a¤lay›p güldü¤ü milletini sevmesi gibi temel e¤ilimlerüzerine kurulu milliyetçilik hislerini, köksüz ve geçici bir hevesten ibaret saymak isa-betli bir hüküm de¤ildir. Milli duyguyu inkâr, insanl›¤› inkâr manas›na gelir.

Atatürk, 1923’de Konya Türk Oca¤›nda, milliyetçilik üzerine yapt›¤› uzun konuflma-s›na flu sözlerle son vermifltir:

“Bilirsiniz ki, milliyet nazariyesini, milliyet ülküsünü çözüp da¤›tmaya çal›flan na-zariyelerin dünya üzerinde tatbik kabiliyeti bulunamam›flt›r. Çünkü tarih, olaylar vemüflahedeler, insanlar ve milletler aras›nda hep milliyetin hâkim oldu¤unu göster-mifltir.”


üyük ‹ngiliz filozofu Thomas Cariyle, dünya tari-hinin konusunu “Kahramanlar›n Hayat›” olarakilan etmifltir. Gerçekten de dünyada milyarlarca

insan, yaflam›flt›r, türlü hadiselerde roller alm›flt›r;fakat sadece say›l› insanlar “tarih” denilen temel il-min konusu olabilmifltir.

Toprak, insan ve kültür arz üzerinde ortaya ç›k-m›fl medeniyetleri do¤uran üç ana unsurdur. Bun-lara bir dördüncüsünü eklemek gerekirse herhal-de ola¤anüstü ifller baflaran insanlar olan “kahra-manlar›” eklemek gerekir. fiu halde kimdir kahra-man?

Kahraman, kimsenin kald›ramad›¤› yükü kald›r-maya talip zoru seçmifl kiflidir.

Kahraman, herkesin haks›zl›k, adaletsizlik vezulüm karfl›s›nda sustu¤u yerde, mukabil olaraksesini yükselten insand›r.

Kahraman, insan ve millet hayat›n›n son bulmanoktas›nda ortaya ç›k›p küçük hayat k›v›lc›m›n›ateflleyip tarihi intikali sa¤layan adamd›r.

Kahraman, toplumun menfaatini her türlü ferdîhaklar›n›n önünde tutan, madden manen kendisi-ni daima fedakarl›¤a mecbur hisseden flahsiyettir.

Kahraman, hiç kimsenin do¤ruyu söyleyemedi-¤i yerde, do¤ruyu hayk›rabilen, aleyhine bile olsagerçe¤i bildiren, kimsenin do¤ruluk yönünde bafl›-n› kald›rmaya yeltenemedi¤i yerde flecaatini gös-

KahramanlarZinciriveAtatürk*

B

Kahraman, herkesin haks›zl›k,adaletsizlik ve zulüm karfl›s›ndasustu¤u yerde, mukabil olaraksesini yükselten insand›r.

Düvel-i Muazzamaca (BüyükDevletlerce) hayatiyetine sonverme karar› ile sald›r›yau¤rayan Devletimizin can çekiflme noktas›nda ortayaç›kan ve 10 Kas›m’da milletçean›lan Gazi Mustafa KemalAtatürk askeri kahramanl›k zincirinin son halkas›n› teflkileder.

* Yard.Doç.Dr. Refik TURAN, Diyanet Gazetesi, Say›: 369 (Kas›m1989), s. 17.



teren, haks›zl›¤›n karfl›s›nda kimsenin olmamas› halinde tek bafl›na olsa bile “sadeceben var›m” diye ortaya ç›kabilen sembol varl›kt›r.

fiunu da belirtelim ki, kahraman deyince akla sadece siyasi ve askerî flahsiyetlergelmemelidir. Bunun d›fl›nda da hemen hemen her alan›n bir kahraman› vard›r.

Dünya ve Türk tarihindeki kahraman örneklerine bakt›¤›m›zda bu nitelikleri üzerle-rinde bulunduran kifliler oldu¤u görülecektir.

Dünyadan örnek olarak;

Eski Yunan’›n büyük kaosunda ortaya ç›km›fl, devletini kurmufl ve hayat›n› at s›r-t›nda tamamlam›fl olan Büyük ‹skender, siyasî ve askerî nitelikli bir kahramand›r.

Zaferden sonra Roma’ya dönerken Alpler aras›nda bir köyde konaklayan ve orada“Roma’da ikinci adam olmaktansa bu köyde birinci adam olmay› ye¤lerim” diyen vebunu icraat›yla ortaya koyan Sezar da askerî ve siyasî nitelikli bir kahramand›r.

‹htilal sonras› Fransa’s›n› tabiri caizse “7 Düvele” karfl› savunan, daha sonra ‹ngil-tere’yi bile bir Frans›z adas› sayabilecek kadar büyük Fransa ideali oluflturan Napol-yon Bonapart askerî nitelikli kahramand›r.

Hastal›¤a yakalanma tehlikesini bile bile kuduz köpe¤in salyalar›n› avucuna ala alakuduz afl›s›n› bulan Pastör ad›ndaki mucit bir ilim kahraman›d›r.

Elektrik çarpmas›na karfl› hayat›n› ortaya koyarak paratoneri bulan BenjaminFranklin yine ilim ve teknoloji kahraman›d›r.

Bizde ise;

Herkesin demoralize oldu¤u, sustu¤u yerde ortaya ç›k›p dertleri ve çareleri ola¤a-nüstü güzellikle dile getiren Yunus Emre, ilim düflünce ve sanat kahraman›d›r.

Hayat›n› ortaya koyarak uçma denemeleri yapan ve dünyaya uçma fikrini verenler-den biri olan Hezarfen Ahmet Çelebi bir ilim kahraman›d›r.

Ak›llara durgunluk veren bir uygulamayla da¤lara gemi ç›kartan ve 1000 y›ld›r de-vam edip, y›k›lmaz denilen devletin fethinin âmiri olan genç Mehmet Fatih askerî de-hâ kahraman›d›r.

Çald›ran’da ordusu isteksizlik belirtisi gösterince “Hiç kimse gitmezse tek bafl›madüflmana karfl› ben giderim” diyen ve orduyu s›ms›k› pefline takan Sultan Yavuz asker-li¤e sembol olacak cüret ve cesaret kahraman›d›r.

Nihayet Düvel-i Muazzamaca (Büyük Devletlerce) hayatiyetine son verme karar› ilesald›r›ya u¤rayan Devletimizin can çekiflme noktas›nda ortaya ç›kan Gazi Mustafa Ke-mal Atatürk de askeri kahramanl›k zincirinin son halkas›d›r.



B‹L‹M,UYGARLIKVE ATATÜRK

33.bölüm



tatürk’e göre ‹slâm dini; en son ve en mü-kemmel dindir; son din olmas›n›n nedenide budur. O; “Din vard›r ve laz›md›r”, “Di-

nime; gerçe¤in kendisine nas›l inan›yorsam, öyleinan›yorum” diyordu. Yanl›fl olan ise; bu ilâhî mü-essesenin, din ad›na befleri müdahalelerle dar ka-l›plara hapsedilip bo¤ulmas›yd›. Bu sebeple salta-nat ve hilafeti kald›rd›, fier’iye ve Evkaf Vekâletinila¤vederek yerine 3 Mart 1924 tarih ve 429 say›l›kanunla Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n› kurdu.

Kemal Atatürk; Türk milletinin, Kur’an’› ve ‹s-lâm’› iyi okuyup anlamas›n› ve cehaletten kurtul-mas›n› çok istiyordu. Ayd›nlanma ve kalk›nman›ngerçekleflebilmesi için, bu flartt›. S›rf bu amaçla;Kur’an’› ilk kez Türkçe’ye çevirtip bast›rd› ve ücret-siz olarak da¤›tt›rd› (1927). Merhum Elmal›l› Mu-hammed Hamdi Yaz›r’a, Hak Dini Kur’an Dili ad›y-la Kur’an’›n bilimsel çevirisini yapt›rd›, ücretsiz ola-rak halka da¤›tt›rd› (1936). Sa¤lam hadislerin; Sa-hih-i Buhari ad›yla Ahmed Naim ve Kamil Miras’açevirisini yapt›rd›, yine ayn› flekilde halka ücretsizda¤›t›lmas›n› sa¤lad› (1932). Osmanl› devrinde;bafltan sona, anlam› hiç bilinmeden okunup dinle-nen Arapça hutbeleri Türkçe’ye çevirtti (1932).

Atatürk; deha sahibi bir asker oldu¤u kadar, büyükbir düflünür ve fikir adam›d›r. Ayn› zaman da O; yüz-lerce, hatta binlerce cilt kitab› flerh düflerek okuyacakkadar bilime düflkün, “Hayatta en hakiki mürflit ilim-dir” vecizesini söyleyecek kadar gerçekçi idi.

Din, Bilimve Uygarl›kIfl›¤›ndaAtatürk’üAnlamak*

A

Atatürk; deha sahibi bir askeroldu¤u kadar, büyük birdüflünür ve fikir adam›d›r. Ayn›zaman da O; yüzlerce, hattabinlerce cilt kitab› flerh düflerekokuyacak kadar bilime düflkün,“Hayatta en hakiki mürflit ilimdir” vecizesini söyleyecekkadar gerçekçi idi.

* Mesut ÖZÜNLÜ, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 143 (Kas›m 2002), s.12-16.

Atatürk’e göre, iki fley asla iflgal alt›nda olamazd›; vatan topra¤› ve insan beyni...

Çünkü birincisini kaybeden “ulusal”, ikincisini kaybeden de “bilimsel” ba¤›ms›zl›¤›n›

yitirmifl olurdu. Böyle olunca, ülke ve onun çocuklar›; önce bireysel özgürlü¤ünü, ar-

d›ndan da yarat›c›l›k ve üreticili¤ini kaybetmifl olurlard›. Bundan böyle bir konuflma-

s›nda; “Ba¤›ms›zl›k benim karakterimdir” demiflti. Bir di¤er konuflmas›nda da; “Cum-

huriyet; akl› hür, vicdan› hür, irfan› hür genç nesiller ister” özdeyiflini söylemiflti. Çün-

kü özgürlü¤ün öldü¤ü yerde bilim bitmez. ‹slâm ülkelerinin bugün dahi ilerleyip kal-

k›namamas›n›n alt›nda, hür düflünce olgusunun tam olarak geliflememiflli¤i yatmak-

tad›r.

Atatürk’ün; bizi ça¤dafl uygarl›k düzeyine ça¤›rmas› ve bu u¤urda bir dizi ink›lâp-

lar gerçeklefltirmifl olmas›, kuflkusuz O’nun; Bat›’ya ve Bat›l›lar’a duydu¤u kuru bir

hayranl›ktan kaynaklanm›yordu. Bu; varl›¤›n do¤al bir ak›fl› ve tarihimizin en isabet-


li karar›yd›. Çünkü, uygarl›k günefli Bat›’n›n üzerindeydi. Bundan böyle; Asr›-› Saa-dette kufllu¤u, Emevi ve Abbasilerde ö¤leyi, Selçuklu ve Osmanl›’da ö¤leden sonra-y›, Gerileme devrinde ikindiyi, Tanzimat’ta akflam telafl›n›; Cumhuriyet’te de Bat›l›-laflmay› yaflayan uygarl›k güneflinin peflinden koflup, ayd›nlanmam›z gerekiyordu.Bizi geriye b›rakan da; güneflin tam tepemizde, ortal›¤›n günlük günefllik oldu¤u za-man diliminde m›fl›l m›fl›l uyumufl olmam›zd›. Bu yönüyle, tarihin seyri ile kozmikak›fl aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. ‹flte Atatürk; tarihimizin böylesi bir ray de-¤iflimine ihtiyac› oldu¤unun çok yakinen bilincindeydi. O; bütün içtenli¤i ile flöylediyordu:

“Yapt›¤›m›z ve yapmakta oldu¤umuz ink›lâplar›n gayesi, Türkiye Cumhuriyeti hal-k›n› tamamen modern ve bütün mana ve flekliyle olgun bir topluluk haline getirmek-tir; ink›lâplar›m›z›n esas gayesi budur.”

Din ile uygarl›k aras›nda dolayl› bir iliflki vard›r. Her fleyden önce, ortak akl›m›z›nve mafleri vicdan›m›z›n ulaflt›¤› refah ve kalk›nman›n en küresel toplam› olarak ifadeedebilece¤imiz uygarl›k kavram›; ilk güzele götürücü ilkelerini ve sars›lmaz saptama-lar›n›, kuflkusuz dinlerin insanl›¤a arma¤an etti¤i yüksek ilâhî vas›flardan alm›flt›r. Bu-nun bir sonucu olarak, hemen hemen üç büyük dinin dikkat çekti¤i “büyük günahlar”düzinesinin birço¤u, bugün neredeyse tüm dünya milletlerinin veya devletlerinin hu-kuk anlay›fl›nda ortak bir norm olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Mesela h›rs›zl›k yapmakve insan öldürmek gibi fiiller; üç büyük din olan Müslümanl›kta da, H›ristiyanl›kta da,Musevîlikte de günahlar›n en büyüklerindendir. Ayn› günahlar, bugün; hemen herdünya ülkesinin de hukuk kavram›na göre, cezay› mucip büyük birer suç olarak kabuledilmifltir. ‹nsanl›k tarihi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda; h›rs›zl›¤›n bir suç olarak tespiti, -enaz›ndan- birer bilimsel keflif olan “çeli¤in icad›” veya “Ohm kanunu” kadar önemlidir.Çünkü bu suç “üst benli¤in cazibesi” aç›s›ndan, kiflinin kolay›na gelen befleri garizele-riyle örtüflmektedir. fiayet böylesi bir suç, bafllang›çta ilâhî kaynaktan beslenen birikazla geriletilmemifl olsayd›, insanl›k tarihinin en ilkel sosyolojik ad›mlar› olan klanve fratri dönemleri, kuflkusuz çok daha uzun y›llar devam edecek; dolay›s›yla, uygarl›-¤›n geliflimi daha da gecikmifl olacakt›.

Buradan, flöyle bir sonuca varabiliriz: ‹nsan›n üst varl›¤› insanl›kt›r. T›pk› her insa-n›n, bir çocukluk döneminin olmas› gibi, insanl›¤›n da bir çocukluk dönemi vard›r. ‹n-sano¤lu; nas›l sürünür, emekler, daha sonra da yürümeyi ö¤renir ve koflarsa; insanl›kda önce sürünmüfl ve emeklemifl, ard›ndan yürümeyi ö¤renip koflmaya ve hatta uçma-ya bafllam›flt›r. Baflka bir deyiflle, dün ilâhî buyruklarla yürümeyi ö¤renen insanl›k; bu-gün tekerle¤i ve otomobili icat etmifl, gökyüzüne uçaklar salm›flt›r.

Din, bütün insanl›¤›n kozmik kimli¤ini tayin eden bir realitedir. Baflka bir deyiflleo; biz kimiz, nereden geliyoruz, nereye gidiyoruz sorular›n›n, en üst perdeden tek ce-vap vericisidir. Bu sorular›n, dine göre cevaplar›n› kald›rd›¤›n›z zaman; bütün insanl›-¤›, hatta bütün varl›k alemini en büyük anlams›zl›k kriziyle karfl› karfl›ya b›rakm›fl olur-sunuz. Hak ve hukukun öldü¤ünü, ceza ve mükafat›n komikleflti¤ini, mânân›n yok ol-du¤unu ve yeryüzünün birdenbire hiçleflip bombofl bir çöle dönüfltü¤ünü görürsünüz.Dolay›s›yla Atatürk’ün; “Din vard›r ve laz›md›r.” “Dinime; gerçe¤in kendisine nas›l ina-n›yorsam, öyle inan›yorum” fleklindeki sözlerinin içerdi¤i engin mânâ, dinin; akl›m›-z›n, f›trat›m›z›n ve sosyolojik gerçeklerin olmazsa olmaz› konumunda bulunmas›naiflaret etmektedir.



ürk Millî Mücadelesinin en önemli kazan›m›kuflkusuz Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. Tür-kiye Büyük Millet Meclisi’nin ilk büyük verimi

ise Cumhuriyettir. Cumhuriyet, yeni Türk devleti-nin lâiklik ve demokrasi ile birlikte tart›flmas›z entemel niteli¤idir.

Türk Millî Mücadelesi, öncesi ve sonras›ylauzun bir dönemi kapsayan tarihsel bir süreçtir.1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›ndan bafllayan veMeflrutiyet ‹htilâli, Balkan Savafllar›, muhaceretler,Çanakkale Savafl›, Birinci Dünya Savafl›, Mütarekey›llar› ve Kurtulufl Savafl›n› içine alan dönemdetoplumu derinden etkileyen olaylar›n yaratt›¤› bü-yük çözülmeler, çeflitli k›r›lmalar ve ard›ndan gelenyeniden ba¤›ms›zl›k ve yap›lanma süreci... Bu se-beple Millî Mücadeleyi, birbirine ba¤l› kesintisizbir olgu ve bir bütün olarak ele almak gerekir. O,bir taraftan birbiriyle ba¤›nt›l› olaylar zincirinin,bir taraftan da halk›n ve asker-sivil nitelikli ayd›nkadronun bafllatt›¤›, içinde yer ald›¤› genifl soluklubir hareket olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Osmanl›Devletinin içeride ve d›flar›da gücünü yitirmeyebafllamas›yla yönetici-ayd›n-halk kitlelerinin ortakamac› vatan› kurtarmak, millî varl›¤› ve istiklâlisa¤lamak olmufltur. ‹flte halk, Millî Mücadeleninburas›ndad›r. Baflta Mustafa Kemal Atatürk olmaküzere yönetici ve ayd›n kadro ise eski devletin de-vam› yerine yeni bir düzen düflüncesini Millî Mü-cadele boyunca sistematik olarak hayata geçirip,

Cumhuriyet’eGiden YolveAtatürk*

Cumhuriyet; millet olma, milletolarak birlikte yaflama vesorumlulu¤u ortaklafla paylaflma bilincinin kurumsalbir tezahürüdür. Ruh olaraközgürleflme, ileriye aç›lma vekendini her ça¤da yenidenyaratma duygusudur. Bütünbunlarla ça¤› do¤ru okumak veça¤dafl dünyada, ça¤dafl birmillet olarak ayakta kalabilmeyetisi ve hünerini göstermektir.

T

* Mehmet ERDO⁄AN, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 154 (Ekim 2003),s. 34-35 (Makale, “Cumhuriyetimiz 80 Yafl›nda” bafll›¤›yla yay›m-lanm›flt›r).

ona yeni bir boyut kazand›rm›flt›r. Halk›n bu duruma bir diyece¤i yoktur. O vatan›n›n,dininin ve namusunun korunmas›n› istemektedir. Bu konuda öncü kadronun arkas›n-dad›r ve ona güveni tamd›r. Öncü kadro da yeni düzende, halk›n bu gerçekçi taleple-rinin daha iyi karfl›lanaca¤›n› düflünmektedir. Millî hareketten Cumhuriyete, böyle birsüreç izlenerek geçilmifltir.

Peki her geçifl döneminde oldu¤u gibi Cumhuriyete geçiflte de yaflanan baz› çat›fl-ma ve olaylar neyin nesiydi? Öncelikle flunun söylenmesi gerekir ki halk, bu çat›flmave olaylar›n içinde do¤rudan yer almam›flt›r. Bu durum, eski kadrolarla yeni kadrola-r›n bir çeflit iktidar savafl›d›r ve halk, eski kadrolar taraf›ndan bu savafla çekilmeye / sü-rüklenmeye çal›fl›lm›flt›r. Cumhuriyetle gelen kalk›nma, ilerleme, ba¤›ms›zl›k, yeni ku-rumlar ve yeni bir hayat tarz› düflünceleri k›sa zamanda uygulamaya konulmufl, eldeedilen baflar› somut bir uzlaflma zemini yaratm›flt›r. Art›k bütün farkl› düflünce ve du-rufllar bir zenginlik kabul edilecek; devlet bunlardan zarar görmeyecek ve devletin te-mel niteliklerinin gere¤i olan daha özgür bir ortama geçifl mümkün olacakt›r. Bununad› ise demokrasidir.

‹lginçtir; Türkiye’de lâiklik ve demokrasi üzerine yaflanan spekülasyonlar cumhuri-yet üzerine yaflanmam›flt›r! Çünkü Türk milletinin tarihsel karakterinde cumhuriyetleörtüflen gizli bir damar vard›r. Bat›da bu üç olgu, büyük bedeller ödenerek belirli k›r›l-ma ve çat›flma evrelerinden sonra hayata geçirilmifltir. Oysa Türk milleti, cumhuriyetibenimsemekte hiçbir tedirginlik yaflamam›fl, aksine çok do¤al ve h›zl› hareket etmifl-tir. Bunu, devlet-millet-asker karakterli bir millet olan Türklerin, yönetim erkine dâhilolma iradesinin bir yans›mas› olarak görmek yerinde olur. Türk milleti, lâiklik ve de-mokrasi konusunda da ayn› do¤all›¤› gösterme istidad›nda olmas›na ra¤men ne yaz›kki, siyasal baz› zaaflar sebebiyle Bat›l› toplumlara benzer bir süreci yaflamak zorundakalm›flt›r. Bunu da siyasetin, birlikte yaflama ve millet olma iradesine yerli bir aç›l›mkazand›rmadaki tecrübe eksikli¤ine yormak gerekir. Oysa cumhuriyet, lâiklik ve de-mokrasi birbirini tamamlayan birer olgudur. Halk›n bunlara yönelimi benzer niteliklertafl›mal›d›r.

Bu ba¤lamda cumhuriyet tecrübesini, Bat›l›laflma politikalar›n›n bir izdüflümün-den çok, ça¤›n getirdi¤i bir gerçeklik olarak alg›lamak daha sa¤l›kl› bir yaklafl›m olur.Kald› ki Bat›ya yönelim Türklerin ‹slâmlaflma sürecinde de söz konusudur. Çünkü ‹s-lâm, Akdeniz havzas›nda do¤mufl ve bu havza merkezli geliflmifl bir dindir. Türkler, As-ya bozk›rlar›ndan kalkarak yeni bir dünya aray›fl›yla Bat›ya yönelirken ‹slâm’la karfl›lafl-m›fl ve ‹slâm onlar için yeni bir gerçeklik alan› olmufltur. Cumhuriyet de t›pk› böyle-dir. Uzun savafl y›llar›n›n ard›ndan devlette meydana gelen da¤›lma ve çözülmeler,derleyip toparlay›c› yeni bir güç veya yap›lanma aray›fl›na gidilmesini zorunlu k›lm›fl-t›r. ‹flte cumhuriyet, böyle bir aray›fl sonucunda ulafl›lan bir modeldir.

Yeri gelmiflken iki önemli ayr›nt›ya vurgu yapmadan geçmeyelim. Bunlardan biri,Türklerin kendine uygun olan› almada hiçbir kuflku duymayan karakter özelli¤i; di¤eride Bat›n›n, istikamet olarak onlar›n gözünde bafltan beri ça¤dafl bir dünya olarak gö-rülmesidir. Demek ki Türkleri ‹slâm’la buluflturan flartlar ve sebepler ile cumhuriyetlebuluflturan flartlar ve sebepler aras›nda en az›ndan görece bir benzerlik söz konusudur.

Son olarak, bu vesile ile maddî ve manevî, bilinen ve bilinmeyen bütün millet ön-derlerini rahmet, minnet ve sayg›yla anmay› yeterli bulmad›¤›m›z›; onlar›n milleti ba-¤›ms›zlaflt›ran, ileri götüren, ufuk aç›c›, yol gösterici ve sonuç al›c› çabalar›na, bugün


bizim bir yenisini eklemedikçe statikleflmifl anmalar›n nostaljik avuntudan öte bir an-

lam tafl›mayaca¤›n› vurgulamak isteriz! Çünkü cumhuriyet; millet olma, millet olarak

birlikte yaflama ve sorumlulu¤u ortaklafla paylaflma bilincinin kurumsal bir tezahürü-

dür. Ruh olarak özgürleflme, ileriye aç›lma ve kendini her ça¤da yeniden yaratma duy-

gusudur. Bütün bunlarla ça¤› do¤ru okumak ve ça¤dafl dünyada, ça¤dafl bir millet ola-

rak ayakta kalabilme yetisi ve hünerini göstermektir. Böylesine hayatî bir olay›n nos-

taljiyle geçifltirilmesi elbette kabul edilemez bir durumdur.



enç Atatürk’ün daha ‹stanbul’dan Samsun’a hare-ket ederken kafas›nda tafl›d›¤› temel düflünce “mil-lî hâkimiyete dayanan, kay›ts›z flarts›z, ba¤›ms›zyeni bir Türk devleti kurmak“ düflüncesi idi.

O, Türk ‹stiklâl Savafl›’n› zaferle tamamlay›pTürkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kurduktan sonra,bu devleti kuran Türk milletini hem ça¤dafl ve uy-gar hem de millî kimlik bilincine sahip bir milletyapabilmek için bilinen pek çok ink›lâp hareketlerigerçeklefltirdi. Bu ink›lâplara temel oluflturan ilke-ler ortaya koydu.

Atatürk’ün Cumhuriyeti kurduktan sonra, orta-ya koydu¤u düflünceler ve ilkeler ile, gerçeklefltir-di¤i ink›lâplar›n özüne bak›ld›¤›nda, hareket nok-tas› olarak iki temel hususu göz önünde bulundur-du¤unu görürüz. Bu iki temel hususu kendisi ikivecizesi ile âdeta özetlemifltir. Bunlardan biri, “bi-lelim ki, millî benli¤ine sahip olamayan milletler,baflka milletlerin av› olurlar” vecizesi, ötekisi ise,“medeniyet öyle bir atefltir ki, ona bîgâne kalanla-r› yakar mahveder” vecizesidir.

Onuncu Y›l Nutku’nda yer alan “Millî kültürü-müzü muas›r medeniyet seviyesinin üstüne ç›kara-ca¤›z” fleklindeki beyan› da bu iki vecizesi ile orta-ya koydu¤u temel hususlar›n bir baflka ifade ediliflfleklini oluflturmaktad›r.

‹flte bu iki temel noktadan bak›ld›¤›nda e¤itimi-mizin, birbiriyle çeliflkili de¤il, tam aksine birbirinitamamlay›c› olarak düflünülmesi gereken iki önemligörevinin olaca¤› kendili¤inden ortaya ç›kmaktad›r.

Atatürk,TürkiyeCumhuriyetive Din E¤itimi*

G

Atatürk, “her kifli dinini, dinifllerini, iman›n› ö¤renmek içinbir yere muhtaçt›r; oras› daokuldur” diyerek, din e¤itiminin bilgisiz ve yetersizkimseler taraf›ndan de¤il,okullarda, çok iyi yetiflmifluzman kimseler eliyle veCumhuriyetin e¤itim anlay›fl›nauygun bir programçerçevesinde yap›lmas›na iflaretetmifltir.

* Prof.Dr. Reflat GENÇ, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 166 (Ekim 2004),s. 32-35.

Birinci görev, milletimizin kültürünü oluflturan, sa¤lam ve kal›c› de¤erleri genç ku-flaklara aktararak milletin birli¤ini, beraberli¤ini ve süreklili¤ini sa¤lamakt›r.

‹kinci görev, toplumu e¤iterek toplumun davran›fllar›nda istenilen de¤iflikliklergerçeklefltirmek; toplumun geliflmesini, ilerlemesini, ça¤dafllaflmas›n› sa¤lamakt›r.

E¤itim, bu görevlerinin ikisini birden yerine getirmekle yükümlü olmalar›d›r. Bun-lardan birincisi yerine getirilmezse toplumda kopukluk olur, milletin süreklili¤i, millîbirlik ve beraberli¤i tehlikeye düfler. ‹kinci görev yerine getirilmezse toplum geri kal›r,ça¤›n geliflmelerine ayak uyduramaz, varl›¤› tehlikeye girer. fiu halde millî e¤itim, biryandan Türk milletinin millî, ahlâkî, manevî ve kültürel de¤erlerinin ayakta kalmas›n›,millî kültürümüzün geliflmesini kuflaktan kufla¤a aktar›lmas›n› ve bu kültürlü millet ol-ma bilincine kavuflmas›n› sa¤layacakt›r. Öte yandan Türk ink›lâb›n›n ve Atatürk ilkele-rinin do¤ru anlafl›lmas›, gelecek kuflaklara ö¤retilmesi, yenileflme ve ça¤dafllaflman›nbaflar›lmas› konular›nda kendisine düflen görevi yerine getirecektir.1

Dolay›s›yla, Atatürk’e göre din e¤itim konusunun da bu iki temel nokta göz önündebulundurularak ele al›nmas› gerekti¤i, çok aç›k bir husus olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ya-ni din e¤itimi de, bir yandan millî kültürün “millî, ahlâkî, manevî ve kültürel” de¤erleri-nin ayakta kalarak gelifltirilmesini sa¤lamada önemli bir yeri olan “Din Kültürü ve AhlâkBilgisi” konular›n› genç kuflaklara ö¤retirken, öte yandan da Türk Milletinin ve TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nin, millî, üniter, demokratik, Lâik ve sosyal bir hukuk devletinisonsuza kadar yaflatmak, milletimizin ça¤dafl uygarl›¤›n bütün gereklerini anlayabilen,yaflayabilen, yaflatabilen ve üretebilen bir millet hâline gelmesini sa¤lamak, bunu sa¤-laman›n yolu olan Türk ink›lâb› ile Atatürk ilkelerini zihinlerine ve gönüllerine sindirmiflve bunlar› var olman›n gere¤i saym›fl, ayd›n kuflaklar yetifltirmek amac›n› gütmelidir.

Bu noktalardan, Atatürk’ün ve onun kurdu¤u Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin dine¤itimi konusuna nas›l e¤ildi¤i hususlar›na gelince:

a) Bilindi¤i gibi, 3 Mart 1924 tarihli ve 429 say›l› fier’iyye ve Evkâf ve Erkân-› Har-biye-i Umumiye Vekaletlerinin Kald›r›lmas› Hakk›nda Kanun’un 1. maddesi “TürkiyeCumhuriyetinde, kifliler aras› iliflkileri düzenleyen hukukî ifllemlere ait hükümlerin ya-sama ve yürütme yetkisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi ile onun oluflturdu¤u hüküme-te aittir, ‹slâm dininin bundan baflka, inançlar ve ibadetlerle ilgili bütün hükümlerininve ifllerinin yürütülmesi ve dinî kurumlar›n yönetimi için Cumhuriyetin baflkentindebir Diyanet ‹flleri Reisli¤i makam› kurulmufltur” hükmünü, 4. maddesi ile Reisli¤in,Baflbakanl›¤a ba¤l› oldu¤u hükmünü, 5. ve 6. maddeleri ile de ibadet yerlerinin yöne-timi ile bütün din görevlilerinin atanmalar› ve görevden al›nmalar› ile ilgili ifllemlerin,an›lan Reisli¤in görevlerinden oldu¤una dair hükümleri getirmekle, Türkiye Cumhuri-yeti Devleti, oluflturdu¤u bu yeni kurum vas›tas›yla yerine getirilmek üzere din hizmet-leri konusunda çok önemli görevler üstlenmifltir.2

b) Yine 3 Mart 1924 tarihli ve 430 Say›l› Tevhid-i Tedrisat (Ö¤retimlerin Birlefltiril-mesi) Kanunu’nun 4. maddesi ile, “Millî E¤itim Bakanl›¤›, (dini bilgiler konusundayüksek uzmanlar yetifltirmek üzere üniversitede bir ‹lâhiyat Fakültesi kuracak veimaml›k ve hatiplik gibi dinî hizmetlerin yerine getirilmesiyle görevli memurlar›n ye-tiflmesi için de ayr› okullar açacakt›r” hükümleri getirilmekle Türkiye Cumhuriyeti dev-leti, din hizmetlerini yerine getirecek her kademedeki görevlilerin yetifltirilmesi konu-sunda da çok önemli görevler üstlenmifltir.


1 H. A. Koçer, Türk E¤itim Tarihimizde Atatürk’ün Yeri, Atatürk Devrimleri ve E¤itim Sempozyumu, Ankara Üniver-sitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Yay›n›, Ankara, 1981; T. Feyzio¤lu, Atatürk ve Millî E¤itim, Atatürkçü Düflünce,Atatürk Araflt›rma Merkezi yay›n›, Ankara, 1992.

2 R. Genç, Türkiye’yi Lâiklefltiren Yasalar, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 1998, s. 2-17.

Atatürk de, “Nas›l ki her hususta yüksek meslek ve ihtisas sahipleri yetifltirmek ge-rekli ise dinimizin gerçek felsefesini inceleyecek, araflt›racak, bilimsel ve teknik olaraktelkin kudretine sahip olacak, seçkin ve gerçek din bilginlerini de yetifltirecek yüksekö¤retim kurumlar›na sahip olmal›y›z” diyerek, din e¤itimi verecek kiflilerin de, nelerindinî ve nelerin dinî olmad›¤›n› iyice anlamalar›n› ve Türk toplumuna, millî e¤itimesaslar›na uygun dinî bilgiler vermelerini istemifltir.

Taassubun bilgisizli¤e dayand›¤›n› aç›klayan Atatürk, bilgisizli¤in yok edilmesi içinmevcut ve gelecekte flekillenebilecek cahillik sebeplerinin ve kaynaklar›n›n yok edil-mesinden devleti sorumlu tutmufl ve bu amaç için birlefltirilmifl e¤itimi en önemliaraç olarak ele alm›flt›r.3

Dolay›s›yla Türkiye Cumhuriyeti, hem an›lan yasalar›n hem de ulu önder Ata-türk’ün bu konudaki isteklerinin ruhuna uygun olarak devlet eliyle din hizmetleriningerektirdi¤i görevlileri yetifltirmekte ve bu yetiflenleri Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› eliyleistihdam ederek üstlendi¤i görevleri yerine getirmektedir.

Cumhuriyetimizin kuruluflundan bugüne, zaman zaman “Din Dersi” veya ”Din Kül-türü ve Ahlâk Bilgisi” gibi adlarla ‹lk ve Orta Ö¤retim programlar›nda yer alan derslerarac›l›¤› ile e¤itim çark›ndan geçen kuflaklara verilen bilgilerin konusu da TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nin din e¤itimi konusunda üstlendi¤i baflka bir görev alan›n›oluflturmaktad›r.

Cumhuriyetimizin kurucusu ulu önder Atatürk’ün bu konu ile ilgili olarak: “Müslü-manlar›n toplumsal hayat›nda, hiç kimsenin özel bir s›n›f olarak varl›¤›n› korumayahakk› yoktur. Kendilerinde böyle bir hak görenler, dinî hükümlere göre hareket etmiflolmazlar. Bizde ruhbanl›k (özel bir din adamlar› s›n›f›) yoktur. Hepimiz eflitiz ve dini-mizin hükümlerini eflit olarak ö¤renmeye mecburuz. Her kifli dinini, din ifllerini, ima-n›n›, ö¤renmek için bir yere muhtaçt›r. Oras› da okuldur”4 diyerek, din e¤itiminin bil-gisiz ve yetersiz kimseler taraf›ndan de¤il; okullarda, çok iyi yetiflmifl uzman kimselereliyle ve Cumhuriyetin e¤itim anlay›fl›na uygun bir program çerçevesinde yap›lmas›-na iflaret etmifltir.

Atatürk, Türk milletinin ça¤dafl uygarl›k düzeyine ç›karken, kiflilere manevî desteksa¤layacak olan ve akla, mant›¤a, ilme ve fenne uygun oldu¤unu defalarca ifade etti-¤i, hurafelerden, bât›l ve bofl inanç ürünlerinden, yabanc› unsurlardan, bilgisizler ta-raf›ndan yap›lm›fl gelifli güzel yorumlardan kurtar›lm›fl flekliyle ve özü ile, ehil eller ta-raf›ndan verilmesine önem vermifl, bu konuda; Türkiye Cumhuriyeti fleyhler, dervifller,müritler, meczuplar memleketi olamaz. En do¤ru, en hakiki yol medeniyet yoludur’’demifl, insanl›kta; dinî ihtisas ve derin dinî bilgilere sahip olup her türlü bofl inan›fl-lardan s›yr›larak gerçek ilim ve fennin nurlar› ile temiz ve mükemmel oluncaya kadarhalk›n gerçek din bilginleri vas›tas›yla ayd›nlat›lmas›n› öngörmüfltür.5

Bu vesile ile yukar›da iflaret edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun gerekçesinde yeralm›fl olan hususlara da önemle iflaret etmeliyim. fiöyle deniliyordu: “Bir devletin te-mel e¤itim ve kültür politikas›nda, milletin duygu ve düflünce bak›m›ndan birli¤inisa¤lamak için ö¤retim birli¤i en do¤ru, en bilimsel, en ça¤dafl ve her yerde yararlar›ve güzellikleri görülmüfl bir ilkedir. Osmanl› devleti de Gülhane Hatt-› Hümâyûnun-


3 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. II, Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Yay›n›, Ankara 1952, s. 89; Ayr›ca bk. Atatürk Dü-flüncesinde Din ve Lâiklik, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 1999, s. 42.

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. II, s. 89; ayr›ca bk. Atatürk Düflüncesinde Din ve Lâiklik, s. 48-49.

5 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. II, s. 218; Nutuk, C. II, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yay›n›, Ankara, 1960, s. 708.

dan sonra tüm iyi niyetine ra¤men ö¤retimlerin birli¤ini sa¤lamak istemiflse de bunubaflaramam›fl ve aksine bu konuda bir ikilik bile meydana gelmifltir. Bu ikilik e¤itim veö¤retim birli¤i aç›s›ndan birçok zararl› sonuçlar do¤urdu. Bir millet fertleri ancak bire¤itim görebilir, iki türlü e¤itim bir ülkede iki türlü insan yetifltirir. Bu ise, duygu vedüflünce birli¤i ile dayan›flma amaçlar›n› tamamen yok eder.” 6

Burada, Türk e¤itiminin geneli ile ilgili olarak çok hayatî bir konuya bir defa dahaiflaret edilmelidir. E¤itim hizmeti, kendi çark›ndan geçen insanlar› ortak duygu ve dü-flünce birli¤ine sahip k›lmal›, onlara ça¤dafl ve uygar insanlar olarak bir ve beraber ol-duklar› bilincini kazand›rmal›, ça¤dafllaflmay› ve “muas›r medeniyet seviyesinin üstü-ne ç›kmay›” amaç edinmifl Türk insan›n› yetifltirmelidir.


6 R. Genç, Türkiye’yi Lâiklefltiren Yasalar, s. 18-19.


ugün Türk ve Anadolu tarihi üzerindeki arafl-t›rmalar›n önemli at›l›mlar içinde olmas›nda,hiç flüphesiz Atatürk’ün teflvik ve flahsi gayret-

lerinin büyük pay› vard›r. Ona, iyi bir devlet adam-l›¤› ve büyük bir komutan olma niteliklerini kazan-d›ran tarih ö¤renme zevki, daha mektep s›ralar›n-da bafllam›fl ve daima meflgul oldu¤u bir konu ol-mufltur. Engin bir tarih kültürüne sahip olarak da,Cumhuriyetin ilk y›llar›nda “Türk milletinin flereflibir mazisinin oldu¤unu, medeniyete hizmetlerdebulundu¤unu gösteren” tarih kitaplar›n›n haz›r-lanmas›n› istemifltir. Di¤er taraftan Atatürk, TürkTarih Kurumu’nu kurduktan sonra bu kurumun ya-paca¤› yay›nlar›n “ciddî, ilmî ve objektif” olmas›n›arzu etmifltir. Nitekim, “Tarih yazmak, tarih yap-mak kadar mühimdir. Yazan yapana sad›k kalmaz-sa, de¤iflmeyen hakikat, insanl›¤› flafl›rtacak birmahiyet al›r.” sözleriyle bu düflüncesini gayet aç›kbir flekilde ortaya koymufltur.1

Atatürk’ün Türk tarihine ba¤l›l›¤› ve vukufiyetidaha Kurtulufl Savafl› y›llar›nda bilinmekte idi. Bucümleden olarak, ‹stanbul Darülfünunu EdebiyatFakültesi müderrisler kurulu, 19 Eylül 1922’de,Kurtulufl Savafl›n›n henüz sona erdi¤i s›rada büyükkurtar›c›ya “fahri müderrislik” payesinin verilmesi-ne ittifakla karar vermifltir.

AtatürkveOsmanl›Tarihi*

B

“Büyük devletler kuranecdad›m›z, büyük ve flümullümedeniyetlere de sahip olmufl-tur. Bunu aramak, tetkik etmek,Türklü¤e ve cihana bildirmekbizler için bir borçtur. Türkçocu¤u ecdad›n› tan›d›kça dahabüyük ifller yapmak içinkendinde kuvvet bulacakt›r.”

(M. Kemal ATATÜRK)

* Prof.Dr. Mücteba ‹LGÜLER, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 167 (Ka-s›m: 2004), s. 39-42.

1 Atatürk’ün tarih bilgisi hakk›nda bk. ‹. H. Uzunçarfl›l›, “Türk Ta-

rihi Yaz›l›rken, Atatürk’ün alâka ve görüfllerine dair hat›ralar”,

Belleten, III, say›, 10 (1939), 349-353.

57


Atatürk, müderrislik berat›n› takdim eden zevata, “mektep s›ralar›ndan beri çoksevdi¤i tarihle meflgul oldu¤unu, bu itibarla fahri müderrisli¤in, edebiyattan ziyadetarihe ait olmas›n›n daha münasip olaca¤›n›” ifade ederek, tarihe karfl› alâkas›na dik-kat çekmifltir. Heyette bulunan Prof. fiemsettin Günaltay’a “tarihçilerle çok konuflaca-¤›z” fleklinde iltifatta bulunmas› da, Türk tarihi hakk›ndaki düflüncelerine bir bafllan-g›ç teflkil etmifltir.2

Atatürk’ün Türk Tarihine duydu¤u derin alâkas›n›, Fuat Köprülü’nün 1923 y›l›nda ya-y›nlad›¤› Türkiye Tarihi adl› eserini okuduktan sonra, müellife gönderdi¤i takdir ve tefl-vik mektubundan da anlamak mümkündür. Büyük kurtar›c› mektubunda, bu eserlerin“...Cumhuriyete ifa olunabilecek hizmetlerin en k›ymetlileri mertebesinde” olaca¤›n›bildirmifltir.3 Ayr›ca, büyük kurtar›c›n›n Türk tarihini sa¤lam ve esasl› bir temele oturt-ma gayretini, tetkik etti¤i eserlerden de anlamak mümkündür. Bu eserlerde, dikkatiniçeken yerleri iflaretlemesinden ve zaman zaman da be¤endi¤i ve veya tesir alt›nda kal-d›¤› fikirleri tatbik yoluna koymas›ndan anlayabiliriz. Bu konuda de¤erli bir araflt›rmayapan Prof. fi. Turan eserinin 25-49. sayfalar›n› Atatürk’ün okudu¤u bafll›ca tarih kitap-lar›na ay›rm›flt›r.4 Di¤er taraftan, Atatürk’ün ‹stanbul Üniversitesi kütüphanesinden tet-kik için ald›rtt›¤› kitaplar›n listesini gözden geçirdi¤imiz zaman, tarihi eserlerin büyükbir ekseriyeti teflkil etti¤i görülür. Bu eserlerin yine önemli bir k›sm›n› da Osmanl› ta-rihleri teflkil etmektedir.5 Onun, yorulmadan, usanmadan Türk tarihi üzerinde çal›flma-s›, odas›ndan saatlerce ç›kmamas›, s›hhati hakk›ndaki endifleleri artt›rmakta idi. Nite-kim, Dr. Reflit Galip Bey, bu endifle ve tereddütlerini ifade etmekten çekinmemifltir.6

Atatürk, Türk milletine millî bir heyecan verip onu haysiyet ve vakar›na kavuflturur-ken, uygulad›¤›, ink›lâplar›n yan›nda, bir millî tarih fluuru da vermeyi bilmifltir. O, buhedefi daima ön plânda tutmufl, tarih araflt›r›c›lar›na bu fluuru telkin etmekten geridurmam›flt›r. Nitekim, Atatürk’ün “Türk Tarihinin Ana Hatlar›” ad› alt›nda haz›rlan›p,sadece yüz nüsha müsvedde hâlinde bas›lan eser hakk›nda gösterdi¤i titizlik onun bututumunu ifade eder. Bu eser, Türk Oca¤› “Türk Tarihi Heyeti” üyelerinden Afet Han›mile Mehmet Tevfik, Samih Rifat, Akçura Yusuf, Dr. Reflit Galip, Hasan Cemil, SadriMaksudi, fiemsettin, Vas›f ve Yusuf Ziya Beyler taraf›ndan iktitaf, tercüme ve telif yol-lar› ile yap›lm›fl bir teflebbüstür.7

Eser, konu ile alâkal› kimselerin mütalâa ve tenkitleri al›nmak üzere haz›rlan›pgönderilmifltir. Bu eser, 1931’de 87 sayfal›k bir kitapç›k olarak “Türk Tarihinin Ana Hat-

2 M. Münir Aktepe, Atatürk’ün Do¤umunun yüzüncü y›l›nda (sunufl yaz›s›), Do¤umunun 100. Y›l›nda Atatürk’e Ar-

ma¤an, ‹. Ü. Edebiyat Fakültesi, ‹stanbul, 1981, VII-IX; fiemsettin Günaltay, “Atatürk’ün tarihçili¤i ve fahri pro-

fesörlü¤ü hakk›nda bir hat›ra”, Belleten, III, say›10 (1939), 273-274; Bekir S›tk› Baykal, “Atatürk ve Tarih”, Belle-

ten, XXXV , say› 140, 532; Vakit gazetesi, 20 Eylül 1338 (1922), sayfa 3. Türk tarihine büyük alâka duyan Mus-

tafa Kemal, Türkoloji sahas›na da önem vermifltir. Bunun için de daha 1924 y›l› sonlar›nda Milletler aras› bir

Türkoloji Kongresinin toplanmas›n› arzu etmifltir. Bk. Orhan Köprülü, “‹lk milletler aras› Türkoloji Kongresi

teflebbüsü”, 1. Milletler Aras› Türkoloji Kongresi” (‹stanbul 15-20 .X.1973), tebli¤ler, 1. Türk Tarihi, ‹stanbul, 1979.

3 Mektubun tamam› için bk. Fuat Köprülü, Bir, “Hat›ra”, Belleten, III, say›10 (1939) 278). Atatürk’ün tarihe karfl›

derin alâkas›, özel kütüphanesindeki tarih kitaplar›n›n önemli bir yekûn tutmas›ndan da anlafl›l›r. (Atatürk’ün

Özel Kütüphanesinin katalogu, Ankara 1973, Dr. Müjgan Cumbur taraf›ndan yaz›lan önsöz, IX.

4 Atatürk’ün Düflünce Yap›s›n› Etkileyen Olaylar, Düflünürler, Kitaplar, Ankara 1982.

5 Leman fienalp, “Atatürk-Kitap ve Kütüphane”, Türk Kütüphaneciler Derne¤i Bülteni, XXX, say› 1 (1981), 1123.

6 Bk. Selim Nüzhet Bey taraf›ndan tertip edilen Matbuat Almanak (1933)’› 74-75.

7 Semavi Eyice, “Atatürk’ün büyük bir tarih yazd›rma teflebbüsü, Türk tarihinin ana hatlar›”, Belleten, XXXII, sa-

y› 128 (1968), 509-510.


lar› - Methal K›sm›” ad› alt›nda 30 bin adet bas›larak halk›n istifadesine sunulmufltur.8

‹flte bu gayretlerin sevindirici bir neticesi de, okullarda okutulmak üzere dört ciltlik ta-rih kitaplar›n›n haz›rlanmas›d›r. Atatürk, bütün bu faaliyetleri yeterli görmüyor, yeniçal›flmalar›n yap›lmas›n› arzu ediyordu. Bir müddet sonra, Türklerin medeniyete hiz-metlerinden bahseden, yeni bir eser için teflebbüse geçilmiflti. Bu teflebbüste, Os-manl› tarihine de önemli bir yer verilmiflti. Ancak gerekli uzman eleman›n bulunma-y›fl› yüzünden, yap›lan çal›flmalar›n pek amatörce oluflundan, bu hay›rl› teflebbüsakim kald›. Buna ra¤men Atatürk, çal›flmalar›n devam›n› arzulam›fl ve zaman zaman il-mî de¤eri haiz eserler meydana getirilmifltir.9

Bu çal›flmalar ile birlikte, 1910’dan beri devam etmekte olan Tarih-i Osmanî Encü-meni, sonra Türk Tarihi Tetkik Heyeti (1931), onun yerine de Türk Tarih Kurumu(I935)’nun teflkiline karar verilmifltir.10 Bundan sonra Türk Tarihine ait eserler birbirinitakip etmifl ve Türk kültürüne hizmette, Türk Tarih Kurumu önemli bir görevi üstlen-mifltir. Kurum yay›nlar›n›n en önemli grubu VIII. seridir. Böylece ilk çal›flmalar›n a¤›r-l›¤›n› Türk ve Osmanl› tarihine ait eserler teflkil etmifltir. Atatürk, bununla da kalma-y›p Anadolu’nun binlerce y›l önceki tarihinin de araflt›r›lmas›nda önayak olmufl ve yer-li ve yabanc› bilim adamlar›n›n takdirlerini kazanm›flt›r.11

Atatürk, Türk ve Anadolu tarihi araflt›rmalar›n› teflvik ederken, bir yandan da Os-manl› ‹mparatorlu¤u tarihine önem vermifl, “bir afliretten imparatorluk do¤amayaca-¤›” fikrini benimsemiflti. O bunu flöyle ifade ediyordu:

“Türkler bir afliret olarak Anadolu’da imparatorluk kuramaz. Bunun baflka türlü birizah› olmak lâz›md›r. Tarih ilmi bunu meydana ç›karmal›d›r.”12

Türk Tarih Kurumu, Atatürk’ün emriyle hummal› bir faaliyete giriflti¤i zaman, Çan-kaya’da toplant›lar yap›l›r, fikirler teati edilirdi. Atatürk, belgelere ve ciddî eserlere iti-bar eder, indî mütalâalara önem vermezdi. Nitekim Osmanl› devletinin kurucusu Os-man Bey’in varl›¤›ndan flüpheye düflen bir zat›n eserini fliddetle reddederek, tekrar ya-z›lmas›n› emretmiflti.13 Büyük kurtar›c›, bunun gibi Yusuf Akcura’n›n Yeniçeri oca¤›n›nkuruluflu hakk›ndaki hatas›n› tashih etmesi dikkat çekicidir. Atatürk, dört ciltlik tarihinüçüncü cildinin müsveddelerini tetkik ederken, oca¤›n tesisinin Orhan devrinde oldu-¤u hakk›ndaki bahse tak›lm›fl; daha önceki tarih bilgisine dayanarak buradaki hatay›görmüfltü.14 Esasen Atatürk, bu günlerde, cehalet ve türlü sebeplerle eski devri yersiztenkit eden ve tarihi gerçekleri sapt›ranlara cephe alm›fl, tarafs›z araflt›rmalar emret-miflti.15 Burada belirtilmesi gereken bir husus ise, Osmanl› devletinin zengin devirle-rine hayranl›k duydu¤udur. Ayr›ca, bu devirdeki hürriyet havas›ndan dolay› da takdir

8 1930 y›l›nda 16 sahifelik “Türk Tarihinin ana hatlar›” ad› alt›nda da bas›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. (Bk. Enver Ko-

ray, Türkiye Tarih Yay›nlar› Bibliyografyas›, 1729-1955 - (2. Bas›m), ‹stanbul, 1959, mad. 2869.

9 Bu konuda genifl bilgi için bk. Semavi Eyice, ayn› makale, 516 vd.; ayr›ca bk. ‹. H. Uzunçarfl›l›, ayn› makale,

349-350.

10 Türk Tarih Kurumunun kurulufl y›llar› için bk. Ulu¤ ‹¤demir, Cumhuriyetin 50. y›l›nda Türk Tarih Kurumu, Ankara

1973, 3-10; A. ‹nan, “Türk Tarih Kurumu’nun kurulufluna dair”, Belleten, XI, say› 42 (1947), 173-179.

11 Atatürk mad., ‹slâm Ansiklopedisi, 787 ; K. Bittel, “Atatürk ve ilköz tarih araflt›rmalar›”, Belleten, III, say›10 (1939),

203-205.

12 Afet, “Atatürk ve Tarih tezi”, Belleten, III, say›10 (1939), 244; Atatürk mad., ‹slâm Ansiklopedisi, 787.

13 ‹. H. Uzunçarfl›l›, ayn› makale, 350.

14 Ayn› makale, 351-352.

15 Ayn› makale, 353.


hislerini gizlemiyordu.16 Atatürk, bunun yan›nda yeni Türk devletini, fütuhat siyasetin-den uzak tutmay› ve “yurtta sulh cihanda sulh” prensibini benimsemeyi tercih ediyor-du. Fakat tarih araflt›rmalar›na da h›z verip, XVI. ve XVII. yüzy›llarda büyük bir devletolarak tarih sahnesinde yerini alm›fl olan Osmanl› devletinin XIX. ve XX. as›rlarda ne-den ink›raza u¤rad›¤›n›n ortaya ç›kar›lmas›n› arzu ediyordu. Atatürk bunu, Türklerinmedenî âlemde itibarl› mevkiini almas› için istemekteydi.17

Buraya kadar izaha çal›fl›lan husus, Atatürk’ün Türk tarihine verdi¤i önemi takdimetmek olmufltur. Büyük kurtar›c›, Türk tarihinin sadece Osmanl› devleti tarihindenibaret olmad›¤›n›, Osmanl›dan önce Türk devletlerinin tarih sahnesinde itibarl› yeriniald›¤›n› biliyor ve bu devrin araflt›r›lmas› gerekti¤ini savunuyordu. Ancak, Türk tarihi-nin Osmanl› devletinin tarihinden ayr›lamayaca¤›n› veya Osmanl› devleti tarihininTürk tarihinden ayr› düflünülemeyece¤ini de bilmekte idi. O bunu bir milletin tarihi,“Türkiye Tarihi” olarak düflünmekte idi. Bir ink›lâpç› olarak zaman zaman radikal ted-birlere baflvurmas›, yeni bir Türk devletinin kuruluflunda baz› operasyonlar›n gereklioldu¤una inanmas›ndand›. Esasen, engin bir tarih bilgisinin verdi¤i tecrübeden kay-naklanan hoflgörü sahibi bir devlet adam› idi. Atatürk, yeni Türk devleti kurulurken,

16 Ekrem Akurgal, “Tarih ‹lmi ve Atatürk”, Belleten, XX, say› 80 (1956), 579-580.

17 Yusuf Hikmet Bayur, “Atatürk”, Belleten, say› 10 (1939), 263.


Osmanl› devletinin tarih sahnesinden silinmeye mahkûm, ömrünü tamamlam›fl birdevlet oldu¤unu çoktan kavram›flt›. Modern ça¤da, bu devletin eski flaflaal› devrinitekrar kazanmas›na imkân ve ihtimal olmad›¤›n› biliyordu. Yukar›da çeflitli vesilelerleizaha çal›fl›ld›¤› gibi, Atatürk mümtaz bir Osmanl› paflas› olarak, mensubu oldu¤udevlete her zaman itibar etti. Onun bu tutumunu, Bal›kesir’de kutlanmakta olan Os-manl› devletinin kurulufl y›ldönümü18 törenine verdi¤i önemden de anlamaktay›z. Bugünlerde, 15 May›s 1919’dan beri Yunan ordusu iflgalinde bulunan ‹zmir’in ilhak edi-lece¤i söylentileri dolaflmakta idi. Bu söylentiler, bütün yurtta kutlama törenlerinebüyük bir heyecan katm›flt›. Bu s›rada, Bal›kesir’de “Müdafaa-i Hukuk ‹zmir fiimal M›n-t›kas› Hey’et-i Merkeziyesi” faaliyette bulunmakta idi. Hey’et-i Merkeziye kongrelertertip edip, Mustafa Kemal Pafla ile temas kurmufl bulunuyordu. Di¤er taraftan,Hey’et-i Merkeziye düflman ile mücadeleye girdi¤i gibi isyan hâlindeki Anzavur ile deu¤raflmakta idi. Bu s›rada Bal›kesir’de bulunan Albay Refet (Orgeneral Bele)19, AlbayKaz›m (Orgeneral Özalp) ve Edremit kaymakam› ve Hey’et-i Merkeziye üyesi HamdiBey kutlama töreninde birer konuflma yapm›fllard›.20 Heyecanla kutlanan bu törene,Mustafa Kemal, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Hey’et-i Temsiliyesiad›na afla¤›daki telgraf› çekmifltir:

“Bugün yevm-i ‹stiklâl-i Osmani olmak münasebetiyle arz-› tebrikat eyler, bu vesi-le ile vatan›m›z›n temâdî-i halâs› ve devlet ve milletimizi alt› as›rl›k flanl› istiklaliylemazhar-› saIadet eylemesini Cenab-› Hak’dan diler ve bu yevm-i mübeccelin saadet-iidrakini bilumum milletdafllar›n yekdi¤erini tebrike flitab eylemelerini temenni eyle-riz.”21

Türk tarihini bir bütün olarak düflünen Atatürk, Osmanl› devletinden önceki zenginTürk tarihine büyük önem vermifl, araflt›rmac›lara yeni bir yön tayin etmifltir. Bu saye-de, Türk tarihi üzerinde yap›lan tetkikler büyük h›z kazanm›flt›r. O, tarih araflt›rmalar›-n› teflvik ederken, tarihçilere “hadiselere iyice nüfuz edip, tarafs›z bir yorum” getirme-leri prensibini de tavsiye etmifltir. Bu tarz çal›flma ile Türkler hakk›nda mevcut yanl›flkanaatlerin düzelece¤ine ve peflin hükümlerin ortadan kalkaca¤›na inan›yor ve flu tav-siyede bulunuyordu:

“Her fleyden evvel kendinizin dikkat ve itina ile seçece¤iniz vesikalara dayan›n›z.Bu vesikalar üzerinde yapaca¤›n›z tetkiklerde her fleyden ve herkesten evvel kendi ini-siyatifinizi ve millî süzgecinizi kullan›n›z.”

Zira, Büyük Kurtar›c›n›n arzu etti¤i önemli hususlardan biri de, özellikle birkaç Ba-t›l› tarihçinin Türklere isnad ettirdikleri yanl›fl ve as›ls›z haberlerin izalesi idi. O, bugayret ve azimle ömrünün sonuna kadar, tarihçilerle mesaisini devam ettirmifltir. Hat-ta ‹stanbul ziyaretlerinde kurumun çal›flmalar›na Dolmabahçe Saray›’nda devam et-mesini arzu etmifltir. Vefat›ndan bir müddet evvel de, baz› tarihçileri Savarona yat›nadavet ederek, çal›flmalar hakk›nda bilgi alm›flt›r. Türk tarih bilimine bizzat yapt›¤› hiz-metleri, vasiyetinde Türk Tarih Kurumu’na yer vermesinden dahi anlamak mümkün-dür.

18 “‹stiklâl-i Osmani Günü” (31 Aral›k 1919), Türk istiklâl Harbi, 11, Bat› Cephesi, 2. k›s›m, Ankara 1965, 40.

19 Ayn› eser, 40.

20 ‹zmir’e Do¤ru Gazetesi, 1 Kanun-› sani 1336, S. 1-2.

21 Ayn› Gazete, 3 kanunusani 1336, S. 2. Atatürk’ün bu telgraf› Sö¤üt Ertu¤rul Gazi Festivali (11-13 Eylül


oplumlar›n, milletlerin ve onlar›n meydana getir-di¤i medeniyetlerin do¤mas›nda, büyümesinde vegelece¤inde flüphesiz insan unsurunun yeri ilk s›-radad›r. Zaman içerisinde insan kitlelerinin orga-

nize olarak medeni bir toplum haline dönüflmesiiçin baz› flartlar ve unsurlar gerekir. Bunlar›n bafl›n-da da yetiflmifl kadro ile liderler gelir. Bilhassa in-san hayat›nda liderlerin rolü çok büyük olmufltur.Milletlerin haf›zalar›nda yetiflkin kadrolardan veekiplerden daha çok liderler kalm›flt›r. Bize göre birliderin üstünlü¤ü flu vasf›ndan ileri geliyor: Yetiflkinbir kadro her istedi¤inde ola¤anüstü bir lideri ç›ka-ramaz, fakat iyi yetiflmifl ola¤anüstü kabul edilen birlider bir kadro ve ekibi yetifltirerek ortaya ç›karabilir.

‹flte Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin müessisiAtatürk bu tür büyük liderlerdendir. Gerçekten deXX. yüzy›l›n bafl›nda büyük bir eser meydana getir-mifltir. O, tesis etti¤i eser olan Türkiye Cumhuriye-ti’nin kuruluflu ve ink›lab›n› flöyle tarif ediyor:

“Uçurum kenar›nda y›k›k bir ülke... türlü düfl-manlarla kanl› bo¤uflmalar... y›llarca süren savafl..ondan sonra içerde ve d›flar›da sayg› ile tan›nanyeni vatan, yeni toplum, yeni devlet ve bunlar› ba-flarmak için aras›z ink›laplar.. ‹flte Türk genel ink›-lab›n›n bir k›sa ifadesi...”

Onu ölüm y›ldönümü dolay›s›yla bir kez daha an›-yoruz. Tarihin ender yetifltirdi¤i bu liderin pek çokvasf› bugüne kadar ifllendi, yeni nesillere aktar›lmayaçal›fl›ld›. Hakikaten ilmin her alan›nda konuflabilen,

Atatürk’tenMesajlar*

Tarihin ender yetifltirdi¤i buliderin pek çok vasf› bugünekadar ifllendi, yeni nesillereaktar›lmaya çal›fl›ld›. Hakikatenilmin her alan›nda konuflabilen,fikir serdeden bu flahsiyetinayn› zamanda memleketsath›nda de¤inmedi¤i meselehemen hemen kalmam›flt›r.

T

* Yard.Doç.Dr. Refik TURAN, Diyanet Gazetesi, Say›: 345 (Kas›m1987), s. 6, 25.

fikir serdeden bu flahsiyetin ayn› zamanda memleket sath›nda de¤inmedi¤i mesele he-men hemen kalmam›flt›r. Meselâ meslek gruplar›ndan; askerden tabibe, ziraat erbab›ndanö¤retmene kadar her kesime hitap etmifl, tavsiyelerde bulunmufl ve direktifler vermiflti.Onu and›¤›m›z bugünlerde bizce daha fazla hassasiyet gösterdi¤i konulardan baz›lar›n›buraya al›yoruz. Bir bak›ma yeni nesillere hat›rlatm›fl oluyoruz.

E¤itim

Devlet adaml›¤› boyunca üzerinde durdu¤u konulardand›. Ona göre silahl› vatanmuhafazas›n› sa¤layan askeri ordunun yan›nda “‹rfan Ordusu” ad›n› verdi¤i Türk e¤i-timcileri de di¤erleri kadar büyük önem tafl›yorlard›. Sakarya Meydan Muharebesi s›-ras›nda, Ankara’da muallimler kongresi düzenlemesi olay›n›n dünya tarihinde efli yok-tur. Bu da Atatürk taraf›ndan, harp gibi nefsi müdafaa olay› s›ras›nda bile e¤itim ha-disesinin asla terk edilemeyece¤i gerçe¤inin millete aç›k bir flekilde izah›d›r. Onun bukonuda sözlerinden baz›lar›;

“Muallimler; yeni nesil Cumhuriyetin fedakâr muallim ve mürebbileri, sizler yetifl-tireceksiniz, yeni nesil sizin eseriniz olacakt›r. Eserin k›ymeti, sizin maharetiniz ve fe-dakârl›¤›n›z derecesiyle mütenasip bulunacakt›r. Cumhuriyet, bedenen kuvvetli veyüksek seviyeli muhaf›zlar ister. Yeni nesli, bu evsaf ve kabiliyette yetifltirmek sizin eli-nizdedir. Mümtaz vazifenizin ifas›na âli himmetlerle hasr-› mevcudiyet edece¤inize as-la flüphe etmem.”

“Efendiler, dünyada her fley için, medeniyet için, hayat için muvaffakiyet için enhakiki mürflit ilimdir, fendir; ilim ve fennin haricinde mürflit aramak gaflettir, cehalet-tir, dalalettir.”1

Gençlik

Atatürk Türkiye Cumhuriyeti’nin teminat› olarak Türk gençli¤ini gördü. Bir toplu-mun motor gücünü oluflturan gençlik konusu üzerinde büyük hassasiyet gösterdi. Ni-hayet bu devleti coflkulu hitabesiyle Türk gençli¤ine emanet etti. Onun gençlik içinsöyledi¤i istikamet kazand›r›c› güzel sözlerinden baz›lar›n› aktarmak istiyorum.


1 Atatürkçülük, Genel Kur. Yay., Ankara 1983, s. 290.


Gençli¤e bir hitab›nda:

“Yorulmadan beni takip edece¤inizi söylüyorsunuz. Fakat arkadafllar yorulmadanne demek? Yorulmamak olur mu? Elbette yorulacaks›n›z. Benim sizden istedi¤im fleyyorulmamak de¤il, yoruldu¤unuz zaman dahi durmadan yürümek, yoruldu¤unuz daki-kada da dinlenmeden beni takip etmektir. Yorgunluk her insan, her mahluk için tabiibir haldir. Fakat insanda yorgunlu¤u yenebilecek manevi bir kuvvet vard›r ki iflte bukuvvet yorulanlar› dinlendirmeden yürütür.

“Sizler, yani yeni Türkiye’nin genç evlatlar› yorulsan›z dahi beni takib edeceksiniz.Ben bu akflam buraya yaln›z bunu anlatmak için gelmifl bulunuyorum. Dinlenmek üze-re yürümeye karar verenler asla ve asla yorulmazlar. Türk gençli¤i bizim yüksek ideali-mize durmadan, yorulmadan yürüyecektir. Biz de bunu görmekle bahtiyar olaca¤›z.”2

Yine baflka hitab›nda;

“Çocuklar” dedi. “fiu karfl›m›zdaki ufku görebiliyoruz. Fakat siz bu ufuklar›n dahaötesini görmeye çal›fl›n›z.”

‹slâmiyet Hakk›ndaBu konuda onun silah arkadafllar›ndan Fahrettin Altay, flunlar› söylüyor:

“Atatürk, Türk ve Müslüman bir anadan, Türk ve Müslüman bir babadan dünyayagelmifl, ecdad› Türk olan bir insand›. Küçük yaflta babadan yetim kalm›fl, annesi ya-n›nda ilk din bilgisini alm›flt›. Askeri okuldaki din derslerini takip etmiflti. Bu suretleyetiflen bu büyük adam, kumandan olunca maddi kuvvet yan›nda, manevi kuvvetin lü-zumunu ve Müslümanl›kta savafllarda flehit olman›n manevi kuvvet bak›m›ndan de¤e-rini görüp anlam›flt›r... Ben, savafl meydanlar›nda ve her zaman, Allah’›n ulu ad›n› a¤-z›ndan düflürmedi¤ini çok iyi bilirim. O, iyi bir Müslümand›. Müslümanl›¤›n istedi¤igibi dürüsttü, temizdi, iyili¤i severdi, kalp k›rmazd›. Memleketi için, milleti için kendi-ni vakfetmiflti.”3

Yine onun hizmetkârlar›ndan Cemal Granda, onun zaman zaman sabah ezanlar›n›dinledi¤ini, çok duyguland›¤›n›, hatta a¤lad›¤›n› ifade ediyor.4

Ayr›ca Atatürk, milli tarih, milli dil ve milli kültür konular› üzerinde de hassasiyetgöstermifltir. Bu konular›n her biri mufassal konulard›r ve kitapl›kt›r.

Dikkat edilecek olursa bütün bu konular bir milletin kader hatt›n› oluflturan mese-lelerdir. O günden bugüne de¤erleri hiç eksilmemifltir.

2 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk ‹nk. Tarihi Ens. Yay., Ankara.3 Fahrettin Altay, “Dindar Atatürk”, Atatürk, Din ve Laiklik, ‹stanbul 1968.4 Cemal Granda, Atatürk’ün Ufla¤› idim, ‹stanbul 1973.


ürk Milleti Kurtulufl Savafl›’ndan beri, hattâ bu Savaflaat›l›rken bile mahkum milletlerin hürriyet ve ba¤›ms›zl›k

davalar›yla ilgilenmeyi, o davalara yard›m etmeyi benimse-mifltir. Böyle olunca kendi soydafllar›n›n hürriyet ve ba¤›m-s›zl›klar›na kay›ts›z davranmas› elbette uygun görülemez.

Fakat milliyet davas›, bilinçsiz ve ölçüsüz bir dava flek-linde mütalâa ve müdafaa edilmemelidir. Milliyet davas›,siyasi bir mücadele konusu olmadan önce, bilinçli bir ülkümeselesidir. Bilinçli ülkü demek müspet ilme, ilmi usulleredayand›r›lm›fl bir hedef ve gaye demektir. O halde propa-gandalarda müspet ilimlere müracaat etmek flartt›r. Hare-ketlerin imkân ve s›n›rlar› mutlaka hesaba kat›lmal›d›r.

Türkiye d›fl›nda kalm›fl olan Türkler, ilkin kültür mese-leleriyle ilgilenmelidir. Nitekim, biz Türklük davas›n› böylebir müspet ölçüde ele alm›fl bulunuyoruz. Büyük Türk tari-hine, Türk dilinin kaynaklar›na, zengin lehçelerine, eskiTürk eserlerine önem veriyoruz. Baykal ötesindeki YakutTürklerinin dil ve kültürlerini bile ihmal etmiyoruz.”1

(Atatürk)

***

1919-1922 y›llar› aras› üç y›l, ba¤›ms›zl›¤› için ça-l›flan Türk Milleti ile onun büyük önderi Atatürk içinfevkalade zor bir dönem olarak bilinir. K›saca MilliMücadele diye an›lan bu devredeki olumsuz koflul-larda dahi, o büyük insan yaln›z Anadolu Türklü¤ü-

AtatürkDönemindeD›fl TürklereYönelikE¤itimÖ¤retimFaaliyetleriGagauzTürkleriÖrne¤i*

“Türkiye d›fl›nda kalm›fl olanTürkler, ilkin kültür meseleleriyle ilgilenmelidir.Nitekim, biz Türklük davas›n›böyle bir müspet ölçüde elealm›fl bulunuyoruz. Büyük Türktarihine, Türk dilinin kaynaklar›na, zengin lehçelerine, eski Türk eserlerineönem veriyoruz. Baykal ötesindeki Yakut Türklerinin dilve kültürlerini bile ihmal etmiyoruz.”

(M. Kemal ATATÜRK)

“T

* Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU, Diyanet Avrasya Dergisi, Say›: 7(2002), s. 64-75.

1 fiengül Hablemito¤lu-Necip Hablemito¤lu, fiefike Gasp›ral› veRusya’da Türk Kad›n Hareketi, Ankara, 1998, s.334.

nün de¤il, ayn› zamanda di¤er Türk topluluklar›n›n da gelecekleri ile ilgilenmifltir. Türki-ye Cumhuriyeti’nin kuruluflundan sonra da ayn› flekilde Atatürk’ün Türk Dünyas›’na yö-nelik ilgisi devam etmifltir.

Bu çal›flmam›zda arfliv belgelerinden de yararlanmak suretiyle Atatürk dönemindeGagauz Türklerine yönelik e¤itim-ö¤retim faaliyetleri üzerinde durulacakt›r. Ancak ön-ce genel hatlar› ile Atatürk ve Türk Dünyas›’na bakal›m.

Atatürk ve Türk Dünyas›

Yukar›da ifade edildi¤i gibi Atatürk, Anadolu’da bir taraftan emperyalist güçlerekarfl› ba¤›ms›zl›k mücadelesi verirken, di¤er taraftan da baflta Azerbaycan2 olmak üze-re bütün Türk Dünyas› ile ilgilenmifltir. Henüz T.B.M.M.’nin aç›l›fl›ndan üç gün sonra29 Nisan 1920’de Atatürk, Kaz›m Karabekir Pafla vas›tas›yla göndermifl oldu¤u telgraf-la, yeni bir dindafl ve kardefl hükümet olarak kurulan Orenburg Hükümeti’nin teflkilin-den duyulan memnuniyeti belirterek, çal›flmalar›nda baflar›lar dilemifltir. Bu aradaAtatürk, 28 Nisan 1920’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline gelen Azerbaycan’›nba¤›ms›z bir Türk Devleti olarak devam etmesini çok arzulam›flt›r. Bu konuda Mosko-va Büyükelçisi Ali Fuat (Cebesoy) Pafla’ya talimat bile vermifltir. Ayr›ca verdi¤i talimat-la ilgili görüfllerini de 1 Aral›k 1920 tarihinde Kaz›m Karabekir Pafla’ya çekti¤i telgraf-ta da özetlemifltir.3

Millî Mücadele’nin en hararetli bir flekilde devam etti¤i günlerde Atatürk, vazife-imahsusa ile sefaret heyeti ile birlikte Moskova’ya bir ilmiye heyeti göndermifltir. Buheyetin bir üyesi olan ‹smail Suphi Bey (Burdur Milletvekili) bir süre sonra Türkistan’agönderilmifltir. Temmuz 1921 sonlar›nda Buhara’ya ulaflan ‹smail Suphi Bey, Ata-türk’ün direktifleri do¤rultusunda “Türkistan Milli Birli¤i”nin kuruluflu için TürkistanTürkleri aras›nda arabuluculuk yapm›flt›r.4 Ayr›ca, Türkiye’ye gönderilen Buhara Halkfiuralar Cumhuriyeti temsilcilerinin Türkiye’ deki Türk ve Müslüman kardefllerine ge-tirmifl oldu¤u bir Kur’an-› Kerim ve üç k›l›ca teflekkür etmifltir.5 Bu arada Buharal› 21ö¤rencinin Türkiye’de çeflitli okullarda ö¤renim görmesi sa¤lanm›flt›r.6

Atatürk, 1921-1922 y›llar›nda da K›r›m’da bafl gösteren k›tl›k dolay›s›yla K›r›m Türk-leri için bu¤day yard›m› göndermifltir. Bu arada, Rusya’dan Türkiye’ye s›¤›nm›fl Türk li-derlerinden, Prof. Dr. Sabri Maksudi Arsal, Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Prof. Dr. YusufAkçura, Prof. Dr. Ahmet Cafero¤lu, Prof. Dr. ‹smail Hakk› Ertaylan, Prof. Dr. Reflit Rah-meti Arat, Dr. Hamit Zübeyir Koflay, Cafer Seydahmet K›r›mer, Mirza Bala, MehmetEmin Resulzade gibi pek çok kifliyi s›ms›cak ilgiyle kabul etmifl ve bu kadrolara son


2 Çünkü Azerbaycan ve Azeri Türkleri, Do¤u Türkleri’ne yani Rusya yönetiminde yaflayan di¤er Türk topluluklar›-

na aç›lan bir kap› veya onlarla Türkiye aras›nda bir köprü idi. Bundan dolay›d›r ki, Atatürk, Azerbaycan Türkle-

ri’nin kaderi ile çok yak›ndan ilgilenmifltir (Yaflar Ertürk, “Atatürk, Cumhuriyet ve Türk Dünyas›”, Atatürk Hafta-

s› Arma¤an› (10 Kas›m 1998), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl›¤› Yay›n›, Ankara, 1998, s. 49.

3 Bkz. Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araflt›rma Merkezi, Ankara, 1991, s. 326; Atatürk’ün Milli

D›fl Politikas›, Ankara, 1992, C. I, s. 203. Ayr›ca Atatürk’e, Azerbaycan Elçisi Abilof’un itimat mektubunu sunma-

s› (14 Ekim 1921) ve Azerbaycan Elçili¤ine bayrak çekilmesi (18 Ekim 1921) s›ralar›nda yapt›¤› konuflmalar

için bkz. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara, 1997, C.II, ss. 22-24.

4 Mehmet Saray, Atatürk’ün Sovyet Politikas›, ‹stanbul, 1985, ss.85-87; Y. Ertürk, a.g.m., s. 44.

5 Konu ile ilgili olarak Atatürk’ün T.B.M.M.’nde 7 Ocak 1922 tarihinde yapm›fl oldu¤u konuflmas› için bkz., Ata-

türk’ün Söylev ve Demeçleri, C. II, s. 34.

6 16.12.1339 (1923) tarihli kararname için bkz., T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 030. 18.0I-O8.43.2.


derece önemli görevler vermifltir. Ayr›ca onlar›n davalar›n› da sürdürmelerine olanaktan›m›flt›r.7

Öte yandan “Atatürk’ün Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›na olan ilgisi, siyasal s›-n›rlar tan›mad›¤› kadar, dinî s›n›rlar da tan›mamaktayd›. Türklerin sar› ›rktan oldu¤uyolundaki Bat›’n›n tarihi safsatalar›n› çürütmek, Türk tarihini dünya tarihi içinde ol-mas› gereken konuma getirmek için Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi’ni kuran; Sümero-loji dahil ölü dilleri dahi araflt›ran bölümler açt›ran; Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Ku-rumu gibi bilimsel merkezlerin öncülü¤ünü yapan Atatürk, Müslüman olmayan Türktopluluklar›na da -Türk Tarihi’nin bütünlü¤ü içinde- özel ilgi duymaktayd›. Örne¤in,milliyet bilinci olmad›¤› için Anadolu’daki Ortodoks mezhebine mensup Türklerinkendilerini “Rum” kabul ederek Lozan sonras› “Mübadele protokolü” çerçevesinde Yu-nanistan’a göç etmeleri, Atatürk’ü çok etkilemiflti. Karamanca-Grek alfabesi kullan›la-rak yaz›lm›fl ‹ncil kullanan bu Türk soylu vatandafllar›m›z› Türkiye’de b›rakabilmek içinson bir giriflimde bulunan Atatürk, Papa Eftim’e ‹stanbul’da bir Türk Ortodoks Patrik-hanesi kurdurmufltu. Bugün Türkiye’nin ve Dünya Türklü¤ünün ç›karlar›n› savunanTürk Ortodoks Patrikhanesi, Atatürk’ün ileri görüfllülü¤ünün bir eseridir. ‹flte konumuzolan Gagauzlar (Göko¤uzlar), dinî yönden bu patrikhaneye ba¤l›d›rlar.8

Türkiye d›fl›ndaki Türklerle ilgilenmesinin Panislamizm ve Panturanizm olmad›¤›n›çeflitli vesilelerle dile getiren Atatürk’ün9; ›rkç›l›¤a, flovenizme ve din ayr›mc›l›¤›na ka-pal›, gerçekçi bir milliyetçilik anlay›fl›yla Türk Dünyas›’na yaklaflt›¤›n› görüyoruz.

Atatürk’e göre, “Türkiye d›fl›ndaki Türklerin Türkiye’ye topyekün göçü çözüm de¤il-dir. D›fl Türkler, bulunduklar› ülkelerde Türk varl›¤›n› ve kimli¤ini korumal›d›rlar. On-lar›n kültürel yap›lar›n› koruyup gelifltirecek, onlar› bulunduklar› ülkede eflit ve rahatyaflatacak önlemlerin al›nmas› esast›r. Lozan Bar›fl Antlaflmas› dahil, komflu ülkelerleyap›lan antlaflmalarda Türk az›nl›klar›n› korumaya yönelik hükümlerin yer almas›10 bupolitikan›n tezahürüdür.”11

Öte yandan büyük atam›z Atatürk, 1991 y›l›nda da¤›lan S.S.C.B.’nin bu durumadüflece¤ini 58 y›l önce fark ederek, 29 Ekim 1933 tarihinde yapt›¤› konuflmas›nda bukonuda haz›rl›kl› olunmas›n› istemifltir. O, bu tarihi konuflmas›nda flöyle diyordu:

“... Bugün Sovyet Rusya, dostumuzdur, komflumuzdur, müttefikimizdir. Bu dostlu-¤a ihtiyac›m›z vard›r. Fakat yar›n ne olaca¤›n› hiç kimse kestiremez. T›pk› Osmanl› ‹m-paratorlu¤u gibi, t›pk› Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u gibi parçalanabilir. Bugünelinde s›ms›k› tuttu¤u milletler, avuçlar›ndan kaçabilirler. Dünya yeni bir dengeye ula-fl›r. O zaman Türkiye ne yapaca¤›n› bilmelidir. Bizim, dostumuz idaresinde dil bir,inanç bir, öz bir kardeflimiz vard›r. Onlara sahip ç›kmaya haz›r olmal›y›z... Haz›r olmak,yaln›z o günü susup beklemek de¤ildir, haz›rlanmak laz›md›r. Milletler buna nas›l ha-


7 Necip Hablemito¤lu. “Kemal’in O¤retmenleri”, K›r›m Dergisi, Y›l: 6, Say›: 21 (Ekim-Kas›m-Aral›k 1997), s.3.

8 A.g.m., ss. 3-4.

9 Türkiye d›fl›ndaki Türklerle ilgilenmesinin Panislamizm ve Panturanizm olmad›¤›n› bizzat kendisi, 26 fiubat

1921 ‘de Public Leger (Philadelphia) muhabirinin sorusu üzerine aç›klam›flt›r (Bkz. Atatürk’ün Milli D›fl Politika-

s›, C. I, s. 274). Ayr›ca Atatürk, 1 Aral›k 1921 tarihinde T.B.M.M.’nde yapt›¤› konuflmas›nda da ayn› görüflünü

tekrarlam›flt›r (Bkz. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. I, s. 216).

10 ‹smail Soysal, Türkiye’nin D›fl Münasebetleriyle ‹lgili Bafll›ca Siyasi Andlaflmalar›, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›n›, Ankara,

1965; ‹smail Soysal, Tarihçeleri ve Aç›klamalar› ‹le Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaflmalar›, C. I, Türk Tarih Kurumu

Yay›n›, Ankara, 1983.

11 N. Hablemito¤lu, a.g.m., s. 3.

z›rlan›r? Manevî köprüleri sa¤lam tutarak! Dil, bir köprüdür, inanç bir köprüdür. Tarihbir köprüdür. Bugün biz bu kitlelerden dil bak›m›ndan, gelenek, görenek, tarih bak›-m›ndan ayr›lm›fl, çok uza¤a düflmüflüz. Bizim bulundu¤umuz yer mi do¤ru, onlar›nkimi? Bunun hesab›n› yapmakta fayda yoktur. Onlar›n (D›fl Türklerin) bize yaklaflmas›n›bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklaflmam›z gerekli...”12

Atatürk, belirtilen politika ve düflüncesinin bir gere¤i olarak d›fl Türklerle, dolay›-s›yla Gagauzlar ile ilgilenmifltir.

Gagauz Türklerine Yönelik E¤itim-Ö¤retim Faaliyetleri

Daha önce de ifade edildi¤i üzere, Atatürk’ün Türkiye d›fl›ndaki Türk topluluklar›naolan ilgisi, siyasal s›n›rlar tan›mad›¤› gibi dinî s›n›rlar da tan›mamaktayd›. Bunun encanl› örne¤i Müslüman olmayan Gagauz Türkleri’dir. Yine yukar›da ifade edildi¤i gibiAtatürk, ilk önce Türk Ortodoks Patrikhanesi’ni kurdurarak Gagauz Türkleri’ni, bu pat-rikhanenin dinî yönetimi alt›na alm›flt›r. Daha sonraki y›llarda da, Atatürk’ün -k›sacayukar›da dile getirilen- D›fl Türkler için gelifltirdi¤i strateji çerçevesinde Gagauz Türk-leri’ne yaklafl›ld›¤›n› görüyoruz. Bütün Türk Dünyas›’nda dil ve kültür birli¤inin gerçek-leflmesini isteyen Atatürk, bu konuda Gagauz Türkleri’ne ayr› bir önem vermifltir. Böl-gede Türkiye’nin a¤›rl›¤›n› artt›rmaya çal›flan Atatürk, Gagauz Türkleri ile çok yak›ndanilgilenmifltir. Bu ilginin bir sonucu olarak Türk Ocaklar›’n›n ünlü baflkanlar›ndan Ham-dullah Suphi Tanr›över’i 1931 y›l›nda Bükrefl Büyükelçili¤i’ne atam›flt›r. Ayr›ca 1931-1944 y›llar› aras›nda Bükrefl Büyükelçilik görevini sürdüren Tanr›över’e Atatürk, çal›fl-malar›nda tam destek vermifl ve bu destek, Atatürk’ün ölüm tarihi olan 10 Kas›m1938’e kadar eksilmeden devam etmifltir.13

Kuzey Dobruca’da a¤›rl›kl› olarak yaflamakta olan Türk az›nl›¤› aras›ndaki küçük so-runlar› (Tatar-Türk ayr›m› gibi) gidermekle ifle bafllayan Hamdullah Suphi Tanr›över,Besarabya ve Kuzey Bukovina’daki bütün Gagauz kasaba ve köylerini dolaflm›flt›r. Bü-yükelçilik kap›lar›n› bu Ortodoks mezhebindeki Hristiyan soydafllar›m›za ard›na kadaraçm›flt›r. Bu cümleden olarak, elçilik çal›flanlar›n› Gagauzlar'dan seçmifltir.14

Ayr›ca Tanr›över, bölgelerinde temayüz etmifl yerel Gagauz liderlerinin çocuklar›naöncelik vererek ilk etapta 40 kiflilik bir grubu ö¤renim görmek üzere Türkiye’ye gönder-mifltir.15 Bu ö¤rencilerin paras›z-yat›l› olarak ö¤renim görmeleri için Türkiye Cumhuri-yeti Hükümetlerince kararnameler ç›kar›lm›flt›r. Konumuza aç›kl›k getirmesi için bukararnamelerden ikisini sunuyoruz:

Bunlardan 27 Kas›m 1934 tarihli olan›nda;

“Galatasaray Lisesi’nde bulunan Romanya Türkleri’nden ‹kizli Onotol, Nivogo Ve-lodmir, Boylu o¤lu, Stayon o¤lu Vasil’in Türkiye’de okumalar›n› kolaylaflt›rmak üzeremüsabakas›z ve paras›z yat›l› olarak Yüksek Mühendis mektebine al›nmalar›; Nafia Ve-killi¤i’nin 25.11.1932 tarih ve 6237/11428 say›l› tezkeresi üzerine ‹cra Vekilleri Heyeti‘nce 27.11.1934 ‘te tasvip ve kabul olunmufltur.” denilmektedir.16


12 ‹smail Bozda¤, Atatürk’ün Sofras›, Kervan Yay›nlar›, ‹stanbul, 1975, ss. 141-142; Y. Ertürk, a.g.m., s.43.

13 Hamdullah Suphi Tanr›över hakk›nda bilgi için bkz., Fethi Teveto¤lu, Hamdullah Supbi Tanr›över, Kültür Bakan-

l›¤› Yay›n›, Ankara, 1966; Bilal N. fiimflir, Bizim Diplomatlar, Bilgi yay›nlar›, Ankara, 1966, ss. 446-457.

14 N. Hablemito¤lu, a.g.m., s. 4.

15 A.g.m., gös. yer .

16 T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, (030.18.01-49.80. 19).

22 Ekim 1936 tarihli kararnamede de;

“Romanya Tebaal› Yusuf Ahmet Memifl ile Hristiyan Türklerden Alexandru’nunYüksek Ziraat Enstitüsü’nde paras›z yat›l› olarak kabulleri, Ziraat Vekilli¤i’nin19.10.1936 tarih ve 2018/37676 say›l› tezkeresiyle yap›lan teklifi üzerine ‹cra VekilleriHeyeti’nin 22.10.1936 toplant›s›nda...” onayland›¤› belirtilmektedir.17

Atatürk’ün ölümünden (10 Kas›m 1938) sonra bir süre daha devam eden bu po-litikan›n sonucu18, 200’ün üzerinde Gagauz genci ö¤renim için Türkiye’ye gelmifltir.Bunlar›n bir bölümü ö¤renimleri sonras›nda ülkesine dönerek halk›na Türklük bilin-cini afl›larken, bir k›sm› da Türkiye’de kalarak ülkemize hizmet vermifltir. Türkiye’dekalmay› ye¤leyen Gagauz ö¤renciler aras›nda; Ege Üniversitesi’nde Rektör Yard›m-c›l›¤› yapm›fl emekli ö¤retim üyesi Prof. Dr. Emin Mutaf (Georgi Mutaf), Prof. Dr. Öz-demir Çobano¤lu (Vasili Çoban), ‹stanbul Teknik Üniversitesi’nden emekli olanProf. Dr. Osman ‹kizli (Kubeli, Anatoli ‹kizli), Frans›zca ö¤retmeni Mete Kargal›k(Komrath-Dimitri Kargal›k), Ö¤retmen Selma Sakall›k (Kubeli-Ksenya Sakall›k), ‹s-tanbul Üniversitesi’nden (matematikçi) emekli Prof. Dr. Selma Öztürk (Vulkanefltili-


17 T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, (030.18.01-69.84.15). Ayr›ca, S›hhat ve ‹çtimai Muavenet Vekaletince

(20.11.1934 tarih ve 198 say›l› yaz› ile), ‹ran Türkmenlerinden; Abdurrahim, Ahmet, Behnam ve Mehmet ile

Romanya Hristiyan Türklerinden Makanu Andrei’nin T›p Ö¤renci Yurduna al›nmalar› hususu da Baflbakanl›-

¤a önerilmifltir. (T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 030.18.142, 58.1934).

18 Örne¤in; 03.12.1938 tarihli kararname ile, Gagauz Türklerinden Romanya tebal› ‹stefan Zavrako¤lu Petri Zav-

rak’›n Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsüne, yine 23.12.1939 tarihli kararname ile de Romanya tebaas›ndan Ev›-

gen Mutaf’›n Teknik Okulu’na paras›z yat›l› olarak kabul edilmeleri onanm›flt›r (T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet

Arflivi, (030.18.01-85.101.3; 030.18.01-89.119.5).

‹rina Bulgar), Op. Dr. Erol Biricik (Komratl›-Mina Vasillio¤lu), Ö¤retmen Deniz Kap-s›z (Kirsoval›-L›dya Kap›s›z), ‹nflaat Mühendisi Ergin Mutaf (Komratl› Evgeni Mutaf)Veteriner ‹skender Akkerman (Sat›l›k Hac› Köyü’ndenAleksandr Draganof), ZiraatMühendisi Dr. Güngör Karel (Kubeyli-Georgi Volantir), Kanada-Edmonton’dan Zira-atç› Prof. Dr. Rüstem Aksel (Kubeyli-Leonid Gagauz), Frans›zca ö¤retmeni OrhanBucak (Kongaz1›- Tulba Meti), Veteriner Aksel Alant (Baurçili-Simeon Terzi), Veteri-ner Aynur Aksel, Kanada’dan (Kubeyli-Akkulina Radyova), ‹fladam› Bedri Sakall›(Kubeyli-Petri Sakall›), ‹fladam› Yusuf Sakall› (Kubeyli-‹van Sakall›) gibi pek çok Türkayd›n› bulunmaktad›r.19

Gagauz ö¤rencilerinin Türkiye’de ö¤renim görmelerinin d›fl›nda 1937 y›l›nda ay-r›ca Romanya’ya ö¤retmenler gönderilmifltir. Say›lar› 80 olan bu ö¤retmenler, Gaga-uzlar’a Türkçe ö¤retmifl ve Türklük bilinci vermifltir. Romence ve Rusça bilen bu ö¤-retmenler, II. Dünya Savafl›’n›n bafl›na kadar bölgede görev yapm›fllard›r. Savafllabirlikte büyük bir bölümü Türkiye’ye dönerken, kimileri “görevleri henüz bitmedi¤i”gerekçesiyle e¤itim ve ö¤retime devam etmifllerdir. Ancak orada kalanlar, “Türk ca-susu” isnad›yla Ruslar taraf›ndan Sibirya’daki toplama kamplar›na gönderilmifltir.20

Özellikle T.C. Milli E¤itim Bakanl›¤› Arflivi henüz düzenlenmemifl olmas› nedeniyle,1980 y›l›nda ölen ve Ukrayna’n›n Moldova s›n›r›ndaki Belgrad kasabas›n›n Ortodoksmezarl›¤›nda yatmakta olan Ali Kanterelli’den baflka di¤erlerinin isimlerini tespitedemedik.21

Ali Kanterelli 1937, 1938 ve 1939 y›llar›nda K›pçak Köyü’nde ö¤retmenlik yapm›fl veorada Tolmaç ‹vana ad›nda bir K›pçak k›z›yla evlenmifltir. Ali Kanterelli, Ruslar’›n Mol-dova’y› iflgali üzerine di¤erleri gibi “Türk casusu” isnad›yla 25 y›l a¤›r hapis cezas›ylaSibirya’ya sürülmüfltür. Stalin’in ölümü üzerine 15 y›la aflk›n mahkumiyetle kurtulanAli Kanterelli, tekrar Gagauz Yeri’ne dönmüfltür. O, ölünceye kadar görevine devam et-mifl; çevresindekilere Türkçe ö¤retmifl ve Türklük fluuru afl›lam›flt›r. Ayr›ca kendisiMüslüman olmakla birlikte, Gagauzlar’›n dinî inançlar›na da sayg›l› davranarak örnekbir kifli olmufltur.

Sonuç

XX. yüzy›l›n sonunda meydana gelen dünya olaylar›n›n en önemlisi, hiç kuflkusuzS.S.C.B.’nin da¤›lmas›ndan sonra ba¤›ms›zl›¤›n› elde eden yeni Türk devletlerinin or-taya ç›kmas›d›r. Türkiye Cumhuriyeti’nden sonra befl ülkenin (Azerbaycan, Kazakistan,K›rg›zistan, Özbekistan ve Türkmenistan) daha ba¤›ms›z birer devlet olmas› ve ayr›cabunlar›n d›fl›nda kalan çeflitli Türk topluluklar›nda da, millî bilinçlenme yolunda yeni-den kültürel yap›lanman›n bafllamas›, “yeni dünya düzeni”nin oluflmas›nda ve yenidengelerin kurulmas›nda en önemli faktördür. Baflka bir ifadeyle, Sovyetler Birli¤i’ninda¤›lmas›ndan sonra Türk Dünyas› yüzy›llard›r özlemini duydu¤u “dilde, fikirde, ifltebirlik” flans›n› yakalam›flt›r .

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu M. Kemal Atatürk’ün de özlemi ayn›yd›: BütünTürk Dünyas›nda dil ve kültür birli¤inin sa¤lanmas›... Anadolu Türklü¤ünün ölüm-ka-l›m mücadelesi olan ‹stiklal Savafl›’n›n en hararetli günlerinde dahi olmak üzere o, bu


19 N. Hablemito¤lu, a.g.m., s.8, dip. not. 7.

20 A.g.m., s. 4.

21 Bu konudaki araflt›rmam›z devam etmektedir. Bilgi elde ettikçe ilgililerin istifadesine sunulacakt›r.

hedefe ulaflmak için hep çal›flm›flt›r. Hemen belirtelim ki, Ulu Önder’in, ›rkç›l›¤a, flo-venizme ve din ayr›mc›l›¤›na kapal›, gerçekçi bir milliyetçilik anlay›fl› ile Türkiye d›-fl›ndaki Türk topluluklar›na yaklaflt›¤›n› görüyoruz. Bu politikan›n bir gere¤i olarak,Gagauz gençleri ö¤renim için Türkiye’ye getirilmifltir. Amaç Gagauzlar’›n millî kültürve benliklerini korumalar›d›r. Ayn› amaca yönelik ayr›ca Türkiye’den Romanya’ya ö¤-retmenler gönderilmifltir. Bu ö¤retmenler Gagauz Türkleri’nin millî bilinçlenmeleriaç›s›ndan önemli hizmetler vermifllerdir. Ali Kantarelli baflta olmak üzere pek çok ö¤-retmen Türk topraklar›na gitmifller, hayatlar› bahas›na üstün hizmetlerde bulunmufl-lard›r.

1995 y›l›nda Gagauz Türkleri’nin Latin alfabesine geçmesine iliflkin bir U.N.D.P.projesi dolay›s›yla 9 ay süreyle Moldovya’da bulunan Dr. Necip Hablemito¤lu’nun dabelirtti¤i gibi “Birgün yolunuz Gagauz Yeri’ne düflerse, Çad›r, Vulkaneflti, Tarakl› gibiflehirlerinde ve köylerinde Gagauz soydafllar›m›z›n tertemiz Türkçeleri’ni duyup, bizeolan duygusal yak›nl›klar›na tan›k oldu¤unuzda art›k bilirsiniz ki, bu bölgelerde “Ke-mal’in Ö¤retmenleri” görev yapm›fllard›r. Ö¤retmenlerimizin görev yapmad›klar› Kom-rat ve çevresinde ise anadilini konuflamayan, Ruslaflmak üzere olan Gagauzlar› gördü-¤ünüzde ise büyük Atatürk’ü minnet ve hayranl›kla anars›n›z...”22

Atatürk’ün aram›zdan ayr›l›fl›ndan bu güne kadar geçen süre içerisinde, TürkiyeCumhuriyeti’nin Gagauzlar’a olan ilgisi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ve akabindeMoldova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesinden sonra yeniden söz konusu olabilmifl-tir. Ama gösterilen bu ilginin yeterli oldu¤unu söylemek olanaks›zd›r.

Yap›lmas› gereken ilk ifl, tarihsel aç›dan Atatürk’ün d›fl Türklere bak›fl aç›s› ve stra-tejisi tespit edilmeli ve sonra da bu do¤rultuda de¤iflen ve geliflen dünya koflullar› dagöz önünde bulundurularak bütün Türk Dünyas› ile ilgilenilmelidir. Bu arada Ata-türk’ün yapt›¤› gibi ›rkç›l›¤a, flovenizme ve din ay›r›mc›l›¤›na kapal›, gerçekçi bir milli-yetçilik anlay›fl› ile Türk Dünyas›’na, bu meyanda Gagauz Türkleri’ne yaklafl›lmal›d›r.Böylelikle Atatürk’ün “...Onlar›n (D›fl Türkler’in) bize yaklaflmas›n› beklemeyiniz. Bizimonlara yaklaflmam›z gerekli...” fleklindeki vasiyetini de bir ölçüde yerine getirmek içinilk ad›m› atm›fl olal›m.


22 Bkz. dip. not. 19 N. Hablemito¤lu, a.g.m., s. 6.



ATATÜRKve ‹SLÂMD‹N‹

44.bölüm

doğumunun125. yılı anısınaatatürk76


odern Türkiye’nin kurucusu Mustafa Ke-mal Atatürk’ün baflar›lar› sadece siyasî veaskerî alanlarla s›n›rl› kalmam›fl, ayn› za-manda, onun dînî alandaki düflünce ve ic-

raatlar›yla da topluma büyük hizmetleri geçmifl-tir.

Esasen, Atatürk gibi bir dehan›n, tarih boyun-ca milletimizin bünyesinde derin izler b›rakm›fl,huzur, saadet, moral, birlik ve beraberlik duygu-lar›n›n kayna¤› olmufl manevî de¤erlerden biriolan dini, göz ard› etmesi düflünülemezdi. Bir in-san› içinde do¤up büyüdü¤ü aile çevresi ve top-lumdan bütünüyle soyutlayarak düflünmekmümkün de¤ildir. Çünkü her insan do¤al olarakyak›n ve uzak çevresinden bir flekilde etkilenir.Atatürk’ün hayat›na bakt›¤›m›zda, bu etkiyi aç›kbir flekilde görebilmekteyiz. Atatürk her fleydenönce mütedeyyin bir anadan ve babadan dünya-ya gelmifltir. Annesi kendisini ilk dînî bilgileritahsil etmek için mahalle mekteplerine gönder-mifltir. Daha sonra girdi¤i fiemsi Efendi Mektebive Selanik Mülkiye ‹dadisinde de ciddî dinî prog-ramlar takip etmifltir. Atatürk’ün bilahare devametti¤i Selanik Askeri Rüfltiyesi ve Manast›r Aske-rî ‹dadisindeki takip etti¤i programlar aras›ndada din e¤itiminin önemli yer iflgal etti¤i zikredil-mektedir. Ayr›ca ‹slâm kültürüne vukûfiyetininoldukça ileri düzeyde oldu¤u ve daha sonra lise-ler için yazd›rd›¤› tarih kitaplar›ndaki “‹slâm Tari-hi” bölümlerini bizzat kendisinin kaleme ald›¤›,

Atatürk ve Din*

M Atatürk'ün dine en belirginkatk›lar›ndan birisi, görevi‹slâm dininin inanç, ibadet veahlâk esaslar›n› vatandafllaraanlatmak ve ibadet yerleriniyönetmek olan Diyanet ‹flleriBaflkanl›¤›'n›n bir devlet kurumu olarak tesisine ön ayakolmas›d›r.

Atatürk’ün, ‹slâm dininin inançsistemi, ibadet flekilleri veahlâk prensiplerinin ehil kimselerce insanlara bütünsadeli¤iyle anlat›lmas›n› birkamu hizmeti olarak lüzumlugörmesi, onun inanc›na samimiolarak ba¤l› bir devlet adam›oldu¤unu göstermektedir.

Sözlerini inceledi¤imizde,Atatürk’ün ‹slâm kültürünederin vukûfiyetinin oldu¤u,gerçekçi bir din anlay›fl›nasahip oldu¤u, söylev ve demeç-lerinde, s›k s›k dînî de¤erlere,Kur’an ayetleri ve baz› hadis-ifleriflere at›fta bulundu¤u ve‹slâm Peygamberi Hz.Muhammed’e hürmet ve takdirduygular›n› izhar etti¤igörülmektedir.

* Dr. Yaflar ÇOLAK, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 119 (Kas›m 2000), s. 28-33.

Kur’an-› Kerim’i tercüme ve tefsir edebilecek kadar Arap diline hakim oldu¤u belir-tilmektedir.1

Atatürk’ün yaflad›¤› dönemlerde, bütün dünyay› de¤iflik flekillerde etkisi alt›na al-m›fl olan materyalist ve pozitivist felsefenin tesiriyle dinin zihinsel bir kurgudan iba-ret oldu¤u, sanayileflme ve modernleflme sürecinde bireyin hayat›ndaki önemini gi-derek yitirece¤i ve sonunda da yok olaca¤› fleklindeki düflüncelerin oldukça yayg›n ol-mas›na ra¤men O, bu felsefî ak›mlar›n etkisinden kendisini kurtararak, ülkeyi bir ta-raftan muas›r medeniyetler seviyesine do¤ru yönlendirirken, di¤er taraftan ‹slâmî de-¤erlerin korunmas›n› sa¤layacak ve dînî hayat› yeniden canland›racak köklü icraatlaragiriflmifltir. Atatürk’ün, ‹slâm dininin inanç sistemi, ibadet flekilleri ve ahlâk prensip-lerinin ehil kimselerce insanlara bütün sadeli¤iyle anlat›lmas›n› bir kamu hizmeti ola-rak lüzumlu görmesi, onun inanc›na samimi olarak ba¤l› bir devlet adam› oldu¤unugöstermektedir.

Bir milletin fertlerinin ‹slâm ahlâk›yla mücehhez hale getirilmesini sa¤layacak biryap›lanmay› gerçeklefltirmek, bu din mensuplar›na yap›labilecek en büyük iyiliktir.Atatürk, ‹slâm dinine bu hizmeti yapm›flt›r ve onun tesis etti¤i kurum olan Diyanet ‹fl-leri Baflkanl›¤› vas›tas›yla onlarca y›ld›r, milletimiz dinini-diyanetini, ilim ve irfan›n›en do¤ru bir flekilde ö¤renme imkan›ndan yararlanmaktad›r. Bugün gelinen noktadanbakt›¤›m›zda, camilerimizde p›r›l p›r›l din görevlilerimizin vatandafllar›m›za din hiz-meti sunmakta oldu¤u, din hizmetinin kalitesini yükseltmek için her geçen gün yeniyeni projelerin hayata geçirildi¤i, isteyen vatandafllara yüksek dînî tahsil görmüfl gö-revliler taraf›ndan dînî bilgiler verildi¤i, vatandafllar›n hac ibadetlerini yerine getire-bilmelerini sa¤lamak için bütün tedbirlerin al›nd›¤›, din hizmeti görevini yerine geti-renlere ödül, getirmeyenlere ceza verildi¤i, din ve vicdan özgürlü¤üne anayasal güven-ce sa¤land›¤›, dine ve dince kutsal say›lan de¤erlere sald›r›n›n suç kabul edildi¤i, dinbilimleri hakk›nda en üst düzeyde araflt›rmalar›n yap›ld›¤› bir yap›yla karfl› karfl›ya ol-du¤umuzu görmekteyiz. Bunlar kuflku yok ki, Atatürk’ün bafllatt›¤› ülkeyi yeniden ya-p›land›rma projelerinin dînî alandaki müspet sonuçlar›d›r.

Sözlerini inceledi¤imizde, Atatürk’ün ‹slâm kültürüne derin vukûfiyetinin oldu¤u,gerçekçi bir din anlay›fl›na sahip oldu¤u, söylev ve demeçlerinde, s›k s›k dînî de¤erle-re, Kur’an ayetleri ve baz› hadis-i fleriflere at›fta bulundu¤u ve ‹slâm Peygamberi Hz.Muhammed’e hürmet ve takdir duygular›n› izhar etti¤i görülmektedir. Biz bu yaz›m›z-da tarihe mal olmufl baz› sözlerinden hareketle, Atatürk’ün dine yaklafl›m›n› ve dininyüceli¤ini korumaya yönelik baz› icraatlar›n› ortaya koymaya çal›flaca¤›z.

Din Toplumun Devam› ‹çin Lüzumlu Bir Müessesedir

Atatürk, birey ve toplum için dinin lüzumlu bir müessese oldu¤una inand›¤›n› çe-flitli vesilelerle ifade etmifltir. Esasen büyük bir baflar›yla toplumu topyekün dönüfltür-me baflar›s›n› göstermifl bir akl›n, insanda f›trî olarak var olan din duygusunu ve dininbirey ve toplum hayat› için lüzumunu takdir etmemesi düflünülemezdi. Yaln›z Ata-türk’ün gerçek din ile dinin tarihî yorumu ve tatbik biçimi aras›ndaki ince ayr›m›n dafark›nda oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Onun önemle üzerinde durdu¤u husus, dînî olanlatarihî olan›n birbirine kar›flt›r›lmamas› ve tarihî olan uygulamalardaki yanl›fll›klar›ndüzeltilmesidir.


1 Zikreden Ethem Ruhi F›¤lal›, “Atatürk ve Din”, Atatürk Düflüncesinde Din ve Laiklik adl› kitab›n içinde, Ank. 1999,s. 236.

‹flte Atatürk’ün sözlerinden birkaç›:

“Din vard›r ve lüzumlu bir müessesedir. Dinsiz milletlerin devam›na imkan yoktur.

Temeli çok sa¤lam bir dinimiz var, malzemesi iyi. Fakat bina uzun as›rlard›r ihmale u¤-

ram›fl. Harçlar döküldükçe yeni harç yap›p binay› takviye etmek lüzumu hissedilme-

mifl. Aksine olarak birçok yabanc› unsur (hurafeler) binay› daha fazla h›rpalam›fl. Bu-

gün bu binaya dokunulamaz, tamir de edilemez. Ancak zamanla çatlaklar derinleflecek

ve sa¤lam temeller üzerinde yeni bir bina kurmak lüzumu has›l olacakt›r.”2

“Türk milleti dindar olmal›d›r yani, bütün sadeli¤iyle dindar olmal›d›r demek isti-

yorum. Bizzat hakikate nas›l inan›yorsam buna da öyle inan›yorum... Din fluura muha-

lif, ilerlemeye engel hiçbir fley ihtiva etmiyor.”3

Din Vicdan Meselesidir

Atatürk, dinin, özü itibar›yla insanlar›n ruhî ve manevî hayatlar›n› dolduran, düzen-

leyen, onu fazilet ve iyili¤e yönelten, ona güven duygusu veren ve bu dolayl› yolla top-

lumsal hayat› etkileyen bir kurum oldu¤u görüflündedir. Ona göre din, öncelikle in-

sanlar›n vicdanlar›na hitab etmekte, insanlar› gönülden fethederek, davran›fl kal›pla-

r›n› derinden etkilemektedir. fiu sözleri bunun kan›t›d›r:

“Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdan›n›n emrine uymakta serbesttir. Biz di-

ne sayg› gösteririz. Düflünce ve tefekküre karfl› de¤iliz. Biz sadece din ifllerini, millet ve

devlet iflleriyle kar›flt›rmamaya çal›fl›yoruz, kasta ve eyleme dayanan ba¤naz ve tutucu

hareketlerden sak›n›yoruz.”4

Din Ak›l ‹lkelerine ve ‹nsan Yarat›l›fl›na Uygunluk Arz Etmektedir

Bilindi¤i üzere ‹slâm dini, ak›ll› insanlar› muhatap kabul etmektedir. Getirdi¤i hü-

kümler ve koydu¤u prensipler de, ak›l ve mant›k ilkeleriyle tamam›yla uygunluk arz et-

mektedir. Hatta ak›l ötesi ile ilgili olarak bilgiler sunarak insana bu alanda da yard›m-

c› ve rehber olmaktad›r. Atatürk, yaflad›¤› devrin moda cereyanlar›n›n tesirine fazla ka-

p›lmaks›z›n, ‹slâm dininin bu özelli¤ini görme ve bir gerçe¤i teslim etme baflar›s›n›

göstermifltir. Bu husus flu sözlerinden gayet aç›k bir flekilde anlafl›lmaktad›r:

“Bizim dinimiz en tabiî ve makul dindir ve ancak bundan dolay›d›r ki son din ol-

mufltur. Bir dinin tabiî olmas› için akla, fenne, ilme ve mant›¤a uygun olmas› laz›m-

d›r. Bizim dinimiz bunlara tamamen uygundur.5 Özellikle bizim dinimiz için herkesin

elinde bir ölçü vard›r. Bu ölçü ile hangi fley ki, akla, mant›¤a, kamu menfaatine uygun-

dur, biliniz ki o, bizim dinimize de uygundur. E¤er bizim dinimiz akla ve mant›¤a uy-

gun bir din olmasayd›, en mükemmel olamazd›.”6

Din Toplumsal Bir De¤erdir

Yüzy›l›m›z›n özellikle ikinci yar›s›ndan itibaren meydana gelen geliflmeler, dinin,insan›n psikolojik dünyas›nda motive edici, toplumsal hayatta pekifltirici ve bütünlefl-tirici, felsefî ve uhrevî boyutta hayata anlam, gaye sunucu bir de¤er oldu¤unu ortayaç›karm›flt›r. Öyle anlafl›l›yor ki, Atatürk bu gerçe¤in her zaman bilincinde olmufltur:


2 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri, Ank. 1971, s. 206.

3 Söylev ve Demeçler, c. III, s. 70.

4 Hüseyin Cevizo¤lu, Atatürkçülük, s. 36; Sadi Borank, Atatürk ve Din, ‹st. 1962, s. 82.

5 Söylev ve Demeçler, c. II, s. 90.

6 Söylev ve Demeçler, c. II, s. 127; U. Kocatürk, a.g.e., s. 209-210.

“Milletimiz dil ve din gibi kuvvetli iki hazineye sahiptir. Bu faziletleri hiç bir kuvvetmilletimizin kalp ve vicdan›ndan çekip alamayacakt›r ve alamaz.”7

Dinde Ruhbanl›k Yoktur ‹slâm dininin eskilerin tabiriyle laz›m-› gayr-› mufariki (ayr›lmaz özelli¤i), ruhanî s›-

fatlar› tafl›yan din adamlar› s›n›f›na sahip olmay›fl›d›r. Atatürk, ‹slâm’›n bu özelli¤ineher f›rsatta at›fta bulunmaktad›r:

“Bizde ruhbanl›k yoktur. Hepimiz eflitiz ve dinimizin ahkam›n› eflit olarak ö¤renme-liyiz. Her fert dinini, diyanetini, iman›n› ö¤renmek için bir yere muhtaçt›r, oras› damekteptir. Nas›l ki her hususta yüksek meslek ve ihtisas sahiplerini yetifltirmek laz›mise, dinimizin gerçek felsefesini tetkik ve bilimsel fenni telkin kudretine sahip olacakgüzide ve gerçek büyük alimler yetifltirecek yüksek kurumlara da malik olmal›y›z.”8

Camiler ‹badet Mahalli Olmaktan Baflka Dünya Meselelerinin de MüzakereEdildi¤i Sosyal Kurumlard›r

Atatürk Bal›kesir Za¤nos Pafla Camii’nin içinde 7 fiubat 1923 tarihinde bir Çarflam-ba günü halka yapt›¤› bir hitabede, camilerin sadece bir ibadet mekan› olarak kullan›l-mas›n›n ifllevlerini azaltaca¤›n›, mabetlerin ayn› zamanda din ve dünya iflleri hakk›ndamüflaverelerin yap›ld›¤› meclisler haline getirilmesinin lüzumuna iflaret etmifltir:

“Arkadafllar! Cenab-› Peygamber, mesaisinde iki dâra, yani iki haneye malik bulu-nuyordu. Biri kendi hanesi di¤eri Allah’›n evi idi. Millet ifllerini Allah’›n evinde yapar-d›. Efendiler! Camiler itaat ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yap›lmak la-z›m geldi¤ini düflünmek, dan›flmak için yap›lm›flt›r. Millet ifllerinde her kiflinin zihni-


7 Söylev ve Demeçler, c. II, s. 66-67.8 Söylev ve Demeçler, c. II, s.90.

nin bafll› bafl›na çal›flmas› laz›md›r. ‹flte biz de burada din ve dünya için gelece¤imizve istiklâlimiz için ve en çok milli egemenli¤imiz için neler düflündü¤ümüzü meydanakoyal›m. Ben yaln›z kendi düflüncelerimi söylemek istemiyorum. Hepinizin düflündük-lerini anlamak istiyorum. Milli ülküler, milli irade yaln›z bir flahs›n düflünmesindende¤il tüm millet fertlerinin ülkülerinin toplam›yla yarat›l›r... Milletimiz dil ve din gibikuvvetli iki hazineye sahiptir. Bu faziletleri hiç bir kuvvet milletimizin kalp ve vicdan›n-dan çekip alamayacakt›r ve alamaz.”9

Dinimiz Kad›nlar› ‹kincil Konumda Görmez

Günümüzde bile hala tart›fl›lan kad›n konusunda Atatürk’ün görüflü oldukça nettir.O, Müslüman milletlerin tarihte düfltükleri hatalardan dolay› kad›nlar›n geri konumaitilmiflli¤inin vebalini ‹slâm’a de¤il, Müslümanlara yükleme taraftar›d›r:

“Bizim dinimiz hiçbir vakit kad›nlar›n erkeklerden geri kalmas›n› talep etmemifltir.Allah’›n emretti¤i fleyi, kad›n ve erkek beraber olarak ilim ve kültür edinmeleri gerekir.Kad›n ve erkek, bu ilim ve kültürü aramak ve nerede olursa oraya gitmek ve onunla do-lu olmak zorundad›r.”10

Bu sözler, ‹slâm dininin özü itibar›yla kad›n› ikinci plana itti¤ine dair yanl›fl fikirle-re de bir cevap niteli¤indedir.

Din Adamlar› Ayd›n Olmal›d›r

Öyle anlafl›l›yor ki, Atatürk idealinde, ayd›n görüfllü, dînî meselelere iyice vak›f, bil-gisi, görgüsü, ifade ve davran›fllar›yla muhataplar›na huzur ve güven telkin eden din


9 Söylev ve Demeçler, c. II, s. 94.

10 Bkz. Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düflünceler, Ank. 1969, s. 56.

adam› hayalini yaflatmaktad›r. Bu hayalin gerçekleflmesi için birtak›m icraatlar›n içinegirdi¤i de hepimizin malumudur.

Medreseleri la¤vettirdi¤i zaman yak›n›nda bulunanlardan Galib Bey’e flu sözlerisöylemifltir:

“Yahya Galip Bey, Müslümanl›kta rahiplik yoktur. Medreseler, eski Türklerin kur-duklar› modern zihniyette üniversitelerin, taassubun elinde ›slah olmayacak kadar te-reddiye u¤ram›fl harabeleridir. Bunlar› ne ›slah, ne de idame ettirmek kabildir. Y›k-maktan kasd›m›z budur. Müslümanl›kta imam, cemiyetin en üstün adam›d›r; zaman›-n›n en münevver adam›d›r. Dört befl yüzy›l birbirini tutmayan içtihatlarla, esen rüzga-ra göre verilmifl fetvalarla inançlar›yla oynanan Türk milletinin din duygular›n›, bir sü-re skolastik cahilin eline b›rakamay›z. ‹leride bu ifli bizzat elime alaca¤›m.”11


11 Bkz. Ahmet Gürtafl, Atatürk ve Din E¤itimi, Ank. 1997, s. 36.

‹rtica, Din Karfl›tl›¤› De¤il, Yenilik ve Milli Hakimiyet ‹lkesi Karfl›tl›¤›d›r

Atatürk irticay›; dinin icaplar›na göre samimî, dinî bir yaflam sürmek fleklinde de-¤il, yenileflme yolunda yürümeye engel olmak, millî egemenlik ilkesini reddedereksaltanat ve hilafetin geri gelmesini istemek, din iflleri ile devlet ifllerini birbirindenay›rma düflüncesine karfl› ç›karak bundan politik ç›kar sa¤lamay› amaçlamak fleklideortaya ç›kan her türlü fiil ve davran›fla tekabül eden bir kavram olarak alg›lamakta veflöyle demektedir:

“‹nk›lab›m›z›n umde-i asliyesi Türkiye Cumhuriyeti halk›n› tamamen ‘asri’ ve bütünmana ve eflkaliyle medeni bir heyeti ictimaiyye haline isal etmektir.

“Efendiler, hayat›n felsefesi, tarihin garip tecellisi fludur ki, her iyi, her güzel, her nâ-fi fley karfl›s›nda, onu imha edecek bir kuvvet belirir. Bizim lisan›m›zda buna irtica denir.

“Milleti teceddüt vadisinde durdurmaya çal›flmak için irticâkar fikirler perverdeedenler muayyen bir s›n›fa istinat edebileceklerini zannediyorlar. Bu katiyen bir ve-himdir, bir zand›r. Unutulmamal›d›r ki, milletin hakimiyetini bir flah›sta yahut mah-dud flah›slar›n elinde bulundurmakla menfaat bekleyen cahil ve gafil insanlar vard›r...Bu gibilere mürteci ve hareketlerine de irtica derler. Katiyetle söylerim ki, hakimiyet-i milliyemizin her zerresini flu veya bu suretle takyid etmek isteyenler en koyu mürte-cidirler.

“Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdan›n emrine uymakla serbesttir. Biz dinesayg› gösteririz. Düflünce ve tefekküre karfl› de¤iliz. Biz sadece din ifllerini millet vedevlet ifllerine kar›flt›rmamaya çal›fl›yor, kasda ve fiile dayanan taassupkarâne hare-ketlerden sak›n›yoruz. Mürtecilere asla f›rsat vermeyece¤iz.”12

Atatürk, din hakk›ndaki bu müspet düflüncelerini sadece söylemden ibaret b›rak-mam›fl, bunlar›n prati¤e dönüflmesi için de hususî bir gayret içinde olmufltur. Ata-türk’ün halk›n din konusunda sa¤l›kl› bir flekilde ayd›nlat›lmas›na olan samimî inan-c›n› ve dînî de¤erlere olan hürmetini her vesile ile ifade etti¤ini daha önce belirtmifl-tik. Bundan baflka Atatürk’ün dine en belirgin katk›lar›ndan birisi, görevi ‹slâm dininininanç, ibadet ve ahlâk esaslar›n› vatandafllara anlatmak ve ibadet yerlerini yönetmekolan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n bir devlet kurumu olarak tesisine ön ayak olmas›d›r.Ayr›ca halk›n din konusunda do¤ru bir flekilde bilgilenme ihtiyac›n› karfl›lamak ama-c›yla bugün bile en güvenilir kaynak eser olarak faydalan›lan Elmal›l› Hamdi Yaz›r’›n“Hak Dini Kur’an Dili” adl› Türkçe tefsir kitab› ile Ahmed Naim ve Prof. Kamil Miras’›ntercüme ve flerhettikleri “Sahih-i Buhârî Muhtasar› Tecrid-i Sarih Tercümesi” adl› hadis ki-taplar›n›n devlet imkânlar›yla bast›r›lmas›n› sa¤lamas› da onun dine hizmet arzusu-nun müflahhas örneklerindendir. Atatürk’ün insiyatifi ve onay› olmasayd› herhalde buönemli neflir hizmetinin tahakkuku mümkün olamazd›.

Baflta Atatürk olmak üzere, ülkemizin bugünlere gelmesinde eme¤i geçen tüm kah-ramanlar›m›z› rahmetle an›yoruz.



in, evrensel bir olgudur. Din, insanla bera-ber var olmufl ve insanla birlikte varl›¤›n›sürdürecektir.

Tarihin hiçbir devresinde dinsiz bir toplumunvar oldu¤u görülmemifltir. Çünkü insan, maddi ta-raf› yan›nda manevi taraf› da olan bir varl›kt›r. Buvarl›¤›n manevi gereksinimlerini karfl›layan olgula-r›n en baflta geleni de dindir.

Din, bireyleri kutsal duygu, ortak bilinç ve vicdanetraf›nda birlefltiren bir âmil oldu¤u gibi toplumlar›yaflatan, yükselten, onlar›n geliflmesini sa¤layan birkurumdur. Bu yönüyle din, anarflinin, haks›zl›¤›n,adaletsizli¤in, kötülü¤ün, zulmün, fliddetin, terö-rün, cehaletin, rüflvetin düflman›d›r.

Dini duygular› zay›flam›fl, manen çökmüfl top-lumlar›n yaflamlar›n› sürdürmeleri oldukça güçtür.Çünkü din toplumun bireylerine yaln›zl›k, çaresizlik,korkular, kederler, hastal›klar, kay›plar, kötü olaylarve felaketler karfl›s›nda ümit verir. Bu bak›mdan din,insana teselli ve güven sa¤layan bir s›¤›nakt›r. (Di-nin yanl›fl veya yanl› bir flekilde yorumlanmas› du-rumunda söylenenlerin tersi de olabilir. Tarihimizbunun örnekleriyle doludur. Örne¤in yak›n geçmifli-mizde Milli Mücadele’de fieyhülislam Dürrizâde Ab-dullah Efendi’nin fetvas›yla Anadolu halk› ikiye bö-lünmüfltür.)1

Atatürk’ün‹nanç Dünyas› veDin Anlay›fl›*

D

Din lüzumlu bir müessesedir. Dinsizmilletin devam›na imkan yoktur.Yaln›z fluras› vard›r ki din, Allah ilekul aras›nda kutsal bir ba¤l›l›kt›r.

Her fleyden önce o, devrinindin kültürüne oldukça üstseviyede sahip Müslüman vedindar bir anne-babadandünyaya gelmifl biridir ve ilkdini bilgilerini de onlardan,özellikle annesinden alm›fl veonun taraf›ndan yetifltirilmifltir.* Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 155

(Kas›m 2003), s. 4-17.

1 Bk. Ali Sar›koyuncu, Milli Mücadele’de Din Adamlar›, II, Diyanet ‹fl-leri Baflkanl›¤› Yay›n›, Ankara, 2002, s.1 vd.

Dinin özetle sunulan ifllevi ve önemi2 sebebiyledir ki, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndatoplum bilimcileri ve düflünürler, ideolojilerin çökece¤ine ve dinin önem kazanaca¤›-na dikkat çekmifllerdir.

Tarih boyunca milletimiz için güç ve moral kayna¤› olan ‹slâm dini, kültürümüz-de derin izler b›rakm›fl, huzur, saadet, birlik, beraberlik, düzen ve intizam›n ana kay-na¤› olmufltur. Bundan dolay› Türk devletlerinde din hizmetlerini organize eden ku-rumlar, devlet mekanizmas› içinde yer alm›fl ve bunlara önemli fonksiyonlar yüklen-mifltir.

Konumuz aç›s›ndan Mustafa Kemal Atatürk’ün yaflam›na bakt›¤›m›zda, son dereceönemli bir manzara ile karfl›lafl›r›z. Her fleyden önce o, devrinin din kültürüne olduk-ça üst seviyede sahip Müslüman ve dindar bir anne-babadan dünyaya gelmifl biridirve ilk dini bilgilerini de onlardan, özellikle annesinden alm›fl ve onun taraf›ndan ye-tifltirilmifltir.

Annesi Zübeyde Han›m onu, geleneklere uygun olarak ilâhilerle, yani “Amin Alay›”ile mahalle mektebine bafllatm›flt›r. ‹lkö¤renimini gördü¤ü fiemsi Efendi Mektebi vedaha sonra devam etti¤i Selanik Mülkiye Rüfltiyesi, devrin koflullar› içinde ciddi dinibilgiler veren ö¤retim kurulufllar›yd›. Hatta daha sonra girdi¤i Selanik Askeri Rüfltiye-si de, Manast›r Askeri ‹dadisi de programlar›nda ayn› ciddiyet ve seviyede din kültürüveren okullard›. Esasen Atatürk’ün din kültürünün seviyesini görmek ve göstermek


2 Bk. Günay Tümer,”Din”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, C. 9, s.312 vd.

için onun bu sahayla ilgili olarak tetkik etti¤i Caetani’nin ‹slâm Tarihi, Corci Zeydan’›nMedeniyet-i ‹slâmiyet Tarihi gibi günümüzde ancak bu sahan›n uzmanlar›nca takipolunabilecek eserleri örnek göstermek bile yeterlidir. Onun bu sahadaki bilgisi öyle-sine sa¤lamd›r ki, liseler için yazd›rd›¤› tarih kitaplar›n›n “‹slâm Tarihi” bölümünü, biz-zat kendisi kaleme alm›flt›r.3

Öte yandan Atatürk’ün içtenlikle gerçek bir inanan kifli oldu¤unu kan›tlayan pek

çok an›, olay vard›r. Örne¤in 17 Ekim 1911’de Fuat Bulca’ya yazd›¤› mektupta, “... Al-

lah nasip ederse mücadele sahas›nda birlefliriz. Cenab-› Hak takdir etmiflse ahirette

kavufluruz.”4 diyen Atatürk’ün, 2 Aral›k 1916’da da Allah’›n varl›¤› ile ilgili kitaplar oku-

du¤unu görüyoruz.5 Bu konuda sorulan bir soruya verdi¤i cevapta Allah hakk›ndaki

düflüncesini flöyle aç›klar:

“Arkadafllar, Allah kavram› insan beyninin çok güç kavrayabilece¤i metafizik bir

meseledir.”6

Allah’›n birli¤ini onaylayan say›s›z sözü vard›r. Kay›tlara geçen birkaç sözü flöyledir:

“Ey Arkadafllar! Tanr› birdir, büyüktür.”7

“Ey Millet, Allah birdir, flan› büyüktür.”8

Atatürk’ün Allah hakk›nda bu ve benzeri sözleri, onun Kur’an diliyle konufltu¤unu

gösterir.

“Gözler onu görmez, o bütün gözleri görür.” (Enam, 6/ 93)

“De ki: O Allah birdir.” (‹hlas, 114/1)

“O, ancak bir tek tanr›d›r.” (Nahl, 16/51)

Atatürk, Milli Mücadeleyi bafllatmak üzere Samsun’a ç›kaca¤› günün gecesi, anne

ve k›z kardeflinin hay›r dualar›n› almay› ihmal etmemifltir. 23 Temmuz 1919 günü Er-

zurum Kongresi’nin aç›l›fl konuflmas›na dua ile bafllam›fl, 7 A¤ustos 1919 günü kon-

grenin kapan›fl konuflmas›n› flöyle bitirmifltir:

“Bu birlefltirici kurtulufl toplant›m›z sona ererken, istekleri gerçeklefltiren Allah

Hazretlerinden do¤ru yolu göstermesini ve flanl› Peygamberimizin ruhunun bütün üs-

tünlüklerden, bereketinden ba¤›fllanmas› dile¤i ile, vatan ve milletimize ve sonsuz

devletimize mutlu gelecekler dilerim.”9

TBMM 23 Nisan 1920 günü, Atatürk’ün 21 Nisan 1920 tarihli genelgesinde belirtti-

¤i gibi dualarla aç›lm›flt›r.10 Atatürk, TBMM’de kurulan ilk hükümet dolay›s›yla yapt›¤›

konuflmada; “Cenab-› Hakk›n yard›m ve deste¤i bizimledir.” diyerek samimiyetini gös-

termifltir. Onun bu samimiyetinin daha sonraki günlerde de devam etti¤i görülmekte-

dir. Örne¤in 28 Nisan 1920’de Mustafa Kemal imzas›yla yay›nlanan “TBMM’nin Mem-

lekete Bildirisi” flu cümlelerle bitmektedir:


3 Bkz., Tarih I, Maarif Vekaleti Devlet Matbaas›, ‹stanbul 1932.

4 Atatürk’ün Bütün Eserleri, I (1903-1915) Kaynak Yay›nlar›, ‹stanbul, 1998, s.128.

5 Bk., Afet ‹nan, M. Kemal Atatürk’ün Kasbad Hat›ralar›, TTK Yay›nlar›, Ankara, 1983, s.23

6 Ali Sar›koyuncu, Atatürk, Din ve Din Adamlar›, 3.Bask›, Türkiye Diyanet Vakf› Yay., Ankara, 2003, s. 217.

7 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara, 1989, s. 288.

8 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, s. 98.

9 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, s. 5.

10 Bkz., Nutuk, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara, 2000, s. 294-295.

“Ta ki, din son yurdunu yitirmesin, ta ki, milletimiz köle olmas›n... “

“Allah’›n lâneti düflmana yard›m edenlerin üzerine olsun. Allah’›n yard›m› ve tevfi-

ki... milletimizi ve yurdumuzu kurtarmak için çal›flanlar›n üzerinden eksik olmas›n.”11

2 Temmuz 1932’de Atatürk, Orman Çiftli¤inde çaya davetlidir. Burada bir ö¤retmenkendisine flu soruyu sorar:

“- Paflam, din lüzumlu bir fley midir?...

Atatürk flu cevab› verir:

“- Evet din lüzumlu bir müessesedir. Dinsiz milletin devam›na imkan yoktur. Yal-n›z fluras› vard›r ki din, Allah ile kul aras›nda kutsal bir ba¤l›l›kt›r. Mutaass›p ‹slâmc›-lar›n din komisyonculu¤una izin verilmemelidir. Dinden maddi ç›kar sa¤layanlar alçakkiflilerdir. ‹flte biz bu duruma karfl›y›z. Buna izin vermiyoruz. Bu gibi din ticareti yapankimseler, saf ve masum halk›m›z› aldatm›fllard›r. Bizim ve sizin mücadele edece¤inizve etti¤iniz bu kimselerdir.”12

Atatürk’ün, Allah ve Peygamber hakk›nda düflünceleri inanm›fl bir insan›n düflün-celeridir. Ayn› flekilde O, Kur’an-› Kerim’e de hayrand›r. Nitekim Osman Ergin “TürkMaarif Tarihi” adl› eserinde, Atatürk’ün güzel sesli, mûsikiflinas kiflilerle toplant›lardüzenledi¤inden ve bu toplant›larda Kur’an-› Kerim okutup ve onu huflu içinde din-ledi¤inden bahsetmektedir.13

Öte yandan Atatürk’ün her Ramazan’da, k›z kardefli Makbule Han›m’dan, annesiZübeyde Han›m’›n ruhu için hatim indirilmesini rica etti¤i ve haf›z için, içinde parabulunan bir zarf verdi¤i, Genelkurmay Baflkan› Mareflal Fevzi Çakmak ve yard›mc›s›Orgeneral As›m Gündüz’ün befl vakit namaz k›ld›klar›, TBMM baflkanlar›ndan AbdülHaluk Renda’n›n Cuma namazlar›n› Hac› Bayram Camiinde eda etti¤i bilinmektedir.14

Atatürk döneminde namaz k›lan memurlar›n ifllerinden at›ld›¤› fleklindeki sözler,mesnetten yoksun uydurma sözlerdir. Atatürk, ibadetine özen gösteren insanlara kar-fl› sayg›l›d›r, ama iki yüzlü tiplere karfl› müsamahas›zd›r.


11 Hakimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/1920, s. 1.

12 Cenk Koray, Atatürk ve Din, Alt›n Kitaplar, ‹stanbul, 1997, s. 33-34.

13 Bkz., Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, ‹stanbul, 1977, C. 5, s. 1832.

14 Ercüment Demirer, Din, Toplum ve Kemal Atatürk, Ankara, 1969, s. 10-11.

1930 y›l›nda Atatürk, Fevzi Çakmak’la birlikte trenle yurt gezisine ç›k›yorlar. Kom-part›manda ülke sorunlar›n› konuflurlarken bir milletvekili içeri girip, Atatürk’ün kula-¤›na bir fleyler söylüyor. Atatürk’ün kafllar› çat›l›yor, Fevzi Pafla’ya dönerek, “Paflam,lütfen beni takip ediniz, arkadafllar bir haber getirdi, inceleyelim.” diyor. Di¤er vagon-daki kompart›manda yüksek rütbeli bir subay›n kanepe üzerinde namaz k›ld›¤›n› gö-rüyorlar ve Atatürk Mareflale diyor ki, “Paflam, bu adam›n biraz evvel kula¤›ma gizli birfleyler söyledi¤ini gördünüz. Bu adam muhaf›z k›tas›na mensup yüksek rütbeli bir su-bay›n namaz k›ld›¤›n› gammazlad›. Bu adam namaz k›lmay› kendi akl›nca suç görüyor,durumu size göstermek için buraya kadar zahmet ettim.”

Atatürk ilk istasyonda milletvekilini trenden indiriyor ve gelecek dönem milletvekiliseçilmesini engelliyor.15 Ayr›ca Amerikal› gazeteci Shaw Moré, Mustafa Kemal Atatürk’ünde namaz k›ld›¤›n› flu tümcelerle aktarmaktad›r:

“Kurban Bayram› sabah› kalkt›¤›m zaman Ankara Camii’nin önünde sokakta namaz k›-lan 5.000 kiflilik kalabal›¤› görünce makinemi alarak d›flar›ya f›rlad›m. Ve flayan› dikkat re-simler çektim. Baflkumandan Mustafa Kemal o tarihi namazdan sonra halk›n muazzamtezahürat› aras›nda Sakarya Harbine hareket etti.”16 K›l›ç Ali de, “Mustafa Kemal Pafla ilebayram namaz›n› k›lmak için yan›m›zda baz› arkadafllar da oldu¤u halde Hac› Bayram Ve-li Camii’ne gitmifltir” demektedir.17


15 E. Demirer, a.g.e., s. 11-12; S›tk› Ayd›nel, Atatürkçülük’ü Anlamak ve Anlatmak, Ankara, 1990, s. 22.

16 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, s. 36.

17 Bkz., K›l›ç Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, ‹stanbul, 1955, s. 59-60.

Atatürk gerçekte dine ve dindara de¤il, hurafecili¤e ve taassuba karfl›yd›. Çünkü hu-rafecili¤in dine zarar verdi¤i, taassubun da ç›karc›l›¤a zemin teflkil etti¤i kanaatindeydi.

Sonuç olarak, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu M. Kemal Atatürk, Türk Milletininbütün maddi ve manevi de¤erleri ile, özellikle milletimizi as›rlard›r yo¤urmufl, ruh veflekil vermifl manevi de¤erlerin en önemli unsurlar›ndan biri olan ‹slâm dini ile bütün-leflmifl ve ona olan inanc›n›, yaflam›n›n her safhas›nda vicdan›n›n en mutena yerindemuhafaza etmifltir.



ir ‹slâm dünya gücü olan Osmanl› Devleti’ndenmodern lâik Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Ata-türk’ün Hz. Muhammed (s.a.s.) hakk›ndaki dü-

flünceleri Türkiye, ‹slâm dünyas› ve dünya aç›s›n-dan önem tafl›maktad›r. Milletini ça¤dafl dünya ilekucaklaflt›rmay› hedefleyen Atatürk, onlar›n pey-gamberi Hz. Muhammed’i gerçek hüviyeti ile tan›-maya ve tan›tmaya gayret etmifltir.

I. Hz. Muhammed’i Do¤ru Tan›ma veTan›tma Çabalar›

Atatürk’ün Hz. Muhammed’i tan›ma vas›talar›n›ailesi, çevresi, okulu ve kendi merak› ile okudu¤u ki-taplar olarak tasnif edebiliriz. O, konu hakk›nda hemMüslümanlar hem de gayrimüslimler taraf›ndan ka-leme al›nan eserlerden baz›lar›n› tetkik etmifltir.

Atatürk, Afet ‹nan Han›mefendi’nin kay›tlar›nagöre, Hz. Muhammed ile ilgili çocuklu¤undan beriald›¤› bilgilere ilâveten, esasen Sakarya MeydanSavafl› ile Büyük Taarruz aras›ndaki zaman dilimin-de ‹slâm tarihi hakk›nda kitaplar okumufl, karfl›lafl-t›¤› uzmanlara bu hususta sorular sormufltur.1 Mil-lî Mücadele y›llar›nda Atatürk’ün karargâh›na ya-k›n olan Halide Edip (Ad›var) da onun bu y›llarda‹slâm tarihinin özellikle ilk y›llar›na dair çok kitapokudu¤unu belirtmektedir.2 Atatürk’ün bu konudaokudu¤u bafll›ca kitaplar fiehbenderzade A. Hil-

Atatürk’ünHz.MuhammedTasavvuru*

B

Atatürk, bir konuflmas›nda Hz.Muhammed’in büyüklü¤ünü"O, Allah’›n birinci ve en büyükkuludur. Onun izinde bugünmilyonlarca insan yürüyor.Benim, senin ad›n silinir; fakatsonsuza kadar o ölümsüzdür"sözleriyle dile getirmifltir.

Atatürk, Hz. Muhammed’in tarihte büyük yeniliklere imzaatt›¤›na, insanl›¤›n terakkisineönemli katk›lar sa¤lad›¤›na,yüzünü geçmifle de¤il gelece¤edöndü¤üne, gericilik ve taassuptan uzak durdu¤unavurgu yapmaktad›r.

* Doç.Dr. Seyfettin ERfiAH‹N, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 149(May›s 2003), s. 14-17.

1 Afet ‹nan, Atatürk Hakk›nda Hat›ralar ve Belgeler, Ankara 1968,101.

2 Halide Edib Ad›var, Türkün Ateflle ‹mtihan›, 1962, 146 vd.


mi’nin (1865-1914) ‹slâm Tarihi, L. Caeteni’nin (1869-1935) ‹slâm Tarihi ve H. G. Well-s’in (1866- 1946) Dünya Tarihi’dir.3

Atatürk, Türk halk›n›n dinini daha iyi anlamas› ve daha dindar olmas› için Allah’›nkitab› Kur’an-› Kerim, Peygamber’in hitab› Hadis ve bizzat Hz. Muhammed’i iyi bilme-sini ve tan›mas›n› istiyordu. Bu amaca yönelik olarak ‹slâm’›n temel kaynaklar› olanKur’an ve Hadisler yan›nda Hz. Muhammed’in hayat›na dair bir kitab›n da Türkçe’yeçevrilmesini emretmifltir.4 Bunun hangi kitap oldu¤u araflt›r›lmaya muhtaçt›r.

Hz. Muhammed’in bilimsel zihniyetle objektif olarak tan›t›lmas›ndan yana olanAtatürk bu sahada tarafl› olarak yaz›lan eserleri “paçavra” fleklinde nitelendirmifl vekarfl› tav›r alm›flt›r. Nitekim mutaass›p bir ‹slâm düflman› taraf›ndan, ‹slâmiyet ve Hz.Muhammed aleyhine yaz›lm›fl tercüme bir eser Atatürk’ün önüne konuldu¤unda: ‘-Bupaçavray› toplat›n ve tercümeyi yapan… Bey’i de devlet hizmetinde kulanmamak üze-re Hükümet kap›s›ndan uzaklaflt›r›n’ emrini vermifltir.”5

II. Hz. Muhammed Hakk›ndaki De¤erlendirmeleri

Atatürk, Hz. Muhammed’i son peygamber, örnek ve önder insan, terakkiperver, ye-nilikçi ve deha/büyük komutan kabul etmektedir.

1. Hz. Muhammed Hatemü’l-Enbiya/Son Peygamberdir

Atatürk her fleyden önce peygamberlik kurumuna iman etmekte ve Hz. Muham-med’i peygamber olarak tan›maktad›r. TBMM’de saltanat›n kald›r›lmas› ile ilgili 30Ekim 1922 tarihli oturumda Atatürk Allah’›n peygamber gönderme ve Hz. Muham-med’i Hatemü’l-Enbiya olarak görevlendirme hikmetini flöyle aç›klamaktad›r:

“Ey arkadafllar! Tanr› birdir, büyüktür. Adât-› ilahiyyenin tecelliyat›na bakarak diye-biliriz ki, insanlar iki s›n›fta, iki devirde mütalâa olunabilir. ‹lk devir, befleriyetin sebâ-vet ve flebâbet devridir. ‹kinci devir, befleriyetin rüfld ve kemal devridir. Befleriyetin, bi-rinci devrede t›pk› bir çocuk gibi, t›pk› bir genç gibi, yak›ndan maddi vas›talarla kendi-siyle ifltigal edilmeyi iltizam eder. Allah, kullar›n›n laz›m olan nokta-› tekâmüle vüsûlü-ne kadar, içlerinden vas›talarla dahi kullar›yla ifltigali, lâzime-i ulûhiyyeten addeyle-mifltir. Onlara Hz. Âdem Aleyhisselamdan itibaren mazbut ve gayr-i mazbut bildirilenve bildirilmeyen nâmütenâhi denecek kadar çok nebiler, peygamberler ve rasûller gön-dermifltir. Fakat Peygamberimiz vas›tas›yla en son hakây›k-› diniyye ve medeniyyeyiverdikten sonra art›k befleriyetle bilvas›ta temasta bulunma¤a lüzum görmemifltir. Be-fleriyetin derece-i idrak, tenevvür ve tekâmülü, her kulun do¤rudan do¤ruya ilhâmât-›ilâhiyye ile temas kabiliyetine vâs›l oldu¤unu kabul buyurmufltur. Ve bu sebebledir ki,Cenâb-› Peygamber, Hâtemü’l-Enbiyâ olmufltur ve kitab›, Kitab-› Ekmeldir…”6

Hz. Muhammed’in hayat› hakk›nda bilgi verdikten sonra peygamberlik üstlenmesi-ne flöyle de¤inmektedir:

3 fierafettin Turan, Atatürk’ün Düflünce Yap›s›n› Etkileyen Olaylar, Düflünürler, Kitaplar, Ankara 1989; Sabri Hizmetli,“Mustafa Kemal Atatürk’ün ‹slâm Tarihi Anlay›fl›”, A.Ü. ‹lahiyat Fakültesi Dergisi Özel Say›, Cumhuriyet’in 75. Y›l-dönümü Arma¤an›, 1999, 121, 128.

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, Ankara 1961, 85; Gürbüz D. Tüfekçi, Atatürk’ün Düflünce Yap›s›, Ankara 1981,171.

5 Ahmet Gürtafl, Atatürk ve Din E¤itimi, Ankara 1982, 26-27.

6 Sadi Borak, Atatürk ve Din, ‹stanbul, 1962, 17; Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düflünceler, Ankara 1969, 65; Laiklik veAtatürk’ün Laiklik Politikas›, Gen. Kur. Bflk. Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Baflkanl›¤›, Ank. 1980, 49-50;Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, 288.


“… Hz. Muhammed çocukluk ve gençlik günlerini geçirdi. Fakat henüz peygam-ber olmad›. Yüzü nurânî, sözü ruhanî, rüfld-i rü’yette bedelsiz, sözünde sad›k, hilm-i mürüvvetçe baflkalar›na üstün olan Muhammed Mustafa, evvela bu hususi vemümtaz vas›flar› ile kabilesi içinde ‘Muhammedü’l-emin’ oldu. Ondan sonra ancakk›rk yafl›nda nübüvvet ve k›rk üç yafl›nda risâlet geldi. Fahr-i Âlem Efendimiz nâmü-tenâhi tehlikeler içinde, sonsuz mihnetler karfl›s›nda yirmi sene çal›flt› ve ‹slâm di-nini kurmaya ait peygamberlik vazifesini ifaya muvaffak olduktan sonra vâs›l-› a’lâ-y› ›lliyyin oldu.”7

Bal›kesir Za¤nos Pafla Camii’nde 7 fiubat 1923 tarihinde yapt›¤› konuflmas›nda dabu hususu flöyle ifade etmektedir:

“Ey millet, Allah birdir, flan› büyüktür. Allah’›n selameti, ât›feti ve hayr› üzerinizeolsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenâb-› Hak taraf›ndan insanlara haka-y›k-› diniyyeyi tebli¤e memur ve resûl olmufltur.”

Bu düflünceler aç›kça, ‹slâm tarihinin bafllang›c›ndan beri baz› çevrelerin Hz. Mu-hammed’i kendi bafl›na ortaya ç›karak bir din kuran olarak gösterme çabalar›n›n ter-sine, onun Allah taraf›ndan peygamber olarak görevlendirildi¤i gerçe¤inin ifadesidir.

2. Hz. Muhammed Üsve-i Hasene/Örnek ve Önder ‹nsand›r

Atatürk, ölümünden k›sa süre önce yay›nlad›¤› son mesaj›nda Hz. Muhammed’inbu niteli¤ini flöyle söylemifltir:

“Bütün dünyan›n Müslümanlar› Allah’›n son peygamberi Hz. Muhammed’in (s.a.s.) gös-terdi¤i yolu takip etmeli ve verdi¤i talimatlar› tam olarak tatbik etmeli. Tüm MüslümanlarHz. Muhammed’i örnek almal› ve kendisi gibi hareket etmeli, ‹slâmiyetin hükümlerini ol-du¤u gibi yerine getirmeli. Zira ancak bu flekilde insanlar kurtulabilir ve kalk›nabilirler.”8

Bal›kesir Za¤nos Pafla hutbesinde de “Arkadafllar! Cenâb-› Peygamber, mesaisindeiki dâra, yani iki haneye malik bulunuyordu. Birisi kendi hanesi, di¤eri Allah’›n evi idi.Millet ifllerini Allah’›n evinde yapard›.” ifadesi ile bu gerçe¤in alt›n› çizmektedir.

Bir konuflmas›nda Hz. Muhammed’in büyüklü¤ünü “O, Allah’›n birinci ve en büyükkuludur. Onun izinde bugün milyonlarca insan yürüyor. Benim, senin ad›n silinir; fa-kat sonsuza kadar o ölümsüzdür “9 sözleri ile dile getirmifltir.

3. Hz. Muhammed Terakkiperver ve Yenilikçidir

Atatürk, Hz. Muhammed’in tarihte büyük yeniliklere imza att›¤›na, insanl›¤›n terak-kisine önemli katk›lar sa¤lad›¤›na, yüzünü geçmifle de¤il gelece¤e döndü¤üne, gerici-lik ve taassuptan uzak durdu¤una vurgu yapmaktad›r. Caeteni’nin ‹slâm Tarihi’ni okur-ken flu cümlelerin alt›n› çizmiflti:

“Hz. Muhammed son derece terakkiperver bir ruha malikti. Sisteminin gereklerinidaima muhitin gereklerine göre ›slah ve tadil etmeye âmâde idi. Gerek dini meselelergerekse sosyal konularda bir düzeltme yahut düzenleme laz›m geldi¤i zaman mazidekibir hata ile hiçbir zaman kendisini ba¤l› görmemifltir. Hz. Muhammed’in en büyük me-

7 Bkz. Nutuk II, 1989, 1840; Ethem Ruhi F›¤lal›, “Nutuk’ta ‹slâm Tarihi ‹lgili Motifler”, Türk Kültürü, y›l: XXXIX,Say›, 343, s. 696.

8 Nedim Sehbâî, Urduca Yay›nlarda Atatürk, çev. Hanif Fauk, DTCF yay, Ankara 1979, 102.

9 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri, Ankara 1971, 195; Do¤u Perinçek, Atatürk, Din ve Laiklik Üzerine,Kaynak Yay›nlar›, ‹stanbul, 1997, s. 254; Atatürkçülük: Atatürkçü Düflünce Sistemi, Genel Kurmay Baflkanl›¤› Ya-y›n›, ‹stanbul 1984, III, 454-455.


ziyetlerinden biri sisteminin esnekli¤i içinde kendi kendisine oluflan de¤ifliklik ve yeni-li¤i izleme hususunda gösterdi¤i kolayl›kt›r. Her zaman ça¤› ile bir seviyede bulunmufl-tur. Zaman ve toplum sorunlar›n›n gerçek yönünü berrak bir intikal ile takdir etmifltir.”10

Atatürk’ün baflkanl›¤›nda liseler için haz›rlanan tarih kitab›n›n Hz. Muhammed ileilgili bölümünde de bu yaklafl›m görülmektedir.11

Büyük bir devrim yapan ve ›slahat hareketine giriflen Atatürk için Hz. Muhammed’inbu yönü çok önem tafl›makta idi. Atatürk onun bu niteliklerini topluma ne kadar iyi an-lat›labilirse toplumun ›slahat› kabullenmesi ve benimsemesi o denli kolay olabilirdi.

4. Hz. Muhammed Askerî Deha/Büyük Komutand›r

Atatürk, Hz. Muhammed’in hayran oldu¤u askeri dehas›n› onun peygamberli¤inedelil olarak gösterir.

“‹slâmlar›n, Kureyfl kafilesine karfl› en büyük ve mühim zaferi olan Bedir Cengi,peygamberlerin en büyü¤ü olan Hz. Muhammed’in, ayn› zamanda pek büyük bir askeroldu¤unu ispat etmifltir. Atatürk bat›l› bir müsteflrikin Hz. Peygamber’e olmad›khakaret ve iftiralarda bulundu¤u Hz. Peygamber’in hayat›n› konu alan bir kitap hak-k›ndaki de¤erlendirmelerini almak için Günaltay’› Dolmabahçe Saray›’na ça¤›rd›¤›nda‹smet Pafla ile onu bir masan›n etraf›nda karfl›l›kl› otururken bulur. Masan›n üzerindeAtatürk’ün kendi elleriyle çizdi¤i bir askeri harita serilidir. Atatürk haritada Hz. Pey-gamber’in Bedir Gazas›’n› ad›m ad›m göstermifltir. ‘Hz. Muhammed ve O’nun peygam-berli¤i kadar askerî dehas›na hayran olan eflsiz Sakarya Galibi, Bedir Galibi’ni göklereç›kar›rken ‘O’nun hak peygamber oldu¤undan flüphe edenler, flu haritaya baks›nlar veBedir destan›n› okusunlar’ diye heyecanland›. Sonra flöyle devam etti: ‘Hz. Muham-med’in bir avuç imanl› Müslümanla mahfler gibi kalabal›k ve alabildi¤ine zengin Ku-reyfl ordusuna karfl› Bedir meydan muharebesinde kazand›¤› zafer, fâni insanlar›n kâ-r› de¤ildir. Onun peygamberli¤inin en kuvvetli delili iflte bu savaflt›r’ diye gözleriniuzak çöllere ve kutlu topraklara çevirdi.”12

Sonuç

Atatürk’ün Hz. Muhammed tasavvuru gerçe¤e çok yak›nd›r. O, Hz. Muhammed’i birpeygamber olarak kabul etmifl, onun befleri üstünlüklerini vurgulam›fl, askeri dehas›-na hayran kalm›flt›r. Bunun yan›nda zaman içinde Hz. Muhammed’e atfedilen fevkal-befler hayatla ilgili hiçbir iflarette bulunmam›flt›r.

10 Caeteni, I, 142; Tüfekçi, 112.

11 Tarih II, ‹stanbul 1931, 118.

12 Gürtafl, 27-28.


üslüman oldu¤undan iftiharla bahsedenAtatürk’ün, ‹slâm dininden oldu¤u gibi,Hz. Peygamber’den de sitayiflle ve hür-

metle bahsetti¤i pek çok sözü vard›r. Hz. Peygam-ber’den bahsederken O hep, genellikle “Cenâb-›Peygamber”, “Peygamber Efendimiz”, “Fahr-i Kâi-nat Efendimiz” ve onun dönemi söz konusu oldu-¤u zaman da “Peygamberimiz zaman-› saadetlerin-de” diyerek söze bafllam›flt›r.

Saltanat›n kald›r›lmas›yla sonuçlanan30.10.1922 tarihli meclis müzakerelerinde yapt›¤›bir konuflmada; Hz. Peygamber’den sonra gelenRâflid halifelerin devlet baflkanl›¤›na seçilme usul-lerine temas etmifl ve konuflman›n bir bölümündeo gecenin mevlit kandiline isabet etti¤ini belirtmiflve Hz. Peygamber hakk›nda da flu cümleleri ser-detmifltir:

“... Bugün o gündür, filhakika Arabi tarihlerinde

bu akflam do¤um gününün tamam y›ldönümüne

rastl›yor. ‹nflallah bu hay›rl› tesadüftür (inflallah

sadalar›). Hz. Muhammed çocukluk ve gençlik gün-

lerini geçirdi. Fakat henüz peygamber olmad›. Yü-

zü nûrânî, sözü rûhânî, rüfld-i rü’yette bedelsiz, sö-

zünde sad›k, hilm-ü mürüvvetçe baflkalar›na üstün

olan Muhammed Mustafa, evvela bu hususi ve

mümtaz vas›flar›yla kabilesi içinde ‘Muham-

med’ül-Emin’ oldu. Ondan sonra ancak k›rk yafl›n-

da nübüvvet, k›rk üç yafl›nda risalet geldi. Fahr-i

Atatürk’ünPeygamberYorumu*

M

Atatürk’ün, ‹slâm dinindenoldu¤u gibi, Hz. Peygamber’dende sitayiflle ve hürmetle bah-setti¤i pek çok sözü vard›r. Hz.Peygamber’den bahsederken Ohep, genellikle “Cenâb-›Peygamber”, “PeygamberEfendimiz”, “Fahr-i KâinatEfendimiz” ve onun dönemi sözkonusu oldu¤u zaman da“Peygamberimiz zaman-›saadetlerinde” diyerek sözebafllam›flt›r.

* Prof.Dr. ‹smail YAKIT, Diyanet Avrupa Ayl›k Dergi, Say›: 55 (Ka-s›m 2003), s. 20-21.

Âlem Efendimiz nâmütenâhî tehlikeler içinde, sonsuz mihnetler karfl›s›nda yirmi se-

ne çal›flt› ve ‹slâm dinini kurmaya ait peygamberlik vazifesini ifâya muvaffak olduktan

sonra vâs›l-› a’lâ-y› ›lliyyîn oldu (vefat etti).”1

Atatürk’ün, tarihte kendilerini takdir etti¤i ve hayran kald›¤› mümtaz kifliler yok de-

¤ildi. Mesela 3 Mart 1924 günü Meclis kürsüsünde hilafet nutkunu söylerken, Yavuz

Sultan Selim’den hep “Hazret-i Yavuz” diye bahsetmifltir.

En çok takdir etti¤i kumandan Timur’du.

-O sizin yerinizde olsa yapt›klar›n›z› yapabilir miydi? diyene:

-Bunu bilmem, fakat ben onun yerinde olsayd›m yapt›klar›n› yapamazd›m. Demifl-

tir. Fakat yeryüzünde kendisinin en hayran oldu¤u kimse soruldu¤unda flüphesiz ki

hep “Hz. Muhammed”dir derdi. Onun devlet kurmaktaki yetene¤ine hayrand›. Zira o

hiç yoktan bir devlet kurmufltu.2

Atatürk yine 30.10.1922 tarihli Meclis konuflmas›n›n bafllang›c›nda, peygamberle-

rin gönderiliflindeki ilâhî usule, dinimizin son din ve Hz. Peygamber Efendimizin son

peygamber oluflundaki hikmete temas ederken de flöyle diyor:

“Ey Arkadafllar! Tanr› birdir, büyüktür. Âdât-› ilâhiyyenin tecelliyât›na bakarak diye-

biliriz ki, insanlar iki s›n›fta, iki devirde mütâlaa olunabilir. ‹lk devir, befleriyetin sabâ-

vet ve flebâbet devridir. ‹kinci devir, befleriyetin rüfld ve kemal devridir. Befleriyetin, bi-

rinci devrede t›pk› bir çocuk gibi, t›pk› bir genç gibi, yak›ndan maddî vas›talarla ken-

disiyle ifltigal edilmeyi istilzam eder. Allah, kullar›n›n laz›m olan nokta-i tekâmüle vü-

sûlüne kadar, içlerinden vas›talarla dahi kullar›yla, ifltigali, lâzime-i ulûhiyyetten ad-

deylemifltir. Onlara Hz. Adem aleyhisselamdan itibaren mazbut ve gayr-› mazbut bil-

dirilen ve bildirilmeyen nâmütenâhî denecek kadar çok nebîler, peygamberler ve ra-

sûller göndermifltir. Fakat Peygamberimiz vas›tas›yla en son hakây›k-› diniyye ve me-

deniyyeyi verdikten sonra art›k befleriyetle bilvas›ta temasta bulunma¤a lüzum gör-

memifltir. Befleriyetin derece-i idrak, tenevvür ve tekemmülü, her kulun do¤rudan

do¤ruya ilhâmât-› ilahiyye ile temas kabiliyetine vas›l oldu¤unu kabul buyurmufltur.

Ve bu sebepledir ki, Cenâb-› Peygamber, Hâtemü’l-Enbiya olmufltur ve kitab›, Kitâb-›

Ekmel’dir...”3

Atatürk’ün Hz. Peygamber Efendimiz, dinimiz ve Yüce Kitab›m›z hakk›ndaki sevgi,

sayg›, takdir ve inançlar›n› dile getiren ve bizzat kendi a¤z›ndan ç›kan sözlerini ço¤alt-

mak mümkündür.

Hz. Peygamber’in askerî dehas›, sevk ve idaredeki baflar›s›n› en iyi takdir eden herhalde M. Kemal Atatürk’tür. Onun de¤erlendirmelerine Ord. Prof. fiemseddin Günal-tay Hoca’n›n hat›ralar›nda rastlamaktay›z.


1 Sadi Borak, Atatürk ve Din, ‹stanbul, 1962, s.17.

2 S. Borak, 77.

3 S. Borak, 17; Laiklik ve Atatürk’ün Laiklik Politikas›, Genelkurmay ATSE Baflkanl›¤› Yay›n›, Ankara 1980, 49-50;Karal, Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düflünceler, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, Ankara, 1969, s. 65; Atatürkçülük:Atatürkçü Düflünce Sistemi, III, 452-453; Ahmet Gürtafl, Atatürk ve Din E¤itimi, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›nlar›,Ankara, 1991, s.38; ‹smail Yak›t, Atatürk ve Din, Süleyman Demirel Üniv. Yay›nlar›, 5. bask›, Isparta, 2002, s.28-29.

fiemseddin Günaltay Bey flöyle demektedir:

Atatürk, ‹nönü’ye dönerek; “Hz. Muhammed’i bana, cezbeye tutulmufl sönük birdervifl gibi tan›tt›rmak gayretine kap›lan bu gibi cahil adamlar, onun yüksek flahsiye-tini ve baflar›lar›n› asla kavrayamam›fllard›r. Anlamaktan da çok uzak görünüyorlar.Cezbeye tutulmufl bir dervifl, Uhud muharebesinde en büyük bir komutan›n yapabile-ce¤i bir plân› nas›l düflünür ve tatbik edebilir?” der ve önündeki kâ¤›da Uhud harbininplân›n› çizer, ‹nönü’ye uzat›r. Her iki taraf›n kuvvet ve durumlar›n›, al›nan tedbirleri,savafltan önceki ve sonraki durumlar› büyük bir vukufla izah ettikten sonra ‹nönü’ye;“O zaman orada siz komutan olsayd›n›z, bundan baflka m› hareket ederdiniz?” der.‹nönü de aynen tasdik eder. Bunun üzerine Atatürk gözlerini tekrar Günaltay’a çevire-rek; “Tarih, hakikatleri tahrif eden bir sanat de¤il, belirten bir ilim olmal›d›r. Bu küçükharpte bile askerî dehas› kadar siyasî görüflüyle de yükselen bir insand›. Cezbeli birdervifl gibi tasvire yeltenen cahil serseriler, bizim tarih mesaimize kat›lamazlar. Hz.Muhammed, bu harp sonunda çevresindekilerin direnmelerini yenerek ve kendisininyaral› olmas›na bakmayarak, galip düflman› takibe kalk›flmam›fl olsayd›, bugün yer yü-zünde Müslümanl›k diye bir varl›k görülemezdi.”4


4 K. Ar›burnu, Atatürk, Anekdot-An›lar, Ankara 1960, s. 166.


u makalede önce Atatürk’ün okudu¤u dinî nite-likli eserlerden ve okudu¤u bu eserlerde alt›n›çizdi¤i ya da kenar›na iflaret koydu¤u cümle ve

paragraflardan örnekler verilecektir. Daha sonra da,Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetleri döne-minde ve Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ülkemizde di-nî yay›n konusuna bak›fl aç›s›, bu konudaki düflün-celer ve nihayet bu yolda sarf edilen çabalar, yap›-lan çal›flmalar özet olarak tespite çal›fl›lacakt›r.

Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Okudu¤uKitaplar

Turhan Olcaytu öncülü¤ünde haz›rlanan ve 24cilt halinde An›tkabir Derne¤i Yay›nlar›’nca neflre-dilen Atatürk’ün Okudu¤u Kitaplar adl› eserden ö¤-rendi¤imiz kadar›yla, Atatürk dört bine yak›n kitapokumufltur. Bir k›sm›n› sadece elden geçirdi¤inidüflünsek bile, k›sa say›lacak bir ömürde bu say›daeserin okunmas› ve gözden geçirilmesi dikkat çeki-ci bir olayd›r. Kald› ki, okudu¤u kitaplardan bir k›s-m›n› gayet dikkatli inceledi¤i, bu kitaplar›n sayfakenarlar›na düfltü¤ü notlardan, önemsedi¤i cümleve paragraflar›n altlar›n› veya kenarlar›n› çizmifl ol-mas›ndan rahatl›kla anlafl›lmaktad›r. Bu durum,onun okuma, araflt›rma ve inceleme sevgisini, en-telektüel kiflili¤ini aç›k bir flekilde ortaya koyuyor.

Peki, Atatürk daha çok hangi tür eserleri okumufl-tur? Sözünü etti¤im kitaplara k›saca bir göz atarsak,‹slâm ve Osmanl› tarihiyle ilgili olanlar baflta olmak

Atatürk’ünOkudu¤u DinîKitaplar*

BAtatürk, okudu¤u kitaplardanbir k›sm›n› gayet dikkatliinceledi¤i, bu kitaplar›n sayfakenarlar›na düfltü¤ü notlardan,önemsedi¤i cümle ve paragraflar›n altlar›n› veyakenarlar›n› çizmifl olmas›ndanrahatl›kla anlafl›lmaktad›r. Budurum, onun okuma, araflt›rmave inceleme sevgisini, entelektüel kiflili¤ini aç›k birflekilde ortaya koyuyor.

Onun, tercüme ve flerhi AhmedNaim taraf›ndan yap›lan Tecrid-i Sarih Tercemesi’nineski harflerle bas›l› ilk cildinintamam›n› titizlikle okudu¤uanlafl›l›yor. Bu nüsha, Diyanet‹flleri Reisi Rifat [Börekçi] Efendi taraf›ndan "Büyükhalâskâr›m›z mübeccel GazimizMustafa Kemal Hazretlerinetakdim” ifadesiyle sunulmufl.

* Dr. Mehmet BULUT, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 155 (Kas›m 2003),s. 8-10.



Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n ilk yay›nlar›ndan olan “Sahih-i Buharî Muhtasar› Tecrid-i Sarih Tercemesi” adl› eserineski harflerle ilk bask›s›n›n Diyanet ‹flleri Reisi M. Rifat Börekçi taraf›ndan Atatürk’e takdim edilen nüshas›n›n içkapa¤›.


üzere –ki bunlar›n birço¤u hacimli kaynak eserleridir- tarih okumalar›na a¤›rl›k verdi¤inisöyleyebiliriz. Sadece konumuzla ilgili olanlardan örnek verecek olursak; meselâ, FilibeliAhmed Hilmi’nin Tarih-i ‹slâm’›n› (c. 1, ‹stanbul 1326), Leon Caetani’den tercüme edilen(çeviren: Hüseyin Cahit) ‹slâm Tarihi’ni (‹stanbul 1924), fier’iye ve Evkaf Vekâleti Tetkikatve Telifat-› ‹slâmiye Heyetinin ilk yay›n› olan M. fiemseddin [Günaltay]’in ‹slâm Tarihi’ni(c. 1, ‹stanbul 1338/1341), Ziya Pafla’n›n Endülüs Tarihi’ni (‹stanbul 1304), Abdurrahmanfieref’in Tarih-i Devlet-i Osmaniye’sini (‹stanbul 1315), Poole Stanley Lane’den çevrilen (çe-viren: Halil Edhem) Düvel-i ‹slâmiye’yi, Reinhart Pieter Anne Dozy’nin Essa-i sur l’Histoire de l’Islamisme (571 – 1863)’ini [‹slâm Tarihi Üzerine Deneme] (1879) -bu kitap, Dr.Abdullah Cevdet taraf›ndan Tarih-i ‹slâmiyyet ad›yla Türkçeye de çevrilmiflti, (Kahire 1908)-sayabiliriz. Yine ayn› kaynaktan hareketle okudu¤u dinî kitaplar aras›nda Cemil Said ta-raf›ndan Frans›zcadan çevrilen Kur’an-› Kerim Tercümesi’ni (mütercim taraf›ndan imzalana-rak takdim edilmifl, imza tarihi 15 Eylül 1340/1924), Ahmed Naim taraf›ndan tercüme veflerh edilen Sahih-i Buhari Muhtasar› Tecrid-i Sarih Tercemesi’nin eski harflerle bas›l› birinci cil-dini (‹stanbul 1926) gösterebiliriz. Bu son eser, bilindi¤i gibi, Elmal›l› Hamdi Yaz›r’›n HakDini Kur’an Dili adl› tefsiriyle birlikte Atatürk’ün Cumhurbaflkan› oldu¤u y›llarda TürkiyeBüyük Millet Meclisi’nin ald›¤› bir karar sonucu Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na ayr›lan özelbir ödenekle yay›nlanm›flt›.

Burada sadece bir fikir vermesi aç›s›ndan, sözünü etti¤imiz eserlerden baz›lar› üze-rinde Atatürk’ün, kenar›n› veya alt›n› çizerek iflaretledi¤i cümlelerden de örnekler ver-mek istiyorum.

Sözünü etti¤imiz Kur’an çevirisinden –ki, bu çeviri, yay›n›ndan itibaren tart›flmakonusu olmufl ve hatta Meclis’te bile hatal› olmas› yönünde elefltirilmiflti- meselâ Ba-kara 10-12 ve Hûd 80. âyetlerin meallerini iflaretlemifl.

Tercüme ve flerhi Ahmed Naim taraf›ndan yap›lan Tecrid-i Sarih Tercemesi’nin eskiharflerle bas›l› ilk cildinin tamam›n› titizlikle okudu¤u anlafl›l›yor. Bu nüsha, Diyanet‹flleri Reisi Rifat [Börekçi] Efendi taraf›ndan “Büyük halâskâr›m›z mübeccel GazimizMustafa Kemal Hazretlerine takdim” ifadesiyle sunulmufl. Bu eserde Atatürk’ün ifla-retledi¤i hadis tercümeler aras›nda eserin 287. sayfas›ndaki tesettürle ilgili rivayetdikkat çekmekte, ayr›ca cemaatle namaz k›larken imam›n namaz› uzatmas› konusuylailgili hadisin meali de bulunmakta.

Bir örnek de ‹slâm tarihiyle ilgili eserlerden vermek istiyorum. Filibeli Ahmed Hil-mi’nin, biraz da yukar›da ad› geçen Dozy ve benzeri Bat›l›lar›n ‹slâmi mukaddesat› tah-kir edici, tarihi bir k›s›m olaylar› sapt›r›c› yay›nlar›na karfl› kaleme ald›¤› ve Atatürk’ünde okudu¤u Tarih-i ‹slâm adl› eserinin birinci cildinin 128. sayfas›nda geçen “Kavm-iArab’da fazilet-i hakikiyeyi ibdâ eden, ahlâk› icad eyleyen din-i ‹slâm ve tabir-i âherleZât-› Âl-i Nebevî’dir.” cümlesinin alt›n› çizmifl. Alt› çizilen cümleler aras›nda ayn› ese-rin 129. sayfas›nda geçen “..Kabul olunur ki, ‹slâm demek Muhammed (s.a.s) demek-tir” cümlesi de var. fiu cümleler de iflaretlenmifl (c.1, s. 540): “Türklerin din-i ‹slâma nederecelerde azim hizmetler etti¤ini tarih inkâr etmiyor. Hatta müverrihler âlem-i ‹slâ-m›n Ehl-i salib pây-› istilâs› alt›na düflmemesini, s›rf Türklerin kabul-i din ile ‹slâm›müdafaa etmelerinden ileri geldi¤ini yazmaktad›rlar.”

Atatürk Dönemi Dinî Yay›n Çabalar›

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Ankara’da aç›l›fl›ndan sonra oluflturulan vekâlet-lerden biri de fier’iye ve Evkaf Vekâleti idi. Bu vekâlet ülkemizde din hizmeti, vak›f-lar›n idaresi gibi görevler yan›nda dinî yay›n faaliyetlerini de üstlenmifl ve bu amaç-


la bünyesinde “Tetkikat ve Telifât-› ‹slâmiye Heyeti” ad›yla bir birim oluflturmufltu.Heyetin oluflumunun hemen akabinde de kitap yay›n faaliyetine bafllanm›flt›. Mec-lis Baflkan› Atatürk’ün bu yay›n birimini ve onun yay›n faaliyetlerini destekledi¤inisöylememize engel bir neden olmad›¤› kanaatindeyiz. Nitekim yap›lacak yay›n faali-yetlerini düzenleyen 12 Kas›m 1922 tarihli “Tetkikat ve Telifât-› ‹slâmiye Heyeti Ta-limatnamesi”nin alt›nda ‹cra Vekilleri Heyetinin imzalar› yan›nda “Türkiye BüyükMillet Meclisi Reisi M. Kemal” imzas› da bulunmaktad›r. Osmanl› döneminin sony›llar›nda, 20. yüzy›l›n bafl›nda yap›lan düzenlemeleri bir kenara b›rak›rsak, kanaati-me göre, son yüzy›l içerisinde dinî yay›n konusunda yap›lan en önemli düzenlemede sözünü etti¤imiz bu tüzüktür. Konuyla ilgili detayl› bir çal›flmam›z daha önce ya-y›nland›¤› için1 burada, bu kadarla yetiniyorum. Yaln›z flu kadar›n› belirteyim ki, ad›geçen vekâletin kapat›l›fl›na kadar, sadece 15 ay faaliyette bulunabilen bu kurul, busüre içerisinde 10 eser yay›mlayabilmiflti. Bu kurulun yay›nlad›¤› eserlerin ilki olan‹slâm Tarihi’ni Atatürk’ün de okudu¤unu yukar›da belirtmifltik. Ayr›ca o, 1 Mart1923’de TBMM’nin 1. Devre 4. Yasama Y›l›n› açarken yapt›¤› konuflmada fier’iye Ve-kâletinin son bir y›l içinde gerçeklefltirdi¤i faaliyetlerini de de¤erlendirmifl ve buba¤lamda söz konusu kurulun kurulufl amac›n› ve yap›lan çal›flmalar› flöyle dile ge-tirmiflti:

“Efendiler, fier’iye Vekâleti geçen sene zarf›nda biri fiûra-y› ‹fta, di¤eri de Tetkikatve Telifât-› ‹slâmiye ad› alt›nda iki heyet vücuda getirmifltir (...). Tetkikat ve Telifât-› ‹s-lâmiye Heyetinin vezaifi meyan›nda hikmet-i ‹slâmiyeyi Garp nazariyat-› ilmiye ve fel-sefeleriyle mukayese ve akvâm-› ‹slâmiyenin itikadî, ilmî, ihsaî, iktisadî hayatlar›na ait


1 Bkz. Mehmet Bulut, “fier’iye Vekâletinin Dinî Yay›n Hizmetleri”, Diyanet ‹lmi Dergi, c. 30, say›: 1 (Ocak-Mart

1994), ss. 3-16.

fluûnât› tetkik ve netayicini neflreylemek, zikre flayan ehemmiyeti haizdir. Tetkikat içinbir kütüphane tesis edildi. ‹stanbul’dan, Avrupa’dan ve M›s›r’dan bir k›s›m kitaplarcelp olundu. Ehemmiyetli bir çok kitap da Avrupa ve M›s›r’a siparifl edildi...”2

San›yorum bu cümleler bile Atatürk’ün ve ilk TBMM’nin dinî yay›n konusuna atfet-ti¤i önemi ortaya koymaya kâfidir.

Cumhuriyet dönemine gelince, aynen fier’iye Vekâletinde oldu¤u gibi Diyanet ‹flle-ri Baflkanl›¤› bünyesinde de benzer bir kurulun oluflturulmas›na çaba harcanm›flt›r.Sonuçta, sürekli yay›n faaliyetinde bulunacak bir kurul oluflturulamam›flsa da, bilindi-¤i gibi Cumhuriyetin daha ilk y›llar›nda Meclis, dinî yay›nc›l›k alan›nda çok önemli birkarar ald›.3 O günkü ad›yla “Diyanet ‹flleri Reisli¤i”nin 21 fiubat 1341/1925’de ikincibütçesi müzakere edilirken TBMM, verilen bir önerge üzerine, devlet bütçesinden Di-yanet ‹flleri Reisli¤ine özel bir ödenek ayr›larak Kur’an tefsiri ve hadis tercümeleri yap-t›r›lmas›n› kararlaflt›rd›.

Bu önergenin gerekçeleri s›ralan›rken Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n asli görevlerin-den birinin dinî yay›n faaliyetinde bulunmak oldu¤u belirtilmifl, teflkilât›n bu ifllevi ye-rine getirebilmesi için bünyesinde bir kurulun oluflturulmas› ve yay›n faaliyeti için debir ödene¤in, maddi bir kayna¤›n sa¤lanmas› gere¤i vurgulanm›flt›.

Bu çabalar›n elbette birçok amac› vard›r. Ben burada, Atatürk’ün okudu¤u bir iki ki-taba da tekrar at›fta bulunarak, sadece birisine temas etmek istiyorum.

TBMM’nin aç›ld›¤› daha ilk aylarda ve Cumhuriyetin bafl›nda Diyanet ‹flleri Baflkan-l›¤›’n›n hizmetleri çerçevesinde yay›n konusu üzerinde titizlikle durulmas›n›n enönemli nedenlerinden biri, Bat› dünyas›nda ‹slâm aleyhtar› yay›n faaliyetlerinin –ki,‹slâm’a sald›r› niteli¤i tafl›yan yay›nlardan bir k›sm› Türkçe’ye de çevrilerek bas›lm›flt›-kesafet kazanmas›d›r. Dönemin yetkililerine göre, yay›n yoluyla ‹slâm’a yap›lan bu sal-d›r›lara, ‹slâm’› do¤ru anlatan eserlerle karfl›l›k verilmeliydi. Baflka bir ifadeyle, yay›nyoluyla yap›lan tahrifat ve tahribat›n önüne ancak sa¤lam kaynaklara dayal›, ilmi usul-lerle yaz›lacak eserlerle geçilebilirdi. O halde ‹slâm, yap›lacak ilmi çal›flmalarla hemBat›ya karfl› müdafaa edilmeli, hem de Müslümanlar›n, dinlerini ça¤›n gerektirdi¤i birdüzeyde ö¤renmeleri sa¤lanmal›yd›.

Örnek verecek olursak, Atatürk’ün okuduklar›ndan Kur’an Tercümesi, Kazimires-ki’nin Frans›zca olarak bas›lan tercümesinin Cemil Said taraf›ndan yap›lm›fl çevirisiy-di ve hatalarla doluydu. Bu kitapla ilgili Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na birçok flikâyetingeldi¤i, yukar›da belirtti¤im bütçe müzakereleri s›ras›nda ifade edilmiflti. Kur’an’›niyi bir meal ve tefsirinin yap›lmas›na olan ihtiyaç da bu ba¤lamda önemle vurgulan-m›flt›.

Atatürk’ün okudu¤u kitaplar aras›nda Hollandal› flarkiyatç› Dozy (1820-1883)’ninyukar›da ad› geçen eserinin (1879 tarihli Frans›zca bask›s›) de yer ald›¤›n› söylemifltik.Atatürk’ün titiz bir flekilde inceledi¤i ve birçok cümle ve paragraf›n› iflaretledi¤i bu ki-tap da Kur’an-› Kerim ve Hz. Peygamber hakk›nda afla¤›lay›c› ifadeler ve iftiralarla do-luydu. Abdullah Cevdet taraf›ndan Tarih-i ‹slâmiyyet ad›yla Türkçe’ye de tercüme edil-miflti (Kahire, 1908). Söz konusu müzakere s›ras›nda bir vekilin “..Maatteessüf o


2 Zab›t Ceridesi, 1. Dönem, 4. Y›l, c. 13, Aç›l›fl konuflmas›.

3 Genifl bilgi için bkz. Mehmet Bulut, “‹lk Cumhuriyet Meclisinde Dinî Yay›nc›l›k Hakk›nda Tarihi Bir Karar”, Di-

yanet ‹lmi Dergi, c. 28, say›: 1 (Ocak-Mart 1992), ss.139-149.

Dozy’ler, o Tarih-i ‹slâm mütercimleri bu [‹slâmî] hakây›ka vak›f olamad›lar ve olamaz-lar..” fleklindeki ifadesi4 de gösterilen tepkiyi ortaya koymaktad›r.

Özellikle geçen yüzy›l›n bafl›ndan itibaren Dozy ve benzerlerinin ‹slâm› ve Müslü-manlar› tezyif ve tahkir edici çal›flmalar›, baflta Türkiye’de olmak üzere Müslümanla-r›n bir yerde silkinmelerine, yayg›n ifadesiyle birazc›k olsun “kendilerine gelmelerine”de vesile oldu. Kanaatimce, Osmanl› devletinin son döneminde Meflihata ba¤l› ola-rak Dârü’l-Hikmeti’l-‹slâmiye’nin kurulmas›nda, Büyük Millet Meclisi Hükümetlerinde(1920-1924) fier’iye ve Evkaf Vekâleti bünyesinde Tetkikat ve Telifât-› ‹slâmiye Heyetiad›yla bir heyet oluflturularak dinî yay›n faaliyetine giriflilmesinde ve nihayet Diyanet‹flleri Baflkanl›¤›n›n kuruluflunun hemen akabinde, bu teflkilât›n önemli görevlerindenbirinin yay›n faaliyeti oldu¤unun deklare edilmesinde ve fiili olarak da bu ifle baflla-n›lmas›nda biraz da Bat›l›lar›n ‹slâm hakk›nda yapt›klar› ço¤u maksatl› yay›n ve ko-nuflmalar› etkili olmufltur.

‹lk Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Dini Yay›n Konusuna Bak›fl›

Baflkanl›¤›n› Atatürk’ün yapt›¤› ilk Türkiye Büyük Millet Meclisinde, hükümeti olufl-turan bakanl›klardan biri olan fier’iye ve Evkaf Vekâletinin 1922 y›l› bütçesi 25 A¤us-tos 1922 tarihinde görüflülmüfltü. Dönemin fier’iye ve Evkaf Vekili Abdullah AzmiEfendi, bütçenin “Esbab-› Mucibe Lây›has›”n› okurken, Vekâletin ve dolay›s›yla ilk Tür-kiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin, dini yay›n konusuna verdi¤i önemi ve bu alan-daki hedeflerini flöyle dile getirmiflti:

‘’...T.B.M.M., Cihan-› ‹slâm’›n piflvas› olmak itibariyle fier’iye Vekâleti bütün Müslü-manlar›n merci-i dinîsi oldu¤unu takdir ve bu noktaya bir ehemmiyet-i mahsusa at-fetmektedir. ‹nkâr edilmez bir hakikattir ki, bugün icra-y› hadisat ile bütün cihandaazim buhranlar, mühim ink›lâplar vücuda geldi. Medeniyet-i haz›ran›n hayat-› befler-de açt›¤› rahneler, halk›n omuzlar›na tahmil etti¤i fledaid-i içtimaiye müthifl aksula-meller husûle getirdi. Her tarafta dinî, siyasî, ictimaî, iktisadî teflettütler, ›zd›raplaryüz gösterdi. Saha-i âlem büyük sars›nt›larla muavezenesini kaybederek nizamat-› iç-timaiye, inhidam buhranIar›na maruz bulunuyor. ‹frat ve tefrit cereyanlar› befleriyet-ihaz›ray› meçhul ummanlara ve belki girdaplara sürüklüyor. Bu cereyanlardan memle-ketimizin de müteessir oldu¤unu söylemek mecburiyetindeyiz. Asr-› âhiredeki cere-yanlar maateessüf memleketimize de sirayet etmifl oldu¤undan esasat-› diniyeye kar-fl› birtak›m tereddüt ve flüpheler uyand›rm›fl ve bu suretle ahlâk esaslar›, aile hisleriyavafl yavafl gevflemeye bafllam›flt›r. Bütün sunuf-i halk aras›nda revab›t-› diniye ve ic-timaiyenin gevflemeye bafllad›¤›, dinî duygular›n zay›flad›¤› kemâl-i teessüfle müfla-hede olunmaktad›r. Bu halin devam› heyet-i içtimaiyemiz için de pek vahim neticelertevlid edece¤inde flüphe yoktur. Bu buhran, bu tezebzüb-i içtimai as›rlardan beri dal-m›fl oldu¤u uykudan uyanmak azminde bulunan biz Müslümanlar için kemâl-i dikkat-le takip olunarak kat’iyyen ihmal edilemeyecek bir hadise-i uzmad›r. Bu buhran›, butezebzüb-i içtimaiyeyi izale edebilmek için ihtiyacat-› insaniyenin her nev’ini meflrûbir surette tatmin ile hem ferdin, hem de cemiyetin saadet-i haliye ve istikbaliyesini,tabir-i di¤erle, bütün befleriyetin tekamülünü istihdaf eden Müslümanl›k esaslar›n› iyitelkin etmemiz icap eder. Yap›lacak telkinat ile, yaz›lacak dinî ve ahlâkî eserlerle, me-vaiz ve irfladat ile Müslümanl›k duygular›n› canland›rmak, kalblere ar›z olan flüphe vetereddütleri ve bunun iras etti¤i âlâm› yüreklerinden söküp ç›karmak, flûle-i ümidi


4 A.g.e., s. 266.

parlatan ve bizi daima istikbale haz›rlayan bekâ ve ebediyet fikirlerini en kuvvetli birsurette yaflatmak lâz›md›r. Befleriyetin saadetini istihdaf eden Müslümanl›k esaslar›-n› neflir ve telkin etmekledir ki, hem kendi milletimizi, hem de befleriyeti bu buhran-›itikad› ve tezebzüb-i ictimaiden kurtarabilece¤iz.

“Binaenaleyh; ‘ümmet-i vasat’ olmam›z dolay›s›yla münteha-y› ifrad ve tefrit olanmedeniyetlerin vasat›nda ahz-› mevki eyleyen medeniyet-i ‹slâmiyemizin yeni bafltaninkiflaf ve teâlisi, hakây›k-› diniye ve maâli-i ‹slâmiyenin neflir ve tamimi esbab›n› te-zekkür ve tetkik; befleriyetin yegâne medar-› salah› olaca¤›na iman etti¤imiz desatir-if›triye ve hikmet-i ‹slâmiyeyi tesbit ederek befleriyetin arkas›ndan kofltu¤u kemâle biran evvel vusulünü temin etmek, a¤raz ve amal-i befleriyenin fevkinde olarak umumüzerinden hükmünü yürüten esasat-› âdile ve kavânin-i f›triye etraf›nda âlemi insani-yetin toplanmas›na çal›flmak, ümmetlerin en hay›rl›s› olmak üzere zuhure gelen buümmet-i muazzamaya bir vazife-i befleriye ve insaniyedir.”

‘’...Bu itibarla, yeryüzünde mevcut bulunan akvâm-› ‹slâmiyenin ahval-i ictimaiyeve fluûnat-› diniyelerini, âlem-i ‹slâm ve âlem-› medeniyetteki ulûmu, mecari-i efkârve ihtisasat›, hayat›n etvar ve netayicini takip ve tetkik etmek, tarih-i ‹slâm›n fluûnat›-n›, dahil oldu¤u safahat-› diniye ve ictimaiyeyi tedvir etmek, Müslümanlar›n terbiye-yi diniyesinin, mezâyây-› ‹slâmiyenin inkiflaf›na çal›flmak, elhas›l hakâik-i diniye vemaâli-yi ‹slâmiyenin neflir ve tamimiyle ‹slâmiyetin ulviyetini ve bilcümle ihtiyacat›befleriyeyi kâfil bir kanun-i f›trî oldu¤unu herkese tan›tt›rmak için lâz›m gelen tetkikat,telifat ve neflriyat› temin eylemek fier’iye Vekâletinin en feyiz-nak bir vazifesidir.’’5


5 Zab›t Ceridesi, Dönem : 1 Y›l : 3, C. 22, ss. 340 - 342 (25 A¤ustos 1338 / 1922.


M‹LL‹ MÜCADELEATATÜRKVE D‹N ADAMLARI

55.bölüm


arihte itibarl› ve büyük millet olmak, sahip olu-nan de¤erleri tan›mak ve yaflamakla mümkün-dür. Zira geçmifliyle kavgal› olup “reddi miras”

etmekte ›srar edenler gelecekte de huzur bulamaz-lar. A¤aç hatta küçük bir çiçek bile topra¤›n içinde-ki kök ve filizlerden alaca¤› kuvvet sayesinde yefle-rir ve büyür. Bu yönüyle biz geldi¤imiz ve yaflad›¤›-m›z süreç bak›m›ndan gök kubbenin alt›nda güzelhat›ralar b›rakan bir medeniyetin temsilcileriyiz.Ne var ki tarihi tecrübe ve birikimden yararlanmakyerine zaman zaman maksad›n› aflan sübjektif yo-rum ve de¤erlendirmelerle kendi kendimizi y›prat›-yor, zay›flat›yor hatta kamplara ay›r›yoruz. Bu çer-çevede gündemden düflürülmek istenmeyen konu-lardan biri de Atatürk’ü veya onun misyonunuinanç de¤erlerine karfl› göstermek yolundaki planl›ve maksatl› iddialard›r. Oysa ki Atatürk’ün; ‹slâm’›nüstünlü¤ü, Kur’an’›n bela¤at›, Hz. Muhammed(s.a.s.)’in nübüvveti, din e¤itimi ve din hizmetleriy-le ilgili aç›k beyan ve tavsiyeleri bulunmaktad›r.1

Takdir edersiniz ki bu makale ile, söz konusu bafl-l›klar›n tamam›n› detayl›ca aç›klamak mümkün de-¤ildir. Ancak do¤umunun 125. y›l›nda onun MillîMücadeledeki zaferi esnas›nda din faktörüne verdi-¤i önem üzerinde durmakta yarar vard›r.

Bilindi¤i gibi ‹slâm dini ruhbanl›¤›, taklid ve ce-halete dayal› bir züht ya da dünyas›ndan vazgeç-me, “terki dünya” anlay›fl›n› kabul etmez. Baflar›l›

MilliMücadeleAtatürk ve Din Faktörü*

T

Halk›m›z özellikle de yeni nesiliçin, Millî Mücadele y›llar› ibret,örnek olaylar ve derslerle dolubir zaman dilimidir.

As›rlar boyunca hür ve müstakilyaflam›fl olan milletimiz buistilaya karfl› tam bir bütünlükiçinde karfl› koymas›n› bilmifltir.

Millî Mücadele’de sonuç, yücemilletimizin lehine tecellietmifltir. Böylece Anadolutopraklar› bir kez daha flehitkanlar›yla ›slanarak g›das›n›ald›.

* Doç.Dr. Fikret KARAMAN, Diyanet Avrupa Ayl›k Dergi, Say›: 35(fiubat-mart 2002), s. 30-33.

1 Bkz. Ali Sar›koyuncu, Milli Mücadelede Din Adamlar›, D.‹.B. Yay›n-lar›, Ankara 1997.

olmak için teflebbüs, çal›flma, azim, gayret, heyecan ve hareketlili¤i tavsiye eder. Dünegöre bugün, bugüne göre de yar›n daha çok baflar›l› olmay› öngörür. ‹nsanl›¤a karfl› gü-ler yüz ve sevgiyle bakmay› verilmifl bir sadaka ile efl de¤er sayar. Çünkü Hz. Muham-med (s.a.s.)’in de yüzü daima mütebessimdi. Bundan dolay›d›r ki, onu bir kere gören,art›k yan›ndan ayr›lmak istemezdi. Allah’›n veli ve sevgili kullar› da bu özelli¤e riayetetmifllerdir. Zira insan› korkulara, çaresizliklere, s›k›nt›lara karfl› dirençli k›l›p gelece¤eve baflar›ya haz›rlayan yegane güç inanç faktörüdür. Bu güçleri yok sayarak meydanlar-da savafl kazanmak mümkün de¤ildir. Kifli ancak inand›¤› de¤erlere ba¤l›l›¤› oran›ndafedakârl›k yapabilir. Zira o gerekti¤inde bu fedakârl›¤› can› ve kan› ile ödemeye haz›r-d›r. ‹slâm’›n bu u¤urda belirledi¤i hedefin ufkunda flehitlik mertebesi vard›r. NitekimKur’an’a göre de bu hedefe kilitlenenler art›k ölümsüz bir hayata ulaflm›fllard›r. Musta-fa Kemal Pafla ise, Bedir muharebesini kazanan Hz. Peygamber (s.a.s.)’i överken ayn›gücün önemine iflaret etmifltir:

“Hz. Muhammed’in bir avuç imanl› müslüman ile mahfler gibi kalabal›k ve alabildi-¤ine zengin Kureyfl ordusuna karfl›, Bedir Meydan Muharebesi’nde kazand›¤› zafer, fa-ni insanlar›n kâr› de¤ildir. O’nun peygamberli¤inin en kuvvetli delili iflte bu savaflt›r.”2

Yine Atatürk Çanakkale Savafl›’nda Bombas›rt› Taarruzu’nda Mehmetçi¤in kahra-manl›¤›n› anlat›rken, ayn› gücün önemini flöyle vurgulamaktad›r:

“Mukabil siperler aras›nda mesafesi sekiz metre, yani ölüm muhakkak. Birinci siper-dekiler, hiç biri kurtulmamacas›na kâmilen düflüyor, ikincidekiler onlar›n yerine gidiyor.Fakat ne kadar flâyân-› g›bta bir itidal ve tevekkül!.. Öleni görüyor, üç dakikaya kadar öle-ce¤ini biliyor. Hiç ufak bir fütur bile göstermiyor. Sars›lmak yok. Okumak bilenler ellerin-de Kur’an-› Kerim, Cennete girmeye haz›rlan›yorlar. Bilmeyenler Kelime-i fiehâdet çeke-rek yürüyorlar. Bu Türk askerindeki ruh kuvvetini gösteren flâyân-› hayret ve tebrik bir mi-saldir. Emin olmal›s›n›z ki, Çanakkale Muharebesi’ni kazand›ran bu yüksek ruhtur.’’3

Gerçekten halk›m›z özellikle de yeni nesil için, Millî Mücadele y›llar› ibret, örnekolaylar ve derslerle dolu bir zaman dilimidir. Zira Anadolu dört bir yandan düflman›nhain sald›r›s›na maruz kalm›flt›r. Üstelik düflman›n silah, mühimmat ve di¤er savafl


2 Ahmet Gürtafl, Atatürk ve Din E¤itimi, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Yay›nlar›, Ankara, s. 29.

3 Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal (Komisyon), Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 1992, c. 1, s. 23.

teknikleri yönünden de üstünlükleri vard›. ‹flte bu tehlike Bat› cephesinde odaklanm›flve Ege’den iç bölgelere do¤ru ilerlemeye bafllam›flt›. Fakat as›rlar boyunca hür vemüstakil yaflam›fl olan milletimiz bu istilaya karfl› tam bir bütünlük içinde karfl› koy-mas›n› bilmifltir. Asker, flehirli-köylü, kad›n-erkek, genç-yafll›, ilim ve fikir adamlar›atefl hatt›nda birleflmifllerdir. Millî Mücadele’deki bu birlik ve heyecan ‹slâm âleminide yak›ndan ilgilendirmifl ve dünya müslümanlar› taraf›ndan hem maddî hem mane-vî olarak desteklenmifltir. Zaten Türk halk› da Millî Mücadele hareketine millî ve dinîbir anlam vermifltir. Nitekim Mehmet Akif de vaaz ve fliirlerinde istiklâl sonras›n› ba-flarmak için dinin birlefltiricili¤ine dikkat çekerek, Karesi’de Za¤nos Pafla Camii’ndeverdi¤i bir vaaz›nda flunlar› söylemifltir:

“Aram›zda vahdeti temin ederek topluca çal›flmal›y›z. Cemaatsiz yaflamak, cemaat-ten ayr›lmak olmaz, cemaat-› ‹slâmiyyenin kesafet peyda etmesi için gayret gösterme-liyiz. Ufak sebeplerle birbirine küsmemeli. Biliyorsunuz ki yabanc›lar, as›rlardan beritefrika tohumlar›n› aram›za serptiler. Bir hayli de mahsul ald›lar. Biz gözümüzü açsay-d›k bugün alt›nda inim inim inledi¤imiz flu felaketleri görmeyecektik. Her ne ise, geç-mifle esefin faidesi yoktur. Maziden yaln›z ibret al›n›r. E¤er müslümanlar yaflamak is-tiyorlarsa cemaat aras›nda nifaka, flikaka, darg›nl›¤a, küskünlü¤e, ayr›l›¤a, gayr›l›¤ameydan açabilecek en ufak sözlerden kaç›nmal›d›r...”4

Yunanl›lar›n ‹zmir’i iflgal etmeleri ve Anadolu’nun içlerine do¤ru ilerlemeleri ta-hammül edilecek gibi de¤ildi. fiair Mehmed Emin Bey, Halide Han›m, Selim S›rr› Beyve Dr. Sabit Bey gibi yazarlar Atatürk’ün de izin ve deste¤ini alarak, halk›n hislerinetercüman olmak ve onlar›n morallerini yükseltmek için Sultan Ahmed Meydan›’ndabir miting düzenlediler. Samiha Ayverdi’nin fotokopisini yay›nlad›¤› el ilânlar› mitin-ge kat›lan yaklafl›k yüz bin insana da¤›t›lm›flt›r. ‹lândaki flu ifadeler dine, ibadete veduaya ne kadar önem verildi¤ini aç›kça göstermektedir:

“Müslüman! Önümüzdeki Cuma günü resmî dua günüdür, yevm-i mezkürda Fatih,Sultan Ahmet ve Bayez›t camilerinde Cuma namaz›ndan sonra Müslüman ve Türk yurt-lar›n›n halâs› (kurtulmas›) için dua edilecektir. Vatan›n› seven her Müslüman›n bu icti-malarda bulunmas› vecibe-i diniyedir. Camilerde, evlerde tazarru et! Duadan sonra Al-lah’a yönelen kalbinle Sultan Ahmed’e bütün Türk ve Müslümanlar›n koflaca¤› büyük veumumi ictimaa gel! Sevgili vatan›n parçalan›yor, öldürücü felaketler ya¤›yor. Camilerinmukaddesat›n› çi¤neyecekler! Gözlerini aç, düflmanlar›n›, milletini düflün! ‹zmir faciala-r›n› ö¤ren! Anadolu senin de karar›n› bekliyor. Haks›zl›klara karfl› feryat et! Âlemin vicda-n›na hitap eden heyecanlarla hakk›n› müdafaaya ve parçalanan vatan›n imdad›na kofl!”5


4 A.g.e., c. 1, s. 228.

5 A.g.e., c. 1, s. 89.

Mitingde Harbiye Naz›r› fievket Turgut Pafla, ‹stanbul Muhaf›z› Seyyid Pafla ile po-lis müdür-i umumisi Halil Bey de haz›r bulunmufllard›. ‹zmir’in matemiyle siyahlanansancaklar›m›z›n üzerinde ‘’Müslümanlar ölmez, öldürülemez”, “‹ki milyon Türk, iki yüzbin Rum’a feda edilemez!”, “Hak isteriz” gibi cümleler milletin ortak dili olmufl gibi ha-fif bir rüzgarla titrefliyordu. Bu mitingle ilgili çok daha önemli tespitler var. Fakat o ko-nuflmalar›n hepsini buraya almak mümkün de¤ildir. Ancak genifl bilgi sahibi olmak is-teyenlere, “Devrin Yazarlar›n›n Kalemiyle Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal” isimli eserinbirinci cildinin tamam›n› okumalar›n› tavsiye ederim.

Görüldü¤ü gibi Millî Mücadele öncesinde maddi ve manevî kaynaklar harekete ge-çirilmektedir. Zira bu kaynaklar›n kullan›m›nda insan unsuru önemlidir. Halide Edibbu tarihî ân› flu cümlelerle ifade etmifltir: “O gün; yafll› dedelerin gözlükleri alt›ndan be-yaz sakallar›na, ninelerin ipekli bol çarflaflar› içinde burufluk yanaklar›na nas›l göz yafl-lar› ak›tt›klar›n› görmeliydiniz.”6 Asl›nda bu tablo Kur’an-› Kerim’in iflaret etti¤i gibi sa-vaflta düflmana üstünlük sa¤lamak için bütün vas›talara baflvurman›n ve önlem alma-n›n pratik örne¤idir: “Onlara (düflmanlara) karfl› gücünüz yetti¤i kadar kuvvet haz›rlay›n...” 7

Bilindi¤i gibi Millî Mücadele’de sonuç, yüce milletimizin lehine tecelli etmifltir.Böylece Anadolu topraklar› bir kez daha flehit kanlar›yla ›slanarak g›das›n› ald›. AncakMustafa Kemal ve arkadafllar› savafl›n maddî ve manevî kay›plar›n› telafî etmek için birmaarif kongresindeki nutkunda flunlar› söylüyordu:

“Efendiler dünyada her fley için, muvaffakiyet için en hakiki mürflit ilimdir, fendir.‹lim ve fennin d›fl›nda mürflit aramak gaflettir, cehalettir, dalâlettir. Yaln›z ilmin vefennin yaflad›¤›m›z her dakikadaki safhalar›n›n tekamülünü idrak etmek ve terakkiya-t›n› zaman›nda takip eylemek flartt›r.”8

Yine mücadelenin kazan›lmas›ndan sonra ç›kt›¤› yurt gezilerinin birinde Bal›kesirZa¤nos Pafla Camii’nde halka irad etti¤i hutbede, flu önemli hususlar› anlatm›flt›r:

“Ey millet, Allah birdir. fian› büyüktür. Allah’›n selâmeti, ât›feti ve hayr› üzerinizeolsun. Peygamberimiz, Cenâb-› Hak taraf›ndan insanlara hakay›k-› diniyeyi tebli¤ememur ve resul olmufltur. Kanun-› esasi, cümlemizce malumdur ki, Kur’an-› azîmüfl-flandaki husustur. ‹nsanlara feyiz ruhu vermifl olan dinimiz, son dindir, ekmel dindir.Çünkü dinimiz akla, mant›¤a, hakikate tamamen tevafuk ve tetabuk ediyor. E¤er akla,mant›¤a ve hakikate tevafuk etmemifl olsayd›, bununla di¤er kavânîn-i tabiiyye-i ilâ-hiyye beyninde tezat olmas› icabederdi. Çünkü bilcümle kavânîn-i kevniyyeyi yapanCenab-› Hak’t›r. Efendiler camiler birbirimizin yüzüne bakmaks›z›n yat›p kalkmak içinyap›lmam›flt›r. Camiler, tâat ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yap›lmak la-z›m geldi¤ini düflünmek yani meflveret için yap›lm›flt›r.”9

Yaz›m›z›, “Türk Milleti daha dindar olmal›d›r.” diyen Atatürk’ün fikir hayat›na katk›-da bulunan Celal Nuri (‹leri)’nin 1922 y›l›nda yazd›¤› flu cümleleriyle tamamlayal›m:

“...Hür, müstakil, müterakki bir millet olarak yaflayabilmek için; ‘Hikmet, müslü-manlar›n kaybolmufl mal›d›r.’ hadis-i flerifinin manas›ndan yararlanmaya mecburuz...Zira yer vâsi, menabi-i servet ise kâfidir.”10


6 A.g.e., c. 1, s. 106.

7 Enfal, 8/60.

8 Atatürk Devri Fikir Hareketi (Komisyon), Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 1992, s. 3.

9 Ahmet Gürtafl, a.g.e., 30.

10 Atatürk Devri Fikir Hareketi, c.1, s. 53.


illî Mücadele ya da “Türk’ün Ateflle‹mtihan›”

Millî Mücadele... Kurtulufl Savafl› (Harbi)... ‹s-tiklâl Harbi... Yunan Harbi... Bütün bu kavramlarayn› olay› ifade için kullan›l›yor: Son vatan parças›Anadolu’nun müstevlilerden kurtar›p temizlenme-si için geçti¤imiz asr›n ilk çeyre¤inde milletçe ver-di¤imiz müthifl mücadele!.. Halide Edibin dillen-dirdi¤i üç kelimelik s›nav:

“Türk’ün ateflle imtihan›!”

Evet, “Yunan Harbi” de, “‹stiklâl Harbi” de,“Kurtulufl Savafl›” da diyebiliriz bu mücadeleye.Ancak biz bu yaz›m›zda en manidar, en kapsaml›,olay› en iyi ça¤r›flt›ran “Millî Mücadele” terkibinikullanaca¤›z. Çünkü bu mücadele, öteki kavramlargibi sadece askeri bir harekat› de¤il, onunla birlik-te ve daha kapsaml› bir hadiseyi ça¤r›flt›r›yor: Top-yekün yok edilmeye çal›fl›lan bir milletin silkinipaya¤a kalk›fl›n›, uyan›fl›n›, istiklâl ve hürriyetinegöz dikilmesine karfl› koyuflunu...

Millî Mücadele, Türk tarihinin en önemli hadi-selerinden biri... Anadolu insan›na güvenilerek gi-riflilmifl ve baflar›yla sonuçland›r›lm›fl, tarihe alt›nharflerle yaz›lm›fl bir destan. Türk milletinin topye-kün seferber oldu¤u, mevcudiyetini, iman›n›, flerefve istiklalini korumak için ayakland›¤›, milletin herferdinin üzerine düfleni yapt›¤›, el ve gönül birli¤ietti¤i bir mücadele. Hakl› davas›n› sonuna kadarsavundu¤u bir millet hareketi.

M

MilliMücadeleAtatürk veDinAdamlar›*

Millî Mücadele, Türk tarihininen önemli hadiselerinden biri...Anadolu insan›na güvenilerekgiriflilmifl ve baflar›yla sonuçland›r›lm›fl, tarihe alt›nharflerle yaz›lm›fl bir destan.Türk milletinin topyekün seferber oldu¤u, mevcudiyetini,iman›n›, fleref ve istiklâlinikorumak için ayakland›¤›, milletin her ferdinin üzerinedüfleni yapt›¤›, el ve gönül birli¤i etti¤i bir mücadele.Hakl› davas›n› sonuna kadar savundu¤u bir millet hareketi.

Mustafa Kemal Pafla, zekas›,ileri görüfllülü¤ü ve askeridehas› ile Millî Mücadelehareketinin tart›fl›lmaz lideridir. Mücadelenin askeriplanda öncülü¤ünü yapt›¤› gibiTBMM'nin aç›lmas› ve yeni birhükümetin kurulmas›nda daöncülük yapm›flt›r.

Vatan savunmas›nda kendilerinimesul sayan din adamlar›,Millî Mücadelede bütün gayretlerini ortaya koydular.

* Dr. Mehmet BULUT, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 113 (May›s

2000), s. 32-46.


de bulundu¤umuz yeni yüz-y›lda ç›karabilece¤imiz me-sajlar üzerinde k›saca dura-ca¤›z.

“Ordu Müfettifli” s›fat›yla,Osmanl› hükümetince maiye-tiyle birlikte Anadolu’ya gön-derilen Mustafa Kemal Pafla,19 May›s 1919’da Samsun’aç›karak millî uyan›fl hareketi-nin bafl›na geçti ve kurtuluflmücadelesi bafllat›ld›. K›sabir süre sonra Atatürk, resmigörevinden istifa edecektir.

M. Kemal Pafla, 25 Ma-y›s’ta Havza’ya, 12 Haziran’dada Amasya’ya geçti. 21 Hazi-ran’da Amasya’da bir toplant›yapt›. Anadolu’nun yabanc›sald›r› ve iflgallerden kurtar›l-mas›, Millî ba¤›ms›zl›¤›n sa¤-lanmas› için verilecek müca-delenin esaslar›n› belirlemeküzere 23 Temmuz’da Erzu-rum, 4 Eylül’de de Sivas Kon-greleri yap›ld›. (Bu kongrele-rin tafl›d›¤› manevî ruhu irde-lemek için, Erzurum Kongre-sinin bafllang›c›nda, M. Ke-mal Pafla’n›n huzurunda yap›-lan dua metnine bu yaz› ekin-de yer veriyorum). Bu kongre-lerle millî ba¤›ms›zl›k düflün-cesi ve hedefi netlefltirildi. Er-zurum ve Sivas kongreleri ka-rarlar› sonucu Bat› Anado-lu’da Yunanl›lara, GüneydeFrans›zlara karfl› hareketegeçmifl olan millî kuvvetlerindesteklenmesi sa¤land›.

M. Kemal Pafla, 27 Aral›k1919’da “Hey’et-i Temsiliye”ile Ankara’ya geldi. 23 Ni-san 1920’de, ‹stanbul’dankaç›p gelebilen milletvekille-rinin ve yeni seçilenlerin iflti-

TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDEKURTULUfi SAVAfiI HEYECANI

Millî Mücadele y›llar›nda Türkiye Büyük MilletMeclisi’nde müthifl bir millî ve manevî heyecanvard›. Bu y›llarda, Meclis müzakerelerinin a¤›rl›knoktas›n› da cephelerdeki durum oluflturuyordu.Meclis kürsüsünde yap›lan konuflmalara yans›yanheyecana bir örnek olmak üzere, fiark Cephesi Ko-mutan› ve ayn› zamanda Edirne Mebusu olan Kâ-z›m Karabekir Pafla’n›n 30 Teflrinievvel (Ekim) 1922tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yapt›¤›konuflmay› buraya al›yoruz.

Sürekli alk›fllar aras›nda kürsüye gelen Kâz›mKarabekir flöyle diyordu:

“fiark Cephesinin ebedi ve lâ-yezâl olan hürmetlerinimuhterem Büyük Millet Meclisimize lisanen dahi arzetmek-le bahtiyarl›k duyuyorum. En acemi bir neferin dahi, kal-binde olan Allah korkusu, sonra Sevgili Peygamberimizinaflk›, ondan sonra da Büyük Millet Meclisimize hürmet veitaat yafl›yor (Alk›fllar).

“Bugün milletimizin birli¤ini temsil eden, bu nurluMeclisimizin yaratt›¤› millî zaferle fiarkta ve Garpta mille-timizi saran esaret zincirleri nas›l k›r›ld› ise, inflallah sonhalkalar› olan ve ‹stanbul üzerinde kalan bakiyesi de pekyak›nda bu suretle parçalanacakt›r (Alk›fllar, ‘inflallah’sesleri). Mebusu bulundu¤um mazlum ve masum Edir-ne, bugün, milletimiz sayesinde büyük bayramlar yap›yor,ç›rp›n›yor. Ben de o dakikalarda aran›zda bulunmakla bü-yük bahtiyarl›k duyuyorum (Safa geldiniz sesleri).

“‹nflallah millî zaferlerimiz gayesini tamamen idrak et-tikten sonra, ordular›m›z tabiat›yla hal-i sulha geçerken yi-ne bu millî birli¤imiz sayesinde ilim ve irfan ordular› da se-ferberli¤e bafllar. Ve hariçten bizi sarmak isteyen esaret zin-ciri gibi dahilde de bizi ayn› suretle saran fakr u cehle kar-fl›, ayn› suretle her tarafta hücum ederiz. Ve Cenab-› Al-lah’›n inayeti, Sevgili Peygamberimizin bize olan yard›m› vebüyük milletimizin birli¤i sayesinde milletimiz yak›nda re-fah ve saadete ve ilim ve irfana koflar ve biz de bu suretle ebe-diyen mesut oluruz.

“Arz-› tazimat ederim. Bütün fiark ordumuz nam›nabütün kalbimle sizi selamlar ve bu suretle aran›za kar›fl-makla bahtiyarl›k duyar›m. (Alk›fllar)” (TBMM Zab›t Ce-

ridesi, 3. Devre, c. 24, s. 293.)

Mondros’tan Mudanya’ya

Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918)’nden Mudanya Mütarekesi (11 Ekim 1922)’nekadar geçen üç y›l on bir ay on befl gün devam eden sürecin ad›d›r Türk ‹stiklal Sava-fl› ya da Millî Mücadele...

Mondros Mütarekesi, Osmanl› Devleti aç›s›ndan Birinci Dünya Savafl›n› bitirenantlaflma... ‹flte bu tarihten bafllay›p Türkiye Büyük Millet Meclisi ordular›n›n istilâc›Yunan ordusunu Türkiye topraklar›ndan atarak 9 Eylül 1922’de ‹zmir’e giriflinden son-ra yap›lan Mudanya Mütarekesinin imzalanmas›na kadar geçen süreç. Bu sürecin fiilîbafllang›c› olarak; Mustafa Kemal Pafla’n›n Osmanl› ordusunun bir subay› olarak ‹s-tanbul’dan ç›k›p Samsun’a ayak bast›¤› 19 May›s 1919 tarihi de kabul edilir.

Bu Süreçte Neler Var?

Millî Mücadele süreci içinde cephelerdeki çarp›flmalar yan›nda, Atatürk’ün Sam-sun’a ç›k›fl›, Erzurum ve Sivas kongreleri, Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’ninaç›l›fl› ve onun etraf›nda yeni Türkiye devletinin oluflumu var.

Bu süreçte ‹ngiliz, Frans›z, ‹talyan ve özellikle Yunan’dan oluflan müstevli düflman-lara ve onlar›n yerli iflbirlikçilerinden Ermeni ve Rum az›nl›klara karfl›, önce mahallî di-renifller ve Kuva-y› Millîye çerçevesinde yap›lan çarp›flmalar ve nihayet Millî Meclis’inoluflturdu¤u düzenli ordular›n verdi¤i savafllar önemli bir yer tutar. Yunanl›lara veri-len savafl ise en önemli bölümünü oluflturur. Hatta Kurtulufl Savafl›na “Yunan Savafl›”demek de mümkündür.

Ayr›ca iç ayaklanma ve isyanlar›n önlenmesi, bast›r›lmas›, kongreler, uluslararas› kon-feranslar bu mücadelenin birer parças›d›r. Bu süreç kesin askerî zaferle nihayet buldu.Sonuçta Türkiye Cumhuriyeti devleti bu mücadelenin eseridir.



Millî Mücadeleye Do¤ru

Millî Mücadele’den söz et-meden önce, sat›r bafllar› ha-linde Birinci Dünya Savafl› vesonuçlar›na bir göz atmam›zgerekir.

1914’ten 1918’e kadar dörty›l süren Birinci Dünya Savafl›,o zamana kadar hayal edilme-si bile güç büyüklükte askerikuvvetleri karfl› karfl›ya getirdi.Nerdeyse bütün dünya ülkele-ri iki ayr› blok oluflturarak kar-fl› karfl›ya geldi. Büyük insankitleleri cephelerde y›¤›ld›.

Savafla ifltirak eden ülkele-rin, ‹ttifak (Almanya, Avustur-ya-Macaristan, Türkiye, Bulga-ristan) ve ‹tilaf (‹ngiltere, Rus-ya, Fransa...) devletlerinin1915 y›l› itibariyle nüfuslar› birmilyardan fazlad›r. Bu devlet-lerin savafl için silah alt›na al-d›¤› asker say›s› 65.5 milyon-dur. Savafl sonras›nda her ikitaraftan verilen kay›plar 38.5milyondur ve bunlar›n 9.32milyonu ölmüfltür. Sivil halk-tan, baflta açl›k ve salg›n has-tal›klar olmak üzere çeflitli ne-denlerle ölen insan say›s› 10milyonun üzerindedir. Bu sa-vafl dünyan›n siyasi haritas›n›de¤ifltirmifltir.

‹flte bu korkunç herc ü mer-ce, Türkiye de ‹ttifak kuvvetleriaras›nda, Almanya, Avusturya,Macaristan’la birlikte dahil oldu.

Evet, o günkü flartlarda hiç-biri gerçekte dost olmayan ikitaraf›n (Nitekim, 1917’de Ku-düs’ün Türklerin elinden ç›k›p‹ngilizlerin eline geçmesineTürkiye’nin müttefiki olan Al-manya ve Avusturya-Macaris-

MÜCADELEN‹N BAfiINDA YAPILAN DUA

Millî Mücadelenin ilk ad›mlar›ndan biri, 23Temmuz 1919’da bafllayan Erzurum Kongresi’dir.Atatürk’ün baflkanl›¤›nda icra edilen kongre bir duaile aç›ld› ve bu kongreye yine bir dua ile son veril-di. fiiran Müftüsü Hasan Fahri Efendi’nin yapt›¤›Arapça aç›fl duas›n›n bir k›sm›n›n tercümesi flöyle:

“Allah’a hamdolsun ki büyük kitab›nda ‘Onlar a¤›zla-r›yle Allah’›n nurunu söndürmek isterler. Halbuki inkârc›-lar istemeseler de yine Allah nurunu, dinini tamamlayacak-t›r’ (Saf Sûresi, ayet: 8) buyurmufltur.

Salat ve selâm ol zata ki, ona indirilen Kur’an’da‘Kitab› biz indirdik, onun koruyucusu elbette biziz’ (Hucu-rat Suresi, ayet: 9) buyuruldu. Salat ve selam Peygambe-rimizin aline ve ashab›na olsun (...).

Ey yard›m edici Allah›m! fiu müslümanlar toplulu¤u-na yard›m et. Nas›l ki, Bedir Gününde, maharetli, hünerlimeleklerle yard›m etti¤in gibi. Kur’an-› Mübin hürmetineve sana yak›n olanlar›n ruhaniyetinin imdadiyle (...).

Allah›m! ‹stediklerimizi anlatmak, gayelerimizi elde et-mek ve mukadderat›m›z› sa¤lamak suretiyle güçlüklerimiziyenmeye bizleri muvaffak eyle, burada verilen kararlardabizleri isabetli k›l!

Ya Rabbi! Düflmanlar› ve apaç›k hakikatleri inkâr eden-leri susturup sükuta mecbur etmek hususunda, noksanlar-dan ve ar›zalardan salim olarak flu zevat›n kalplerine aç›k veyüksek delilleri ilham et, Kainat›n Efendisi hürmetine! (...)

Allah›m! Bütün flehirlerimizi ve masumlar medfeni ve top-ra¤› flehitler kan› ile, evliya cesetleri ile yo¤rulmufl flu Erzurumflehrini müslüman kullar›na iyilik ve lütuf olarak, düflmanla-r›n ayaklar›n›n alt›nda çi¤nemekten ve zalimlerin zorla almakiçin gösterdikleri h›rs ve tamahlar›ndan kurtar! (...)

Ey çok merhametli olan Allah›m! Biz topland›k. Mül-kümüzün devam›, milletin selâmeti ve hakan-› zaman›nkudretinin devam› için senin emin s›¤›na¤›na iltica ettik. ‹s-lam hükümetlerinin bayraklar›n› bu beldelerde dalgalan-makta daim k›l! Ve her zaman siyasetimizi sa¤lam ve adilesaslara ba¤l› k›l! (...)

Allah›m! fiu toplulukta bulunup ‘amin’ diyen devletadamlar›n›n ve memleketlerinden hicret etmek zorunda b›-rak›lm›fl olan vatandafllar›n muratlar›n› kolaylaflt›r. Bizlereselametle ve sevinçli olarak memleketlerimize avdet etmeknasip et. K›yamet gününün Efendisi olan Peygamberimizhürmetine! (...)

Selam bütün peygamberlere. Hamd ve sena âlemlerinrabb› olan Allah’a.” (Kurtuluflun ve Cumhuriyetin Manevî Mi-

marlar›, s. 260-262.)

tan imparatorluklar› da sevinmifller ve Hristiyanlar›n bir zaferi olarak resmen kutla-m›fllard›r) bo¤uflmas›n› serinkanl›l›kla seyretme flans›na sahip iken; Türkiye, menfaat-lerine ayk›r› ve anlams›z bir flekilde bu savafla girdi ve kendini bu ateflin içinde buldu.Dünya denizlerine hâkim olan büyük devletlere savafl açma maceras› yafland›. Meflhurifadesiyle, “Biz, Birinci Dünya Savafl›na, o savafl›n kaybolundu¤unu gördükten sonra”girmiflizdir.

Taraf oldu¤umuz ‹ttifak Devletlerinin bu savafl› kaybetmeleri, sonuç itibariyle bizimde yenilgimiz anlam›na geliyordu. Bu savafl, bizim aç›m›zdan da ak›l almaz insan vemal kayb›na sebep oldu.

30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi, Osmanl› Devleti’nin savafl› kay-betti¤inin tesciliydi. Bu antlaflmayla savafl› b›rakan Osmanl› Devleti, 16 Mart 1920’deMüttefikler taraf›ndan ‹stanbul’un iflgal edilmesi ve Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›nzorla da¤›t›lmas› üzerine fiilen ‹ngilizlerin nüfuzuna geçti.

Birinci Dünya Savafl›ndan sonra Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas›yla ‹tilafDevletlerinden Fransa, ‹ngiltere ve Yunanistan Anadolu’nun birçok flehrini aralar›ndapaylaflarak iflgal ettiler. 15 May›s 1919’da Yunanl›lar ‹zmir’i iflgal etti. Osmanl› Hükü-meti, Yunanl›lar›n, iflgali müteakip Anadolu içlerine ilerlemesine ve yapt›klar› talan vefecaatlere silahla karfl› koyamad›. ‹zmir’in iflgali, Adana’da yaflanan facialar, Marafl veAntep k›talleri... Bütün bunlar› ‹stanbul’un iflgali felaketi takip etti.

Birinci Dünya Savafl› sonras› yaflanan bütün bu geliflmeler, Anadolu halk›n›n yeni-den bir mücadele bafllatmas›n› zaruri k›ld›.

Anadolu’nun Aya¤a Kalk›fl›

Anadolu halk›... As›rlar boyunca do¤du¤u yerlerden, baba oca¤›ndan çok uzaklar-da; Macaristan içlerinden Yemen çöllerine, Kafkas eteklerinden Basra k›y›lar›na veri-len savafllarda hayat›n› feda etmekten geri durmam›fl olan Anadolu halk›, Trablusgarpve Balkan savafllar› gibi ard› ard›na gelen felaketlerden yorgun, bitkin ve yoksul düfl-müfl, Birinci Dünya Savafl›’nda yenilgiye u¤ram›fl, elinden silahlar› al›narak ordusuterhis edilmifl, ülkesinin birçok yerleri iflgale u¤ram›fl bu millet, flimdi son vatan top-ra¤› Anadolu’yu düflmanlar›n iflgalinden kurtarmak, hürriyet ve istiklalini muhafaza et-mek için büyük devletlerle bir kez daha bo¤uflmak pahas›na yeni bir mücadeleye bafl-l›yor. Son yurdunda esarete duçar etmek isteyen düflman›n›n kirli emellerine, vahfliak›nlar›na engel olma kavgas›n› bafllat›yor. Çünkü bu muzdarip Anadolu insan›n›n, va-tan›n elden gitmesine, istiklalinin ortadan kald›r›lmas›na raz› olmas› mümkün de¤il-di. As›rlar boyu ba¤›ms›z yaflam›fl bir milletin fertleri, ordular›n›n da¤›t›ld›¤›n›, silah-lar›n›n elinden al›nd›¤›n› gören halk, mukaddesat›n› kurtar›ncaya, düflman bayraklar›ecdat ocaklar›n›n üstünden çekilinceye kadar mücadele edecekti. Çünkü, din ve vatan-lar›na sald›ran, öz vatanlar›nda kendilerini esir etmeye çal›flan düflmanlar› bu toprak-lardan söküp atmak, “Vaktülûhum haysü sak›ftümûhum ve ahricûhum min haysü ahracuküm..”(Bakara, 191) fehvas›nca imanlar›n›n gere¤iydi.

Anadolu’da, millî mücadele fikri, daha Birinci Dünya Savafl›’n›n yenilgiyle sonuçla-naca¤›n›n anlafl›lmas›yla bafllam›flt›. M. Kemal Pafla’n›n 19 May›s 1919’da Samsun’aç›k›fl› Millî Mücadele için yeni bir merhale oldu. “Milletin temayül, irade, istidat vekudretini en iyi ve en büyük liyakatla sezen Atatürk’ün liderli¤i” ile Millî MücadeleAnadolu’da makes buldu. Anadolu aya¤› kalkt›.


Kuva-y› Millîye veMüdafaa-i HukukCemiyetleri

“Kuva-y› Millîye”, Türk ‹s-tiklâl Savafl›’nda mücadeleveren milis kuvvetlerdir. Dü-zenli ordu kuruluncaya kadarbu adla teflkilatlanan milis-ler, millî uyan›fl hareketlerinibafllatarak Anadolu’da yeryer iflgal kuvvetlerini zay›flat-ma do¤rultusunda küçümse-nemeyecek hizmetlerde bu-lundular. 15 May›s 1919’da‹zmir’in iflgalinden sonrabu oluflumlar h›zla yay›ld›.Mili Mücadele’nin insan gü-cü, silah ve araç gereç ihtiya-c› böylece karfl›lanmaya çal›-fl›ld›. Nitekim M. Kemal Paflave arkadafllar› Millî Mücade-le’yi bafllat›rken Kuva-y› Mil-lîye teflkilatlar›n›, Müdafaa-iHukuk ve Reddi ‹lhak cemi-yetlerini Anadolu’da haz›rbulmufllard›.

Kuva-y› Millîye; halk›n,düflman sald›r›lar›na boyune¤meyece¤inin, ülkesini vemukaddesat›n› sonuna ka-dar savunaca¤›n›n, hürriyetve ba¤›ms›zl›¤›n› koruyaca¤›-n›n bir hayk›r›fl›d›r. BirinciDünya Savafl›’ndan sonra,Türkiye ile birlikte savafla gi-ren di¤er ülkeler, savafl›n ga-libi olan ittifak›n a¤›r flartla-r›na boyun e¤erken Türk mil-leti, Kuva-y› Millîye hareket-leriyle bu durumu kabul et-medi¤ini ortaya koydu.

Türklerin istilac›lara karfl›Anadolu’yu iflgallerden kur-tarma haz›rl›klar›ndan biride “Müdafaa-i Hukuk” cemi-yetleri kurarak teflkilatlanma


M‹LL‹ MÜCADELEN‹N KRONOLOJ‹S‹

30 EK‹M 1918 : Mondros Mütarekesi.

3 MART 1919 : Vilayat-› fiarkiye Müdafaa-iHukuk Cemiyeti Erzurum fiu-besinin kuruluflu.

29 N‹SAN 1919 : ‹talyanlar›n Antalya’da karayaç›k›fl›.

15 MAYIS 1919 : Yunan ordusunun ‹zmir’de ka-raya ç›k›fl›.

16 MAYIS 1919 : M. Kemal Pafla’n›n maiyetiylebirlikte Band›rma gemisi ile‹stanbul’dan ayr›l›fl›.

19 MAYIS 1919 : M. Kemal Pafla’n›n Samsun’aç›k›fl›.

25 MAYIS 1919 : M. Kemal Pafla’n›n Sam-sun’dan Havza’ya geçifli.

12 HAZ‹RAN 1919 : M. Kemal Pafla’n›n Havza’danAmasya’ya geçifli.

21 HAZ‹RAN 1919 : Amasya Toplant›s›.

23 TEMMUZ 1919 : Erzurum Kongresi (23 Tem-muz-6 A¤ustos).

4 EYLÜL 1919 : Sivas Kongresi (4-11 Eylül).

27 ARALIK 1919 : M. Kemal Pafla’n›n Hey’et-iTemsiliye ile Ankara’ya gelifli.

12 fiUBAT 1920 : Marafl’›n Frans›z iflgalindenkurtuluflu.

16 MART 1920 : ‹stanbul’un ‹tilaf Devletlerin-ce iflgali.

17 MART 1920 : M. Kemal Pafla’n›n ‹slam Âle-mine hitab›, Valilere beyan-namesi.

28 MART 1920 : Frans›zlar›n Antep’i iflgali.

11 N‹SAN 1920 : fieyhülislam Dürrizade Abdul-lah’›n fetva ›sdar›.

13 N‹SAN 1920 : Bolu ve Düzce isyanlar›.

21 N‹SAN 1920 : Büyük Millet Meclisi’nin An-kara’da aç›laca¤›na dair be-yannamenin da¤›t›m›.

23 N‹SAN 1920 : Türkiye Büyük Millet Mecli-si’nin dinî bir törenle Anka-ra’da aç›l›fl›.

2 MAYIS 1920 : ‹lk Büyük Millet Meclisi Hü-kümetinin oluflturulmas›.

5 MAYIS 1920 : fieyhülislam Dürrizade Abdul-lah’›n fetvas›na, Ankara Müf-

cihetine gitmeleridir. Bu ce-miyetler Kuva-y› Millîye ileba¤lant› halindeydiler. Bu ce-miyetlerle, iflgal edilme tehli-kesi bulunan bölgelerde si-lahl› mücadele yan›nda huku-ki mücadele de verildi.

Kuva-y› Millîyenin oluflu-munda, Müdafaa-i Hukuk veReddi ‹lhak cemiyetlerininkuruluflunda ve bunlar arac›-l›¤›yla halk› direnifle ça¤›rma-da hocalar›n, din adamlar›-n›n, Milliyetçi ayd›nlar›n vehamiyet sahibi halk›n büyükkatk›s› vard›r.

Denizli Müftüsü AhmetHulusi Efendi’nin mücadele-sini buna örnek gösterebiliriz.15 May›s 1919’da ‹zmir Yu-nanl›lar taraf›ndan iflgal edi-lince ac› haber Denizli’ye deulaflt›. Ahmet Hulusi Efendi,durumu derhal Denizli halk›-na duyurdu. Halk› bayram ye-rine toplad›. Halk kad›n› erke-¤i, yafll›s› genci ile meydan›doldurdu. Müftü Efendi, ön-de sancak, meydana gelerekhalka hitaben flu tarihi ko-nuflmay› yapt›:

“Muhterem Denizlililer! Bugünsabah›n erken saatlerinde ‹zmir,Yunanl›lar taraf›ndan iflgal edilmifl-tir. Bu tecavüze karfl› hareketsiz kal-mak, din ve devlete ihanettir. Vata-na karfl› irtikab edilecek cürümlerinAllah ve tarih önünde aff› imkans›zgünaht›r. Cihad, tam manas›yla te-flekkül etmifl dini fariza olarak kar-fl›m›zdad›r.

“Hemflehrilerim! Karfl›m›za ç›-kar›lan dünkü tebaam›z Yunanabiz ma¤lup olmad›k. Onlar ötekidüflmanlar›m›z›n vas›tas›d›r. Yu-


tüsü Rifat Efendi (Börekçi) ile251 imzal› Anadolu ulemas›-n›n karfl› fetvas› (6 May›s ta-rihli Hakimiyet-i Millîye Gaze-tesi’nde yay›nland›).

9 MAYIS 1920 : TBMM ‹slam Dünyas›na hita-ben bir “Beyanname” yay›nla-yarak Millî Mücadelenin veTBMM’nin amac›n› ilan etmesi.

6 HAZ‹RAN 1920 : Zile isyan›.

9 HAZ‹RAN 1920 : TBMM’nin Do¤u vilayetlerin-de k›smî seferberlik ilan et-mesi.

14 HAZ‹RAN 1920 : Yozgat isyan›.

23 HAZ‹RAN 1920 : Bo¤azl›yan isyan›.

30 HAZ‹RAN 1920 : Yunanl›lar›n Bal›kesir’i iflgali.

8 TEMMUZ 1920 : Yunanl›lar›n Bursa’y› iflgali. Buolay üzerine BMM kürsüsünesiyah bir örtünün konmas›.

16 TEMMUZ 1920 : Yozgat isyan›n›n bast›r›lmas›.

25 TEMMUZ 1920 : Yunanl›lar›n Edirne’yi iflgali.

10 A⁄USTOS 1920 : ‹stanbul Hükümeti’nin SevrAntlaflmas›n› imzalamas›(Padiflah bu anlaflmay› tasdiketmemiflti).

29 A⁄USTOS 1920 : Yunanl›lar›n Uflak’› iflgali.

29 EYLÜL 1920 : Kaz›m Karabekir Pafla kuman-das›ndaki Türk birliklerinin Er-menilere taarruz ederek Sar›ka-m›fl’› kurtarmalar›.

3 EK‹M 1920 : Konya isyan›.

6 EK‹M 1920 : Konya isyan›n›n bast›r›lmas›.

30 EK‹M 1920 : Kars’›n düflman iflgalindenkurtuluflu.

2 ARALIK 1920 : Ermenilerle Gümrü Bar›fl Ant-laflmas› (Millî Meclis Hükümeti-nin akdetti¤i ilk antlaflmad›r).

6 OCAK 1921 : Yunanl›lar›n Eskiflehir’e yürü-yüflü.

9 OCAK 1921 : I. ‹nönü Muharebesi.

12 MART 1921 : Mehmed Akif Bey’in yazd›¤› “‹s-tiklal Marfl›” fliirinin “Millî Marfl”olarak kabulü.

24 MART 1921 : Büyük Millet Meclisinde, cep-helerde muzafferiyet için duaedilmesi.

nan’›n bir Türk beldesini ellerinegeçirmelerinin ne manaya geldi¤i-ni, ‹zmir’de flu birkaç saat içindeirtikap edilen cinayetler gösteri-yor. Silah›m›z olmayabilir; top-suz-tüfeksiz sapan tafllar› ile dedüflman›n karfl›s›na ç›kaca¤›z. ‹s-tiklal aflk›, vatan sevgisi, haysiyetfluurumuz ile, kalbimizdeki imanile mücadelemizin sonunda zaferikazanaca¤›z. Bu u¤urda can›n›verenler flehit, kalanlar gazidirler.Bu mutlak olarak cihad-› mukad-destir (...). Korkmay›n›z...Me’yus olmay›n›z... Bu Liva-y›Hamd’in alt›nda toplan›n›z vemücadeleye haz›rlan›n›z. Müftü-nüz olarak cihad-› mukaddes fet-vas›n› ilân ve tebli¤ ediyorum.”(Cemal Kutay, Kurtuluflun veCumhuriyet’in Manevî Mimarlar›,

D.‹.B. Yay›n›, s. 45-46.)

Evet, ülkenin kurtar›lma-s›na bütün bir millet olarakkarar verilmiflti. Bu yolda M.Kemal Pafla’n›n yakt›¤› mefla-le, Anadolu insan› için birümit ›fl›¤› oldu. Enver Pa-fla’n›n dedi¤i gibi, Anadoluinsan› için M. Kemal Pafla’n›nbaflar›s›, Anadolu’nun baflar›-s› olacakt› ve Türk insan›onun baflar›s› için çal›flt›.

Samsun’a Ç›k›fl,Kongreler ve Sonras›

Millî Mücadele y›llar›n›ntarihi arka plan› ve cepheler-de verilen askeri çarp›flmala-r›n detay›na inmek, bu yaz›-n›n hacmini zorlar. Bu yaz›ekinde mücadelenin bir kro-nolojisini takdim etmekleyetindik. Burada Millî Müca-dele ve Kurtulufl Savafl› süre-cine k›saca temas ettiktensonra, bu mücadeleden için-


26 MART 1921 : II. ‹nönü Muharebesi.

26 MART 1921 : Yunanl›lar›n Adapazar›’n› ifl-gali.

30 MART 1921 : II. ‹nönü Zaferi.

1 HAZ‹RAN 1921 : ‹talyanlar›n Antalya’y› tahliye-ye bafllamas›.

13 TEMMUZ 1921 : Yunanl›lar›n Afyon’u iflgali.

17 TEMMUZ 1921 : Yunanl›lar›n Kütahya’y› ifl-gali.

19 TEMMUZ 1921 : Yunanl›lar›n Eskiflehir’i iflgali.

25 TEMMUZ 1921 : Türk Ordusu’nun Sakarya gerile-rine çekilmesi.

5 A⁄USTOS 1921 : TBMM’nde ç›kart›lan bir kanun-la M. Kemal Pafla’ya “Baflku-mandanl›k” s›fat›n›n verilmesi.

26 A⁄USTOS 1921 : Ankara halk›n›n, ordular›n zaferiiçin Ankara Namazgah›nda toplu-ca dua etmesi.

5 EYLÜL 1921 : Yunan ricatinin bafllamas›.

13 EYLÜL 1921 : Sakarya Zaferi (Bu zafer bü-tün yurtta ve ‹slâm dünyas›n-da büyük sevinçle karfl›land›).

19 EYLÜL 1921 : M. Kemal Pafla’ya “Gazi” ve“Müflir” unvan› verilmesineiliflkin kanunun kabulü.

20 EK‹M 1921 : Türkiye ile Fransa aras›nda“Ankara ‹tilafnamesi”nin im-zalanmas›.

25 ARALIK 1921 : Antep’in Frans›z iflgalindenkurtuluflu.

27 A⁄USTOS 1922 : Afyon’un Yunan iflgalinden kur-tuluflu.

30 A⁄USTOS 1922 : Dumlup›nar Meydan Muhare-besi.

30 A⁄USTOS 1922 : Kütahya’n›n Yunan iflgalindenkurtuluflu.

1 EYLÜL 1922 : M. Kemal Pafla’n›n, “Ordular!‹lk hedefiniz Akdeniz’dir. ‹le-ri!” emrini verifli.

9 EYLÜL 1922 : ‹zmir’in Yunanl›lardan temiz-lenerek kurtar›lmas›.

11 EK‹M 1922 : ‹tilaf Devletleriyle MudanyaMütarekesinin imzalanmas›.


rakiyle M. Kemal Pafla’n›n baflkanl›¤›nda Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi dinîbir törenle aç›ld› ve Millî Mücadeleyi yönetecek yeni bir hükümet kuruldu.

Osmanl› Hükümeti’nin 10 A¤ustos 1920’de imzalad›¤› Sevr Antlaflmas›n› Büyük Mil-let Meclisi tan›mad›. Yunanl›lara karfl› Orta Anadolu’nun bat› kesiminde çarp›flmalarabafllad›. ‹nönü, Eskiflehir, Kütahya, Sakarya, Afyon muharebeleri yap›ld›. Yunanl›lar Bi-rinci ve ‹kinci ‹nönü Savafllar›nda yenilgiye u¤rat›ld›. Öte yandan Do¤u Anadolu’yu al-mak isteyen Ermenilere karfl› Kars ve Sar›kam›fl cephelerinde yap›lan çarp›flmalardaTürk güçleri Ermenileri ma¤lup etti (30 Ekim 1920). Kars ve Ardahan geri al›nd›.

Yunanl›lara verilen savafllarda en büyük güçlük teçhizat yetersizli¤inde yafland›.Yap›lan ça¤r›ya, köylere var›ncaya kadar halk, ellerindeki bütün imkânlar›yla seferberoldu.

Büyük Millet Meclisi, 5 A¤ustos 1921’de M. Kemal Pafla’y› Türk ordular›n›n Baflkuman-danl›¤›na getirme karar› ald›. Pafla, Millî Mücadele’yi zaferle sona erdirecek bir taarruz içingenifl ölçüde haz›rl›klar yapt›rd›. Harekât›n›, millî s›n›rlar içindeki Türk topraklar›n› yaban-c› iflgallerden kurtaracak ve yeni Türk devletinin ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤layacak bir nitelikteplanl›yordu.

Mevcut imkânlar, cephane ve ikmal araçlar› yetersizli¤ini göz önünde tutan düflmanve dünya kamuoyu, Türklerin herhangi bir karfl› taarruza geçebilece¤ine inanm›yordu.Halbuki Türk milletinin kesin inanc›, düflman ordular›n› Anadolu’dan söküp atmak ve sa-vafl› zaferle sonuçland›rmakt›. Nitekim Kurtulufl Savafl›n›n son safhas› olan Büyük Taar-ruz ve bunu takip eden Baflkumandanl›k Meydan Muharebesi ile Yunan kuvvetlerine kar-fl› kesin bir zafer elde edildi.

9 Eylül 1922’de ‹zmir’in geri al›nmas›n› müteakip, ‹tilaf Devletlerinin destekleriyleAnadolu içlerine kadar ilerlemifl olan Yunan ordular› ‹zmir’den denize döküldü ve bütünEge k›y›lar› Türklerin eline geçmifl oldu (15 Eylül 1922). 11 Ekim 1922’de ‹tilaf Devletle-riyle yap›lan Mudanya Mütarekesi ile, cephelerde verilen Millî Mücadele sona erdi.

Millî Mücadelenin Mimarlar›

Millî Mücadele, Anadolu halk›na güvenilerek giriflilmifl ve neticede zafere ulafl›lm›flbir mücadeledir. Bu gerçek, M. Kemal Pafla’n›n giriflti¤i dava için en önemli avantajd›r.Halk›n bu hususta son derece fedakarl›¤› ve kendine sonsuz güveni yan›nda, Atatürk’ünyan›nda yer alan de¤erli kumandanlar, kahraman Mehmetçik ve nihayet bu mücadele-nin maddi ve manevî cephesinde yer alm›fl olan din adamlar› ayr› birer avantaj olmufl-tur. Konuyu biraz açmak istiyorum.

Mustafa Kemal Atatürk ve Silah Arkadafllar›

Mustafa Kemal Pafla, zekas›, ileri görüfllülü¤ü ve askeri dehas› ile Millî Mücadelehareketinin tart›fl›lmaz lideridir. Mücadelenin askeri planda öncülü¤ünü yapt›¤› gibiTBMM’nin aç›lmas› ve yeni bir hükümetin kurulmas›nda da öncülük yapm›flt›r. Ata-türk’ün Millî Mücadele’deki müstesna rolünün detayl› izah› böyle makale hacimli ya-z›lara s›¤maz.

Bilindi¤i gibi Atatürk hakk›nda binlerce eser yaz›lm›fl ve her yönüyle tan›t›lm›fl birkifliliktir. Burada sadece bir cümle ile ifade edelim ki, Millî Mücadele’nin kazan›lma-s›nda en büyük avantajlardan biri Atatürk’tür. Ayr›ca Atatürk’ün yan›nda, kendisinedestek veren, her biri iyi yetiflmifl de¤erli komutanlar yer al›yordu. Kaz›m Karabekir, Ali


Fuat Cebesoy, Rauf Orbay, Refet Bele, ‹smet ‹nönü, Kaz›m Özalp, Kaz›m Dirik, Fahret-tin Altay, Cafer Tayyar E¤ilmez bunlardan sadece birkaç›d›r.

Fedakâr Anadolu Halk›

Kurtulufl Savafl›, top yekun bir savaflt›; askeri, sivili, hocas›, eflraf›, iflçisi, köylüsü,kad›n›, erke¤i, yafll›s›, çocu¤uyla, k›saca bütün Anadolu halk›yla verilmifl topyekün birsavaflt›. Türk milletinin hemen hemen her ferdinin bu savafla katk›lar›, flükranla yad et-memiz gereken fedakârl›klar›, terleri ve kanlar› vard›r. Atatürk bu mücadeleyi bu halkagüvenerek, bu halka inanarak bafllatt›.

“Allah, devletimize zeval vermesin” duas›n› dilinden düflürmeyen dindar Anadoluhalk›, kendisine vurulmak istenen esaret zincirini k›rmak, ezan sesini çan sesine bo¤-durmamak için, flartlar ne kadar olumsuz olursa olsun, silaha sar›lm›fl ve elinden ge-len çabay› sarf etmifltir.

Mehmetçik

Millî Mücadelenin isimsiz kahramanlar›... Onun için ne söylesek yetersiz, ifadeleri-miz onu anlatmakta c›l›z kal›r... Merhum Mehmed Akif de onunu için “Gel, seni tarihegömelim, desem, s›¤mazs›n” ifadesini kullanm›yor muydu? Onlar vatan›m›z›n ba¤›ms›z-l›¤› için hayatlar›n› ortaya koydular; milletin kurtuluflu için cepheden cepheye kofltular.

Yar› aç, yar› ç›plak Sakarya’da, Anafartalar’da, ‹nönü’de, Dumlup›nar’da, Kars’ta,Ardahan’da Mehmetçi¤in ç›rp›n›fl›n› görürüz. Büyük Taarruz’un sonunda, 30 A¤us-tos’da zaferini ilan ederken ad›ndaki tazelik, kiflili¤indeki civanmertlik ile aln› aç›kdimdik ayakta duruyordu, o. Çünkü o, Mehmetçik’ti.

Türkiye Büyük Millet Meclisi

Millî Mücadele y›llar›n›n en önemli olaylar›ndan biri, Ankara’da 23 Nisan 1920’deTürkiye Büyük Millet Meclisi’nin aç›larak yeni bir hükümetin kurulmas›yd›. EsasenMillî Mücadele’nin kurumsal temeli TBMM’dir.

‹lk Meclisi oluflturan milletvekillerinin say›s› 337’yi buluyordu. Bu üyelerin bir k›s-m›n›, kapat›lan Osmanl› Meclisi Mebusan› üyelerinden kaçarak Ankara’ya gelenler, birk›sm›n› da yeni seçilenler oluflturuyordu.

‹lk Meclisin tutanaklar›n› gözden geçirirken rastlam›flt›m. Büyük Millet Meclisi’nin9 May›s 1920 tarihli oturumunda, Meclis Baflkanl›¤›na bir önerge veriliyor. Deniyor ki,Bursa mebuslar›ndan Mustafa Fehmi Bey (bilahare ilk fier’iye ve Evkaf Vekili olacak-t›r), Meclise kat›lmak üzere, vas›ta bulamad›¤› için yaya olarak ‹stanbul’dan kaç›p onbefl gün kadar çar›kla yürüyerek gelmifl, bu nedenle sa¤ aya¤›n›n t›rnaklar› dökülmüfl-tür; uzun süre tedaviye muhtaçt›r, arkadafl›m›z izinli say›lmal›d›r.

Gerçek flu ki, Millî Mücadelenin zafere ulaflmas›nda Millî Meclisin fedakar üyeleri-nin katk›s› büyüktür, çabalar› her türlü takdirin üstündedir. Bu y›llara ait Meclis tuta-naklar›n› gözden geçirirsek, milletin ba¤r›ndan ç›km›fl olan TBMM’nin bu y›llarda ençok üzerinde durdu¤u, gündemini en çok iflgal eden iki konuyu görürüz: Cephelerdeverilen mücadele ve ülkenin dini sorunlar›.

... Ve Din Adamlar›

Millî Mücadelede din adamlar› çok önemli roller üstlenmifllerdir. Diyanet ‹flleriBaflkanl›¤› yay›nlar› aras›nda ç›kan iki eser (Kurtuluflun ve Cumhuriyetin Manevî Mi-


marlar› ile Millî Mücadele’de Din Adamlar›) bile bize bu konuda yeterli bilgi vermeye

kafidir.

Vatan savunmas›nda kendilerini mesul sayan din adamlar›, Millî Mücadelede bü-

tün gayretlerini ortaya koydular. O y›llarda Kilikya Garp Umum Kumandan› olan Sinan

Tekelio¤lu’nun söyledi¤i gibi;

“Maddi imkanlar›n yok oldu¤u yerde insanlar›n yap›lmaz zannedilene el atabilmesi, ancak ruh

ve iman kuvveti ile mümkün oluyor. Bunu da, halkta yaratabilen yegane menba din ulemas› idi. Bu

tabirin içine Müftüden en ücra köydeki ‹mama kadar hepsi dahildi. Bilhassa köylerde yorgun, harb-

den b›km›fl, muayyen yafl haddi içinde erkek nüfusunu kaybetmifl halk›, yeni bir mücadelenin imka-

n›na ve zarurili¤ine inand›racak tek kudret din adamlar› idi. Onlar, sadece telkin ve irflad ile kalma-

d›lar, ellerine silah da ald›lar, yafllar›na ve itiyadlar›na ra¤men en tehlikeli mevzilerde, harbi sanat

edinmifl meslekten askerlerde hayranl›k uyand›racak cesaret ve azimle dövüfltüler (...).” (Kurtuluflun

ve Cumhuriyetin Manevî Mimarlar›, s. 117-118.)

Gerçekten de din adamlar› ülke topraklar›n›n istilas›, mukaddesat›n ayak alt›na

al›nmas› tehlikesi karfl›s›nda hem mahallî oluflumlar›n, cemiyetlerin içinde ve bafl›n-

da yer alm›fllar, hem de fiili olarak cephelerde çarp›flm›fllard›r. Toplant›larda yapt›kla-

r› konuflmalarla, camilerde vaaz ve hutbelerle halk›n kurtulufl heyecan›n› diri tutmufl-

lard›r. Ayr›ca say›lar› 337’yi bulan ilk Meclis üyelerinden 53’ünü, din görevlili¤ini mes-

lek seçmifl olsun olmas›n, formasyon ve yetiflme tarz› olarak ilmiye s›n›f›na mensup


din adamlar› oluflturuyordu. (Tar›k Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri ‹çinde Atatürk, 2. bask›, ‹s-

tanbul 1981, s. 212-213.)

Bir hususa aç›kl›k getirmek gerekir: Din adamlar›n›n burada yapt›¤›, tarihte Bat›dünyas›nda yap›ld›¤› gibi, dini referans göstererek savafl k›flk›rt›c›l›¤› yapmak de¤ildi.Yabanc›larca insafs›z bir flekilde istila edilen kendi öz yurtlar›n›n savunmas›na teflviksöz konusudur. Bunu da, ruhani bir temsilci s›fat›yla de¤il, milletin birer ferdi olarakyerine getirmifllerdir.

Denizli Müftüsü Ahmed Hulusi Efendi, Amasya Müftüsü Hac› Tevfik Efendi, ÖmerVehbi Efendi, Hadimli Mehmed Vehbi Efendi, Bolvadinli Vehbi Hoca, Abdullah AzmiEfendi, Mustafa Fehmi Efendi, Hoca Raif Efendi, Haf›z ‹brahim Efendi (Demiralay),Hüseyin Hüsnü Efendi, Hoca fiükrü Efendi (Çelikalay), Dersiam Ali Riza Efendi, Bal›-kesir Müftüsü Mehmed Nuri Efendi, Millî Mücadelenin manevî mimarlar›ndan sade-ce birkaç›d›r.

fiair ve mütefekkir kimli¤i yan›nda iyi bir hatip olan ve vaaz kürsülerinde yapt›¤› ko-nuflmalarla, ç›kard›¤› dergi ve gazetelerde yay›nlad›¤› yaz›larla halk› mücadeleye ça¤›-ran ‹stiklal Marfl›m›z›n flairi Mehmed Akif Bey’i de unutmamam›z gerekiyor. O, ‹stiklalSavafl›nda Anadolu’yu dolaflarak düflman istilas›na karfl› halk› birlik ve beraberli¤e ça-¤›rm›fl gerçek bir önderdir.

80 Y›l Sonra

Ülkemiz, geçen yüzy›l›n bafl›nda, bir dünya savafl›nda, bir cihan devleti olan Os-manl›n›n y›k›l›fl›na flahit oldu. Akabinde son vatan parças› Anadolu topraklar› müstev-lilerce pây mal edilmek istendi; topraklar› yer yer iflgal edildi. Türk insan› için bu, ka-bul edilir bir durum de¤ildi. Yedisinden yetmifline her vatan evlad› yekvücut oldu; herfleyini ortaya koyarak cephelere kofltu. Her türlü zorlu¤a gö¤üs gerdi. Nihayetinde özyurdunu düflman iflgalinden kurtard›. Ve bu olay üzerinden flimdi yaklafl›k 80 y›l geç-ti. Mücadeleyi veren neslin bugünkü torunlar› olan bizler, flimdi yeni bir ça¤›n bafl›n-da bulunuyoruz. Acaba 80 y›l önce vuku bulan bir mücadeleden hangi mesajlar› tafl›-yabiliriz günümüze?

Baflta flunu hat›rlamam›z gerekiyor: Bize bir kurtulufl savafl› vermeyi de gerektirmiflolan Birinci Dünya Savafl›nda iki cephe halinde ölesiye çarp›flm›fl olan dünya devlet-lerinden birço¤u, savafl›n üzerinden fazla bir zaman geçmeden aralar›nda dostane ilifl-kiler kurdular. Sosyal ve ekonomik alanlarda h›zl› bir kalk›nma içine girdiler. Teknolo-jik geliflmeler birbirini kovalad›. Bu arada dünya bar›fl›n› sa¤lama do¤rultusunda daçabalar sarf edildi. Bu ba¤lamda uluslararas› sözleflmeler akdedildi. S›cak savafllar›nortadan kald›r›lmas› için çal›flmalar oldu. Günümüze do¤ru geldikçe, farkl› din ve ›rk-lara mensup toplumlara, devletlere daha hoflgörülü yaklafl›m içine girildi. Bütün bun-lara ra¤men yeryüzünde o günden bugüne savafllar, çat›flmalar, katliamlar eksik olma-d›. Afganistan’da, Körfez’de, Bosna Hersek’te, Azerbaycan’da, Kosova’da, Çeçenis-tan’da ve dünyan›n di¤er yerlerinde yaflananlar zihnimizde halen tazeli¤ini muhafazaediyor.

Bize gelince... Türkiye Cumhuriyeti devleti olarak, genel bir d›fl siyaset olarak bar›-fl› ön plana ç›kard›k. Komflular›m›zla ve dünya ülkeleri ile iyi iliflki yollar›n› arad›k.Ekonomik ve kültürel iflbirlikleri yapt›k. D›fla aç›lmaya çal›flt›k. Bilindi¤i gibi bugün Av-rupa Birli¤ine aday ülke durumuna geldik. Dün çarp›flt›¤›m›z ülke insanlar›n›n bugün-


kü torunlar›yla hasmane bir hesaplaflman›n içine girmemiz elbette söz konusu ola-mazd›. Dostluklar›n da, düflmanl›klar›n da ezeli olmad›¤› gerçe¤ini hat›rlamam›z gere-kiyor. Bar›fl yolunu tercihimiz, düflmanl›k besleyenlere karfl› tedbir almam›za elbetteengel teflkil etmiyor.

Burada esas üzerinde durmak istedi¤im, yeni bir yüzy›l›n bafl›nda çeflitli yönlerden

millet olarak bizim geldi¤imiz noktan›n, o mücadeleyi veren nesle lây›k düzeyde olup

olmad›¤› noktas›ndad›r.

Geçen süre içinde elbette her bak›mdan mesafeler kat ettik; bunu öncelikle vurgu-

lamam›z gerekir. Ancak, flu sorular› da kendimize sorup bir öz elefltiri, milletçe bir ne-

fis muhasebesi yapmam›z gerekiyor: Ekonomik ve kültürel kalk›nm›fll›k aç›s›ndan aca-

ba ça¤dafl dünyay› yakalayabildik mi? Ceddimizin can› pahas›na bize emanet etti¤i bu

topraklarda bizzat Atatürk’ün iflaret etti¤i ça¤dafl medeniyet düzeyini yakalayabildik

mi? Yoksulluk çemberini k›rabildik mi? Milletimizin genel refah düzeyini arzu edilen

noktaya getirebildik mi? Sorular› ço¤altabiliriz. Konuya bu aç›dan yaklafl›nca, söz ge-

lifli, yukar›da verdi¤imiz örnekte oldu¤u gibi, yüce bir ideal u¤runa, çar›kla ‹stan-

bul’dan Ankara’ya yaya yürüyen mebusa karfl› bir mahcubiyetimiz söz konusu mu, de-

¤il mi? Bu ve benzeri sorular›n cevab› üzerinde kafa yormak zorunday›z.

Ne yaz›k ki, en az›ndan flu sorular›n cevab›nda ecdad›m›za karfl› boynumuzun bükük

kalaca¤›n› zannediyorum: Biz baflta, kendi aram›zda birlik ve beraberli¤imizi sa¤laya-

mad›k. Birbirimizle konuflup, birbirimizi anlamak yerine, bir arada sulh içinde yaflama-

n›n yollar›n› aramak yerine, üzerinde buluflaca¤›m›z ortak paydalar oluflturmak yerine;

farkl› yönlerimizi birer çat›flma alan› de¤il, birer zenginlik telakki etmek yerine, sürtüfl-

meler, kavgalar, gürültüler, anlaflmazl›klar, ayr›l›k gayr›l›l›klar aram›zda sürüp gitti.

Halk›m›z›n genel ve dinî yönden cehaletine tam anlam›yla son veremedik. Halbu-

ki Kurtulufl Savafl›n› zafere ulaflt›ran ilk TBMM, savafl› bitirir bitirmez kendine yeni bir

hedef tayin etmiflti: Bu kez sefalet ve cehaletle mücadele! Daha Kurtulufl Savafl› veri-

lirken söz konusu Meclis, ‹slam’›n gerçek yüzünü millete yans›tmak üzere ideal din

e¤itimi ve din hizmeti verebilmenin yollar›n› aramaya bafllam›fl, bu do¤rultuda ciddi

ve samimi gayretler içine girmiflti. Onlara göre toplumun inanç yönünden boflluk için-

de kalmas›, dini cehalet içinde olmas› kadar tehlikeli bir durum olamazd›. Hazindir ki,

80 y›l sonra biz bu konularda hâlâ aray›fl içerisindeyiz. Bu durum Kurtulufl Savafl›n› ve-

ren neslimize, flehid ve gazilerimizin ruhaniyetlerine karfl› elbette bizi mahcubiyet içe-

risinde b›rak›yor.

Tarih fiuuru ya da Tarihten Ders Almak

‹nsanlar geçmiflini, tarihinde neler olup bitti¤ini ö¤renmek ister. Çünkü sahip ol-

du¤umuz de¤erlerin kayna¤› eskilerdedir, tarihtedir. Millet olarak bu güne nas›l gel-

di¤imizi, ne gibi evrelerden geçti¤imizi tarihten biliriz. Kald› ki biz, eski ve köklü ge-

lenekleri olan bir milletiz. Dolay›s›yla sa¤lam bir tarih fluuru, tarih bilincine sahip ol-

mal›y›z. Geçmiflte olanlar› yorumlayabilme, onlardan ders ç›kartabilme meziyetine

sahip olmal›y›z. Günümüzü iyi de¤erlendirmekte, gelece¤e sa¤lam ad›mlarla yürüye-

bilmekte tarih bize ›fl›k tutacakt›r. Gelece¤e ›fl›k olmas› için tarihin tespit ve tenkit gö-

revi vard›r; ancak tarih, cezaland›rmak ya da mükafatland›rmak maksad›n› tafl›ma-

maktad›r.


Tarihte cereyan eden olaylara bakarak bir bölümü “ak”, di¤er k›sm›n› “kara” diye

yarg›lamak, ya da “bütün kötülükler flu dönemde, bütün güzellikler ise bu dönemde”

fleklinde bir bak›fl aç›s›n› ön planda tutmak, tarih ilmi aç›s›ndan isabetli olmaz. Çün-

kü bu tür genellemeler, koyu tarafgirlerin baflvurdu¤u ucuz bir yöntemdir. Halbuki ta-

rihi her olay› kendi dönemi ve flartlar› içinde de¤erlendirmek gerekiyor. Tarihe so¤uk-

kanl› ve objektif bakmak zorunlulu¤u vard›r. Olaylar› sebep-sonuç ba¤lam›nda de¤er-

lendirmek zorunday›z. Önyarg›l› bakt›¤›m›z zaman ço¤u kez hata edebiliriz. Tarihe il-

min ve belgelerin ›fl›¤›nda bir yaklafl›m son derece önemlidir. Varsa, yap›lan hatalar-

dan ders ç›kar›r›z, tarihe not düfleriz. Ne var ki belli düflünce kal›plar› içinde kalm›fl in-

sanlar›n, bu huylar›ndan vazgeçmeleri de kolay olmamaktad›r.

Hiç kimse tarihi inkâr etmekle mazisiyle olan ba¤›ndan kurtulmufl olamaz. Ancak,

tarihte olanlara sadece tak›l›p kal›rsak medeniyet yar›fl›nda sözümüzün olamayaca¤›-

n› da unutmamam›z gerekir.

Bu bilgiler çerçevesinde flunu söyleyebiliriz: Tarihimizi bir bütün olarak ele almak,

akl› selimin gere¤idir. Biz, tarihimizin ne Cumhuriyet dönemini, ne de Osmanl› ve da-

ha önceki dönemlerini d›fllay›p reddedebiliriz. Bunlar ayr› ayr› de¤il, birbirinin ta-

mamlay›c›s›d›r. Bir dönemini be¤enmek, ötekisini reddetmeyi gerektirmez. Tarihi flah-

siyetler için de durum ayn›d›r. Unutmamam›z gerekir ki, Türkiye Cumhuriyeti, Osman-

l›n›n miras› üzerinde infla edildi. Dolay›s›yla birini küçümsemekle, di¤erini de küçüm-

semifl olmak gibi bir yanl›fll›¤›n içine düflebiliriz.

Dua ile...

Yaz›m› dua ile bitirmek istiyorum.

Millî Mücadele’ye, Kurtulufl Savafl›’na kat›l›p flehit veya gazilik mertebesine erifl-

mifl, neferinden en yüksek kumandan›na kadar bütün mücahit ve mücahideleri; ilk

Millî Meclis’in fedakâr üyelerini; Selahattin Tansel’in ifadesiyle (Mondros’tan Mudan-

ya’ya), Bat› Anadolu’nun ba¤r› yan›k delikanl›s›n›, Kastamonu’nun duygulu gelinini,

Karadeniz’in titiz kay›kç›s›n›, Güney’in ve Güney Do¤u’nun esmer tenli yi¤idini, Do¤u

Anadolu’nun çileli halk›n›, Orta Anadolu’nun fedakâr erkek ve kad›n›n›; efeleri, zey-

bekleri, müftüleri, vaizleri, imamlar›, hatipleri, ö¤retmenleri; Türk Kurtulufl savafl›n›n

isimli isimsiz, büyük küçük her yafl ve meslekten, her bölge ve beldeden kahraman

mücahid ve mücahidelerini, mübarek flehid ve gazilerimizi, hayatlar›n› boynu bükük

dul ve yetim olarak tamamlam›fl cefakar neslimizi; k›sacas›, mücadelenin maddi ve

manevî mimarlar›n› dua ve minnetle yadediyoruz.

Siz ayr›ca, özel olarak kendi dede ve ninelerinize, isimleriyle yadedip, Fatihalar›n›-

z› gönderiniz. Ben de, izninizle, gazi dedem Emrullah o¤lu Mustafa’y› burada hususen

hay›rla yadetmek istiyorum.

Binlerce emsali gibi, daha çocuk yaflta ‹stiklal Savafl›nda cepheye koflmufl, baflta

açl›k ve yokluk olmak üzere birçok s›k›nt› yaflam›fl, yaralanm›fl; bilahare kendisine ita

edilen ‹stiklal Madalyas›n› bir fleref vesikas› olarak gururla tafl›m›fl, bereketli ama

mahzun bir ömrün sonunda, 90 küsur yafllar›nda Rahmet-i Rahmana kavuflmufl dede-

mi, ona efl olma bahtiyarl›¤›n› kazanm›fl, dilinden duas›n› eksik etmemifl nur yüzlü

sevgili ninemi minnet ve dua ile yad ediyorum. Makamlar› cennet olsun!


Ebedî 30A¤ustosve Atatürk*

anl› tarihini, alt›n sayfalarla süsleyen aziz milleti-mizin unutulmaz zaferlerinden biri olan 30 A¤ustosZafer Bayram›’n›n 83. y›ldönümünü idrak ediyoruz.

30 A¤ustos, hürriyet ve istiklâlimizi kazand›-¤›m›z bir zafer günüdür. Bu asil mücadele, ‹stiklâlflairimiz Mehmet Akif’in dilinde;

“Garb›n âfâk›n› sarm›flsa çelik z›rhl› duvar,

Benim iman dolu gö¤süm gibi serhaddim var”

dizeleriyle en güzel bir flekilde ifadesini bulmufltur.

30 A¤ustos, milletimiz için Zafer Bayram›’d›r.Bu flanl› zafer gününün de¤erini iyi anlayabilmekiçin, flüphesiz o günlerin sosyal, ekonomik ve siya-sî ortam›n› hat›rlamakta yarar vard›r.

Bilindi¤i üzere Birinci Dünya Savafl› sonundaimzalanan Mondros Mütarekesi ve Sevr Antlaflma-s›’yla yurdumuz tamamen elimizden al›n›yor, vata-n›m›zda hür olarak yaflama hakk›m›za son verili-yordu. Yüz-y›llard›r üzerinde ba¤›ms›z olarak yafla-d›¤›m›z bu topraklar düflmanlara veriliyor, bizimde bunu kabul etmemiz isteniyordu.

Türk milletinin bu durumu kabul etmesi elbettemümkün de¤ildi. 19 May›s 1919’da Atatürk’ün Sam-sun’a ç›kmas›yla, lideriyle kucaklaflan Anadolu, Ata-türk’ün önderli¤inde Kurtulufl Savafl›’n› bafllatt›.Amasya Genelgesi’nin yay›nlanmas›n›n ard›ndanErzurum ve Sivas Kongreleri yap›ld›. Daha sonra 27Aral›k 1919’da Ankara’ya gelen Atatürk, 23 Nisan

Ş

“Bilelim ki, kazand›¤›m›z muvaffak›yet milletin kuvvetlerini birlefltirmesindenileri gelmifltir.

E¤er ayn› muvaffak›yetleri, zaferleri ileride de kazanmakistiyorsak, ayn› esasadayanal›m, ayn› yolda yürüyelim.”

(M. Kemal ATATÜRK)

* Dr. Eyüp BAfi, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 176 (A¤ustos 2005), s.

52-53 (Makale, “Ebedî 30 A¤ustos” bafll›¤›yla yay›mlanm›flt›r.


1920’de TBMM’yi kurdu. Böylece hem memleketin yönetimi halk›n iradesine verilmifloluyor hem de Kurtulufl Savafl›’n›n merkezi Ankara oluyordu.

TBMM, yapt›¤› görüflmelerde yurdun durumunu ve kurtulufl çarelerini arad›. “Mî-sâk-› Millî s›n›rlar› içinde vatan›n bir bütün oldu¤u ve parçalanamayaca¤› görü-flü”nden hareketle, düflmanla mücadele karar› al›nd›. Oluflturulan düzenli ordularlasavafla girildi. ‹lk baflar›, Do¤u’da Ermeni çetelerine karfl› kazan›ld›. Daha sonra, Bat›cephesinde Yunanl›larla I. ‹nönü ve II. ‹nönü Savafllar› yap›ld›. Bu savafllar›n kazan›l-mas›yla Yunanl›lara büyük bir darbe indirilmifl oldu. Bunun üzerine Yunan ordusu ye-niden sald›r›ya geçti. Sald›r› üzerine Mustafa Kemal, ordular›na: “Hatt› müdâfaa yok-tur sath› müdâfaa vard›r. Bu sat›h, bütün vatand›r. Vatan›n her kar›fl topra¤› vatanda-fl›n kan›yla ›slanmad›kça terk olunamaz.” emrini verdi.

Türk askeri, büyük bir azim ve fedakârl›kla bu karara uydu. 23 A¤ustos ve 12 Eylül1921 tarihleri aras›nda yap›lan Sakarya Meydan Muharebesi’yle, Türk milleti 1699 Kar-lofça Antlaflmas›’ndan beri ilk defa toprak kazanmaya bafll›yordu. Sakarya Savafl›, Türkmilletinin savunma durumundan taarruz durumuna geçti¤i önemli bir savafl olarak datarihe geçti. Bu zafer sonunda TBMM taraf›ndan, Mustafa Kemal’e “Gazi” unvan› ve“Mareflal” rütbesi verildi.

Türk tarihinin dönüm noktalar›ndan biri olan Sakarya Savafl›’ndan sonra, büyük birtaarruzla düflman› tamamen yok etme karar› al›nd›. 1922 y›l› A¤ustos ay›na kadar, ha-z›rl›klar tamamland›. Güneydeki Türk birlikleri, büyük bir gizlilik içinde Bat› cephesinekayd›r›ld›. ‹stanbul’daki cephane depolar›ndan silah ve cephane kaç›r›ld›. ‹tilâf Devlet-leri taraf›ndan tahrip edilerek kullan›lmaz hâle getirilen toplar onar›ld›. Yeni silâhlarsat›n al›nd›. Ordumuza taarruz e¤itimi yapt›r›ld›. Bu haz›rl›klardan sonra, Gazi Musta-fa Kemal’in baflkomutanl›¤›n› yapt›¤› ordumuz, 26 A¤ustos 1922’de düflmana sald›rd›.Bir saat içinde düflman mevzileri ele geçirildi. 30 A¤ustos’ta düflman çember içineal›nd›. Sa¤ kalanlar esir al›nd›. Esirler aras›nda Yunan Baflkomutan› Trikopis de vard›.

Bu savafl, Atatürk’ün baflkomutanl›¤›nda yap›ld›¤› için “Baflkomutanl›k MeydanMuharebesi” olarak adland›r›ld›.



Büyük Taarruzun baflar›yla sonuçlanmas›ndan sonra düflman, ‹zmir’e kadar takipedildi. 9 Eylül 1922’de ‹zmir’in kurtar›lmas›yla yurdumuz düflmandan temizlenmifl ol-du. Hain düflman›n, haks›zca ve alçakça iflgaline “dur” diyen ve kan›m›z›n son damla-s›n› ak›tmadan yurdumuzu b›rakmayaca¤›m›z› dünyaya ispatlayan bu büyük zaferi, hery›l 30 A¤ustos günü bayram yaparak kutluyoruz.

Çünkü “Ba¤›ms›z Türkiye”yi 30 A¤ustos zaferine borçluyuz. E¤er milletimizin tari-hinde bir Dumlup›nar günü olmasayd›, Türk tarihi yar›m kal›r, dünya tarihi yeni dev-rin istikametlerini çizen en flamil dönüm noktalar›n›n birinden mahrum olurdu. Türkmilletinin Dumlup›nar etraf›ndaki birli¤i; kendi tam ve ebedî istiklâl misak›n›n bir ifa-desi olmakla birlikte, istiklâli kay›t ve flart alt›nda kalan bütün cihan milletlerinin kur-tulufl hasret ve mücadeleleri için son derece anlaml› bir semboldür.

30 A¤ustos zaferinin milletimiz aç›s›ndan var olufl, dirilifl ve özgürlü¤ünü devamettirme yönlerinin yan›nda, önemli iki yönü daha vard›r. Bunlardan birincisi, ordu-millet dayan›flmas›n›n en üst seviyede gerçekleflti¤i, milletimizin topyekün bu var ol-ma mücadelesinde bir bütün olarak yer almas›d›r. ‹kincisi ise, 30 A¤ustos Zaferi’ninard›ndan Türkiye’nin yepyeni hedefler, yepyeni kurumlar ve ça¤dafl dünyaya kararl›ad›mlarla yürümesinin bafllamas›d›r. Ve hâlâ Türkiye bu yolda kararl›l›kla yürümesinidevam ettirmekte ve sonsuza kadar da devam ettirecektir.

30 A¤ustos, sadece kazan›lan bir zafer ve bu topraklara Türk Milleti’nin ebediyenkalaca¤›n›n damgas› anlam›n› tafl›mamaktad›r. Ayr›ca dünyaya kendisini kabul etti-ren, dünyan›n büyük güçlerini dize getiren ve dünyaya örnek olan tarihi mucizelerigerçeklefltiren ve Türk Milleti’nin gerçek karakterini bir kere daha dosta-düflmana gös-teren milletimizin ve kahraman ordumuzun açt›¤› alt›n bir sayfad›r.

30 A¤ustos Zaferi’nin milletimize ve ülkemize var olma mücadelesini kazand›rmatarihi olmas›n›n yan›nda, milletimize güven ve cesaret kazand›ran, önündeki her tür-lü zorlu¤u aflma güveni veren katk›lar›n› da dikkate almal›y›z. Çünkü çöken ve d›fl›m›z-daki ülkelerin hangi parças›n› ben alay›m diye düflündü¤ü koca bir enkazdan, genç vedinamik bir cumhuriyetin do¤mas›na sebep olan 30 A¤ustos Zaferi, yeni kurulan dev-lete de heyecan, dinamizm, güven ve kararl›l›k getirmifltir.

30 A¤ustos Zaferi’nin canland›rd›¤› bu ruh, genç cumhuriyetimizin çok k›sa zaman-da büyük at›l›mlar yapmas›n› sa¤lam›fl, hâlâ bu temeller üzerinde devletimiz geliflme-sini ve at›l›mlar›n› devam ettirmektedir.

Milletimiz; gelece¤i, ülkesi ve devletinin bekas› için her zaman en büyük fedakârl›-¤›, can›yla-mal›yla göstermesini bilmifl, önüne bir hedef konuldu¤unda da tek bir yü-rek olarak kenetlenmifltir.

fiimdi millet olarak önümüzde kazanmam›z gereken daha baflka zaferler vard›r. Ga-zi Mustafa Kemal söz konusu hedefi, Baflkumandanl›k Meydan Muharebesi’nin ilk kut-land›¤› tarih olan 30 A¤ustos 1924’de kahraman Türk milletine flu ifadesiyle duyur-mufltur:

“Milletimiz, Dumlup›nar’da kutlanan Büyük Zafer’den daha önemli bir zafer peflin-dedir; kültür ve uygarl›k zaferi…”

‹flte genç Türkiye Cumhuriyeti, bu hedef do¤rultusunda kararl›l›kla yürümesini de-vam ettirmekte ve sonsuza kadar da devam ettirecektir.

Bu vesileyle; milletimizin asla esir edilemeyece¤ini, semalar› süsleyen bayra¤›m›-z›n gönderden indirilemeyece¤ini bütün dünyaya ilân eden, flanl› 30 A¤ustos Zafe-ri’nin ölümsüz kahramanlar› aziz flehit ve gazilerimizi rahmet ve minnetle an›yoruz.



illî flairimiz Mehmet Akif’in, “Kim bu cennetvatan›n u¤runa olmaz ki feda” dedi¤i Anado-lu’nun, Müslüman Türk yurdu haline gelme-sinde; Alparslan, Ertu¤rul ve Osman Gaziler,

Orhan, Murat ve Y›ld›r›m hanlar, Fatih SultanMehmet, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sü-leyman gibi hükümdarlar mücadele vermifllerdir.Bu arada Selçuklu Sultanlar› da...

Ceddimiz olan bu büyüklerimize; O¤uzlara Ana-dolu’nun kap›lar›n› açan Sar› Hocalar, Saçl› Haf›z-lar, Kay› Boyunu Be¤lik, Sultanl›k, en sonunda da‹mparatorluk yapan fieyh Edebâliler, Dursun Fa-k›’lar, “Diyar-› Rum”u ebediyen “Diyar-› Türk” ve“Diyar-› ‹slâm” yapan Emir Sultanlar, Mevlânalar,Yunuslar, Hac› Bayram ve Hac› Bektafl Veliler, ma-nevî rehberlik yapm›fllar, onlara yol göstermifller-dir. Bahaüddin Veled o¤lu Mevlâna CelaleddinKonya’ya, Hac› Bayram Veli Ankara’ya, Hac› BektaflVeli de Hac› Bektafl’a ota¤ kurmufl, Anadolu’nunher yan›na sald›klar› erenleriyle, bu topraklar›Türklefltirmifller, Müslümanlaflt›rm›fllard›r.

Ancak H›ristiyanl›k dünyas›, Bizans topraklar›-n›n al›narak, Türklefltirilmesini ve Müslümanlaflt›-r›lmas›n› bir türlü içine sindirememifltir. Bununiçin Avrupa devletleri, Anadolu’yu geri almak, tek-rar H›ristiyan yapmak için y›llarca plânlar yapm›fl,mücadeleler vermifllerdir. Nihayet 9 as›r süren birmücadelenin sonunda Anadolu’ya girmeyi baflara-bilmifllerdir. 30 Ekim 1918’de imzalanan MondrosMütarekesi sonras›nda yurdumuz Anadolu, ‹ngiliz-lerin, Frans›zlar›n, ‹talyanlar›n ve Yunanl›lar›n ifl-galine u¤ram›flt›r.

M

Milli Egemenlik ve Atatürk*

Mustafa Kemal Atatürk; Türkata yurduna ve Türk’ünba¤›ms›zl›¤›na sald›ranlar kim-ler olursa olsun, onlara bütünmilletçe silahl› olarak karfl›ç›kmak ve onlarla savaflmakgerekti¤ini hayk›r›r.

* Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU, Diyanet Avrupa Ayl›k Dergi, Say›:60 (Nisan 2004), s. 38-40.


K›saca Mustafa Kemal Atatürk’ün de belirtti¤i gibi bu günlerde, “Osmanl› Devle-ti’nin temelleri çökmüfl, ömrü tükenmiflti. Osmanl› ülkesi bütün bütüne parçalanm›fl-t›. Ortada bir avuç Türk’ün bar›nd›¤› bir ata yurdu kalm›flt›. Son olarak, bunun da pay-lafl›lmas›n› sa¤lamak için u¤rafl›lmaktayd›...”1

‹flte böyle bir anda, “Ba¤›ms›zl›k ve özgürlük benim karakterimdir” diyen MustafaKemal Atatürk; “Ya istiklâl, ya ölüm” parolas›yla Türk milletinin bafl›na geçmifltir. Onagöre, “Bu durum karfl›s›nda bir tek karar vard›r: O da millî hakimiyete dayanan, kay›t-s›z, flarts›z yeni bir Türk devleti kurmak...”2

Bu amaca yönelik temel ilkeyi de; “Türk milletinin onurlu ve flerefli bir millet olarakyaflamas›d›r. Bu ancak tüm ba¤›ms›z olmakla sa¤lanabilir. Ne kadar zengin ve refaha ka-vuflturulmufl olursa olsun, ba¤›ms›zl›ktan yoksun bir millet, uygar insanl›k karfl›s›ndauflak durumunda kalmaktan kendini kurtaramaz.”3 diye ifade eden Mustafa Kemal Ata-türk; “Türk ata yurduna ve Türk’ün ba¤›ms›zl›¤›na sald›ranlar kimler olursa olsun, onla-ra bütün milletçe silahl› olarak karfl› ç›kmak ve onlarla savaflmak”4 gerekti¤ini hayk›r›r.

Bu konudaki kararl›l›¤›n› da, “Ba¤›ms›zl›¤a ulafl›ncaya de¤in bütün milletle birlik-te, özveriyle çal›flaca¤›ma kutsal inançlar›m ad›na and içtim.”5 diyerek vurgular.

Bu bak›mdan o, daha Millî Mücadele’nin bafl›nda dayanaca¤› temeli çok iyi seç-mifltir. Samsun’a ayak bast›ktan üç gün sonra, 22 May›s 1919’da ‹stanbul Hükûmetinegönderdi¤i raporunda;

“Millet birlik olup, millî egemenlik esas›na dayal› ve Türklük duygusunu hedefedinmifltir.” diyerek, ulusal harekât›n üç ana prensibini aç›klam›flt›r: “Birlik ve beraber-lik”, “Türk milliyetçili¤i” ve “millet egemenli¤i.”

28 May›s 1919’da Havza’dan kolordu komutanlar›na gönderdi¤i yaz›da, MustafaKemal Atatürk:

“...Milletin esaretten kurtuluflu, egemen ve ba¤›ms›z olarak topraklar›m›zda yafla-yabilmesi, ancak azimkâr ve namuslu ellerin, milleti k›sa ve do¤ru yoldan haklar›n› ko-rumaya ve ba¤›ms›zl›¤a sevki ile kâbil olacakt›r” diyordu.6

22 Haziran 1919 tarihli Amasya genelgesinde ayn› düflünce, b›çak gibi keskin birifade ile tekrarlanacakt›:

“Milletin ba¤›ms›zl›¤›n›, yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r.”

Egemenli¤in bir flahsa, bir hükümdara de¤il, millete ait oldu¤u gerçe¤inin aç›kçailân edilmesi aç›s›ndan bu ifade önemlidir. Baflka bir deyiflle, Amasya genelgesindeböyle bir sözcü¤ün yer almas›yla, millî egemenli¤e dayal› yeni Türk devletinin kurul-mas› yolunda önemli bir ad›m at›lm›flt›r.

23 Temmuz 1919-7 A¤ustos 1919 tarihlerinde Erzurum’da, 4-11 Eylül 1919 tarihle-rinde de Sivas’ta toplanan kongrelerin kararlar›nda, “Millî ‹rade”den söz edilerek,“Kuvva-y› Milliye’yi âmil ve irade-i milliyeyi hakim k›lmak esast›r” hükmüne yer veril-mifltir. Bu arada Sivas’ta ve Ankara’da yay›nlanan gazetelere “‹rade-i Milliye” ve “Haki-miyet-i Milliye” adlar›n›n verilmesi bir rastlant› olmay›p, Millî Mücadele’yi “MilletEgemenli¤i” ilkesine dayand›rma azminin bir sonucudur.

1 Nutuk, I, ‹stanbul, 1961, s.12.

2 Nutuk, I, s.12.

3 Nutuk, I, s.13.

4 Nutuk, I, s.12.

5 Nutuk, I, s.13.

6 Atatürkçü Düflünce El Kitab›, Ankara, 1995, s. 47.


23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin toplanmas›yla da mil-lî egemenlik, meclis ve hükümet düzeyinde temsil edilmeye bafllam›flt›r. Aç›l›fl›ndanbir gün sonra, Mustafa Kemal Atatürk’ün; “Meclis’te toplanan millet iradesini, bilfiilvatan›n kaderine el koymufl olarak tan›mak temel ilkedir. TBMM’nin üstünde bir kuv-vet yoktur.” fleklindeki önergesi onay alarak, yeni devletin ilk anayasas› 21 Ocak1921’de kabul edilinceye kadar yürürlükte kalm›flt›r. Ayr›ca TBMM’nin 85 say›l› yasaolarak kabul etmifl oldu¤u ilk anayasan›n 1. maddesinin ilk cümlesi, “Egemenlik kay›t-s›z flarts›z milletindir” denilerek “Millî Egemenlik” ilk defa Türk Anayasa Hukukununtemel ilkesi olarak kabul edilmifltir. Devlet içinde en üstün buyurma kudreti olarak ta-n›mlanan egemenli¤in, millete ait oldu¤unu ifade eden millî egemenlik, 1924’ten iti-baren di¤er anayasalar›m›z›n temelini de oluflturmufltur.

Milletlerin hayat›nda yeni ufuklar açan, yön veren, büyük ve köklü de¤ifliklikler geti-ren çok önemli tarihi günler vard›r. Kuflkusuz Türk milleti için, var oldukça nefle ve se-vinçle kutlanmas›, ayn› zamanda daima korunmas› gereken günlerden biri de 23 Ni-san’d›r. Çünkü bugün, Türk milletinin köklü tarihinde yeni dönemin bafllang›c› olan mil-lî egemenli¤in en güçlü ve tek teminat› olarak, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Anado-lu’nun ba¤r›nda do¤du¤u, aç›ld›¤› gündür. K›saca bugün, Türk milletinin ba¤›ms›zl›¤›n›,hürriyetini, egemenli¤ini ve vatan›n›n kurtuluflunu bayraklaflt›ran tarihi bir and›r.

“Millî egemenlik u¤runda can›m› vermek, benim için vicdan ve namus borcu ol-sun.” diyen Mustafa Kemal Atatürk, flunlar› da söylemektedir:

“23 Nisan, Türkiye millî tarihinin bafllang›c› ve yeni bir dönüm noktas›d›r. Bütün birdüflmanl›k cihan›na karfl› aya¤a kalkan Türkiye halk›n›n, Türkiye Büyük Millet Mecli-si’ni meydana getirmek hususunda gösterdi¤i harikay› ifade eder.”

“Büyük Millet Meclisi, Türk milletinin as›rlar süren aray›fllar›n›n özü ve onun bizzatkendisini idare etmek fluurunun canl› bir timsalidir.”7

Bu öneminden dolay›d›r ki, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 günü Ha-c› Bayram Camii’nde k›l›nan Cuma namaz›ndan sonra, okunan Kur’an-› Kerim ve du-alarla coflkulu bir törenle aç›lm›flt›r.

7 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri, Ankara, 1984, s. 28-29.


ESER‹ /KONUfiMA-LARINDANÖRNEKLER

66.bölüm


tatürk, Türk Milletinin ‹stiklâl Mücadelesini,Türk Milletinin can›n› difline takarak yazd›¤›hamaset destân›n› tâ ilk günlerden itibarentârihi bir seyir içinde Nutuk’da dile getirmek-

tedir. 15 Ekim 1927 günü irad›na bafllanan Nutuk,20 Ekim 1927 gününe kadar tam 36 saat 33 dakikadevam etmifltir.

Atatürk konuflmas›na 19 May›s 1919’da Sam-sun’a ç›kt›¤› anda memleketin içinde bulundu¤uahvâli ve umumi manzaray› çizmekle sözlerinebafllamaktad›r. As›rlar boyu hür yaflam›fl Türk Mil-letinin ellerine esaret zinciri vurulmufl, aziz yurdu-muzun her taraf›nda müstevli devletlerin bayrakla-r› dalgalanmaya bafllam›fl, ordunun elinden silâh-lar› al›nm›fl bir durumdad›r. Ufuklar›m›z› ümitsizlikbulutlar› sarm›flt›r. Dört y›l buyunca Yemen çölle-rinden, Kafkas flâhikalar›na, Galiçya da¤lar›na ka-dar her tarafta kan›n› dökmüfl olan Müslüman Türkmilleti ümitsiz, yorgun ve yoksuldur. Memleketiçinde muhtelif zümreler kurtuluflu baflka devletle-rin himâyesinde ve merhametinde aramaktad›r.Ayr›ca, yurdun dört buca¤›nda H›ristiyan ekalliyet-ler, uzun, siyah cübbelerinin aras›ndan Haç› ç›kar-m›fl, flehitler ve veliler yurdunu, çanlar›n u¤uldad›-¤› bir sömürge hâline getirmek için bin türlü iha-net plân› haz›rlamakla meflgul... ‹stanbul’da RumPatri¤inin perde arkas›nda iplerini oynatt›¤› “MaviMira Cemiyeti” illerde silâhl› çeteler teflkil ederekMüslüman Türk çocuklar›n› arkadan vurmaya çal›-fl›yor; Trabzon, Samsun ve Karadeniz sahilinde ku-rulan ve ‹stanbul’daki merkeze ba¤l› “Pontus Ce-

A

NutukHakk›ndaDüflünceler*

Atatürk yaln›z üstün bir komutan, müdebbir bir devletadam› de¤il, ayn› zamandakelimeler ordusuna da hükmeden mahir bir hatiptir.Dalgalanan, köpüren bir insanderyas› ortas›nda, yükselen sesiile toplulu¤un ruhuna nüfuzetmekte, halk›n hislerini yakalamakta, en seçkin kelimelerle ifadelendirmekte,adeta günefl ›fl›klar›n› odak-laflt›ran bir mercek gibi bir noktaya teksif etmekte vekelimelerden ehramlar kurmaktad›r.

* R. AKT‹MURO⁄LU, Diyanet Gazetesi, Say›: 316-317 (Haziran-Temmuz 1985), s. 16-17.

miyeti” silâhla ve kanla hedefine do¤ru yürüyordu. Atatürk bu ümitsiz, bu karanl›k tab-loyu çizdikten sonra, millî-müstakil devletin kuruluflunu gerçeklefltiren olaylar hakk›n-da genifl bilgi ve izahat vermektedir.

Bütün cihana karfl› Türk’ün hür ve müstakil yaflayaca¤›n› hayk›ran Amasya Tamimi,milletin azmini ve iradesini çeliklefltiren Erzurum Kongresi Misâk-› Milli’nin haz›rlan-mas› ‹slâm Türk medeniyetinin merkezi ve iki k›tan›n incisi olan câmiler ve mescitlerflehri ‹stanbul’a âlem-i ‹slâm’›n gözbebe¤i olan flehre düflman›n girifli, Anadolu boz-k›rlar›nda milli heyecan› ve ideali yo¤uran Türkiye Büyük Millet Meclisinin kurulmas›,Türk’ün yüzünü güldüren, aln›n› gö¤e yükselten zaferleri, ‹nönü, Sakarya, Baflkuman-danl›k galibiyetleri, Lozan bar›fl anlaflmas›, Cumhuriyetin ilân›...

“Nutuk”; ümitsiz, silâhs›z, cephanesiz, ç›plak ve yorgun bir milletin, yeniden dirili-flinin, cesaretle aya¤a kalk›fl›n›n, düflmanlar›n› zelîl ve mahkûr ediflinin gurur verici birdestân›d›r.

“Nutuk”; imân ve heyecan dolu kalplerin, mant›¤›n so¤uk hesaplar›n› nas›l altüstetti¤inin beli¤ bir ifadesidir. Cihad ve istiklâl ruhu ile “Nutuk”, Türk milletinin hiçbirzaman zulmün önünde bafl e¤meyece¤ini gösteren müstesna bir vesikad›r.

“Nutuk”, Allah’a inanan bir milletin, düflman›n topunu, silah›n›, nas›l paramparçaetti¤ini, tel örgülerini çürük bezler gibi nas›l y›rt›p geçti¤ini gözler önüne seren bir ib-ret tablosudur.

“Nutuk”, keflmekeflin nas›l birli¤e dönüfltü¤ünü, hüsran›n yerini nas›l hamle ve ha-reketin ald›¤›n›, bükük bellerin do¤ruldu¤unu, al›nlar›n ›fl›kland›¤›n›, gözlerin nas›lflevk ve azimle parlad›¤›n› gösteren de¤erli bir eserdir.

Atatürk yaln›z üstün bir komutan, müdebbir bir devlet adam› de¤il, ayn› zamanda ke-limeler ordusuna da hükmeden mahir bir hatiptir. Dalgalanan, köpüren bir insan derya-s› ortas›nda, yükselen sesi ile toplulu¤un ruhuna nüfuz etmekte, halk›n hislerini yakala-makta, en seçkin kelimelerle ifadelendirmekte, adeta günefl ›fl›klar›n› odaklaflt›ran birmercek gibi bir noktaya teksif etmekte ve kelimelerden ehramlar kurmaktad›r. ‹smail Ha-bip Sevük “O Zamanlar” adl› eserinde Atatürk’ün hitabet üslûbunu flöyle anlatmaktad›r:

“... O’nun nutuklar›nda ne için bu kadar derin bir tesir oldu¤unun sihrini keflfedergibi oldum. Çünkü O’nun flahs›nda bu milletin hem akl›, hem hissi toplanm›flt›. Milliidrâk kemalini O’nun dima¤›nda bulmufl ve O’nun ruhu ayn› zamanda milli hassasi-yetin en büyük mihrak› olmufltu. Onun için o, dima¤a hitap etti¤i vakit bu milletin id-


raki gibi vâz›h ve ayd›nl›k söz söylüyor ve yine O’nun için O, hisse hitap etti¤i vakit bumilletin hissî hamleleri gibi coflkun ve derin bir tesir yap›yordu. O’nun nutkunu din-lerken bir an düflündüm: Acaba geçirilen vak’alar›n azameti mi bu nutka fazla tesir ve-riyor, yoksa bu nutkun k›ymeti mi geçirilen vak’alara fazla bir azamet veriyor diye? Oh,flu kürsünün üzerinde nutkunu söyleyen zat için fazla düflünceye lüzûm yoktu. Abdul-hak Hâmid, ‹skender’in müverrihine:

‘Târihi yazan benim, yapan siz.’

Dedirtiyor, Halbuki flu karfl›mdaki kürsüde iki saattir nutuk söyleyen zat hem tari-hi yapt›, hem iflte flu kürsünün üzerinden târihi söyletiyor...”

Nutuk’un, “Ey Türk Gençli¤i” hitâb›yla bafllayan son cümleleri cidden harikulade birhitabet flaheseridir. Kelimeler çok dikkatle seçilmifl ve bir kuyumcu titizli¤i ile ifllen-mifltir. Cümleler adetâ kademe kademe bafl döndürücü bir güzelli¤in flahikas›nado¤ru yavafl yavafl yükselir. Son cümle t›pk› bir flah beyittir. Atatürk son cümlelerin-de bir milletin düflebilece¤i en kötü flartlar› teker teker saymakta ve bu ahvâl içindeTürk gençli¤inin hiç tereddüt etmeden, kimseden iflaret ve ikaz beklemeden vatan›nkurtuluflu için mücadeleye at›lmas›n› istemektedir. “Türk istiklâlini, Türk Cumhuri-yetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmek” vazifesi Türk gençli¤ine verilmektedir.Atatürk’ün en büyük eseri hiç flüphesiz Cumhuriyettir. Büyük kurtar›c› bütün hayat›boyunca bu müessese üstüne titremifltir. ‹nsan›n haysiyet içinde yaflamas›, halk›nmillet haline gelmesi insanlar›n hak ve hürriyetlerine de¤er verilmesine ba¤l›d›r.

Bunun içindir ki “Halk›n kendi kendisini idare etme” prensibini vazetmifl ve bu ira-denin tezahür mekan› olarak da Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni kurmufltu. Bu iradeninüstünde hiçbir âileye, hiçbir zümreye, hiç bir s›n›fa yer verilemezdi.

Cumhuriyeti Türk gençli¤inin temiz vicdan› ve kudretli elleri koruyacakt›r. Atatürk,cumhuriyeti elleriyle yükseltecek gençli¤in sahip olmas› gereken manevi vas›flar› flöy-le ifade ediyor:

“Yetiflecek çocuklar›m›za ve gençlerimize görecekleri tahsilin hudutlar› ne olursaolsun en evvel ve her fleyden evvel, Türkiye’nin istiklâline, kendi mülküne ve millîan’anelerine düflman olan bütün anas›rla mücadele etmek lüzûmu ö¤retilmelidir.Beynelmilel vaziyet-i cihâna göre, böyle bir cidalin istilzam eyledi¤i anas›r-› ruhiye ilemücehhez olmayan fertlere ve bu mahiyette fertlerden mürekkep cemiyetlere hayat veistiklâl yoktur.”

Türk gençli¤ine, millî mayas›n› yozlaflt›ran, millî kültürünü tahrip eden her cereyâ-na karfl› bütün gücüyle telkin eden Atatürk bu fikri en beli¤ cümlelerle belirtiyor:

“Çocuklar›m›z ve gençlerimiz yetifltirilirken, onlara, bilhassa mevcûdiyetiyle, hak-k›yla, birli¤iyle taarruz eden bilumum yabanc› anas›rla mücadele lüzûmu ve efkar› mil-liyeyi kemal-i isti¤rakla her mukabil fikre fliddetle ve fedakârâne müdafaa zarureti tel-kin edilmelidir. Yeni neslin bütün kuvva-› rûhiyesine bu evsaf ve kabiliyetin zerki mü-himdir... Bugünün evlâtlar›n› yetifltiriniz. Onlar› memlekete, millete nâfi uzuvlar yap›-n›z. Bunu sizden talep ve ricâ ediyorum.”

Atatürk’ün uzun nutkunu taçland›ran son cümle “Muhtaç oldu¤un kudret damarla-r›ndaki asîl kanda mevcuttur” vecizesi, ne yaz›k ki y›llar sonra uydurma tilciklerle (!)bozulup “Bunun için sana gereken güç, damarlar›ndaki soylu kanda vard›r!” gibi tenâ-süp ve âhenkten mahrum bir flekle sokulacak, kelime mimarisi y›k›lacak, böyle Türkgençli¤i bafl›bofl, gayesiz, dâvâs›z orta yerde b›rak›lacakt›r.



ATATÜRK’ÜN GENÇL‹⁄E H‹TABES‹

“Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, TürkCumhuriyeti’ni, ilelebed, muhafaza ve müdafaa etmektir.Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel,senin en k›ymetli hazinendir. ‹stikbalde dahi, seni bu hazinedenmahrum etmek isteyecek, dahili ve harici bedbahtlar›n ola-cakt›r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetinedüflersen, vazifeye at›lmak için, içinde bulunaca¤›n vaziyetinimkân ve fleraitini düflünmeyeceksin! Bu imkân ve flerait, çoknâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. ‹stiklâl vecumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsaligörülmemifl bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hileile aziz vatan›n, bütün kaleleri zaptedilmifl, bütün tersanelerinegirilmifl, bütün ordular› da¤›t›lm›fl ve memleketin her köflesi bil-fiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu fleraitten daha elîm ve dahavahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olan-lar gaflet ve dalâlet ve hatta h›yanet içinde bulunabilirler. Hattabu iktidar sahipleri, flahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasîemelleriyle tevhid edebilirler. Millet, fakr ü zarûret içinde harapve bîtap düflmüfl olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâd›! ‹flte; bu ahval ve flerait içindedahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt›r.Muhtaç oldu¤un kudret, damarlar›ndaki asil kanda mevcuttur!”


tatürk hiçbir zaman dine cephe almam›fl, aksi-

ne yan›nda olmufltur. Onun karfl› oldu¤u ve

mücadele etti¤i; din maskesi alt›nda insanlar›

sömüren, dini kullanarak kendine makam, mevki,

gelir sa¤layan ve dini yozlaflt›ranlard›r. Ama bunun

yan›nda hiçbir zaman gerçek din adamlar›na ve

dindarlara karfl› olmam›flt›r.

Konuyu fazla uzatmadan yap›lacak olan›n en

do¤rusu Atatürk’ün din konusundaki sözlerini bu-

rada aktarmakt›r.

Akla Uygun Olan Dinimize de Uygundur

Atatürk yurt gezilerinden birinde, 16 Mart

1923’te Adana’da Türk Oca¤›nda esnaf ve sanatkar-

lara yapt›¤› konuflmas›nda dinimizin mahiyeti ve

gerçek din alimi gibi konularda flöyle diyor:

“Bilhassa bizim dinimiz için herkesin elinde bir

miyar vard›r. Bu miyarla hangi fleyin bu dine uygun

olup olmad›¤›n› kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi

fley ki akla, halk›n menfaatine uygundur, biliniz ki, o

bizim dinimize de uygundur. Bir fley ak›l ve mant›¤a,

milletin menfaatine, ‹slam’›n menfaatine muvaf›ksa

kimseye sormay›n, o fley dinîdir. E¤er bizim dinimiz

akl›n, mant›¤›n tetabuk etti¤i bir din olmasayd› ek-

mel olmazd›, ahir din olmazd›.”1

A

Atatürk’ünDin ile ‹lgiliSözleri*

“Türk Milleti daha dindarolmal›d›r, yani bütün sadeli¤iile dindar olmal›d›r, demekistiyorum. Dinime, bizzathakikate nas›l inan›yorsam,buna da öyle inan›yorum.fiuura muhalif, terakkiye engelhiçbir fley ihtiva etmiyor.”

(M. Kemal ATATÜRK) * Ömer KARAKAYA, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 93 (Eylül 1998), s.22-24. (Makale “Atatürk’ün Din ile ‹lgili Görüflleri” bafll›¤› ileyay›nlanm›flt›r.

1 Sadi Borak, Atatürk ve Din, ‹stanbul 1962.


Din Lüzumlu Bir Müessesedir

Atatürk’ün, din hakk›ndaki görüfllerini aç›klamas›na vesile olan bir olay da flöyledir:

“Ankara Orman Çiftli¤i... De¤iflik konular üzerinde görüflülmektedir. Say›n Asaf ‹l-bay da bu gezide Atatürk’le beraberdir. Atatürk’ün din hakk›ndaki kat’i fikrini ö¤ren-mek için ne zamand›r bekledi¤i f›rsat zuhur etmifltir. Baflbafla kald›¤› bir andan fayda-lanarak hemen soruyor:

- Paflam, din hakk›ndaki düflüncelerinizi ö¤renmek istiyorum.

Atatürk cevap veriyor:

Din vard›r ve laz›md›r. Temeli çok sa¤lam bir dinimiz var. Malzemesi iyi. Fakat bi-na, uzun as›rlard›r ihmale u¤ram›fl. Harçlar döküldükçe yeni harçlar yap›p binay› tak-viye etmek lüzumu hissedilmifl. Aksine olarak birçok yabanc› unsur (tefsirler, hurafe-ler gibi) binay› fazla h›rpalam›fl. Bugün bu binaya dokunulamaz, tamir de edilemez.Ancak zamanla çatlaklar derinleflerek ve sa¤lam temeller üzerinde yeni bir bina kur-mak lüzumu has›l olacakt›r.

Din bir vicdan meselesidir. Herkes vicdan›n›n emrine uymakta serbesttir. Biz, dinesayg› gösteririz. (...)2

“Din lüzumlu bir müessesedir. Dinsiz milletlerin devam›na imkân yoktur.”3

Komünizme karfl› en önemli engellerden birinin de dinimiz oldu¤unu bak›n›z nas›laç›kl›yor:

“Komünizm, toplumsal bir meseledir. Memleketimizin hali, memleketimizin top-lumsal flartlar›, din ve milli ananelerinin kuvveti Rusya’da Komünizmin bizce tatbiki-ne müsait olmad›¤› kanaatini do¤rular bir mahiyettedir.

Biz ne Bolflevik, ne de Komünistiz; ne biri, ne di¤eri olamay›z. Çünkü biz milliyet-perver ve dinimize hürmetkar›z.”4

“Milletimiz, din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir. Bu faziletleri hiçbir kuvvet,milletimizin kalp ve vicdan›ndan çekip alamam›flt›r ve alamaz.”5

M. Hayri Egeli, “Atatürk’ten Bilinmeyen Hat›ralar” isimli eserinde flu olay› naklediyor:

“Atatürk için dinsiz diyenler oldu. Bunu bir moda imifl gibi yayanlar vard›. Onun lâ-ik anlay›fl›n› dinsiz gibi göstermekte fayda bulanlar oldu. Halbuki Atatürk yobaz aleyh-tar› idi. Size bafl›mdan geçen bir vak’ay› naklederek bafllayay›m:

Bir gün Necip Ali ona:

- Efendim. Münir Hayri namaz k›lar, dedi.

En yak›n bir dostumun beni bu flekilde takdim etti¤ini gören beni sevmeyenler, flim-di kovulaca¤›m› zannederek gülüfltüler. Atatürk’le aram›zda flu konuflma geçti:

- Sahi mi?

- Evet Paflam.

- Niçin namaz k›l›yorsun?

- Namaz k›l›nca içimde bir huzur ve sükun hissederim.

Atatürk demin gülenlere dönerek:

2 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri, Ankara 1971.3 Utkan Kocatürk, a.g.e.4 Utkan Kocatürk, a.g.e.5 Utkan Kocatürk, a.g.e.


- Batmak üzere olan bir gemide bulunsan›z, her halde, yetifl Gazi, demezsiniz; Al-lah, dersiniz. Bundan tabii ne olabilir?

Sonra da bana dönerek:

- Dünyadaki ifllerine zarar vermemek flart›yla namaz›n› k›l, heykel yap, resim de.

Atatürk asla dinsiz de¤ildi, lâikti. Taassubun fliddetli düflman›yd›. Medreseleri la¤-vettirdi¤i zaman, yak›n›nda bulunanlardan rahmetli Galib’e:

- Yahya Galip Bey, Müslümanl›kta rahiplik yoktur. Medreseler, eski Türklerin kur-duklar› modern zihniyette üniversitelerin, taassubun elinde ›slah olmayacak kadar te-reddiye u¤ram›fl harabeleridir. Bunlar› ne ›slah, ne de idame ettirmek kabildir. Y›k-maktan kasd›m›z budur. Müslümanl›kta imam, cemiyetin en üstün adam›d›r, zaman›nen münevver adam›d›r. Dört befl yüzy›l birbirini tutmayan içtihatlarla, esen rüzgarlaragöre verilmifl fetvalarla inançlar›yla oynanan Türk milletinin din duygular›n›, bir sürü sko-lâstik cahilin elinde b›rakamay›z. ‹lerde bu ifli bizzat elime alaca¤›m.”6

Bal›kesir Za¤nos Pafla Camii Konuflmas›

Sözü fazla uzatmadan ve konuya daha da aç›kl›k getirmesi bak›m›ndan Atatürk’ünMilli Mücadelenin kazan›lmas›ndan sonra ç›kt›¤› yurt gezilerinden birinde, Bal›ke-sir’de 7.2.1923 tarihinde Za¤anos Pafla Camiinde halka irad etti¤i hutbeyi aynen bura-da aktaraca¤›z. Atatürk diyor ki:

“Ey millet! Allah birdir, flan› büyüktür. Allah’›n selameti ve hayr› üzerinize olsun.Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenâb-› Hak taraf›ndan insanlara hakay›k-› dini-yeyi tebli¤e memur ve rasul olmufltur. Kanun-i esasi, cümlenizce malumdur ki,Kur’an-› azimüflflandaki nusustur. ‹nsanlara feyiz ruhu vermifl olan dinimiz son dindir,ekmel dindir. Çünkü dinimiz, akla, mant›¤a ve hakikate tamamen tevafuk ve tetabukediyor. E¤er akla, mant›¤a ve hakikate tevafuk etmemifl olsayd› bununla di¤er kavâ-nîn-i tabiiyye-i ilâhiye beyninde tezat olmas› icabederdi. Çünkü bilcümle kavânîn-ikevniyyeyi yapan Cenâb-› Hak’t›r.

“Arkadafllar! Cenâb-› Peygamber, mesaisinde iki dara yani iki haneye malik bulunu-yordu. Biri kendi hanesi, di¤eri Allah’›n evi idi. Millet ifllerini Allah’›n evinde yapard›.

“Efendiler, camiler birbirimizin yüzüne bakmaks›z›n yat›p kalkmak için yap›lmam›fl-t›r. Camiler, taat ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yap›lmak laz›m geldi¤i-ni düflünmek, yani meflveret için yap›lm›flt›r. Millet ifllerinde her ferdin zihni, bafll› ba-fl›na faaliyette bulunmak elzemdir. ‹flte biz de burada din ve dünya için, istikbal ve is-tiklâlimiz için, bilhassa hâkimiyetimiz için neler düflündü¤ümüzü meydana koyal›m.Ben yaln›z kendi düflüncemi söylemek istemiyorum. Hepinizin düflündüklerini anla-mak istiyorum. Amâl-i milliye, irâde-i milliye yaln›z bir flahs›n düflünmesinden de¤il,bilumum efrâd-› milletin arzular›n›n, emellerinin muhassalas›ndan ibarettir. Binaena-leyh, benden ne ö¤renmek, ne sormak istiyorsan›z serbestçe sorman›z› rica ederim.” 7

Atatürk hutbenin sonunda, halk›n sordu¤u yirmi kadar soruyu tespit ederek cevapverdikten sonra hutbelerle ilgili olan soruya flu cevab› verdi:

“Hutbeler hakk›nda sorulan sualden anl›yorum ki, bugünkü hutbelerin tarz› mille-timizin fikri hisleri, dili ve medeni ihtiyaçlar›yla uygun görülmemektedir.

6 Sadi Borak, a.g.e.7 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri.


“Efendiler! Hutbe demek, nâsa hitap etmek, yani söz söylemek demektir. Hutbeninmanas› budur. Hutbe denildi¤i zaman bundan birtak›m mefhum ve manalar istihraçedilmemelidir. Hutbeyi irad eden hatiptir. Yani söz söyleyen demektir.

“Biliyoruz ki, Hz. Peygamber zaman-› saadetlerinde hutbeyi kendisi irad ederlerdi.Gerek Peygamber Efendimiz ve gerek Hulefâ-i Râflidin’in hutbelerini okuyacak olursa-n›z görürsünüz ki, gerek Peygamberin, gerek Hulefâ-i Râflidin’in söyledi¤i fleyler o gününmeseleleridir, o günün askerî, idarî, malî siyasî ve içtimaî hususat›d›r. Ümmet-i ‹slâmiy-ye tekessür ve memalik-i ‹slâmiye tevessüa bafllay›nca, Cenab-› Peygamberin ve Hule-fa-i Raflidin’in hutbeyi her yerde bizzat kendilerinin irad etmelerine imkan kalmad›¤›n-dan, halka söylemek istedikleri fleyleri ibla¤a bir tak›m zevat› memur etmifllerdir. Bun-lar herhalde en büyük rüesa idi. Onlar cami-i flerifte ve meydanlarda ortaya ç›kar, hal-k› tenvir ve irflad için ne söylemek laz›msa söylerdi.

“Bu tarz›n devam etmesi için bir flart laz›md›. O da milletin reisi olan zat›n halka do¤-ruyu söylemesi, halk› dinlemesi ve halk› aldatmamas›... Halk› ahval-› umumiyyedenhaberdar etmek son derece hâiz-i ehemmiyettir. Çünkü, her fley aç›k söylendi¤i zamanhalk›n dima¤› hâl-i faaliyette bulunacak, iyi fleyleri yapacak ve milletin zarar›na olanfleyleri reddederek flunun veya bunun arkas›ndan gitmeyecektir.

“Ancak millete ait olan iflleri milletten gizli ettiler. Hutbelerin halk›n anlayamaya-ca¤› bir lisanla olmas› ve onlar›n da bugünkü icabat ve ihtiyaçlar›m›za temas etmeme-si, Halife ve Padiflah nam›n› tafl›yan müstebitlerin arkas›ndan köle gibi gitmeye mec-bur etmek içindir.

“Hutbeden maksat ahalinin tenvir ve irflad›d›r, baflka fley de¤ildir. Yüz, iki yüz, hattabin sene evvelki hutbeleri okumak, insanlar› cehl ve gaflet içinde b›rakmak demektir. Hu-tabân›n her halde nâs›n kulland›¤› lisanla konuflmas› elzemdir.

“Geçen sene Meclis’te irad etti¤im bir nutukta demifltim ki, minberler halk›n di-ma¤lar›, vicdanlar› için bir menba-› feyz, bir menba-› nur olmal›d›r. Böyle olabilmekiçin minberlerden aksedecek sözlerin bilinmesi ve anlafl›lmas› ve hakay›k-› fenniyye veilmiyyeye mutab›k olmas› laz›md›r. Hutabay-› kiram›n ahval-i siyasiyye, ahval-i içtima-

iyye ve medeniyyeyi her gün takip etmeleri zaruridir. Bunlar bilinmedi¤i takdirde hal-ka yanl›fl telkinat verilmifl olur. Binaenaleyh hutbeler tamamen Türkçe ve icabat-› za-mana muvaf›k olmal›d›r ve olacakt›r.”8

Türk Milleti Daha Dindar Olmal›d›r

Son olarak konuya aç›kl›k getirmesi bak›m›ndan yabanc› bir gazetecinin Atatürk’le ya-pa¤› bir röportaj› nakledelim.

Frans›z gazeteci Maurice Perno, Atatürk ile yapt›¤› bir röportajda, sordu¤u bir tak›m so-rulara ald›¤› cevaplardan sonra Atatürk’ten dini meseleler hakk›ndaki görüfllerini ö¤ren-mek istiyor. Ald›¤› uzun bir cevaptan sonra ayn› konuya dair flu soruyu soruyor:

- fiu halde yeni Türkiye’nin siyasetinde dine ayk›r› hiçbir temayül ve mahiyet olma-yacak demek?

Bu soruya Atatürk flu cevab› veriyor:

- Siyasetimiz dine ayk›r› olmak flöyle dursun, din bak›m›ndan eksik bile hissediyoruz.

Gazeteci tekrar soruyor ve izahat istiyor:

- Zât-› asilâneleri, düflündüklerini bendenize, daha iyi izah buyururlar m›?

Bu istek üzerine Atatürk flu aç›klamay› yap›yor:

- Türk Milleti daha dindar olmal›d›r, yani bütün sadeli¤i ile dindar olmal›d›r, demekistiyorum. Dinime, bizzat hakikate nas›l inan›yorsam, buna da öyle inan›yorum. fiuuramuhalif, terakkiye engel hiçbir fley ihtiva etmiyor. Halbuki Türkiye’ye istiklâlini verenbu Asya milleti içinde daha kar›fl›k, sun’i, bat›l inan›fllardan ibaret bir din daha vard›r.Fakat bu cahiller, bu acizler s›ras› gelince ayd›nlanacaklard›r. E¤er ›fl›¤a yaklaflamazlarsakendilerini mahv ve mahkum etmifller demektir. Onlar› kurtaraca¤›z.”9

Netice olarak Atatürk, dindard›r. Bunu kendi sözlerinden daha iyi anl›yoruz. Bunusöylerken de Atatürk’ün bir din alimi veya bir din adam› oldu¤unu iddia etmiyorum.Fakat Atatürk din konusunda gerçekten sa¤lam bilgilere sahip bir flahsiyetti. Ama bu-gün baz› çevreler onun bu yönünü sanki Atatürk hiç yaflamam›fl ve bu konularda ko-nuflmam›fl gibi yok say›yorlar ve milletimizden gizlemeye çal›fl›yorlar. Oysa gerçeklerhiçbir zaman saklanamaz, eninde sonunda ortaya ç›kar. O halde do¤ru olan Atatürk’üher yönüyle insanlara anlatmak ve öylece kabul etmektir.


8 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri.

9 Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düflünceler, Ankara 1969.


azi Mustafa Kemal Atatürk, 1920-1923 y›llar›aras›nda Büyük Millet Meclisi Baflkan›, 1923-1938 y›llar› aras›nda da Cumhurbaflkan› olarak,Büyük Millet Meclisi’nin yeni yasama y›llar›n›nbafllamas› dolay›s›yla birer aç›fl konuflmas›

yapm›flt›r (1 Kas›m 1938’de Meclis’in beflinci dö-nem, dördüncü yasama y›l› aç›l›rken, Atatürk’ünrahats›zl›¤› dolay›s›yla, aç›fl nutku Baflbakan CelalBayar taraf›ndan okunmufltur).

Meclis Baflkan› s›fat›yla 1922, 1923 ve 1924 y›l-lar›nda yapt›¤› aç›fl konuflmalar›nda Atatürk, ‹slâmdini ve ülkemizdeki din hizmetleri -ki bu y›llardaülkemizde din hizmetlerinin idaresi “fier’iye ve Ev-kaf Vekâleti” ad›yla bir bakanl›k eliyle yürütülüyor-du- konular›na da temas etmifltir.

Afla¤›da, sözü edilen y›llarda, Atatürk’ün MeclisKürsüsünden yapt›¤› aç›fl konuflmalar› içinde dinve din hizmetleri ile ilgili olan ifadeleri bir arayagetirilerek sunulmufltur. Bu sözleri, ikinci el kay-naklardan –ki bunlar›n ço¤unda sadelefltirme ya-p›lm›flt›r- aktarmak yerine, ilk elden kaynak duru-mundaki Büyük Millet Meclisi’nin tutanak dergile-ri olan Zab›t Ceridelerini ve bunlar›n da eski harfliilk bask›lar›n› taramak suretiyle tespit ettik, kay-naklar›n› da gösterdik. Bunlar›, herhangi bir sade-lefltirme cihetine gitmeden orijinal flekliyle sun-duk. Cümlelerde geçen ve bugün fazla kullan›lma-yan baz› kelime ve terkiplerin sözlüklere bak›lmaksuretiyle rahatl›kla anlafl›labilece¤ini düflünüyo-ruz. Ayr›ca bu sözleri kronolojik bir s›ra takip ede-rek s›ralad›¤›m›z› belirtmek isteriz.

***

G

Meclis Baflkan› s›fat›yla 1922,1923 ve 1924 y›llar›nda yapt›¤›aç›fl konuflmalar›nda Atatürk,‹slâm dini ve ülkemizdeki dinhizmetleri -ki bu y›llardaülkemizde din hizmetlerininidaresi “fier’iye ve EvkafVekâleti” ad›yla bir bakanl›keliyle yürütülüyordu-konular›na da temas etmifltir.

* Dr. Mehmet BULUT, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 179 (Kas›m2005), s. 37-38.


I. Dönem 3. Yasama Y›l›n› Aç›fl Konuflmas›ndan (1 Mart 1338 /1922):

“(...) ‹nsanlar yaln›z maddi de¤il, bilhassa bu kuva-y› maddiyede mündemiç kuva-y› maneviyenin taht› tesirinde âmildirler. Milletler de böyledir. Kuvve-i maneviye isebilhassa ilim ve iman ile âlî bir surette inkiflaf eder (...).”

“(...) Bizim takip edece¤imiz maarif siyasetinin temeli, evvelâ mevcut cehli izale et-mektir. Teferruata girmekten ictinaben bu fikrimi birkaç kelime tavzih etmek için diye-bilirim ki, alel›tlak umûm köylüye okumak, yazmak ve vatan›n›, milletini, dinini, dün-yas›n› tan›tacak kadar co¤rafî, tarihî, dinî ve ahlâkî malûmat vermek ve a’mâl-i erbaa-y› ö¤retmek maarif program›m›z›n en ilk hedefidir (Bravo sesleri).”1

“Efendiler! Yetiflecek çocuklar›m›za ve gençlerimize, görecekleri tahsilin hududune olursa olsun, en evvel ve her fleyden evvel Türkiye’nin istiklâline, kendi benli¤ineve ananât-› milliyesine düflman olan bütün anas›rla mücadele etmek lüzumu ö¤retil-melidir (Alk›fllar). Beynelmilel vaziyet-i cihana göre, böyle bir cidalin istilzam edildi¤ianas›r-› rûhiye ile mücehhez olmayan fertlere ve bu mahiyette fertlerden mürekkepcemiyetlere hayat ve istiklâl yoktur (Bravo sesleri).”

“Umûr-i fier’iye Vekâletimizin bir senelik mesaisini kemâl-i ehemmiyetle tetkik et-tim. Muhassalay› flayan-› takdir buldum. Teflekkür ve tebrik ederim. Umûr-i fier’iyenin

1 Zab›t Ceridesi, Devre: 1, Y›l: 3, ‹çtima: 1, c. 18, s. 7.


temfliti hakk›nda nokta-i nazar serdine esasen mahal yoktur. Çünkü bu husus nusûs-iKur’âniye ile has›ld›r. Yaln›z varid-i hat›r olan bir noktay› söylemeden geçemeyece¤im:

“Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halk›n rûhanî, ahlâkî g›dalar›na en âlî,en feyyaz menbalard›r. Binaenaleyh; camilerin ve mescidlerin minberlerinden halk›tenvir ve irflad edecek k›ymetli hutbelerin muhteviyat›na halkça ›tt›lâ imkân›n› temin,fier’iye Vekâlet-i Celîlesinin mühim bir vazifesidir (fliddetli alk›fllar, bravo sesleri).

“Minberlerden halk›n anlayabilece¤i lisanla ruh ve dima¤a hitap olunmakla, Ehl-i ‹s-lâm’›n vücudu canlan›r, dima¤› saflan›r, iman› kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur (Alk›fllar).

“Fakat, buna nazaran hutebay› kiram›n haiz olmalar› lâz›m gelen evsaf-› ilmiye, li-yakat-› mahsûsa ve ahvâl-i âleme vukuf, haiz-i ehemmiyettir.

“Bütün vaiz ve hatiplerin bu ümniyeye hadim olacak surette yetifltirilmesinefier’iye Vekâletinin sarf-› mukadderet edece¤ini ümit ederim.”2

“Efendiler! Evkaf mesailine gelince: Malûmdur ki, evkaf, memleketimizin mühimbir servetini teflkil eder. Bu servetten millet ve memleketi hakkiyle müstefit edebilmekiçin fier’iye Vekâletiyle beraber bütün Hey’et-i Vekilenin ve hatta Meclis-i Âlînin bu

2 Ayn› kaynak, s. 8.

hususu ehemmiyetle tetkik ile bu büyük müessesenin harabîden vikayesini ve mem-lekete semere-bahfl bir hale vaz’›n› temenni eylerim.

“Efendiler! Evkaf›n hikmet-i mevzuu nazar› dikkate al›n›nca, bunun müessesât-› di-niye ile beraber hizmet ve muavenet-i içtimaiyeyi istihdaf etti¤i tahakkuk eder (Pekdo¤ru sesleri).

“Vak›flar›n; imarethaneler, bîmarhaneler, hastahaneler, misafirhaneler, kütüpha-neler, kervansaraylar, hamamlar, çeflmeler, mektepler, medreseler ve sair irfan mües-seselerine flamil bulunmufl olmas› evkaf meselesinin hallinde riayeti elzem olan esa-sât› göstermektedir (Pek do¤ru sesleri).3

“Efendiler! ‹stanbul, Cenab-› Peygamber’in bizzat alaka gösterdi¤i Ebâ Eyyûb EnsarîHalid Hazretlerinin on dört as›rdan beri meflhedinin temas ve nezaret-i maneviyesi al-t›nda tuttu¤u bir flehirdir. Befl as›r müddet Türkiye’nin makarr-› hükûmeti olmufltur (...)”4

I. Dönem 4. Yasama Y›l›n› Aç›fl Konuflmas›ndan (1 Mart 1339/1923):

“Efendiler! fier’iye Vekâleti, geçen sene zarf›nda birisi ‘fiûra-y› ‹ftâ’, di¤eri de ‘Tet-kikat ve Telifat-› ‹slâmiye’ nam›yla iki heyet vücuda getirmifltir.

“Usûl ve âdât›n ta¤ayyür ve tebdili ile vuku bulan hadisât›n, nâs›n ihtiyacat›n› na-zar› dikkate almak suretiyle hallini temin etmek fiûra-y› ‹ftâ’n›n bilcümle mesaisini is-tinat ettirece¤i esas olmal›d›r.

“Tetkikat ve Telifat-› ‹slâmiye Heyeti’nin vezaifi meyan›nda hikmet-i ‹slâmiyeyiGarp nazariyat-› ilmiye ve felsefeleriyle mukayese ve akvam-› ‹slâmiyenin itikadî, ilmî,içtimaî, ihsaî, iktisadî hayatlar›na ait fluûnât› tetkik ve netayicini neflreylemek zikre fla-yan ehemmiyeti haizdir. Tetkikat için bir kütüphane tesis edildi. ‹stanbul’dan, Avru-pa’dan ve M›s›r’dan bir k›s›m mühim kitaplar celp olundu. Ehemmiyetli birçok kitapda Avrupa’ya ve M›s›r’a siparifl edildi.

“fier’iye Vekâleti, medreselerin tevhidini ve asrî müessese haline ifra¤›n› istihdafetmektedir. Vekâlet, asrî müctehit ve müfessirlere menfle olmak üzere bir ‘Külliye-i ‹s-lâmiye’ vücuda getirmeye büyük ehemmiyet atfetmektedir.”5

II. Dönem 1. Yasama Y›l›n› Aç›fl Konuflmas›ndan (1 Mart 1340/1924):

“(...) ‹ntisab›yla mutmain ve mes’ud bulundu¤umuz Diyanet-i ‹slâmiyeyi, as›rlar-dan beri müteâmil oldu¤u veçhile bir vas›ta-› siyaset mevkiinden tenzih ve i’lâ etmekelzem oldu¤u hakikatini müflahede ediyoruz. Mukaddes ve lâhûtî olan itikadât ve vic-daniyât›m›z› mu¤lak ve mütelevvin olan ve her türlü menfaat ve ihtirasâta sahne-i te-celliyat olan siyasetten ve siyasetin bütün uzviyat›ndan bir an evvel ve katiyen tahlisetmek milletin dünyevî ve uhrevî saadetinin emretti¤i bir zarurettir. Ancak bu suretleDiyanet-i ‹slâmiyenin maâliyeti tecelli eder.”6


3 Ayn› kaynak, s. 8-9.

4 Ayn› kaynak, s. 11-12.

5 Zab›t Ceridesi, Devre: 1, Y›l: 3, ‹çtima: 1, c. 28, s.13.

6 Zab›t Ceridesi, Devre: 2, Y›l: 1, ‹çtima: 1, c.7, s. 5-6.


illet!... Tanr› birdir, flan› büyüktür. Tanr›’n›nselâmeti karfl›l›ks›z sevgisi ve hayr› üzerinizeolsun...”1

“Bu birlefltirici kurtulufl toplant›m›z sona erer-ken, istekleri gerçeklefltiren Allah Hazretlerindendo¤ru yolu göstermesini ve flanl› Peygamberimizinruhunun bütün üstünlüklerden, bereketinden ba-¤›fllanmas› dile¤iyle vatan ve milletimize ve son-suz devletimize mutlu gelecekler dilerim.”2

(Erzurum Kongresini kapat›rken, 7 A¤ustos 1919)

“...Cenab-› Hak meflru millî emeller u¤runa kimukaddes mücahedemizde hepimize hay›rl› mu-vaffakiyetler buyursun. Amin.”3

(15. Kolordu Kumandan› Kaz›m Karabekir Pafla’ya

hitaben, 11 Ekim 1919)

“Cenab-› Hakk’›n kutsal mücadelemizde hepi-mizi yard›mlar›na kavuflturmas›n›, yan›m›zda olma-s›n› ve Peygamber’in ruhaniyetine dayanan birlikiçerisindeki örgütümüze yard›mc› olmas›n› niyazederiz.”4 (‹stanbul’un iflgali üzerine ‹slâm Âleminegönderilen beyannameden, 17 Mart 1920)

“Yüce Allah’›n izinleriyle Nisan’›n 23 üncü Cu-ma günü, cuma namaz›ndan sonra Ankara’da Bü-yük Millet Meclisi’nin aç›l›fl› yap›lacakt›r...

“M

Atatürk’ünDilindenDualar*

“Cenab-› Hakk’›n kutsalmücadelemizde hepimiziyard›mlar›na kavuflturmas›n›,yan›m›zda olmas›n› ve Peygamber’in ruhaniyetinedayanan birlik içerisindekiörgütümüze yard›mc› olmas›n›niyaz ederiz.”

(M. Kemal ATATÜRK)

* Ayfer BALABAN, Diyanet Ayl›k Dergi, Say›: 167 (Kas›m 2004), s. 43.

1 Hamza Zülfikâr, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Bal›kesir Hutbesi”,Atatürk Düflüncesinde Din ve Lâiklik, AKDTYK Atatürk Araflt›rmaMerkezi Yay›nlar›, Ankara, 1999, s. 20-21

2 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. 1, s. 53 Atatürk”ün Bütün Eserleri, C. 4, s. 273.4 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, s. 272



“Yüce Allah’tan tam bir baflar›ya ulaflt›rmas› niyaz olunur.”5

(TBMM’nin aç›l›fl› ile ilgili genelgeden, Ankara, 21 Nisan 1920)

“Ya Rabbi! Sen Türk ordusunu muzaffer et... Türklü¤ün, Müslümanl›¤›n düflmanayaklar› alt›nda esaret zinciri alt›nda kalmas›na müsaade etme!”6

(Kocatepe’de yapt›¤› dua, 26 A¤ustos 1922. Atatürk’ün yaveri Muzaffer K›l›ç, BüyükKomutan’›n Kocatepe’de bu duay› yaparkenki ruh hâlini, “O anda gözlerinden bir kaçdamla yafl›n süzüldü¤ünü gördüm.” diyerek anlat›r).

“...Ta ki, son din yurdunu yitirmesin, ta ki, milletimiz köle olmas›n... Allah’›n lane-ti düflmana yard›m edenlerin üzerine olsun. Allah’›n yard›m› ve tevfiki... milletimizi veyurdumuzu kurtarmak için çal›flanlar›n üzerinden eksik olmas›n.”7 (28 Nisan 1920’deMustafa Kemal imzas›yla yay›nlanan TBMM’nin Memlekete Bildirisi bu cümlelerle bit-mektedir.)

“... Ve bu flehamet (cesaret ve yi¤itlik) meydanlar›nda rahmet-i Rahman’a kavuflanflühedam›z›n (flehitlerimizin) muazzez ervah›na (aziz ruhlar›na) hep beraber Fatihalarithaf edelim...”8

5 BTDD, say›: 23, s. 4-5; bkz., Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Ankara, 1927, s. 373.6 Neda Armaner, “Atatürk’ün Din Anlay›fl›”, Silahl› Kuvvetler Dergisi, say›: 276, Mart 1981, s. 64.7 Hakimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1920, s. 1.5 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. I, s. 265, 285, 287.


Documents

sablon baki - Dere Kur'an Kursu · 2018. 10. 14. · Liderlik ve Atatürk / 24 Alaaddin YANARDA⁄ Liderlik Kavram› ve Atatürk / 33 Yard.Doç.Dr. Refik TURAN Atatürk’ü Anarken