saMsadIya rajaBaaYaa saimait sao rajaBaaYaa …...2 saMsadIya rajaBaaYaa saimait sao rajaBaaYaa laxya kI p`it ga`hNa krto hue AQyaxa¹sah¹p`baMQa inadoSak EaI pao maQausaUdna saMsadIya

1

2

saMsadIya rajaBaaYaa saimait sao rajaBaaYaa laxya kI pìt ga`hNa krto hueAQyaxa¹sah¹p`baMQa inadoSak EaI pao maQausaUdna

saMsadIya rajaBaaYaa saimait ko saMyaaojak evaM sadsyaaoM Wara ‘saugaMQa’ ko idsaMbarÊ 2015 ka ivamaaocana

3

4

5

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSayah bahut hI hYa-dayak hO ik raYT/Iya ivakasa kI Baavanaa sao AiBapoirt raYT/Iya [spat inagama

ilaimaToD Wara ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka ivaYaya pr idnaaMk 16¹17 maaca-Ê

2016 kao AiKla BaartIya str kI saMgaaoYzI Aayaaoijat kI jaa rhI hO. maananaIya p`QaanamaM~I jaI nao doSa

maoM AaQaarBaUt saMrcanaaAaoM ko ivakasa kao AaOr gait donao tqaa BaartIya Aismata kao nae trIko sao pirBaaiYat

krnao ko ]_oSya sao ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI GaaoYaNaa kI hO. maOM [sa samasaamaiyak ivaYaya pr saMgaaoYzI

Aayaaoijat krnao ko ilae saMgazna kao Qanyavaad dota hUÐ. maorI yah BaI Apoxaa hO ik [sa saMgaaoYzI sao saMbaMiQat

ivaYaya pr vyaapk cacaa-¹pircacaa- haogaI AaOr pìtBaagaIgaNa pyaa-Pt AQyayanaprk AaOr SaaoQaprk tqyaaoM pr

ivacaar¹ivamaSa- kroMgao.

maOM raYT/ inamaa-Na ko [sa ivaYaya pr saMgaaoYzI Aayaaoijat krnao hotu raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ

ivaSaaKap<anama [spat saMyaM~ kao baQaa[- dota hUÐ AaOr [sako safla Aayaaojana kI kamanaa krta hUÐ.

³narond` isaMh taomar´

[spat evaM Kana maM~IBaart sarkarna[- idllaI

MINISTER OF STEEL & MINESGOVERNMENT OF INDIA

NEW DELHI

na[- idllaI17 frvarIÊ 2016

6

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSaivagat vaYa- kI BaaÐit [sa vaYa- BaI raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD bahut hI samaIcaIna ivaYaya ‘maok

[na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka’ pr Apnao pirsar maoM idnaaMk 16¹17 maaca-Ê 2016 kao

AiKla BaartIya str kI saMgaaoYzI ka Aayaaojana kr rha hO. doSa kI Aqa-vyavasqaa ka maoÉdMD [spat

]Vaoga svatÁ hI bahula saMBaavanaaAaoM ka ]Vaoga hO AaOr yaid [sao maananaIya pQaanamaM~I jaI ko sapnaaoM ko AiBayaana

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana sao jauD,nao ka sauyaaoga imala jaae tao yah doSa AaOr [spat ]Vaoga daonaaoM ko ilae

ihtkarI haogaa. caUÐik yah saMgaaoYzI ihMdI maoM Aayaaoijat kI jaa rhI hOÊ [sailae maoro mana maoM [sakI gairmaa

AaOr baZ, ga[- hO.

mauJao AaSaa hO ik yah saMgaaoYzI Apnao ]_oSya maoM safla haogaI AaOr [sakI saaqa-k jaanakairyaaoM kao

vyaapk p`caar¹p`saar imalaogaa. [sa raYT/Iya AiBayaana kao maUt- $p donao ko ilae samasaamaiyak ivaYaya pr

saMgaaoYzI Aayaaoijat krnao hotu maOM raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD¹ivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ kao baQaa[- dota

hUÐ evaM [sakI saflata kI kamanaa krta hUÐ.

[spat evaM Kana rajya maM~IBaart sarkar

]Vaoga BavanaÊ na[- idllaI¹110011MINISTER OF STATE FOR STEEL AND MINES

GOVERNMENT OF INDIAUDYOG BHAWAN, NEW DELHI-110011

³ivaYNau dova saayańa[- idllaI18 frvarIÊ 2016

7

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSa‘maok [na [MiDyaa’ Baart sarkar kI ek bahut hI mah%vaakaMxaI yaaojanaa hO AaOr yah saMBaavanaa vya>

kI jaa rhI hO ik [sa yaaojanaa sao doSa ka savaa-MgaINa ivakasa haogaa. saaqa hI [samaoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka

BaI mah%vapUNa- hO. mauJao KuSaI hO ik raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ‘maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat

]VaogaaoM kI BaUimaka’ jaOsao ivaYaya pr saMgaaoYzI Aayaaoijat krko BaartIya [spat ]Vaoga kI saMBaavanaaAaoM kao

tlaaSanao ka p`yaasa kr rha hO. AiKla BaartIya str kI saMgaaoYzI hotu [sa samasaamaiyak ivaYaya kao caunanao

ko ilae maOM saMgazna kao Qanyavaad dotI hUÐ.

mauJao AaSaa hO ik ihMdI maoM Aayaaoijat kI jaa rhI yah saMgaaoYzI Apnao saBaI ]_oSyaaoM kI pUit- krogaI

evaM Baart ko ivakasa kI gait kao navaInatma idSaa dogaI. [sa saMgaaoYzI ko safla Aayaaojana ko ilae

raYT/Iya [spat inagama kao maorI haid-k SauBakamanaaeÐ.

saicava[spat maM~alayaBaart sarkar

]Voaga BavanaÊ na[- idllaISECRETARY

MINISTRY OF STEELGOVERNMENT OF INDIA

UDYOG BHAWAN, NEW DELHI-110107TEL : 23063912 FAX : 23063489

e-mail : [email protected]

³AÉNaa sauMdrrajanańa[- idllaI16 frvarIÊ 2016

8

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSap`sannata kI baat hO ik saMgazna ka rajaBaaYaa ivaBaaga 16 va 17 maaca-Ê 2016 kao ‘maok [na [MiDyaa

AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka’ jaOsao raYT/inamaa-Na ko mah%vapUNa- evaM samasaamaiyak ivaYaya pr AiKla

BaartIya str kI rajaBaaYaa saMgaaoYzI ihMdI maoM Aayaaoijat kr rha hO. maOM maanata hUÐ ik [sa raYT/Iya AiBayaana

sao doSa ko [spat ]VaogaaoM kao baohtr Avasar pàPt haoMgao.

AaSaa hI nahIMÊ bailk pUNa- ivaSvaasa hO ik [sa AiBayaana sao inamaa-Na ko xao~ maoM Baart kI pìtYza

maoM ABaUtpUva- vaRiw haogaI. [sa isqait maoM yah saMgaaoYzI saamaiyak AaOr bahu]_oSaIya saaibat haogaI.

maOM saBaI pìtBaaigayaaoM sao BarpUr sahBaaigata kI ApIla krta hUÐ AaOr saMgaaoYzI kI saflata kI

kamanaa krta hUÐ.

AQyaxa¹sah¹p`baMQa inadoSakraYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ivaSaaKp+Nama¹530031

³pao maQausaUdnaívaSaaKp+Nama11 maaca-Ê 2016

9

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSayah jaanakr mauJao AtIva hYa- ka AnauBava hao rha hO ik raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD¹ivaSaaKp+Nama

[spat saMyaM~ ko rajaBaaYaa ivaBaaga Wara hr vaYa- kI BaaÐit [sa vaYa- BaI A%yaMt navaInatma ivaYaya ‘maok [na

[MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka’ pr dao¹idvasaIya AiKla BaartIya saMgaaoYzI ka Aayaaojana

ikyaa jaa rha hO. saaOBaagya kI baat yah hO ik 16 va 17 maaca-Ê 2016 kao Aayaaoijat haonaovaalaI [sa saMgaaoYzI

ka Aayaaojana [spat maM~alaya ko sauJaava ko AnausarNa maoM ikyaa jaa rha hO. [sasao [sa saMgaaoYzI kI gaMBaIrta

AaOr mah<aa AaOr baZ, ga[- hO.

rajaBaaYaaÊ saMgazna AaOr ]Vaoga ko saaqa¹saaqa doSa va samaaja ko ivakasa ka maaga- p`Sast krnao vaalao

[sa ivaYaya pr Aayaaoijat saMgaaoYzI kI saflata ko ilae maorI SauBakamanaaeÐ.

inadoSak ³kaima-k´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ivaSaaKp+Nama¹530031

³Da^ jaI baI esa p`saadívaSaaKp+Nama11 maaca-Ê 2016

10

Baart kao ipClao dao dSakaoMsao saMBaavanaaAaoM ka doSa maanaajaanao lagaa hO. [sakI Kasavajah Aqa-vyavasqaa kI tojarFtar rhI hO. mau> vyaapar

samaJaaOto ko baad doSa ko janamaanasa kI AakaMxaaAaoM maoM AasamaanaCUnao kI lalak samaa ga[- hO.

Aaja sao 20¹25 saala phlao saUcanaaËaMit ko samaya BaIeosaa laga rha qaa ik Saayad yah ËaMit maa~ ivakisat doSaaoM tksaIimat rhogaI. laoikna BaartIyaaoM nao [sa xao~ maoM Apnao dmaKma saoduinayaa kao AcaMiBat kr idyaa. eosao hI kuC vaYaao-M phlao tkhma AMtirxa iva&ana ko xao~ maoM ivakisat doSaaoM ko ipClaggaU qaoÊlaoikna Aba hmaaro vaO&ainak laaogaaoM kao caikt kr rho hOM.BaartIya janamaanasa AaOr sarkar ko mana maoM ivakasa kI saulagatIAaga nao doSa kao [spat ]%padna ko xao~ maoM BaI ivaSva maoM caaOqao saotIsaro sqaana pr laakr ibaza idyaa hO. duinayaa Baart kao eksaMBaavanaaAaoM sao Bara baajaar samaJatI hOÊ ]sao @yaa pta ik BaartsamaUcao ivaSva kao Apnaa baajaar banaanao ka sapnaa pala rKa hO.

Baart maoM maananaIya p`QaanamaM~I EaI naroMd` damaaodr Baa[-maaodI nao ‘maok [na [MiDyaa’ ka naara dokr ]sa sapnao maoM ek nayaarMga Bar idyaa hO. Aba hmaara jaaor Aayaat AaOr inayaa-t ko baIcako AMtr kao kma krnaa nahIMÊ bailk inavala inayaa-tk bananao prhO. phlao hmaaro naaOjavaana Anya doSaaoM maoM jaakr Baart ko ilaekama krto qaoÊ Aba vao Baart maoM rhkr Baart ko ilae kamakroMgao. Aaja hma vaOiSvak inavaoSakaoM kao AakiYa-t krnao lagaohOMÊ @yaaoMik hmaaro pasa ivaSva strIya maUlasaMrcanaaeÐ AaOr Anya vaosaBaI sauivaQaaeÐ ]plabQa hOMÊ jaao ek inavaoSak kao caaihe.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI pirklpnaaAaoM maoM sabasaoAiQak ivakasa kI saMBaavanaaeÐ [spat ]Vaoga ko ilae hOM.sarkar nao ek Aaor ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-tkaOSala ivakasaÊ sTaT-¹Ap [MiDyaa Aaid jaOsaI gaitivaiQayaaoM komaaQyama sao doSa maoM AaOVaoigak ivakasa kI lahr bahanao kI kaoiSaSakI hOÊ tao vahIM dUsarI Aaor smaaT- isaTI AaOr sabako ilae p@ko

makana jaOsaI yaaojanaaAaoM ko maaQyama sao doSa kI maUlasaMrcanaa%makZaÐcao ko inamaa-Na AaOr iryala esToT ko xao~ maoM na[- ËaMit laanao kaibagaula BaI bajaanao ka p`yaasa ikyaa hO. Aagao sarkar nao rolavaoÊhvaa[- AD\DaoM evaM baMdrgaahaoM ko ivakasa ko ilae BaI vyaapkyaaojanaa banaa[- hO.

[sa trh saBaI yaaojanaaAaoM kI saflata maoM [spat kIBaUimaka baKUbaI AMtina-iht hOÊ @yaaoMik saBaI yaaojanaaAaoM maoM [spatkI bahut Kpt haogaI AaOr [sasao ivaiBanna EaoiNayaaoM ko [spat kImaaÐga KUba baZ,ogaI. [saIilae sarkar nao [sa maaÐga AaOr AapUit-ko AMtr kao samaaPt krnao ko ilae vaYa- 2025 tk doSa maoM [spat]%padna kI xamata kao 300 imailayana Tna pìtvaYa- tk baZ,anaoka inaScaya ikyaa hO. yaid yah ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaanavaastva maoM sahI idSaa maoM saMcaailat haotI hOÊ tao Baart maoM banao]%padaoM kI maaÐga vaOiSvak str pr tao baZ,ogaI hIÊ saaqa hI doSa k[-maamalaaoM maoM Aa%mainaBa-r BaI hao jaaegaa.

laoikna ivakasa kI saMBaavanaaAaoM ko pICo vaOiSvak pitspwI-baajaar sao maukabalaa jaOsaI AaSaMka BaI iCpI hu[- hO. @yaaoMikBaart maoM [spat ka ]%padna AiQakaMSatÁ puranaI pàOVaoigakI komaaQyama sao hI hao rha hO AaOr [saka pìtkUla p`Baava hmaaro]%padna laagat pr pD, rha hO. yaid SaIGa`ta sao [sa Aaor QyaananahIM idyaa gayaa tao sarkar kI [sa mah%vaakaMxaI yaaojanaa kaABaIYT fla doSa kao sauinayaaoijat ZMga sao nahIM imala paegaa.AtÁ ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao safla banaanao ko ilae ijasapkar sao maananaIya pQaanamaM~I jaI nao pUro Baart maoM ek manaaovaO&ainakAaOr naOitk jaaoSa ka saMcaar ikyaa hOÊ ]sao banaae rKnao AaOr]sako Anau$p doSa kao Aagao baZ,anao ko ilae hmaoM vaOiSvak maanakaoMko Anau$p Apnao Aap kao tOyaar krnaa haogaa. hmaara Qyaoya‘Eamaova jayato’ nahIMÊ bailk ‘kmao-va jayato’ haonaa caaihe. tBaIhma Apnao pìtspiw-yaaoM ko samaxa iTk sakoMgao. [nhIM SabdaoM kosaaqa maOM Apnao sahyaaoigayaaoM saiht [sa saMgaaoYzI kI saflata kIkamanaa AaOr saBaI pìtBaaigayaaoM evaM ]nako saMgaznaaoM ko pìtAaBaar vya@t krta hUÐ.

saMBaavanaaAaoM kao tlaaSata BaartsaMBaavanaaAaoM kao tlaaSata BaartsaMBaavanaaAaoM kao tlaaSata BaartsaMBaavanaaAaoM kao tlaaSata BaartsaMBaavanaaAaoM kao tlaaSata Baart

saMpadk

11

sarÊ hma Apnao doSa kao ‘ek Baart – EaoYz Baart’banaanao ko ilae ÌtsaMklp hOM. ‘maok [na [MiDyaa’ saohmaara manaaobala [tnaa baZ,a hO ik hma doSa ko gaaOrva

AaOr saMgazna ko ivakasa ko ilae jaI jaana lagaa doMgao.

12

13

ivaYayasaUcaIivaYayasaUcaIivaYayasaUcaIivaYayasaUcaIivaYayasaUcaI

1º maok [na [MiDyaa AiBayaana ko ivaiBanna phlaU EaI Ainala vamaa- 15

2º BaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqait EaI ema naaigaroD\DI 17

3º [spat ka Aaiqa-k evaM saamaaijak ivamaSa- EaI baI APpajaI kumaar 19

4º maok [na [MiDyaa ¹ badlaogaI Baart kI tsvaIr EaI saMjaIva kumaar caaOrisayaa 23

5º maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM kaOSala ivakasa ka yaaogadana EaI TI naagaoSvar rava 27

6º [spat AaOr ‘maok [na [MiDyaa’ mauhmmad Asad ]llaah Kana 30

7º maok [na [MiDyaa Á piryaaojanaa bahula ek AiBayaana EaI ko ena rajana 33

8º maok [na [MiDyaa imaSana [spat ]Vaoga kI BaUimaka EaI sa%ya p`kaSa vamaa- 36

9º maok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka EaI prNaIQarna 38

10º maok [na [MiDyaa ko tht ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ka yaaogadana EaI Qama-pala AraoD,a 41

11º [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ evaM satt ivakasa kI AavaSyakta EaI ivakasa paMDoya evaM Anya 45

12º gaaÐvaaoM sao imalaogaI maok [na [MiDyaa AiBayaana kao majabaUtI EaI Ajaya kumaar 48

13º BaartIya [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ va samaaQaana EaI ivajaya kumaar paMDoya 51

14º rxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa maoM [spat kI BaUimaka EaI caMd`SaoKr p`saad 58

15º maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka EaI lalana p`saad rjak 60

16º maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka EaI AiKlaoSa kumaar imaEa 64

17º maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadana EaI p`dIp maaOriSayaa 69

14

18º maok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata hotu Apoixat ]paya EaI esa ko sanaaoiDyaa 72

19º [spat ]Vaoga EaI Ìpa isanQau purtI 75

20º maok [na [MiDyaa AiBayaana ¹ ek pircaya EaI esa ena Dohiryaa 77

21º Baart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka EaI ko APparava 81

22º Baart maoM inamaa-Na ¹ [spat ]Vaoga ka yaaogadana EaI saunaIla kumaar imaEa 85

23º maok [na [MiDyaa maoM laaOh va [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka EaI Baaskr pT\naayak 87

24º maok sTIla ko ibanaa maok [na [MiDyaa AiBayaana saMBava nahIM EaI AiBajaIt 91

25º maok [na [MiDyaa AiBayaana Á ek pircaya EaI manaaoja kumaar isanha 95

26º saMBaavanaaAaoM sao pirpUNa- maok [na [MiDyaa AiBayaana EaI rajaoSa kumaar ‘baadla’ 101

27º Baart maoM inamaa-Na ko AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka EaI qaa^masa jaaosaf 104

28º maok [na [MiDyaa AaOr [spat ]Vaoga EaI pomaSaMkr Bagat 106

29º maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka EaI TI ko Ba+acaaya- 108

30º [spat ]Vaoga kI samaRiw AaOr maok [na [MiDyaa AiBayaana EaI jaI vaoMkToSvar rava evaM Anya 112

31º maok [na [MiDyaa AiBayaana Á [spat ]Vaoga ko ilae iktnaa samaIcaIna EaI ASaaok idgaMbar icaMcaaolakr 116

�

15

maok [na [MiDyaa AiBayaana ko ivaiBanna phlaUmaok [na [MiDyaa AiBayaana ko ivaiBanna phlaUmaok [na [MiDyaa AiBayaana ko ivaiBanna phlaUmaok [na [MiDyaa AiBayaana ko ivaiBanna phlaUmaok [na [MiDyaa AiBayaana ko ivaiBanna phlaU¹ EaI Ainala vamaa-

maananaIya p`QaanamaM~I EaI naroMd` maaodI nao 25 isatMbar kaoiva&ana Bavana maoM Aayaaoijat ek samaaraoh maoM ‘maok [na [MiDyaa’AiBayaana ka ivaiQavat SauBaarMBa ikyaa. yah kaya-Ëma AaOVaoigaknaIit evaM saMvaQa-na ivaBaaga Wara Aayaaoijat ikyaa gayaa qaaÊ ijasamaoMkOibanaoT maMi~yaaoM va rajyaaoM ko mau#ya saicavaaoM ko saaqa ivaiBanna]VaogaaoM ko p`mauKaoM nao BaI Baaga ilayaa qaa. t%pScaat p`QaanamaM~IjaI ko naotR%va maoM [sa yaaojanaa pr kaya- SauÉ ikyaa gayaa AaOrkOibanaoT nao [sao AmalaIjaamaa phnaanao ko ilae maMjaUrI BaI do dIÊijasako tht yah tya huAa ik pUÐjaIgat inavaoSa AaOr saaqa hI na[-pàOVaoigakI kao Apnaato hue doSa maoM inamaa-Na kao baZ,avaa idyaajaaya.‘maok [na [MiDyaa’ @yaa hOÆ‘maok [na [MiDyaa’ @yaa hOÆ‘maok [na [MiDyaa’ @yaa hOÆ‘maok [na [MiDyaa’ @yaa hOÆ‘maok [na [MiDyaa’ @yaa hOÆ

pQaanamaM~I Wara pirkilpt [sa ‘maok [na [MiDyaa’ saMklpnaaka ]_oSya sabako ilae AavaSyak vastuAaoM ka Baart maoM hIinamaa-Na krko ]napr ‘maoD [na [MiDyaa’ kI mauhr lagaanaa. vastuAaoMpr ‘maoD [na [MiDyaa’ kI mauhr tBaI AMikt kI jaa saktI hOÊjaba ]saka inamaa-Na Baart maoM hao. [sasao doSa maoM hI bananao kokarNa vastu kI kImat kma haogaI AaOr saaqa hI doSa ko baahr[saka inayaa-t krko rajakaoYa kao BaI Bara jaa sakogaa. [sapkar doSa kI Aqa-vyavasqaa kao saudRZ, krko ]sao vaOiSvak maanyataidlaanaa evaM doSa kao Aa%mainaBa-r banaanaa [sa saMklpnaa kI naIithO. [sasao raojagaar ko AiQakaiQak Avasar ]%pnna haoMgao AaOrdoSa ko maaQyaimak va tRtIyak xao~ maoM p`vat-na hotu QyaanakoMid`tikyaa jaaegaa. yah ek payalaoT pajao@T hOÊ ijasako ilae 930kraoD, Épyao ka pàvaQaana ikyaa gayaa hO. sarkar kI trf sao[sako ilae 581 kraoD, Épyao ka yaaogadana idyaa jaaegaa. [sapkar [sa yaaojanaa ko kayaa-nvayana ko ilae 20Ê000 kraoD, Épyaoko vyaya kI saMBaavanaa hO.

Baart maoM inamaa-Na sao saMbaMiQat [sa ‘maok [na [MiDyaa’ kIsaMklpnaa sao duinayaa Bar ko vyaaparI [samaoM inavaoSa krnao ko p`yaasa

kr rho hOM. [sa phla ko tht AaTaomaaobaa[laÊ saUcanaa paOVaoigakIÊivamaananaÊ rsaayanaÊ pya-Tna va AaitqyaÊ rolavaoÊ jaOva pàOVaoigakIÊAaOYaQaIyaÊ KnanaÊ [lao@T/ainak jaOsao 25 p`mauK xao~aoM ka cayanaikyaa gayaa hO. [sa phla sao sakla GarolaU ]%pad (GDP) maoMvaRiw evaM kr ko maaQyama sao sarkar kao AiQak rajasva kIpàiPt maoM sahyaaoga imalanao kI saMBaavanaa hO. ]%padaoM kI gauNava<aamaoM sauQaar laato hue pyaa-varNa pr ]nako p`Baava kao kma krnao hotuyah phla kargar hao sakogaa. saaqa hI ivadoSaI inavaoSakaoM kaoyahaÐ inavaoSa krnao maoM AakiYa-t krnao ka p`yaasa ikyaa jaaegaa.‘maok [na [MiDyaa’ ko tht inaQaa-irt laxya Á‘maok [na [MiDyaa’ ko tht inaQaa-irt laxya Á‘maok [na [MiDyaa’ ko tht inaQaa-irt laxya Á‘maok [na [MiDyaa’ ko tht inaQaa-irt laxya Á‘maok [na [MiDyaa’ ko tht inaQaa-irt laxya Á¹ ]%padna ko xao~ maoM pìtvaYa- 12 sao 14‰ vaRiw laato hue

2022 tk 16 sao 25‰ tk vaRiw kI pàiPt.¹ ]%padna ko xao~ maoM raojagaar ko Avasar baZ,ato hue ]namaoM

vaYa- 2022 tk 100 imailayana tk vaRiw.¹ SahrI evaM gaàmaINa laaogaaoM ko kaOSala ivakasa ko maaQyama

sao doSa ka ivakasa.¹ ]%padna ko xao~ maoM AaQauinak pàOVaoigakI ko ]pyaaoga ko

maaQyama sao Baart kI ek Alaga phcaana banaanaa.¹ ]%padna ko xao~ maoM doSa kao samaRw banaato hue ]sao

vaOiSvak pìtspwa- ko yaaogya banaanaa.¹ ]%padna ko ivaiBanna GaTkaoM sao pyaa-varNa p`dUYaNa kI

raokqaama kao sauinaiScat krnaa.vaoba paoT-la pr [sasao saMbaMiQat saUcanaa BaI jaarI kI ga[-

hO. Aa^nalaa[na maoM Aavaodna ko maaQyama sao Anau&iPt jaarI krnaokI sauivaQaa BaI p`dana kI ga[- hO AaOr Anau&iPt kI vaOQata tInavaYa- tk baZ,a dI ga[-Ê taik AiQakaiQak inavaoSakaoM kaoAakiYa-t ikyaa jaa sako.

‘maok [na [MiDyaa’ saMklpnaa ko AMtga-t [na madaoM prQyaana koMid`t ikyaa jaa rha hO Á

16

1 º1 º1 º1 º1 º vyaapar sauivaQaa Ávyaapar sauivaQaa Ávyaapar sauivaQaa Ávyaapar sauivaQaa Ávyaapar sauivaQaa Á AÍIkI doSaaoM kI tulanaa maoMBaart ka vyaapar saUcakaMk bahut kma hO. AtÁ [sa idSaa maoMsarla p`hstna evaM SaIGa`tapUva-k inapTana tM~ ko maaQyama saovyaapar hotu inavaoSakaoM kao pào%saaiht ikyaa jaa sakta hO.2º2º2º2º2º kaOSala ivakasa ÁkaOSala ivakasa ÁkaOSala ivakasa ÁkaOSala ivakasa ÁkaOSala ivakasa Á samauicat pìSaxaNa WarayauvaaAaoM ka kaOSala ivakasa krko ]nhoM rxaaÊ Aa^Taomaaobaa[la evaMsaD,k va rajamaaga- inamaa-Na jaOsao 25 p`mauK xao~aoM maoM raojagaar koAvasar p`dana ikyao jaa sakto hOM.3º3º3º3º3º vaOiSvak str ka inamaa-taÁvaOiSvak str ka inamaa-taÁvaOiSvak str ka inamaa-taÁvaOiSvak str ka inamaa-taÁvaOiSvak str ka inamaa-taÁ ivadoSaI inavaoSakaoMkao AakiYa-t krto hue ef DI Aa[- ko maaQyama sao doSa kaoAaOVaoigak hba banaakr ivaiBanna ]%padaoM ka ]%padna krto hueduinayaa Bar maoM ]naka inayaa-t ikyaa jaa sakta hO.4º4º4º4º4º ekla iKD,kI p`NaalaI Áekla iKD,kI p`NaalaI Áekla iKD,kI p`NaalaI Áekla iKD,kI p`NaalaI Áekla iKD,kI p`NaalaI Á ekla iKD,kIpNaalaI eosaI pNaalaI hOÊ ijasamaoM iksaI ]VmaI kao ApnaI piryaaojanaako saMcaalana maoM pyaa-varNa Aaid sao saMbaMiQat Anaumait kI pàiPt maoMivalaMba sao bacaayaa jaa sakta hO. [samaoM ]VmaI Apnaa AavaodnasaMbaw rajya sarkar ko samaxa p`stut krta hOÊ jahaÐ sao vah koMd`sarkar ko saMbaw maM~alaya Aqavaa ivaBaaga ko Anaumaaodna hotuAgaoiYat ikyaa jaata hO. yaid piryaaojanaa saMbaMQaI pstava samauicatpayaa gayaa tao AavaSyak Anaumait yaqaaSaIGa` idyaa jaa sakta hO.[sapr Qyaana donaa Ait AavaSyak hO.

ivaSaoYa&aoM ka maananaa hO ik ‘maok [na [MiDyaa’ saMklpnaasao [spat ]Vaoga ko ivakasa kao Avasar imalaogaa. [sasao doSa maoM[spat ]%padaoM kI maaÐga baZ,ogaI. doSa kI maUlasaMrcanaa ko ivakasamaoM [spat ]Vaoga ka mah%vapUNa- sqaana hO. AtÁ [spat ]Vaogako ivakasa ko maaQyama sao gaàmaINaÊ Aw-SahrI va SahrI xao~aoM maoMmaUlasaMrcanaa ko ivakasa hotu Qyaana idyaa jaaegaa.

AaOVaoigak naIit va pào%saahna ivaBaaga (DIPP) sao pàPtAaMkD,aoM ko Anau$p BaartIya Qaai%vak ]VaogaaoM Wara ËmaSaÁApOlaÊ 2000 sao isatMbarÊ 2015 ko daOrana $ 8º7 ibailayana kop`%yaxa ivadoSaI inavaoSa pàPt ikyao gayao. BaartIya [spat ]VaogamaoM ikyao gayao kuC p`mauK inavaoSa [sa p`kar hOM Á

¹ raYT/Iya Kinaja ivakasa inagama ilaimaToD (NMDC) Waravat-maana 48 imailayana Tna pìtvaYa- laaOh Ayask ]%padnaxamata kI tulanaa maoM 40Ê000 kraoD, Épyao ko inavaoSa saoËmaSaÁ iva<a vaYa- 2018¹19 tk 75 imailayana Tna pitvaYa-evaM vaYa- 2021¹22 tk 100 imailayana Tna pìtvaYa-]%padna xamata haisala krnao kI yaaojanaa.

¹ raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD Wara vaYa- 2025 tk 20imailayana Tna d`va [spat ]%padna xamata pìtvaYa- tkivastarNa kI yaaojanaa.

¹ bahuraYT/Iya kaoiryana [spat kMpnaIÊ paoskao Wara EaI ]<amasTIla va pa^var ³]<ama gaalvaa gaùp ka ihssaa´ ko saaqasamaJaaOta &apna ko maaQyama sao maharaYT/ ko satara maoM ek[spat saMyaM~ kI sqaapnaa kI yaaojanaa.

¹ iva<a vaYa- 2016 tk Baart maoM 25‰ kI vaRiw ko saaqa153 imailayana Tna laaOh Ayask ko ]%padna ka AnaumaanahO. [sasao laaOh Ayask ko Aayaat kI AavaSyakta maoMdao¹itha[-Ê Aqaa-t 5 imailayana Tna kI kmaI haonao kIsaMBaavanaa hO. saola nao yaU esa $ 23º8 ibailayana ko inavaoSako maaQyama sao 2025 tk 50 imailayana Tna pìtvaYa- tk[spat ]%padna xamata ivastarNa hotu yaaojanaa banaa[- hO.

¹ Aasao-lar ima<ala nao saola ko saaqa saMyau> ]Vma ko maaQyama saoBaart maoM Aa^TaomaaoiTva [spat ivainamaa-Na saMyaM~ kI sqaapnaahotu sahmait dI hO.

¹ raYT/Iya Kinaja ivakasa inagama ilaimaToD (NMDC) Waraknaa-Tk rajya sarkar ko saaqa 18Ê000 kraoD, Épyao koinavaoSa sao ]sa rajya maoM 3 imailayana Tna pìtvaYa- ]%padnaxamata vaalao ek gaÌnafIlD sTIla imala kI sqaapnaa.

¹ jao esa DblyaU sTIla Wara vaYa- 2022 tk knaa-Tk maoM 20imailayana Tna ]%padna xamata vaalao [spat saMyaM~ kI sqaapnaa.

¹ vairYz p`baMQakena ema DI saI

maaobaa[laÁ †91 8718888483[-¹maolaÁ [email protected]

17

laaOh ka ]pyaaoga Aaidkala sao haota Aa rha hO AaOrsamaya ko saaqa [sako ]%padna kI Anaok pwityaaÐ Apnaa[- ga[-.vat-maana maoM AaQauinak tknaIk sao laaOh ka ]%padna haota hO AaOr[sako ]pyaaoga maoM BaI baZ,ao<arI hu[- hO.

[spat ek eosaa Qaatu hO ijasakI AavaSyakta AaOrmaaMga saBaI xao~aoM maoM haotI hO. [sakI maaMga kao dRiYT maoM rKto hueTaTa nao phlao phla hmaaro doSa maoM [spat ka karKanaa sqaaiptikyaa. svatM~ta pàiPt ko pScaat Baart ko p`qama p`Qaana maM~Ijavaahr laala naoh$ jaI nao pMcavaYaI-ya yaaojanaa maoM [spat saMyaM~ kIsqaapnaa krnao pr ivacaar ikyaaÊ @yaaoMik doSa kI Aaiqa-k p`gaitbaDo,¹baD,o saMyaM~aoM kI sqaapnaa sao hI saMBava hO. QaIro¹QaIro laaOh evaM[spat ko karKanao iBalaa[-Ê baaokaraoÊ ra}rkolaaÊ dugaa-purÊbana-pur maoM sqaaipt ike gae AaOr baajaar kI maaMga ko Anausaar]nakI xamata imailayana TnaaMo tk baZ,tI ga[-.

[sakI maaMga ko dRiYTgat t%kalaIna p`QaanamaM~IEaImatI [Midra gaaMQaI nao AaMQa pdoSa ko ivaSaaKp+Nama maoM AaQauinaktknaIk sao yau> laaOh AaOr [spat karKanao kI naIMva DalaI.tdupraMt vaYa-¹dr¹vaYa- Baart maoM [spat ko ]%padna maoM vaRiw haotIrhI AaOr Aaja Baart ka naama ivaSva maoM [spat ]%padna ko xao~maoM gava- sao ilayaa jaata hO. BaartIya [spat naIit ko tht [spat]%padna kI k[- mah%vaakaMxaI yaaojanaaeÐ banaa[- ga[- AaOr vah idnadUr nahIM jaba Baart ivaSva maoM caIna ko baad dUsara sabasao baD,a[spat ]%padk doSa bana jaaegaa.

AaQauinak kala maoM [spat ka ]pyaaoga idna ba idna baZ,rha hO. baD,o saMyaM~aoM kI sqaapnaaÊ maUla saMrcanaa%mak sauivaQaaeÐ jaOsaoik iba`D\ja va saD,kaoM ka inamaa-NaÊ rola laa[naaoM maoM ivastarNaÊmaoT/ao laa[na Aaid xao~aoM maoM inavaoSa sao [spat kI Kpt baZ,ogaI.vaayauyaanaÊ jalayaanaÊ rakoTÊ sabamaorOna Aaid ko inamaa-Na maoM BaI[nakI Kpt haotI hO. Aaja nae nae SahraoM ka inamaa-Na hao rha

BaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqait¹ EaI ema naaigaroD\DI

hO AaOr puranao Sahr kao AaQauinak $p idyaa jaa rha hO. [sakoAMtga-t T/amsaÊ maoT/ao laa[naÊ baD,I¹baD,I [maartMo banaa[- jaa rhI hOM.[na xao~aoM maoM BaI [spat ka ]pyaaoga haota hO. GarolaU ]pyaaogaIvastueM jaOsao ik TolaIivajanaÊ iÍjaÊ vaaiSaMga maSaInaÊ eyar kMiDSnarAaid maoM BaI kmaaobaoSa [spat yaa [spat AaQaairt elaa^ya ka]pyaaoga ikyaa jaata hO. ]saI pkar saa[iklaÊ maaoTr saa[iklaÊkar jaOsao ivaiBanna vaahnaaoM ko ivainamaa-Na maoM BaI [spat AavaSyakhO. [sa trh doKa jaae tao [spat kI mah<aa A%yaiQak hO AaOrmaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [sakI BaUimaka mah%vapUNa- hO.

BaartIya [spat Anya doSaaoM kao BaI Baojaa jaa rha hO.AabaadI ko dRiYTgat Baart ivaSva maoM caIna ko baad dUsaro sqaana prhO. AtÁ sasto AaOr ]plabQa maanava saMsaaQana Baart maoM inamaa-Nako AiBayaana maoM ek Ahma kD,I hO. koMd` sarkar Wara ]zaegae Baart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM ijana pàvaQaanaaoM kao Saaimalakrnao pr ivacaar ikyaa hO ]samaoM [spat ]%padna AaOr saMbaMiQat]VaogaaoM maoM inavaoSa kI saMBaavanaa kao pirkilpt ikyaa gayaa hO.doSa maoM [spat ka Aayaat vaYa- 2015 maoM 9º31 imailayana Tna rhahO jaao ik ipClao saala kI tulanaa maoM 71‰ AiQak hO. yah[sailae ik k[- EaoiNayaaoM ko ivaSaoYa [spat ka ]%padna doSa maoMnahIM haota. BaartIya [spat kI kImat Anya doSaaoM ko maukabalaoAiQak hOÊ @yaaoMoik yahaÐ [spat kI ]%padkta kafI kma hO.halaaÐik doSa maoM kccao maala kI ]plabQata AiQak hOÊ pr ]nakI]pyau>ta kao baZ,anao ko ilae sahI tknaIk ka pyaaoga kma ikyaajaata hO. laaOh Ayask KdanaaoM pr pìtbaMQa AaOr inayaa-tinayaM~Na ko karNa laaOh [spat ka ]%padna 218 imailayana Tnasao 115 imailayana Tna tk kma huAa hO. ipClao paMca vaYaao-M maoMAMtra-YT/Iya str pr laaOh Ayask kI kImat maoM 50 Dalar kIigaravaT hu[-Ê vahIM Baart maoM [sakI kImat 650 Épyao kmahu[-.

18

BaartIya [spat ]%padkaoM ko ilae ]%padna caunaaOityaaÐbaZ,I ijasaka maUla karNa sastI Aayaat hO. ijaMdala [spat kovairYz AiQakarI ka maananaa hO ik isqait kafI saMkTpUNa- hO.GarolaU maaMga kI pUit- maoM caIna sao Aayaaitt [spat ko karNa baajaarmaoM BaartIya [spat ]%padkaoM ka ihssaa isamaTta jaa rha hO.caIna maoM maUlyaaoM kI igaravaT kI vajah sao AaOr [spat kI maaMga saoAiQak ]plabQata ko karNa inayaa-t pr A%yaiQak jaaor idyaajaa rha hO. [sasao ]barnao ko ilae doSa maoM Aayaat pr inayaM~Nako saaqa¹saaqa GarolaU maaMga maoM vaRiw BaI krnaI hO.

Baart ko Alaavaa Anya doSaaoM nao Apnao inajaI ]VaogaaoM kaosaMrxaa donao ko Ëma maoM Aayaat pr AaMiSak pìtbanQa lagaayaa hO.ivaSva maoM kula [spat ]%padna maoM caIna Wara lagaBaga 50‰ ka]%padna ikyaa jaata hO jabaik hala ko vaYaao-M maoM caIna maoM [spatkI Kpt maoM kmaI Aa[- AaOr ]sa doSa maoM lagaBaga 40‰ [spatmaaMga sao AiQak hO ijasako flasva$p kma kImat pr caIna dUsarodoSaaoM kao [spat ka inayaa-t krta hO. navambar 2014 sao saMyau>rajya AmarIka nao caInaI [spat Kasakr vaa^yar ra^D pr 100‰kr lagaayaa hO. [saI pkar 2015 frvarI sao yaUraoipyana yaUinayananao BaI [spat @vaa^yala pr 25‰ kr AaOr Flaa^T ]%pad pr12‰ kr lagaayaa hO., laoikna Baart nao lambao ]%pad pr maa~5‰ evaM Anya ]%padaoM 7º5‰ Aayaaitt kr lagaayaa hO jabaikkaoiryaa AaOr jaapana ko [spat ]%padaoM pr kr na ko barabar hOM.

BaartIya [spat xao~ [sa samasyaa sao inapTnao ko ilaep`yaasa kr rha hO. ABaI BaI BaartIya baajaar maoM caInaÊ $saÊkaoiryaa AaOr Anya doSaaoM sao [spat Aayaaitt ikyaa jaa rha hO.kuC gaÌna piryaaojanaaeÐ laaOh Ayask Kana ko AabaMTna maoM Aa rhIkiznaa[yaaoM ko karNa sqaaipt nahIM hao pa rhI hOM jabaik vao saxamapiryaaojanaaeÐ hOM. kaoyalaa AaOr laaOh Ayask [spat ]%padna koilae mah%vapUNa- inaiva-YT kccaa maala hOM. [nako ABaava maoM [spatsaMyaM~ kI sqaapnaa saMBava nahIM hO. halaaMik sarkar Wara [saidSaa maoM ]icat kdma ]zae jaa rho hOM. yah khnaa kizna hOik [na pirisqaityaaoM sao inaklanao maoM iktnaa samaya lagaogaa. [spat

]VaogaaoM kao [sa caunaaOtI ka saamanaa krnao ko ilae sarkar Wara]pyau> naIit banaato hue sahayata donaI haogaI. knaa-Tk maoM 54spMja Aayarna Aaor [ka[yaaÐ baMd hao caukI hOM AaOr baD,I¹baD,IkMpinayaaÐ ApnaI xamata sao kma ]%padna pr p`caalana kr rho hOMtaik nauksaana kma hao. inajaI [spat ]VaogaaoM ka maananaa hO ikdoSa maoM [spat ]VaogaaoM kao baZ,avaa donao ko ilae sarkar kao kdma]zanao caaihe taik vat-maana pirisqait ka saamanaa krto hue[spat ]Vaoga ivakisat hao. Baart maoM inamaa-Na pr jaaor donao saoAvaSya hI inajaI ]%padkaoM ko ilae samauicat maaMga pàPt haogaIAaOr ]nako ]%padaoM kI ibaËI saMBava hao paegaI.

kma ]%padkta evaM puranaI paOVaoigakI ko Alaavaa AnyakarkaoM kI vajah sao BaartIya [spat kI kImat AMtra-YT/Iyabaajaar maoM AiQak hO. ]dahrNa ko taOr pr Baart maoM tOyaar ha^TraolD @vaayala kI kImat 30 hjaar Épyao pit Tna hO jabaik krlagaanao ko pScaat caIna maoM ]%paidt yah ]%pad BaartIya baajaarmaoM 28 hjaar pìt Tna kI kImat pr pàPt hao jaata hO. [sakoAlaavaa caIna kI vat-maana xamata lagaBaga 120 imailayana Tnainayaa-t kI hOÊ ijasasao Kasakr eiSayaa[- doSaaoM maoM pìtkUla p`BaavapD, sakta hO.

essaar [spat ko mau#ya kaya-palak ko Anausaar BaartmaoM laaOh Ayask kI kImat AMtra-YT/Iya kImat kI tulanaa maoMAiQak hO. saaqa hI [spat ]Vaoga maoM p`yau> gaOsa kI kImat BaIAiQak hO. [spat ]Vaoga ko ilae gaOsa kI ]plabQata kaosauinaiScat krnao AaOr kImataoM maoM sauQaar krnao sao BaartIya [spatkI kImat kma hao paegaI. [saka saIQaa pBaava saoknDrI [spatxao~ pr pD,ta hO. ]pyau-> ide gae karNaaoM sao [spat ]VaogajaUJa rha hO. laoikna naIitgat phla sao [sa ]Vaoga kao pTrI prlaayaa jaa sakta hO. [sa idSaa maoM ‘maok [na [MiDyaa’ sao [spat]Vaoga kao AvaSya hI fayada haogaa.

¹ faormaOnaÊ yaatayaat ivaBaagaraYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Nama

19

[spat ka Aaiqa-k evaM saamaaijak ivamaSa-[spat ka Aaiqa-k evaM saamaaijak ivamaSa-[spat ka Aaiqa-k evaM saamaaijak ivamaSa-[spat ka Aaiqa-k evaM saamaaijak ivamaSa-[spat ka Aaiqa-k evaM saamaaijak ivamaSa-¹ EaI baI APpajaI kumaar

Baart ivaSva maoM sabasao tIva` gait sao p`gait krnaovaalao

doSaaoM maoM sao ek hO. 120 kraoD, kI AabaadI vaalao [sa doSa maoM

p`gait kI Apar saMBaavanaaeÐ hOM. inakT BaivaYya maoM yao caIna jaOsao

doSaaoM kao BaI pICo CaoD, dogaa. p`QaanamaM~I naroMd` maaodI jaI Wara

Anaok nayaI¹nayaI naIityaaÐ banaa[- jaa rhI hOMÊ ijanamaoM sao ‘maok [na

[MiDyaa’Ê Aqaa-t ‘Baart maoM inamaa-Na’ BaI ek hO. [na tIna SabdaoM

ko AiBayaana nao pUro Baart maoM ËaMit laa dI hO. [sa AiBayaana nao

na kovala doSaIyaÊ bailk bahut saaro ivadoSaI AaOr bahuraYT/Iya

kMpinayaaoM kao Baart kI Aaor Apnaa ÉK krnao ko ilae pBaaivat

ikyaa hO. [sa AiBayaana ka mau#ya ]_oSya doSa maoM trh¹trh ko

]VaogaaoMÊ caaho vao doSaI haoM yaa ivadoSaIÊ kI sqaapnaa hotu pào%saaiht

krnaa hO. [sa idSaa maoM kafI p`gait dIK rhI hO. [na ]VaogaaoM

maoM [spat ]Vaoga BaI ek hOÊ jaao na kovala doSa ko Aaiqa-k ivakasa

maoM sahyaaoga dota hOÊ bailk dUsaro ]VaogaaoM kI sqaapnaa hotu AavaSyak

[spat BaI mauhOyyaa

krata hO. AtÁ

‘ma ok [na [MiDyaa’

AiBayaana maoM [spat

]Vaoga ka ivaSaoYa evaM

mah%vapUNa- sqaana hO.

[spat bahut

hI mah%vapUNa- imaEaQaatu

hO. iksaI BaI doSa

ko Aaiqa-k ivakasa

hotu yah maUlaQaatu BaI

hO. jaba sao AaOVaoigak ËaMit hu[- hOÊ [spat kI Kpt AaOr

mah%va kafI baZ,a hO. Aaja [spat tIva` gait sao p`gait krto

hue ‘saaonao’ ko baad mah%vapUNa- Qaatu ko $p maoM iganaa jaa rha hO.

[spat kI pìtvyai> Kpt iksaI doSa ka Aaiqa-k maapdMD

maanaa jaata hO. Agar dUsaro doSaaoM sao tulanaa kI jaaya tao Baart

maoM pìtvyai> [spat kI Kpt kafI kma hO. pUNa- $p sao

ivakisat doSaaoM maoM yah AaOsatna 500 iklaaogaama pitvyai> pitvaYa-

hOÊ jabaik Baart maoM yah 57 iklaaogaàma hO. dixaNa kaoiryaa maoM

yah Kpt 1118 iklaaogaama pitvyai> pitvaYa- hOÊ jaao Baart kI

tulanaa maoM bahut jyaada hO. [sa trh doKa jaaya tao Baart maoM

[spat kI Kpt ivaSva kI AaOsatna Kpt sao BaI dsa gaunaa kma

hOÊ Aqaa-t Baart maoM AaQaarBaUt saMrcanaa%mak ivakasa bahut hI

kma huAa hO. inakT BaivaYya maoM ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko

maaQyama sao bahut saaro nayao¹nayao doSaI AaOr ivadoSaI ]VaogaaoM kI

sqaapnaa haogaI AaOr AaQaarBaUt saMrcanaa%mak ivakasa baZ,ogaa.

[sa ivakasa maoM [spat ]Vaoga hI ek AaQaarBaUt ]Vaoga ko $p

maoM inaKrkr saamanao Aaegaa.

yaid AaQaarBaUt

saMrcanaa%mak ivakasa kI

baat kI jaaya tao ]samaoM

bahut saarI caIjaoM AatI hOMÊ

j a O s a o s aD ,k o M Ê i b a ` j a Ê

r o l a m a a g a - Ê r aja m a a g a - Ê

maoT/ao rolaÊ sabavaoÊ CaoTo¹baD,o

]VaogaÊ SaaipMga kamPlao@saÊ

laGau ]Vaoga [%yaaid.

Baart maoM ABaI BaI bahut

saarI saD,kaoM kI isqait

AcCI nahIM hO. kuC ipCD,o rajyaaoM maoM tao raYT/Iya rajamaaga- kI

marmmat BaI sahI samaya pr nahIM haotI hO. pirNaama yah haota hO

ik ]na saD,kaoM pr duGa-TnaaeÐ haotI hOM. eosao hI bahut saaro

Baart nao ]VaogaaoMÊ saa^FTvaoArÊ [lao@T/aina@saÊ vas~ ]Vaoga tqaa Anya tknaIkaoM maoM BaIkafI saflata haisala kI hO. laoikna jaba yauw ko ilae AavaSyak Sas~aoM kI baatAatI hO tao ivadoSaaoM kI Aaor ÉK krnaa pD,ta hO. ABaI BaI Baart [sa xao~ maoM caInaAaOr dUsaro ivakisat doSaaoM sao kafI pICo hO AaOr [saI karNa sao Aaja BaI hma yauwTOMkÊ ivamaanaÊ ivamaana vaahk paot AaOr pnaDubbaI $sa sao KrIdto hOM. hoilaka^PTrÍaMsa sao KrIda jaata hO. baaofaosa- taop BaI ivadoSaaoM sao KrIda jaata hO. sabasaoicaMtnaIya baat yah hO ik eosao kuC ivamaana vaahk paot AaOr pnaDubbaI Baart maoM Aanaosao phlao hI ApnaI Aayau K%ma kr cauko haoto hOM. eosao hI ivamaana vaahk paotaoM AaOrpnaDuibbayaaoM kao Baart ivadoSaaoM sao KrIdta hO. ]nakI marmmat krko ifr ]nhoM Agalao20¹30 vaYaao-M tk [stomaala krta hO. iktnao duBaa-gya kI baat hO ik hma phlao saohI saovaainavaR<a yauw saamagaÌ KrIdto hOM AaOr ]nhIM kao ifr sao [stomaala krto hOM.

20

]VaogaaoM kI isqait BaI AcCI nahIM hO. khnao ka ta%pya- yah hO

ik [sa xao~ maoM navainamaa-Na AaOr punaina-maa-Na kI bahut AavaSyakta

hO. jaao ]Vaoga cala rho hOMÊ laoikna jyaada maunaafa nahIM kmaa rho

hOMÊ ]nako punaina-maa-Na yaa ivastarNa kI AavaSyakta hO. jaao

]Vaoga hmaaro doSa maoM ABaI sqaaipt BaI nahIM hue hOMÊ ]na ]VaogaaoM

kao lagaanao ko ilae Qyaana koMid`t krnaa hO. eosaa krnao sao doSa

ka sakla GarolaU ]%pad baZ,ogaaÊ tWara doSa kI p`gait BaI haogaI.

inayaa-t baZ,ogaa. ivadoSaI maudà baZ,ogaIÊ ijasasao Épyao ka maUlya BaI

baZ,ogaa. Aba caaho navainamaa-Na hao yaa punaina-maa-NaÊ p`%yaxa Aqavaa

Ap`%yaxa $p sao ]nako maUlaBaUt ZaÐcao ko ilae [spat kI kafI

maa~a maoM AavaSyakta haotI hO. jaOsao SarIr ko ilae hiD\DyaaoM kI

ja$rt haotI hOÊ vaOsao hI ]VaogaaoM kI sqaapnaa hotu maUlasaMrcanaa%mak

sauivaQaaeÐ AavaSyak hOM. [sa maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoM ja$rI

[spat [spat ]Vaoga sao hI ]plabQa krayaa jaata hO. [sa

p`kar [spat ]Vaoga doSa ko inamaa-Na maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaata

hO.

doSa ko inamaa-Na maoM p`gaitSaIla ]Vaoga AavaSyak hOM.

]na ]VaogaaoM kao vyaapar piËyaa ko saMcaalana hotu ]pyau> sqala kI

AavaSyakta haotI hO. yah sqala iksaI baD,o Sahr ko baIcaaoM baIca

haota hOÊ jaOsao mauMba[-Ê idllaIÊ naaoyaDaÊ gauD,gaaÐvaÊ baOMgalaaorÊ knaa-

TkÊ kaolakata [%yaaid. [na baD,o SahraoM ko ivaiBanna xao~aoM maoM

trh¹trh kI kMpinayaaoM ko kayaa-laya haoto hOM AaOr saaqa hI ]namaoM

kaya-rt kma-caairyaaoM ko Aavaasa hotu BaI sqala haota hO. yaid

]plabQa sqala kI

baat kI jaaya tao

y ah Sahr kI

BaID,¹BaaD, vaalao

[laako mao MÊ jahaÐ

jyaadatr kMpinayaaÐ

Apna a dFtr

sqaa ipt krnaa

caahtI hOMÊ kafI kma hOM. eosao maoM gaganacauMbaI [maartaoM kI

AavaSyakta haotI hO. [sa trh kI gaganacauMbaI [maartoM ivadoSaaoM

maoM jyaada doKnao kao imalatI hOM. kuC pìsaw ivadoSaI vyaapairk

nagar hOM nyaUyaak-Ê vaalasT/ITÊ laMdnaÊ laasa eMijalsaÊ SaaMGaa[-Ê haMga¹kaMga

[%yaaid. [na SahraoM sao doSa¹ivadoSa ko vyaapar calato hOM AaOr [na

ivaiBanna kMpinayaaoM ka kayaa-laya [nhIM gaganacauMbaI [maartaoM maoM haota

hO. Aqaa-t jaba ]plabQa sqala kma haota hO tao [na irha[SaI

[laakaoM maoM bahumaMijalaI [maartoM banaanaa AavaSyak haota hOÊ taik

saBaI kMpinayaaoM kao vyaapairk sqala maoM kayaa-laya kI sqaapnaa kI

sauivaQaa imalao. Baart maoM pìsaw vyaapairk nagaraoM maoM [sa trh kI

bahumaMijalaI [maartoM kafI kma hOM. tojaI sao K%ma haoto sqala ko

karNa SahraoM maoM gaganacauMbaI [maartaoM kI bahut hI ja$rt hOÊ jaao

inakT BaivaYya ko ilae ek bahut baD,I caunaaOtI hO. laoikna jaba

gaganacauMbaI [maartoM bananao lagaoMgaI tao [spat kI baD,I maa~a maoM

AavaSyakta haogaI. AtÁ [spatÊ isaf- ]Vaoga ko $p maoM hI

nahIMÊ bailk ]pyau> kaya-sqala AaOr inavaasa sqala ]plabQa kranao

maoM BaI praoxa $p sao ApnaI BaUimaka inaBaata hO.

Aaja pya-Tna iksaI BaI doSa yaa raYT/ ka mah%vapUNa-

vyaapar bana gayaa hO. [sasao na isaf- Aaya baZ,tI hOÊ bailk doSa

kI #yaait BaI baZ,tI hO. kuC pya-Tna sqala paOraiNak haoto hOM.

laoikna AaQauinak jagat maoM bahut saaro pya-Tna koMd` maanava inaima-t

BaI hOMÊ jaOsao poirsa ka Aa[ifla Ta^var. yah [spat sao banaayaa

huAa Bavya maanava inaima-t pya-Tna koMd` hO. zIk [saI p`kar duba[-

ka bauja- [maart BaI

ek mah%v ap UN a -

AakYa - N a h O.

pìtvaYa - laaKa o M¹

kraoD,aoM pya-Tk yao

pya-Tna koMd` doKnao

jaato hOM. [sasao

kafI AamadnaI BaI

21

haotI hO. maanava inaima-t pya-Tna koMdàoM maoM raop¹vaoÊ T/ama karÊ

isanaomaa halaÊ SaaîpMga kamPlao@sa [%yaaid BaI Aato hOMÊ ijanako

inamaa-Na maoM [spat AaQaarBaUt saMrcanaa ka kama krta hO. AtÁ

pya-Tna koMdàoM ko ivakasa ilae BaI [spat AavaSyak hO. ‘maok

[na [MiDyaa’ ko baad ‘raoma [na [MiDyaa’ ka naara BaI jald Aanaovaalaa

hO.

Aba yaid ivaiSaYT [spat kI Kpt kI baat kI jaaya

tao [sa xao~ maoM vaahna ]Vaoga ka sqaana sabasao phlao Aata hO.

vaahna ka ZaÐcaaÊ yaaina caoisasa [spat elaaya sao banaayaa jaata hO.

yah caoisasa bahut hI majabaUt haota hO. saaqa hI vaahna ko

drvaajaoÊ baaonaoTÊ Ct [%yaaid BaI [spat kI imaEaQaatu sao hI banao

haoto hOM. laoikna Baart maoM banaI karoM duGa-Tnaa saMbaMQaI prIxaa maoM

jyaadatr KrI nahIM ]trtI hOM. [saka matlaba yah hO ik yao

gaaiD,yaaÐ duGa-Tnaa ko JaTko kao Jaola nahIM patI hOM AaOr xaitga`st

hao jaatI hOM. [sailae ivadoSaI vaahnaaoM kI tulanaa maoM [naka maUlya

kafI kma haota hO. dUsarI Aaor ivadoSaI karoM duGa-Tnaa saMbaMQaI

prIxaa maoM KrI ]trtI hOM. vajah yah hO ik ]namaoM ]cca

tknaIk ko [spat elaa^ya ka ]pyaaoga ikyaa jaata hOÊ jaao ik

hlkIÊ pr kafI majabaUt haota hO. AtÁ [na karaoM ka maUlya

BaI jyaada haota hOÊ @yaaoMik yao ivadoSaaoM sao Aayaat kI jaatI hOM

AaOr [na pr Aayaat Saulk ko saaqa¹saaqa pirvahna vyaya BaI

lagata hO. dama jyaada haonao ko baavajaUd ivadoSaI vaahnaaoM kI maaÐga

tojaI sao baZ, rhI hOÊ @yaaoMik yao jyaada saurixat haotI hOM AaOr

dIKnao maoM BaI sauMdr haotI hOM. ‘maok [na [MiDyaa’ ko p`Baava sao

ivadoSaI karaoM kI kMpinayaaÐ Baart maoM BaI inamaa-Na kr saktI hOM.

yaid eosaa huAa tao [na kMpinayaaoM kao maUlaBaUt [spat kI AiQak

maa~a maoM AavaSyakta haogaIÊ ijasao hmaaro GarolaU [spat ]Vaoga hI

kma kImat ]plabQa kra sakto hOM.

iksaI BaI doSa ko ilae ]sakI rxaa ek mah%vapUNa- mau_a

haota hO. rxaa ko xao~ maoM saalaanaa bajaT ko ek kafI baDo,

ihssaoÊ jaao hjaaraoM kraoD, Épyao ka haota hOÊ ka vyaya ikyaa jaata

hO. Baart nao ]VaogaaoMÊ saa^FTvaoArÊ [lao@T/aina@saÊ vas~ ]Vaoga

tqaa Anya tknaIkaoM maoM BaI kafI saflata haisala kI hO.

laoikna jaba yauw ko ilae AavaSyak Sas~aoM kI baat AatI hO tao

ivadoSaaoM kI Aaor ÉK krnaa pD,ta hO. vajah yah hO ik ]cca

tknaIkI ivadoSaI ivamaanaÊ hoilakaPTr [%yaaid kI tknaIk Baart

maoM ABaI ivakisat nahIM hu[- hO. ABaI BaI Baart [sa xao~ maoM caIna

AaOr dUsaro ivakisat doSaaoM sao kafI pICo hO AaOr [saI karNa sao

Aaja BaI hma yauw TOMkÊ ivamaanaÊ ivamaana vaahk paot AaOr

pnaDubbaI $sa sao KrIdto hOM. hoilaka^PTr ÍaMsa sao KrIda jaata

hO. baaofaosa- taop BaI ivadoSaaoM sao KrIda jaata hO. sabasao

icaMtnaIya baat yah hO ik eosao kuC ivamaana vaahk paot AaOr

pnaDubbaI Baart maoM Aanao sao phlao hI ApnaI Aayau K%ma

kr cauko haoto hOM. eosao hI ivamaana vaahk paotaoM AaOr

pnaDuibbayaaoM kao Baart ivadoSaaoM sao KrIdta hO. ]nakI

marmmat krko ifr ]nhoM Agalao 20¹30 vaYaao-M tk

[stomaala krta hO. iktnao duBaa-gya kI baat hO ik hma

phlao sao hI saovaainavaR<a yauw saamagaÌ KrIdto hOM AaOr

]nhIM kao ifr sao [stomaala krto hOM. gaaOr kroM ik yauw

sao saMbaMiQat [na ivamaanaaoM [%yaaid kI kImat hjaaraoM

kraoD,aoM maoM haotI hO. Aqaa-t hma Apnao doSa maoM Aija-t

22

ivadoSaI maudà ka ek baD,a ihssaa ivadoSaaoM kao yaUÐ hI do doto hOM.

[saka isaf- yah karNa hO ik hmaaro doSa maoM SaaoQa va AnausaMQaana

kaya- ka ABaava hO. hmaoM ApnaI banaa[- hu[- caIjaaoM pr Kud

Baraosaa nahIM haota AaOr yahI karNa hO ik hma kBaI jaaoiKma nahIM

laonaa caahto. [saIilae bahut jyaada pOsaa Kca- haonao pr BaI

ivadoSaaoM pr hI inaBa-r rhto hOM. dUsarI Aaor caIna kao doKoMgao tao

pta calaogaa ik ]sanao Apnao bala¹baUto pr Kud ka ivamaana vaahk

paot banaa ilayaa hOÊ jaao ik $sa AaOr AmaorIka jaOsao Aga`gaamaI

doSaaoM kao BaI T@kr do sakta hO.

laoikna Aba samaya ko saaqa hmaoM BaI badlanaa haogaa.

maananaIya p`QaanamaM~I naroMd` maaodI ko naotR%va maoM calaayao jaa rho ‘maok

[na [MiDyaa’ ka p`Baava kuC eosaa huAa hO ik rxaa saMbaMQaI

]pkrNa banaanaovaalaI kuC ivadoSaI kMpinayaaÐ Baart maoM hI Apnaa

ivainamaa-Na saMyaM~ sqaaipt krnaa caah rhI hOM. [sasao hmaoM kma

kImat pr hI rxaa ]pkrNa imala sakoMgao AaOr saaqa hI doSa kI

Aaya BaI baZ,ogaI. inakT BaivaYya maoM Baart BaI ]cca tknaIk ko

]pyaaoga sao yauw ivamaanaÊ naaOkaÊ hoilaka^PTr [%yaaid banaanao maoM

saxama hao jaaegaa. rxaa sao saMbaMiQat [na ]pkrNaaoM kao banaanao ko

ilae ivaiSaYT [spat kI AiQak maa~a maoM AavaSyakta haogaI.

GarolaU [spat kMpinayaaoM Wara yah maaÐga BaI pUrI kI jaa sakogaI.

[sasao na isaf- doSa ko ivakasaÊ bailk doSa kI rxaa ko xao~ maoM

[spat ]Vaoga kI mah%vapUNa- BaUimaka haotI hO.

]VaogaaoM maoM ivaiBanna pkar ko kla¹pujaao-M kI AavaSyakta

haotI hO. [na pujaao-M maoM baoyairMgaÊ Saa^FT igayar vhIlaÊ ispMDlaÊ

kTrÊ DayamaMD kTrÊ Aaro (Saw) [%yaaid Aato hOM. Aba yaid

baoyairMga kI baat kI jaaya tao ]cca gauNava<aa kI baoyairMga Baart

maoM kuC hI kMpinayaaÐ banaatI hOMÊ jaOsao TaTa baoyairMga. laoikna jaba

baD,I¹baD,I maSaInaaoM ko baoyairMga kI baat AatI hO tao ]naka hma

jyaadatr jama-naI ko FAG kMpnaI sao Aayaat krto hOM. [sakI

vajah yah hO ik yah kMpnaI jaao baoyairMga banaatI hOÊ ]sakI

gauNava<aa [tnaI AcCI haotI hO ik vah k[- vaYaao-M tk calata hO.

]saI p`kar ivadoSaaoM sao Aayaaitt igayar vhIla ka kaya-kala BaI

bahut AiQak haota hO. [sa trh doKa jaaya tao saaQaarNa sao

kla¹pujaao-M ko ilae BaI hmaoM ivadoSaaoM pr inaBa-r rhnaa pD,ta hOÊ

jabaik eosao kla¹pujao- Baart maoM BaI banaayao jaa sakto hOM. basa

AavaSyakta hO kuC AnausaMQaana kaya- kI. [na kla¹pujaao-M ko

inamaa-Na hotu ivaiSaYT [spat imaEaQaatu kI AavaSyakta haotI hOÊ

ijanaka hmaaro GarolaU [spat ]Vaoga Wara ]%padna ikyaa jaa

sakta hO.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI SauÉAat 25 isatMbarÊ

2014 kao hu[-Ê ijasako tht 25 xao~aoM maoM pUÐjaI inavaoSa ko ilae

ivadoSaI kMpinayaaoM kao AakiYa-t krnao ka p`yaasa ikyaa gayaa hO.

isatMbarÊ 2014 sao navaMbarÊ 2015 tk isaf- [lao@T/aîna@sa

]Vaoga maoM hI 1º20 laaK kraoD, ka inavaoSa huAa hO. [sasao

nayao¹nayao ]Vaoga KulaoMgao AaOr bahut saaro navayauvakaoM kao raojagaar

imalaogaa. [sa AiBayaana ko AMtga-t rxaa ]pkrNaaoM kI tOyaarI

ko xao~ maoM 49‰ tk ko inavaoSa kI Anaumait dI ga[- hO AaOr rolavao

ko xao~ maoM 100‰ inavaoSa kI Anaumait dI ga[- hO. Baart sarkar

Wara p`staivat rolamaaga- AaOr ha[- spID T/onaaoM ko Aanao sao p`gait

haogaI. [nako inamaa-Na maoM BaI [spat ]Vaoga kI Ahma BaUimaka hao

saktI hO.

Baart ko navainamaa-Na maoM ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana

kafI sarahnaIya hO AaOr [sa baat maoM kao[- Sak nahIM hO ik [spat

]Vaoga [samaoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaaegaaÊ ijasasao Baart kI

ivaSva maoM ivaiSaYT phcaana hao paegaI.

¹ sahayak p`baMQak

vaa^yar ra^D imala

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 9701348038

23

p`stavanaa p`stavanaa p`stavanaa p`stavanaa p`stavanaa Áp`QaanamaM~I bananao ko baad sao naroMd` maaodI lagaatar doSa kI

baohtrI ko ilae kaoiSaSa kr rho hOMÊ @yaaoMik vao AcCI trh saojaanato hOM ik yaaojanaabaw trIko sao p`yaasa krnao pr hI doSa koivakasa kao sauinaiScat ikyaa jaa sakta hO. [sailae ]nhaoMnao‘maok [na [MiDyaa’ kI saMklpnaa kao saakar krnao ka sapnaa doKahO. [sa saMklpnaa kI GaaoYaNaa 2014 ko svatM~ta idvasa pr kIga[- AaOr 40 idnaaoM ko AMdr [sa idSaa maoM kar-vaa[- BaI SauÉ krdI ga[-.‘ma ok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht ikyao jaa rho‘ma ok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht ikyao jaa rho‘ma ok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht ikyao jaa rho‘ma ok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht ikyao jaa rho‘ma ok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht ikyao jaa rhop`yaasap`yaasap`yaasap`yaasap`yaasaÁ

‘maoD [na [MiDyaa’ ka Aqa- vao vastu evaM ]%pad hOMÊijanaka inamaa-Na Baart maoM ikyaa gayaa hao. p`QaanamaM~I maaodI kI[cCa hO ik Baart maoM ibaknao vaalaI hr vastu pr ‘maoD [na [MiDyaa’ilaKa huAa hao. yah tBaI saMBava hao sakta hOÊ jaba saBaIvastuAaoM ka inamaa-Na Baart maoM ikyaa jaae. AtÁ ‘maoD [na[MiDyaa’ ko ilae hI ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao AmalaIjaamaaphnaanao ka inaNa-ya ilayaa gayaa. maaOjaUda samaya maoM Baart maoM banaIvastuAaoM kI saM#yaa nagaNya hOÊ ijasako karNa Baart ko laaogaaoM kIja$rtaoM kao pUra krnao ko ilae bahut saarI vastuAaoM ka AayaatdUsaro doSaaoM sao krnaa pD, rha hO. Aayaat AiQak evaM inayaa-tkma haonao ko karNa Baart ko vyaapar kI isqait hmaoSaa GaaTo maoMbanaI rhtI hO. ivaivaQa vastuAaoM ko Aayaat ko ilae ivadoSaI maudàkI ja$rt haotI hOÊ ijasaka Aja-na tBaI hao sakta hOÊ jabaBaart inayaa-t maoM baZ,ao<arI kro AaOr yah tBaI saMBava hao sakta hOÊjaba ‘maok [na [MiDyaa’ kI saMklpnaa kao pUrI trh sao saakarikyaa jaaya. sarkar ‘maok [na [MiDyaa’ kao ek yaaojanaa ka $pdonaa caahtI hO. Aqaa-t sarkar [sa saMklpnaa kao safla banaakr[sao pUrI duinayaa maoM phuÐcaanaa caahtI hO. [sako ilae sarkarBaartIya dUtavaasaaoM kI madd lao rhI hO. [sa yaaojanaa kI

saflata ko ilae 930 kraoD, Épe ka pàvaQaana rKa gayaa hO.sarkar iflahala [sa yaaojanaa ko ilae 581 kraoD, Épe dogaIAaOr pUrI yaaojanaa pr 20Ê000 kraoD, Épe ko Kca- krnao kap`stava hO. maanaa jaa rha hO ik ‘maok [na [MiDyaa’ sao Baart kaoAnaok xao~aoM maoM p`gait krnao ka maaOka imalaogaaÊ ijanamaoM prmaaNau}jaa- samaot k[- mah%vapUNa- xao~ Saaimala hOM.p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kao AakiYa-t krnaaÁp`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kao AakiYa-t krnaaÁp`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kao AakiYa-t krnaaÁp`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kao AakiYa-t krnaaÁp`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kao AakiYa-t krnaaÁ

‘maok [na [MiDyaa’ ko sapnao kao saakar banaanao ko ilaep`QaanamaM~I naroMd` maaodI nao ‘[MvaosT [MiDyaa’ naama ka vaobasaa[T laaMcaikyaa hO. [sa vaobasaa[T kI madd sao ivadoSaI saMsqaagat inavaoSakaoMkao Baart maoM inavaoSa krnao ko ilae AakiYa-t krnao ka p`yaasaikyaa jaa rha hO. drAsalaÊ sarkar [sa vaobasaa[T kI maddsao inavaoSa maoM Aa rhI baaQaaAaoM kao dUr krnaa caahtI hO. [savaobasaa[T kI madd sao sarkar inayaamak pìËyaa pr BaI inagaahrK rktI hO. sarkar nao [sasao AnauBavaI laaogaaoM kI ek TImakao jaaoD,a hOÊ taik ]VimayaaoM ko ivaiBanna savaalaaoM va samasyaaAaoM kainadana 72 GaMTaoM ko AMdr ikyaa jaa sako.xao~aoM ka cayanaÁxao~aoM ka cayanaÁxao~aoM ka cayanaÁxao~aoM ka cayanaÁxao~aoM ka cayanaÁ

‘maok [na [MiDyaa’ kI saflata ko ilae sarkar nao kuC]VaogaaoM kao icainht ikyaa hOÊ ijanamaoM vaahnaÊ vaahna klapujao-ÊrxaaÊ AMtirxaÊ KaV p`saMskrNaÊ inamaa-Na ]pkrNaÊ bauinayaadIZaÐcaaÊ rsaayana va poT/aorsaayanaÊ [lao@T/aîna@saÊ saUcanaa pàOVaoigakIÊdvaaÊ kpD,aÊ AaOVaoigak ]pkrNaÊ ivainamaa-Na Aaid xao~ SaaimalahOM AaOr maharaYT/Ê gaujaratÊ C<aIsagaZ,Ê JaarKMD Aaid rajyasarkaroM ‘maok [na [MiDyaa’ ko ]prao> icainht xao~aoM maoM kaya-kroMgaI.AiBayaana ko pirNaama ÁAiBayaana ko pirNaama ÁAiBayaana ko pirNaama ÁAiBayaana ko pirNaama ÁAiBayaana ko pirNaama Á

p`QaanamaM~I naroMd` maaodI jaI Wara ipClao vaYa- SauÉ ikegae ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko pirNaama [sa vaYa- saamanao Aarho hOM AaOr doSa maoM sTaT-APsa evaM [-¹kmaa[- ]Vaoga maoM raojagaar ko

maok [na [MiDyaa ¹ badlaogaI Baart kI tsvaIrmaok [na [MiDyaa ¹ badlaogaI Baart kI tsvaIrmaok [na [MiDyaa ¹ badlaogaI Baart kI tsvaIrmaok [na [MiDyaa ¹ badlaogaI Baart kI tsvaIrmaok [na [MiDyaa ¹ badlaogaI Baart kI tsvaIr¹ EaI saMjaIva kumaar caaOrisayaa

24

Avasar tojaI sao baZ,o hOM. sTaT-Ap ko tht sarkar nao ]VimayaaoMko ilae Zor saarI iryaayataoM kI GaaoYaNaa kI hOÊ ijanamaoM AasaanaIsao CUTÊ Anau&iPt panao kI pìËyaaÊ laa[saoMsa raja sao maui@tÊAasaanaI sao karaobaar SauÉ krnao evaM baMd krnao kI sauivaQaaÊ pyaa-varNa sao jauD,I Anaumait panao kI sarlatma pìËyaa Aaid SaaimalahOM. sarkar Wara ]plabQa kra[- jaa rhI sauivaQaaAaoM sao ‘maok[na [MiDyaa’ kI pìËyaa maoM gait Aanao kI ]mmaId hO.‘clickjobs.com’ ko AQyayana ko mautaibak 2016 maoM raojagaarko tkrIbana 12 laaKnayao Avasar imalanao kIsaMBaavanaa hO.Gar ola U kMpinayaa o M koGar ola U kMpinayaa o M koGar ola U kMpinayaa o M koGar ola U kMpinayaa o M koGar ola U kMpinayaa o M ko]%padao M kao baZ,avaaÁ]%padao M kao baZ,avaaÁ]%padao M kao baZ,avaaÁ]%padao M kao baZ,avaaÁ]%padao M kao baZ,avaaÁ

‘ m a ok [n a[MiDyaa’ kI saflata koilae SauÉAatI daOr maoMsarkar GarolaU kMpinayaaoMWara inaima-t ]%padaoM kaoKrId rhI hO. [sasaMbaMQa maoM sarkar nao Apnaom a M~ al ay a a o M ev a MAiQakairyaaoM kao inadoSa idyaa hO ik vao doSaI vastuAaoM kI ibaËIbaZ,anao ko ilae p`yaasa kroM.laaBa ÁlaaBa ÁlaaBa ÁlaaBa ÁlaaBa Á

‘maok [na [MiDyaa’ sapnao ko saakar haonao sao vastuAaoM kainamaa-Na doSa maoM haogaaÊ ijasasao ]nakI kImat BaI kma haogaI.ivadoSaaoM sao vastuAaoM ka Aayaat krnao sao ]nakI kImat baZ, jaatIhOÊ @yaaoMik ]%padaoM ko ivadoSaaoM sao inayaa-t maoM haonaovaalao vyaya kao BaI]%padaoM ko maUlya maoM Saaimala ikyaa jaata hO. yaid iksaI vastu kainamaa-Na doSa maoM haogaa tao doSa ko laaogaaoM kI ja$rt tao pUrI haogaIhIÊ saaqa hI inayaa-t sao doSa maoM ivadoSaI maudà AayaogaI. Aaya maoM[jaafaÊ AMtdo-SaIya vyaapar maoM maunaafaÊ sarkarI Kjaanao maoM baZ,ao<arIÊ

ivakasa dr maoM [jaafaÊ Aqa-vyavasqaa maoM majabaUtIÊ raojagaar dr maoMvaRiw Aaid saMBava hao sakto hOM. ‘maok [na [MiDyaa’ sao hmaara doSamaOnyaufO@cairMga hba bana sakta hOÊ ijasasao ivainamaa-Na xao~ maoM 12¹14‰

pìtvaYa- kI dr sao vaRiw hao saktI hO. sarkar caahtI hO ik‘maok [na [MiDyaa’ kI madd sao Baart ko sakla GarolaU ]%pad maoMivainamaa-Na kI ihssaodarI 2022 tk baZ,kr 16¹25‰Ê 100imailayana raojagaar ko nayao AvasarÊ GarolaU maUlya saMvaQa-na AaidsaMBava hao. [sailae [sa pUrI pìËyaa kao gaàmaINa p`vaaisayaaoM AaOr

SahrI laaogaaoM ko samagaìvakasa ko samauicatkaOSala ko inamaa-Na ko$p maoM BaI doKa jaa rhahO.b adla o g a I g a ` a m a IN ab adl a o g a I g a ` a m a IN ab adl a o g a I g a ` a m a IN ab adl a o g a I g a ` a m a IN ab adl a o g a I g a ` a m a IN aBaart kI tsvaIrÁBaart kI tsvaIrÁBaart kI tsvaIrÁBaart kI tsvaIrÁBaart kI tsvaIrÁ

gaàmaINa Baart maoMlagaBaga 83º3 kraoD,laaoga inavaasa krto hOM.gaàmaINa Baart maoM ÌiYahI raojagaar ka ekmaa~ivaklp hO. kuTIr

]Vaoga ko ABaava maoM ÌiYa pr laaogaaoM kI inaBa-rta lagaatar baZ,rhI hO. [sa idSaa maoM svayaM sahayata samaUh ³SHG´Ê iva<aIyasaMsqaana Aaid kI madd sao ‘maok [na [MiDyaa’ ko kayaao-M kao gaitdI jaa saktI hO. vaOsao [sa idSaa maoM p`yaasa phlao sao ike jaa rhohOM. laoikna ]sao gait donao kI ja$rt hO. gaaOrtlaba hO ikvat-maana maoM dUr¹draja ko gaàmaINa [laakaoM maoM BaI esaºecaºjaIºWara CaoTo str pr inamaa-Na kaya- ikyao jaa rho hOM. Aba ‘maok[na [MiDyaa’ AiBayaana sao [na kayaao-M maoM gait Aanao kI saMBaavanaa hO.

‘jaya ihMd’¹ saMyau> mahap`baMQak ³Qaatukma-´

inasp piryaaojanaaÊ ena ema DI saI ilaimaToDmaaobaa[laÁ †91 8718888010

25

na ÉkoMgao hmana JaukoMgao hma

Baart kI tsvaIr kaobadla kr hI laoMgao dma.

26

27

laaoktaMi~k BaartvaYa- maoM hmaaro p`QaanamaM~I nao ‘maok [na[MiDyaa’ AiBayaana ka SauBaarMBa ikyaa. [saka ta%pya- yah hO ikdoSa maoM hI vastuAaoM ka inamaa-Na hao. [sasao na kovala raojagaar koAvasar maoM baZ,ao<arI haogaIÊ Aiptu Aayaat maoM kmaI evaM inayaa-t maoMsauQaar BaI haogaa. saaqa hIÊ doSa kI Aaiqa-k isqait maoM BaIpirvat-na kI saMBaavanaa hO. p`QaanamaM~I nao [sa kaya-Ëma pr kaya-krnao ko ilae inadoSa idyaa hO evaM ]nako Wara doSa ko tqaaivaiBanna doSaaoM ko ]VaogapityaaoM sao [sa idSaa maoM Baart maoM inavaoSakrnao ko ilae kha jaa rha hO. maulaakat ko daOrana Baart maoMvyaapar krnao evaM ivaivaQa xao~aoM maoM pUÐjaI lagaanao ko ilae AamaMi~tikyaa jaa rha hO. [sa baat ka AaSvaasana BaI idyaa jaa rhahO ik sarkar Wara ]nhoM Baart maoM ]Vaoga lagaanao evaM vyaaparkrnao ko ilae hr kdma pr madd imalaogaI. ]nako Wara [sa trhko AaSvaasana evaM ivaivaQa maM~alayaaoM kao ]icat phla ]zanao koilae ide gae inado-Sa ko flasva$p ]VaogapityaaoM kao Baart maoMpUÐjaI lagaanao evaM vyaapar krnao ko ilae ek ]pyau> maahaOlatOyaar haota idK rha hO.

[sako pirNaama BaI saamanao Aa rho hOM. halaaÐik ivaSvamaoM maMdI CayaI hu[- hOÊ laoikna Anaok doSaaoM ko ]Vaogapit QaIro–QaIroBaart maoM pUÐjaI lagaanao ko ilae AakiYa-t hao rho hOM. pirNaamasva$pÊBaart maoM Aanao vaalao vaYaaoM-maoM Anaok ]VaogaaoM kIsqaapnaa kI saMBaavanaaeÐhOM. saaqa hIÊ raYT/Iyarajamaagaao-M ka inamaa-NaevaM marmmatÊ baMdrgaahaoMka i n a m a a - N a eva Mp u n ara owarÊ hvaa[ -AD\DaoM maoM sauivaQaaAaoM kaivastarÊ rolamaagaao-M ka ivastar [%yaaid Anaok kayaao-MM kao pàrMBa

krnao kI piryaaojanaaAaoM pr kaya- jaarI hO. [sasao Aanaovaalao nae]VaogaaoM kI sqaapnaaÊ ivastar evaM inayaa-t hotu maaga- saugama haosakogaa.

iksaI BaI doSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa evaM nae]VaogaaoM kI sqaapnaa maoM [spat kI BaUimaka Ahma haotI hO. doSako ivakasa maoM p`%yaxa yaa praoxa $p sao [spat ka yaaogadana haotahO. duinayaa maoM ivakisat doSaaoM ko ivakasa pqa pr Qyaana donao saoyah pta calata hO ik ]na doSaaoM maoM ivakasaSaIla doSaaoM kI tulanaamaoM AiQak [spat kI Kpt haotI hO. ‘maok [na [MiDyaa’ naaro kaosafla banaanao maoM [spat ]Vaoga kI sabasao baD,I evaM p`mauK BaUimakahaogaI. [sa baat sao Aap saBaI sahmat haoMgao ik maanava SarIr maoMrIZ, kI hD\DI ka ijatnaa mah%va rhta hOÊ iksaI BaI raYT/ koAaOVaoigak ivakasa maoM [spat ka BaI ]tnaa hI mah%va rhta hOO.[spat ko ibanaa AaOVaoigak ivakasa kI klpnaa nahIM ikyaa jaasakta hO.

AaOVaoigak ivakasa maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakainamnailaiKkt Anausaar hOMÁ1º maUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa Á

iksaI BaI raYT/ ko ivakasa kI bauinayaadI AavaSyaktaAaoMmaoM baohtr saD,k maaga-Ê rola maaga-Ê baMdrgaahÊ hvaa[- AD\Do evaM

Bavana [%yaaid hMO AaOr[na sabako inamaa-Na maoM[spat kI BaUimakasavaa-iQak haotI hO.AtÁÊ m,aUlasaMrcanaaAaoM koivakasa ko saaqa ]pyau>[spat kI ]plabQatakao sauinaiScat ikyaajaanaa Ait AavaSyak

hO.

maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM kaOSala ivakasa ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM kaOSala ivakasa ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM kaOSala ivakasa ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM kaOSala ivakasa ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM kaOSala ivakasa ka yaaogadana– EaI TI naagaoSvar rava

hala hI maoM vaOiSvak str pr ike gae savao-xaNa sao yah Anaumaana ikyaa gayaa ik vaYa-2020 tk Baart kI AaOsatna Aayau 29 haogaI. [saka laaBa ]zato hue kma-ztako saaqa Baart vaYa- kao samaRw raYT/ ka $p idyaa jaa sakta hO. ek Aaor doSa maoMraojagaar ko ABaava maoM yauvaaAaoM kI samasyaa baZ, rhI hOÊ dUsarI Aaor kuSala evaM pìSaixatEamaSai> ka ivadoSaI plaayana jaarI hO. [sa tqya pr gaaOr krto hue sarkar kaokaOSala ivakasa pr BaI Qyaana donaa haogaa AaOr ]VaogaaoM kI AavaSyakta ko Anau$ppìSaxaNa kI vyavasqaa krnaI haogaI. maok [na [MiDyaa ko flasva$p doSa maoM sqaaipthaonaovaalao ivainamaa-Na ]VaogaaoM maoM ]na pìSaixat yauvaaAaoM kao inayau> ikyaa jaa sakogaa.

28

2º navaIna kla–karKanaaoM kI sqaapnaa Ámaok [na [MiDyaa kaya-Ëma ko tht sqaaipt haonaovaalao nae

]VaogaaoM ko ilae BaI [spat kI AavaSyakta haogaI. badlatopirvaoSa maoM ja$rtaoM ko Anausaar ivaiBanna pkar ko [spat pujao- kI]plabQata kao sauinaiScat krnaa hO. [sako ilae [spat ]Vaogakao Aagao Aanaa haogaa. [spat ]Vaoga kao na isaf- ApnaI xamatakao baZ,anaa haogaa bailk Anya ]VaogaaoM kI AavaSyaktaAaoM kIpUit- ko ilae BaI [spat ]%pad kao ]plabQa krnaa haogaa. daonaaoMhI isqaityaaoM maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka saamanao AatI hO. [sasaodoSa maoM [spat kI Kpt baZ,ogaI AaOr Aayaaitt [spat kI maa~amaoM kmaI AaegaI.

[spat ]Vaoga kao raYT/ ivakasa hotu AavaSyak maUlaBaUtsaMrcanaaAaoM evaM navaIna kla–karKanaaoM kI ja$rtaoM ko Anau$p[spat AapUit- ko ilae tOyaar rhnaa haogaaÊ ijasasao ik maok [na[MiDyaa AiBayaana ko saaqa–saaqa Baart ko ivakasa kI gait maoMbaaQaa ]%pnna na hao sako.

[sako ilae [spat ]Vaoga kao inamnailaiKt kaya-naIitkao Apnaanaa haogaaÁ1º BaavaI maaÐga ko Anau$p ]%padnaÁ

[spat ]VaogaaoM kao sarkar kI saBaI yaaojanaaAaoM evaMGaaoYaNaaAaoM pr najar rKto hueÊ inakT BaivaYya maoM [spat kIAnaumaainat maaÐga ka AaÐklana krnaa haogaa AaOr ]sako Anau$p[spat ]Vaoga kao ApnaI ]%padna xamata kao baZ,anaa haogaa AaOrnae ]%pad ko ivakasa pr bala donaa haogaa.2º xamata ivastarNa Á

baZ,to [spat kI maaÐga ko Anau$pÊ saMyaM~aoM kI xamataivastar hotu AavaSyak kdma ]zanao haoMgao. saMbaMiQat ivaBaagaaoM saoAnaumait pàPt kr saMyaM~aoM ko ivastar pr kaya- krnaa haogaa.saaqa hI maaOjaUda saMrcanaa maoMÊ Agar AavaSyak hao taoÊ pirvat-naÀpunaraowar kI vyavasqaa krnaI haogaI.3º laagat maUlya maoM kmaI laanaa Á

maok [na [MiDyaa AiBayaana tBaI safla hao paegaaÊ jaba[spat ]Vaoga ko saaqa–saaqaÊ Anya ]VaogaaoM ko ]%pad kI laagatmaUlya maoM kmaI AaegaI. Aaja ko ]darIkrNa evaM vaOSvaIkrNa

kI isqait maoM p`%yaok doSa kao Anya doSaaoM maoM Apnao ]%pad kaophuÐcaanao kI AajaadI hO. [na pirisqaityaaoM maoMÊ BaartIya ]VaogaaoMkao sabasao phlao ]nakI ]%padna laagat kao inayaMi~t krto huekImat maoM kmaI laanaa haogaa. yaid doSaI ]VaogaaoM ko maala kIkImat AiQak haogaI tao na kovala ivaSva baajaar maoM Aiptu doSaIbaajaar maoM BaI [nako ]%pad kI maaÐga maoM baZ,ao<arI nahIM haogaI.iflahala caIna ko sasto laaOh evaM [spat ]%pad [spat ]Vaoga kaop`Baaivat kr rho hOM. AtÁ maok [na [MiDyaa kI saflata maoMlaagat maoM kTaOtI pr A%yaMt Qyaana donaa haogaa. Baart maoM maaOjaUda]VaogaaoM ko savao-xaNa sao yah pta calata hO ik doSa maoM inaima-t k[-]%padaoM ko ilae ja$rI ihssao pujao- ivadoSaaoM sao Aayaat krnaapD,ta hO. [sako karNa k[- baD,o ]VaogaÊ ijanamaoM Aa^Taomaaobaa[laxao~ Saaimala hOMÊ Baart maoM ]Vaoga lagaanao kI isqait maoM nahIM hOM.baohtr baajaar AaOr maaÐga ko baavajaUd doSa maoM k[- mah%vapUNa- ]Vaogasqaaipt nahIM hao pa rho hOM. doSa maoM ja$rI saamagaÌ ko inamaa-Na sao]nako laagat maUlya maoM BaI kmaI haogaI.4º sahI gauNava<aa Á

maok [na [MiDyaa kI saflata ko ilae ]%pad kI gauNava<aakao BaI banaayao rKnao kI AavaSyakta hO. Agar kma maUlya pr]%pad kI sahI gauNava<aa kao sauinaiScat rKa jaae tao inassaMdoh]Vaoga kao [sasao laaBa pàPt haogaa. caUÐik [spat maUlaBaUtsaMrcanaaAaoM evaM kla karKanaaoM kI sqaapnaa ko ilae Ait AavaSyakhO. AtÁÊ [sakI gauNava<aa kao banaae rKnaa Ait AavaSyakhaogaa. [spat ]Vaoga kao ]nako ]%padaoM kI gauNava<aa kao pàPtkrnao ko ilae ivaSaoYa Qyaana donaa haogaa AaOr ja$rI kdma ]zanaohaoMgao.5º kccao maala kI AapUit- Á

[spat ]Vaoga kao ]%padna baZ,anao ko ilae AavaSyakkccao maala kI AapUit- hotu Apnao AapUit-dataAaoM sao saMbaMQasqaaipt krto hue samaya pr kccao maala kI AapUit- kao sauinaiScatkrnaa haogaa. kccao maala kI gauNava<aa evaM ]sako BaMDarNa kIvyavasqaa krnaI haogaI taik maaÐga ko Anau$p kccao maala kIAapUit- maoM inarMtrta banaI rho. [sa idSaa maoM sarkar Wara sahInaIit banaanaI haogaI.

29

6º maanava saMsaaQana Á[spat saMyaM~aoM Wara baohtr ]%padna evaM ]%padkta hotu

kccao maalaÊ }jaa-Ê pUÐjaI ko saaqa–saaqa pyaa-Pt EamaSai> BaIAavaSyak hO. ]icat evaM pìSaixat EamaSai> ka ABaava]%padna pr Asar Dalata hO. AtÁ [spat ]VaogaaoM kao Apnaoivastar kaya-ËmaaoM evaM AiQak ]%padna hotu AavaSyak Eama Sai>kI inayaui> krnaI haogaI. Baart maoM EamaSai> kI ]plabQata maoMkao[- kmaI nahIM hOÊ pr ]Vaoga ko ilae ]nako Anausaar kuSalaEamaSai> ka ABaava hO.7º pìSaxaNa Á

vaOSvaIkrNa ko pScaat pàOVaoigakI maoM inarMtr pirvat-naAaOr ivakasa hao rha hO. [saka p`Baava saBaI xao~aoM pr idK rhahO. [sasao tala–maola ibazato hue ]VaogaaoM kao Aagao baZ,nao ko ilaesaBaI ja$rI pirvat-na laanaa haogaa evaM kma-caairyaaoM ko &ana kosaMvaQa-na kI idSaa maoM kaya- krnaa haogaa. samaya–samaya prpìSaxaNa ko maaQyama sao AVtna pàOVaoigakI ko saMbaMQa maoMkma-caairyaaoM kI ]%padkta evaM kaya-kuSalata baZ,anao hotu QyaanakoMid`t krnaa haogaa.8º AaOVaoigak saMbaMQa Á

iksaI BaI ]Vaoga kI saflata ko ilae baohtr AaOVaoigaksaMbaMQaaoM kao kayama rKnaa haogaa. AaOVaoigak saMbaMQaaoM maoM kmaI haonaosao ]%padna evaM ]sakI AapUit- maoM baaQaa ]%pnna haonao kI saMBaavanaabanaI rhtI hO. AtÁÊ ]VaogapityaaoM kao BaavaI maaÐga kI saamaiyakAapUit- hotu Apnao saMyaM~aoM maoM baohtr AaOVaoigak saMbaMQaaoM kI sqaapnaakI idSaa maoM ]pyau> kdma ]zanaa haogaa. maok [na [MiDyaa koAiBayaana maoM doSaI va ivadoSaI kMpinayaaoM kao AakiYa-t krnao maoM doSakI maaOjaUda AaOVaoigak saMbaMQa kI isqait ek mah%vapUNa- GaTkhO. kao[- BaI ]Vaoga na[- jagahaoM pr sqaaipt krnao sao phlao [sabaat pr gaaOr krta hO ik ]sa jagah pr AaOVaoigak pirisqaityaaÐAnaukUla hOM yaa nahIM. [saka jaIta jaagata ]dahrNa hala hI maoMpiScama baMgaala maoM doKa gayaaÊ jahaÐ TaTa Wara naonaao saMyaM~ kIsqaapnaa ]pyau-> karNa sao isaMgaUr maoM nahIM ikyaa jaa saka. doSamaoM k[- eosao rajya hOMÊ jahaÐ Eaimak saMGaaoM ko A%yaiQak p`Baava kokarNa nae ]VaogaaoM kI sqaapnaa kI gait kafI QaImaI hO.

]psaMhar ÁAaja hmaaro doSa maoM iksaI Anya doSa kI tulanaa maoM

pìSaixat yauvaa Eama Sai> AiQak hOÊ saaqa hI yao Anya ivakisatdoSaaoM kI tulanaa maoM kma pUÐjaI maoM ]plabQa hO. sava-EaI sa%yamanaadollaaÊ sauMdrma ipccaO Aaid nao ivaSva ko EaoYztma kMpnaI ko mau#yakaya-karI AiQakarI ka pd saMBaalaa hO. ivaSva ko k[- ivakisatdoSaaoM maoM sqaaipt saflatma kMpinayaaoM maoM BaartIya EamaSai> kayaaogadana saBaI laaoga jaanato hOM. [sasao yah isaw haota hO ik doSamaoM bauiw kuSalata maoM kao[- kmaI nahIM hO. hala hI maoM vaOiSvak strpr ike gae savao-xaNa sao yah Anaumaana lagaayaa gayaa hO ik vaYa-2020 tk Baart kI AaOsatna Aayau 29 haogaI. [saka laaBa]zato hue kma-zta ko saaqa Baart vaYa- kao samaRw raYT/ ka $pidyaa jaa sakta hO. ek Aaor doSa maoM raojagaar ko ABaava maoMyauvaaAaoM kI samasyaa baZ, rhI hOÊ dUsarI Aaor kuSala evaM pìSaixatEamaSai> ka ivadoSaI plaayana jaarI hO. [sa tqya pr gaaOr krtohue sarkar kao kaOSala ivakasa pr BaI Qyaana donaa haogaa AaOr]VaogaaoM kI AavaSyakta ko Anau$p piSaxaNa kI vyavasqaa krnaIhaogaI. maok [na [MiDyaa ko flasva$p doSa maoM sqaaipt haonaovaalao ivainamaa-Na]VaogaaoM maoM ]na pìSaixat yauvaaAaoM kao inayau> ikyaa jaa sakogaa.AMt maoM yah kha jaa sakta hO ik [spat va Anya ]VaogaaoM kosahyaaoga sao nae ]VaogaaoM kI sqaapnaa BaI maok [na [MiDyaa ka ]_oSyahO.

ApnaI pÌit ko AnausaarÊ AalaoK kI samaaiPt [na caarpMi>yaaoM sao krnaa caahUÐgaa –

maok [MiDyaa kao krnaa hO saflaÊ[spat ]Vaoga kao rKnaa hO AvvalaÊ[spat kmaI- hmaÊ laoM jaao Sapqa inama-laÊbaàND [MiDyaa haogaa sava-~ p`jjvala.

¹ p`baMQak ³saicaºéna ema DI saIÊ bacaolaI


30

p`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁ

‘‘‘‘‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Baart sarkar kI ek

mah%vaakaMxaI yaaojanaa hO. [sakI SauÉAat Baart ko maananaIya

p`QaanamaM~I Wara 25 isatMbar 2014 kao ikyaa gayaa. ‘maok [na

[MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t Baart sarkar Wara bahuraYT/Iya

evaM GarolaU kMpinayaaoM kao Baart maoM ]Vaoga sqaaipt krko Apnao

]%pad banaanao hotu pào%saaiht krnaa hO. [sasao Baart maoM p`%yaxa

ivadoSaI pUÐjaI inavaoSa haogaa AaOr raojagaar ko nae AvasaraoM ka

saRjana haogaa.

[sa yaaojanaa kI pirklpnaa ko Anausaar Baart maoM AQaunaatna

ivakasa kI BarpUr saMBaavanaaeÐ hMO. [sa AiBayaana ko flasva$p

doSa maoM BaarI pUÐjaIinavaoSa haogaa AaOr na[- piryaaojanaaAaoM kao

kayaa-invat krnao maoM tojaI AaegaI. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana

ko maaQyama sao doSa maoM mau#yatÁ pUÐjaIinavaoSa kao AakiYa-t krnaaÊ

na[- tknaIkaoM ko ]pyaaoga sao doSa maoM AaOVaoigakIkrNa kao baZ,avaa

donao ko saaqa¹saaqa raojagaar ka saRjana krnaa hO. [sao safla banaanao

ko ilae doSa ko naaOjavaanaaoM ko kOSala ka ivakasa ikyaa jaa rha

hO. saBaI p`kar kI AnaumaityaaoM ko ilae ekla iKD,kI vyavasqaa

Apnaa[- jaa rhI hO. inavaoSakaoM kao lauBaanao ko ilae k[- trh ko

CUT va Eama kanaUnaaoM maoM badlaava ike gae hOM.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao Aqa-vyavasqaa ko

inamnailaiKt 25 xao~aoM maoM koMid`t ikyaa jaa rha hO. [sa phla

sao doSa ko sakla GarolaU ]%pad ko ivakasa dr AaOr rajasva maoM

BaarI vaRiw kI ]mmaId hO.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ek pirdRSyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ek pirdRSyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ek pirdRSyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ek pirdRSyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ek pirdRSyaÁ

� [sa raYT/Iya AiBayaana ko maaQyama sao Baart ek vaOiSvak

ivainamaa-Na koMd` ko $p maoM ivakisat haogaa.

� [sako ilae laalafItaSaahI kao kma ikyaa jaaegaa evaM

p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kao pào%saaiht krko Aqa-vyavasqaa

ka %vairt ivakasa ikyaa jaaegaa.

� [samaoM Aqa-vyavasqaa ko 25 xao~aoM kao Saaimala ikyaa gayaa hO.

� [sako ilae Aa^Taomaaobaa[lsaÊ saUcanaa va pàOVaoigakI AaOr

karaobaar pìËyaa p`baMQanaÊ KaV p`saMskrNaÊ vas~ AaOr

pirQaanaÊ saD,k evaM rajamaaga- Aaid xa~aoM maoM 100‰

p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kI Anaumait dI gayaI hO.

� [sako maaQyama sao AaOVaoigak xao~aoM AaOr nayao samaaT- SahraoM ko

ivakasa kao baZ,avaa idyaa jaaegaa AaOr [sako ilae inamaa-Na

ko bauinayaadI ZaÐcao kI xamata maoM vaRiw kI jaaegaI.

� BaarI laagat vaalao AaOVaoigak xao~ jaOsao rxaaÊ inamaa-Na AaOr

rolavao Aba vaOiSvak BaagaIdarI ko ilae Kaola ide gae hOM.

� rxaa xao~ maoM naIit kao ]dar AaOr p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kI

saImaa kao 26‰ sao 49‰ tk baZ,ayaa gayaa hO.

� GarolaU kMpinayaaoM kao nae Avasar p`dana ike gae hOM evaM

]nako ilae ivaiBanna pào%saahna yaaojanaaeÐ banaa[- ga[- hOM.

[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ

[na pirisqaityaaoM maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka A%yaMt

mah%vapUNa- hOÊ @yaaoMik yah ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko saBaI

icainht xao~aoM evaM raojamara- kI AavaSyaktaAaoM sao jauD,a huAa hO.

vaOiSvak pirdRSya maoM doKa jaae tao kao[- BaI doSa tba tk

pàsaMigak ivakasa nahIM kr saktaÊ jaba tk ik ]sa doSa maoM baD,o

pOmaanao pr [spat ka ]pyaaoga na hao.

Baart ko ivakasa maoMM [spat ]Vaoga ka bahumaUlya yaaogadana

rha hO. ek Anaumaana ko Anausaar ivakisat Baart maoM kma sao kma

7000 laaK Tna [spat ko ]%padna kI AavaSyakta haogaI.

vat-maana maoM [spat ]Vaoga Baart ko kula sakla GarolaU ]%pad maoM

2 pìtSat ka yaaogadana do rha hO AaOr AaOVaoigak pirdRSya maoM

[sakI kula ihssaodarI 16 pìtSat hO.

[spat AaOr maok [na [MiDyaa[spat AaOr maok [na [MiDyaa[spat AaOr maok [na [MiDyaa[spat AaOr maok [na [MiDyaa[spat AaOr maok [na [MiDyaa¹ mauhmmad Asad ]llaah Kana

31

[sa p`kar hma doKto hOM ik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana

[spat xao~ ko ibanaa p`BaavaI nahIM hao sakta. [sa AiBayaana nao

BaartIya [spat ]Vaoga maoM dIGa-kailak ivakasa kI Apar

saMBaavanaaAaoM kao ]jaagar ikyaa hO. [sako ilae [spat maM~alaya

kao caaihe ik [sa ]Vaoga ko ilae ek vyaapk ]%padna AaOr

AapUit- kaya-Ëma banaakr ]sao laagaU kroÊ taik BaartIya [spat

]Vaoga ApnaI vat-maana KstI halat sao baahr inakla kr

Aaiqa-k $p sao majabaUt AaOr vaOiSvak $p sao pìtspQaI- bana

sako. caInaI yauAana ko AvamaUlyana ko karNa BaartIya baajaar

sTIla ko DMipMga kI samasyaa kao laokr BaI AaSaMikt hO.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana hotu p`Saasainak phlaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana hotu p`Saasainak phlaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana hotu p`Saasainak phlaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana hotu p`Saasainak phlaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana hotu p`Saasainak phlaÁ

doSa ko inayaa-t kao baZ,avaa donao evaM GarolaU maaÐga kao pUra

krnao hotu Baart maoM bauinayaadI sauivaQaaAaoM ko ivakasa AaOr inamaa-Na

ko ilae AiQak sao AiQak [spat inamaa-Na kI AavaSyakta

haogaI. [spat kI Kpt baZ,anao ko ilae sarkar AaOr inajaI

kMpinayaaoM kao imalakr baMdrgaahaoMÊ hvaa[- AD\DaoM AaOr saD,k va

rolamaaga- ka samauicat inamaa-Na evaM ivakasa krnaa caaiheÊ taik

[sa mah%vaakaMxaI AiBayaana kao ivakasa ko ilae BarpUr ivastar

imala sako. saaqa hI sarkar kao inamnailaiKt xao~aoM maoM BaI sauQaar

krnao kI AavaSyakta hO.

1º Eama kanaUnaÊ 2º BaUima AiQaga`hNaÊ 3º pirvahna AaOr saMpk-

maaga- sauivaQaaÊ 4º kaOSala ivakasaÊ 5º dxa AaOr pyaa-varNamaO~I

pàOVaoigakIÊ 6º pyaa-varNa saMbaMQaI samasyaaAaoM ka samaaQaana evaM

SaIGa` maMjaUrIÊ 7º AnausaMQaana AaOr ivakasaÊ 8º vaOiSvak AaOr

GarolaU kMpinayaaoM kao prspr sahyaaoga hotu baZ,avaaÊ 9º ]cca gauNava<aa

maanakaoM ka satt AnauEavaNaÊ 10ºBaart maoM pUMjaI AaOr pàoVaoigakI

inavaoSa kao AakiYa-t krnao ko ilae saMsqaagat phlaÊ Aaid.

[spat ]Vaoga kao p`Baaivat krnaovaalao karkÁ[spat ]Vaoga kao p`Baaivat krnaovaalao karkÁ[spat ]Vaoga kao p`Baaivat krnaovaalao karkÁ[spat ]Vaoga kao p`Baaivat krnaovaalao karkÁ[spat ]Vaoga kao p`Baaivat krnaovaalao karkÁ

BaartIya [spat ]Vaoga ivagat k[- dSakaoM sao ivaiBanna

p`kar kI samasyaaAaoM sao jaUJa rha hOÊ ijanamaoM sao kuC samasyaaeÐ [sa

p`kar hOMÁ¹

¹ GarolaU evaM vaOiSvak maaÐga maoM kmaI

¹ AMtra-YT/Iya pìtspwa- AaOr Aayaat maoM vaRiw

¹ Aaiqa-k tMgaI sao jaUJata [spat ]Vaoga

¹ A%yaiQak kr vasaUlaI

¹ BaUima AiQaga`hNa saMbaMiQat gaitraoQa

¹ pyaa-varNa saMbaMiQat maMjaUiryaaoM AaOr Anaumaaodna maoM dorI ko

karNa piryaaojanaa ko kayaa-nvayana maoM A%yaiQak ibalaMba

¹ KdanaaoM kI AabaMTna p`NaalaI maoM kmaI

¹ Apyaa-Pt AnvaoYaNaÊ gavaoYaNa AaOr baohtr saMsaaQana saurxaa

hotu nae Kinaja inaxaopaoM kI Kaoja maoM ivaflata

¹ AnausaMQaana evaM ivakasa maoM Apyaa-Pt kuSala maanava Sai@t

AaOr inavaoSa kI kmaI

¹ ]cca laagat AaOr sauivaQaaAaoM kI Apyaa-Ptta

¹ p`dUYaNaaoM sao baZ,tI samasyaa ka zaosa inarakrNa

[sa AiBayaana mao M [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[sa AiBayaana mao M [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[sa AiBayaana mao M [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[sa AiBayaana mao M [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[sa AiBayaana mao M [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ

[spat ko ibanaa iksaI BaI piryaaojanaa kI klpnaa kr

panaa saMBava nahIM hO. 100 smaaT- SahraoM ko inamaa-Na kI mah%vaakaMxaI

yaaojanaaAaoMÊ samaip-t maalaBaaD,a gailayaaro³DI ef saI´Ê ivaiBanna

AvaasaIya piryaaojanaaAaoMÊ na[- rajaQaainayaaoM ko inamaa-Na evaM ]naka

saMvaQa-naÊ maoT/ao rola piryaaojanaaAaoM ka ivakasa AaOr ]naka ivastarÊ

ivaSaoYa Aaiqa-k xao~aoM ka ivakasaÊ raYT/Iya rajamaagaao-M¹rajakIya

maagaao-MÊ Anya saD,kaoM ka inamaa-Na evaM saMvaQa-naÊ ivaiBanna sarkarI

]VmaaoM kI xamata ka ivastarÊ AaOVaoigak ivastar evaM

Aqa-vyavasqaa ko icainht 25 xao~aoM maoM bahutayat maoM [spat ka

]pyaaoga haonaa hO. AtÁ [spat ]Vaoga ko yaaogadana ko bagaOr ‘maok

[na [MiDyaa’ AiBayaana kI saflata AsaMBava hO.

2003 maoM Baart zaosa [spat ko ]%padna ko maamalao maoM

ivaSva ka paÐcavaaÐ sabasao baD,a ]%padk qaa AaOr Aba [saka

tIsara sqaana hO. Anaumaana hO ik 2016 tk Baart zaosa [spat

ko ]%padna xao~ maoM duinayaa ka dUsara sabasao baD,a ]%padk doSa

32

haogaa. Baart maoM [spat xao~ ka ivakasa laaOh Ayask jaOsao

kccaomaala kI GarolaU ]plabQata kao doKto hue ikyaa gayaa hO.

laaOh Ayask AaOr p`BaavaI Eama laagat maoM kmaI ko karNa yah xao~

Baart maoM ivainamaa-Na xao~ kao bahut yaaogadana dota tao hOÊ laoikna

[sako karNa BaartIya [spat ]Vaoga vaOiSvak str pr ApnaI

kao[- Kasa phcaana nahIM banaa saka.

halaaMik Aba BaartIya [spat ]Vaoga A%yaaQauinak sTIla

imalaaoM kI sqaapnaa kI Aaor Agasar hO AaOr satt AaQauinakIkrNa

evaM ]nnayana Wara dxa pàOVaoigakIyau@t ]pskraoM evaM sahayak

p`NaailayaaoM kao lagaayaa jaa rha hO. [spat ]Vaoga AaOr ]sako

saMbaMiQat Knana AaOr Qaatukma- xao~ maoM hala ko p`mauK inavaoSa ka

byaaOra [sa p`kar hOÁ¹

1º raYT/Iya Kinaja ivakasa inagama ilaimaToD ³ena ema DI

saI ilaimaToD´ nao 75 imailayana Tna pitvaYa- Knana xamata

haisala krnao ko ilae Agalao Aaz saalaaoM maoM 40Ê000

kraoD, Épyao ka inavaoSa krogaa.

2º bahuraYT/Iya kaoiryaa[- kMpnaIÊ pa^skao nao maharaYT/ maoM ek

[spat saMyaM~ sqaaipt krnao hotu EaI ]<ama sTIla eMD

pa^var ³]<ama galvaa samaUh ka ihssaa´ ko saaqa ek

samaJaaOta &apna pr hstaxar ikyaa hO.

3º laaOh Ayask ]%padna paÐca laaK Tna krnao sao Ayask

Aayaat kma krnao maoM madd imalaogaI. BaartIya [spat

pàiQakrNa Wara 2025 tk 50 laaK Tna pìtvaYa-

]%padna krnao kI yaaojanaa hO.

4º duinayaa kI AgaNaI [spat inamaa-ta kMpnaI Asao-lar ima<alaÊ

Baart maoM ek Aa^Taomaaobaa[la EaoNaI kI [spat ivainamaa-Na

[ka[- sqaaipt krnao ko ilae BaartIya [spat paiQakrNa

ko saaqa ek saMyau@t ]Vma lagaanao hotu sahmat hu[- hO.

5º [-rana nao [spat AaOr Knana xao~ maoM Baart ko saaqa saMbaMQa

banaanao maoM Éica idKa[- hO.

6º saava-jainak xao~ kI Knana kMpnaI enaemaDIsaI ilaimaToD

18Ê000 kraoD, Épyao ko Anaumaainat inavaoSa sao 3 laaK

Tna vaaiYa-k xamata vaalao [spat saMyaM~ kI sqaapnaa

knaa-Tk sarkar ko saaqa imalakr krogaI.

7º Aao esa DblyaU sTIla 2022 tk knaa-Tk maoM 20 laaK

Tna vaaiYa-k xamata vaalao Baart maoM sabasao baD,o [spat

saMyaM~ banaanao ko ilae xamata ivastar kI GaaoYaNaa kI hO.

iksaI BaI ]Vaoga maoM BaarI pUÐjaI inavaoSa ivakasa ko nae

rasto Kaolata hOÊ ijasasao na isaf- sakla GarolaU ]%padna baZ,ta hOÊ

bailk p`%yaxa AaOr Ap`%yaxa $p sao raojagaar ko nae Avasar BaI

]%pnna haoto hOM. saaqa hI laaogaaoM kI jaIvana SaOlaI maoM bahut badlaava

Aata hO. iSaxaa ka str baZ,ta hO AaOr samaaja ka catuid-k

ivakasa haota hO tqaa ek saMtuilat samaaja ka inamaa-Na haota hO.

AMttÁAMttÁAMttÁAMttÁAMttÁ

iksaI BaI AiBayaana kI saflata ko ilae AiBayaana kao

p`BaavaI ZMga sao laagaU ikyaa jaanaa AavaSyak hO. AiBayaana sao

saMbaMiQat bauinayaadI AavaSyaktaAaoM kI pUit- ko ilae p`BaavaSaalaI

p`yaasa ike jaanao caaihe AaOr koMd` va rajya sarkaraoM ko baIca

baohtr talamaola haonaa caaiheÊ taik [sasao inavaoSa ka baohtr

vaatavarNa banao. yaaojanaa ko sarlaIkrNaÊ p`caarÊ p`saar evaM

kayaa-nvayana ka saMklp evaM dRZ ivaScaya iksaI BaI yaaojanaa yaa

AiBayaana kI saflata kao sauinaiScat krta hO. samast BaartvaYa-

kao AaSaa hO ik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana saflata ka ek

nayaa AQyaaya ilaKogaa AaOr doSa kao samaRiw kI na[- }Ðcaa[- pr

ibazaegaa.

¹ ]p p`baMQak ³saamagaÌ p`baMQana´

ena Aa[- esa pIÊ nagarnaarÊ jagadlapur

maaobaa[laÁ †91 9479233263

[-¹maolaÁ [email protected]

33

ipClao kuC dSakaoM ko daOrana Baart ivaSva maanaica~ prek majabaUt raYT/ bana kr ]Bara hO. vaYa- 2014 ko AaMkD,aoM koAnausaar [spat ]%padna ko xao~ maoM Baart ka caaOqaa sqaana hO.hmaaro doSa maoM Anaok [spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa hu[- hO. [na saMyaM~aoMkI sqaapnaa ko ilae ABaI BaI hmaoM ivadoSaI AiBayaMtaAaoM prinaBa-r rhnaa pD,ta hO.

BaartIya [spat ]VaogaaoM ko saamanao dao mau#ya caunaaOityaaÐhOM. phlaI caunaaOtI AcCo iksma ko [spat ko ]%padna kI hO taodUsarI caunaaOtI vaOiSvak pìtspwa- kI hO. [na caunaaOityaaoM maoM saMGaYa-AaOr Avasar daonaaoM Cupo hue hOM. [na caunaaOityaaoM ka saamanaa krnaoko ilae doSa ko [spat ]Vaoga kao pgaitSaIla banakr Aagao baZ,naahaogaa.

[spat ]Vaoga pàyaÁ hr doSa ko Aaiqa-k ivakasa kamaUla AaQaar haota hO. iksaI doSa ko ivakasa ko str kao maapnaoko ilae ]sa doSa maoM [spat ko ]pyaaoga kao AaQaar banaayaa jaatahO. [spat ka ]%padna doSa maoM AaOVaoigak AaOr maUlaBaUt sauivaQaaAaoMko ivakasa ko saaqa jauD,kr hmaaro jaIvana ka AiBanna AMga banajaata hO. jaOsao¹jaOsao doSa maoM ]nnait AaOr p`gait AatI jaaegaIÊ[spat kI maaÐga Apnao Aap baZ,tI jaaegaI. saaqa hI Baart maoMkuC eosao kark hOMÊ jaao Baart maoM [spat xao~ ko ivakasa ko ilaebahut hI AnaukUla hOM. jaOsaÊo1º sasta Eama2º laaoktaMi~k vyavasqaa AaOr kanaUna ka Saasana3º ivakasa kI ivapula saMBaavanaaeÐ4º sarkarI yaaojanaaeÐ5º sauvyaisqat AaOr majabaUt Aqa-vyavasqaa6º vaO&ainak AaOr tknaIkI saMsqaanaaoM kI ]pisqaitmaok [na [MiDyaa AiBayaana kI AvaQaarNaaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaana kI AvaQaarNaaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaana kI AvaQaarNaaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaana kI AvaQaarNaaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaana kI AvaQaarNaaÁ

Baart duinayaa maoM tojaI sao baZ,nao vaalaI tIna Aqa-vyavasqaaAaoMmaoM sao ek hO AaOr eosaa Anaumaana hO ik vaYa- 2020 tk BaartvaOiSvak ]%padkaoM ko ilae sabasaoo psaMdIda bana jaaegaa. [saI

baat ka Qyaana rKto hue Baart kao ivakisat AaOr samaRw banaanaohotu Baart sarkar kI Aaor sao p`yaasa ikyao jaa rho hOM. [namaoM sao‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao baZ,avaa donao ko ]do\dSya sao BaartmaoM inamaa-Na kI yaaojanaa BaI hO. [sa yaaojanaa sao na[- piryaaojanaaAaoMkao gait imalaogaI tqaa [spat ]Vaoga kao BaI baohtr AvasarimalaoMgao. Baart sarkar Wara p`staivat [sa AiBayaana ka ]_oSyaGarolaU AaOr AMtra-YT/Iya kMpinayaaoM kao Baart maoM ApnaI inamaa-Na[ka[yaaoM kao sqaaipt krnaa hO AaOr ]%paidt ]%padaoM kI gauNava<aaeosaI hao ik ]nhoM Baart maoM ]pyaaoga ko saaqa¹saaqa pUro ivaSva maoMinayaa-t BaI ikyaa jaa sako. [saIilae [saka matlaba yah hO ikAcCI AaOr ja$rt kI caIjaaoM ka inamaa-Na jyaada sao jyaada BaartmaoM hao. Baart ko maananaIya p`QaanamaM~I kI p`bala [cCa hO ikhmaarI ja$rt kI saBaI caIjaaoM ko pOkT pr ‘maoD [na [MiDyaa’Sabd ilaKa huAa idKa[- do AaOr baohtr gauNava<aa kI vajah saovaOiSvak baajaar maoM ]nakI pyaa-Pt maaÐga hao. [sa AiBayaana kadUsara laxya Baart maoM raojagaar AaOr kaOSala ka ivakasa krnaa BaIhO. yaaojanaa ko Anausaar [sao inamnailaiKt 25 xao~aoM maoM laagaU ikyaajaanaa hOÊ yaqaaÁ1º Aa^Taomaaobaa[lsaÊ 2º rsaayanaÊ 3º saUcanaa pàOVaoigakIÊ4º famaa-syauiTklsaÊ 5º vas~ ]VaogaÊ 6º baMdrgaah ivakasaÊ7º ivamaananaÊ 8º camaD,a ]VaogaÊ 9º pya-Tna AaOr AaitqyaÊ10º klyaaNaÊ 11º rolavaoÊ 12º iDjaa[naÊ 13º ivainamaa-NaÊ14º Axaya }jaa-Ê 15º KnanaÊ 16º jaOva pàOVaoigakIÊ17º [lao@T/aina@sa Aaid.

[sa AiBayaana sao ek AaOr fayada yah haogaa ik doSa maoMinaima-t vastu kI kImat pcaur maa~a maoM ]plabQa saMsaaQanaaoM evaM sastoEama ko karNa ApoxaaÌt kma haogaIÊ ijasako karNa inayaa-t koilae AnaukUla vaatavarNa banaanao maoM sahUilayat haogaI. [na saarIkvaayadaoM ko baIca hOranaI kI baat yah hO ik [saka ‘laaogaao’ iksaIivadoSaI kMpnaI sao banavaayaa gayaa hO. halaaMik [sasao [sa AiBayaanakao kao[- nauksaana nahIM haonaovaalaa hO. [sa AvaQaarNaa sao p`Baaivat

maok [na [MiDyaaÁ piryaaojanaa bahula ek AiBayaanamaok [na [MiDyaaÁ piryaaojanaa bahula ek AiBayaanamaok [na [MiDyaaÁ piryaaojanaa bahula ek AiBayaanamaok [na [MiDyaaÁ piryaaojanaa bahula ek AiBayaanamaok [na [MiDyaaÁ piryaaojanaa bahula ek AiBayaana¹ EaI ko ena rajana

34

haokr k[- kMpinayaaoM nao [sako ilae Alaga sao pàiQakairyaaoM kIinayaui@t BaI krnaa SauÉ kr idyaa hO. [saI Ëma maoM eyar basa gaupnao AaSaIYa sara-f kao ]Vaoga ivakasaÊ kaya-naIitk saaJaodarI AaOrAa^FsaoT sao@Sana ka ]paQyaxa inayau@t ikyaa hO. p`QaanamaM~I konaotR%va maoM [sa yaaojanaa pr kama BaI SauÉ hao cauka hO. kOibanaoT nao[sa yaaojanaa kao laagaU krnao kI maMjaUrI do dI hO. yah namaUnaapiryaaojanaa haogaI tqaa [sa piryaaojanaa pr 930 kraoD, Épevyaya haoMgaoÊ ijasamaoM sao 581 kraoD, Épe sarkar dogaI. baad maoM[sa yaaojanaa pr lagaBaga baIsa hjaar kraoD, Épyao ka Kca- haogaa.

[samaoM sabasao sakara%mak baat yah hO ik [sa yaaojanaa kolaagaU haonao sao doSa maoM Agalao dao tIna dSakaoM tk yahaÐ kI janasaM#yaavaRiw ko Anausaar ]VaogaaoM kao pyaa-Pt maanavaSai@t ]plabQa haosakogaI. saaqa hI [sasao doSa va duinayaa kao inamnailaiKt laaBa BaIpàPt haoMgaoÂ

1º ]%padaoM kI kImat maoM kmaI2º inayaa-taoM sao doSa kI samaRiw3º samaya kI bacat4º baoraojagaarI kI samasyaa ka inadana5º Aa%ma saMtuiYT maoM baZ,ao<arI6º gauNava<aa maoM baZ,ao<arI7º BaartIya kaOSala ka BarpUr ]pyaaoga AaOr doSa ka

kaOSala ivakasa8º Baart ka cahÐumauKI ivakasa9º doSa maoM BaarI pUÐjaIinavaoSa10º na[- piryaaojanaaAaoM kI sqaapnaa11º laaogaaoM ko Aa%maivaSvaasa maoM vaRiw AaOr AcCo maanava

saMbaMQaaoM kI sqaapnaaÊ Aaid.[sako saaqa hI [sa AiBayaana ko AarMBa sao phlao hI bahut

saI piryaaojanaaeÐ sarkar ko samaxa hOMÊ ijanako kayaa-nvayana sao BaI[spat ]Vaoga kao bahut laaBa haMogao. yaqaaÂ� maananaIya p`QaanamaM~I jaI nao vaYa- 2022 tk saBaI BaartIyaaoM

kao p@ka makana donao ka vacana idyaa hO.� Baart sarkar nao raYT/Iya [spat yaaojanaa¹2005 ko tht

vaYa- 2019¹20 tk 110 imailayana Tna ka laxya rKa hO.

� vaYa- 2025 tk 300 imailayana Tna pìt vaYa- [spat]%padna haisala krnaa Aaid.

[na piryaaojanaaAaoM kao Qyaana maoM rKto hue BaI [spat]Vaoga ApnaI dxata AaOr xamata maoM ivastar kroM tao ]nakaBaivaYya kafI ]jjvala haogaa. eosao maoM [spat ]Vaoga kao [sakoilae inamnailaiKt ]paya krnaa caaihe.[spat ]Vaoga kI BaUimaka va daiya%vaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimaka va daiya%vaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimaka va daiya%vaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimaka va daiya%vaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimaka va daiya%vaÁ

Baart gaaÐvaaoM ka doSa hO. Baart kI 70 sao 75‰

AabaadI gaàmaINa xao~aoM maoM rhtI hO. Baart maoM gaaÐvaaoM ko ivakasa komaamalao maoM hma Aaja BaI bahut ipCDo, hue hOM. yaid Baart ko gaaÐvaaoMka ivakasa haogaa tao doSa Apnao Aap ivakisat hao jaaegaa.Baart kI majabaUtI AaOr samaRiw hmaaro gaaÐvaaoM ko ivakasa prinaBa-r hO. [sailae ivaSaoYa&aoM ka maananaa hO ik ‘maok [na [MiDyaa’AiBayaana kao safla banaakr hI BaartIya [spat xao~ kao ivakisatAaOr samaRw banaayaa jaa sakta hO. [sako ilae inamnailaiKtbaataoM pr Qyaana idyaa jaa sakta hO.ÌiYa xao~ ka AaQauinakIkrNaÁÌiYa xao~ ka AaQauinakIkrNaÁÌiYa xao~ ka AaQauinakIkrNaÁÌiYa xao~ ka AaQauinakIkrNaÁÌiYa xao~ ka AaQauinakIkrNaÁ

Baart [spat ko ]%padna maoM pUro ivaSva maoM caaOqao sqaanapr hO. [spat inamaa-taAaoM ka mau#ya laxya haota hO ik ]nako]%padaoM kao hr ek vyai@t tk phuÐcaayaa jaae. sabakI ja$rtaoMka Qyaana rKto hue yaid [spat ka ]%padna ikyaa jaae tao yahSahrI AaOr gaàmaINa daonaaoM xao~aoM kI janata ko ilae AasaanaI sao]plabQa haogaa AaOr doSa ko ÌiYa xao~ ka bahut ivakasa haogaa.AnausaMQaana AaOr ivakasaÁAnausaMQaana AaOr ivakasaÁAnausaMQaana AaOr ivakasaÁAnausaMQaana AaOr ivakasaÁAnausaMQaana AaOr ivakasaÁ

Aba vaYa- 1990 ko baad ko pUva- jaOsaI isqait nahIM rhga[- hO. Aba tknaIkI p`caar¹p`saar ko calato kma-caairyaaoM kopasa saBaI AVtna saUcanaaeÐ ivaVmaana rhtI hOM tqaa ]na saUcanaaAaoMpr AaQaairt ]nakI dlaIlaaoM ka ]<ar donaa Aasaana nahIM hO.vaYa- 1990 ko phlao sqaaipt haonaovaalao saMyaM~ puranaI tknaIk saobanao hue hOMÊ jabaik ]sako baad vaalao saMyaM~ [-kao ÍoMD\laI AaOr gaInatknaIk ko AaQaar pr banao hOMÊ jaao AaQauinak pàOVaoigakI prAaQaairt hOM. vat-maana maoM [spat xao~ maoM AnausaMQaana evaM ivakasakI bahut AavaSyakta hOÊ taik tknaIkaoM kao baohtr ]pyaaogaikyaa jaa sako.

35

iSaxaa vyavasqaa mao M pirvat-naÁiSaxaa vyavasqaa mao M pirvat-naÁiSaxaa vyavasqaa mao M pirvat-naÁiSaxaa vyavasqaa mao M pirvat-naÁiSaxaa vyavasqaa mao M pirvat-naÁBaart ABaI BaI [spat ]Vaoga kI sqaapnaa AaOr navaIna

pàOVaoigakI va tknaIkI ko ilae ivakisat doSaaoM pr inaBa-r hO.doSa maoM AiBayaMtaAaoM kI saM#yaa tao bahut hOÊ laoikna ]namaoM kaOSalaAaOr Avagaahna Sai@t kI kmaI doKI jaa saktI hO. [sa p`karAaja ]VaogaaoM kao pyaa-Pt saM#yaa maoM kuSala AiBayaMta AaOrtknaIiSayana nahIM imala pa rho hOM. [sa baat ko ma_onajar sarkarkao caaihe ik tknaIkI iSaxaa maoM AByaaisak &ana ko str kaobaZ,aeÊ taik AiBayaMtaAaoM kI Avagaahna Sai@t ka ivakasahao.yaaogyatapàPt vyai@tyaao M ka sammaanaÁyaaogyatapàPt vyai@tyaao M ka sammaanaÁyaaogyatapàPt vyai@tyaao M ka sammaanaÁyaaogyatapàPt vyai@tyaao M ka sammaanaÁyaaogyatapàPt vyai@tyaao M ka sammaanaÁ

yaid iksaI kamagaar kao ]sakI yaaogyata ko Anau$psamauicat pairEaaimak idyaa jaaya tao yah ]sako ilayao A%yaMt]%saahvaw-k haota hO. Aaja kma-caairyaaoM kao na kovala haD- vak-ko trIko saoÊ bailk saaqa saaqa haT- vak- ko trIko sao kama krnaokI BaI ja$rt hO. [sako ilae kamagaaraoM ko inaYpadna prAaQaairt pdaonnait tqaa Anya pào%saahna BaI maaQyama hao saktohOM.kma-caairyaao M mao M prspr saaOhad`-Ákma-caairyaao M mao M prspr saaOhad`-Ákma-caairyaao M mao M prspr saaOhad`-Ákma-caairyaao M mao M prspr saaOhad`-Ákma-caairyaao M mao M prspr saaOhad`-Á

iksaI BaI ]Vaoga kI saflata ko ilae saat karkaoM jaOsaomaanavaÊ maudàÊ yaaMi~kIÊ kccaamaalaÊ gauNava<aaÊ ivapNana va p`baMQanakao AavaSyak maanaa jaata hO. [na saBaI karkaoM maoM maanava sabasaomah%vapUNa- haota hO. p`baMQana vastutÁ maanava ko ilaeÊ maanava koWara maanava kI Aaor sao maanava ko ilae haota hO. [sailaekma-caairyaaoM ko baIca sadOva prspr saaOhad`- banaae rKnaa bahutja$rI haota hOÊ @yaaoMik iksaI BaI saMgazna maoM manauYya kI ivacaarQaarabahut p`Baava DalatI hO.yaaojanaabaw kaya-Áyaaojanaabaw kaya-Áyaaojanaabaw kaya-Áyaaojanaabaw kaya-Áyaaojanaabaw kaya-Á

yaaojanaaAaoM ko kayaa-nvayana pr pyaa-Pt bala idyaa jaanaacaaiheÊ Aqaa-t hmaoSaa ‘Plaana yaaor vak-’ AaOr ‘vak- yaaor Plaana’ko trIko sao saMgazna kao vaaMiCt pirNaama idlaayaa jaanaa caaihe.samaya ka sadupyaaogaÁsamaya ka sadupyaaogaÁsamaya ka sadupyaaogaÁsamaya ka sadupyaaogaÁsamaya ka sadupyaaogaÁ

p`NaalaI maoM hmaoSaa jaaoSa banaa rho AaOr kma-caairyaaoM kaoApnaa kaOSala p`diSa-t krnao ka maaOka imala sakoÊ [sako ilae

hmaoSaa p`yaasa ikyaa jaanaa caaihe. samaUh kI Baavanaa ka Aadrhaonaa caaiheÊ prMtu vyai@tgat BaavanaaAaoM ko Aadr sao BaI saMgaznalaaBaainvat haota hOO. [sailae samaya ko Anau$p inaNa-ya ilae jaanaocaaihe.[spat ]Vaoga mao M kaya-bala cayana pìËyaaÁ[spat ]Vaoga mao M kaya-bala cayana pìËyaaÁ[spat ]Vaoga mao M kaya-bala cayana pìËyaaÁ[spat ]Vaoga mao M kaya-bala cayana pìËyaaÁ[spat ]Vaoga mao M kaya-bala cayana pìËyaaÁ

kma-caairyaaoM kI cayana pìËyaa karKanaaoM ko p`caalana maoMbahut hI Ahma BaUimaka inaBaatI hO. yaid cayana pìËyaa ]icatevaM saMyaM~aoM ko kayaao-M va AavaSyaktaAaoM ko AnaukUla nahIM hu[- taobaad maoM ]napr vyaya haonao vaalao saMgazna ko saaro saMsaaQana vyaqa- haojaato hOM. AtÁ sarkar Wara inaQaa-irt maapdMDaoM ko Anau$p hIkma-caarI cayana pìËyaa haonaI caaihe.]pyau@t vaatavarNa ka inamaa-NaÁ]pyau@t vaatavarNa ka inamaa-NaÁ]pyau@t vaatavarNa ka inamaa-NaÁ]pyau@t vaatavarNa ka inamaa-NaÁ]pyau@t vaatavarNa ka inamaa-NaÁ

iksaI BaI saMgazna maoM kma-caairyaaoM kao saMgaizt rKnaamah%vapUNa- kaya- hO. [sailae p`baMQana Wara eosaa vaatavarNa pOdaikyaa jaanaa caaiheÊ taik kma-caairyaaoM maoM Baa[-caaro kI Baavanaa]%pnna hao AaOr ]nhoM Apnao ivacaar rKnao kI AajaadI hao.]icat vyai@t kI ]icat sqaana pr tOnaatIÁ]icat vyai@t kI ]icat sqaana pr tOnaatIÁ]icat vyai@t kI ]icat sqaana pr tOnaatIÁ]icat vyai@t kI ]icat sqaana pr tOnaatIÁ]icat vyai@t kI ]icat sqaana pr tOnaatIÁ

p`baMQana ka kt-vya haota hO ik kma-caairyaaoM ko cayana kosamaya saavaQaanaI barto. jahaÐ tk hao sako yauvaaAaoM kao saMgazna koeosao sqaanaaoM pr tOnaat kroMÊ taik ]nakI xamataAaoM ka pUra]pyaaoga saMBava hao sako.Sai@tyaao M ka p`%yaayaaojanaÁSai@tyaao M ka p`%yaayaaojanaÁSai@tyaao M ka p`%yaayaaojanaÁSai@tyaao M ka p`%yaayaaojanaÁSai@tyaao M ka p`%yaayaaojanaÁ

]cca p`baMQana Wara Apnao AQaIna kama krnao vaalaokma-caairyaaoM kao ijammaodarI saaOMpnaoÊ ]napr Baraosaa krnaoÊ ]nakamaaga-dSa-na krnao Aaid sao saMgazna ka vaatavarNa KuSanaumaa haotahO AaOr saMgazna kI ]%padkta baZ,tI hO.inaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- Á

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM ka bahutbaD,a yaaogadana haogaa. [sa AiBayaana kI saflata kI ijammaodarIhma sabakI hO. [sasao hmaaro doSa ka ivakasa haogaa.

¹ sahayak mahap`baMQak ³DI va [-´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Namamaaobaa[laÁ †91 9866440938

36

‘AsaflataeÐ [Msaana kao taoD, dotI hOMjaIvana kI rahaoM kao nayaa maaoD, dotI hOM.jaao krto hOM jaI va jaana sao p`yaasa pUra

AsaflataeÐ ]naka pICa CaoD, dotI hOM.’vat-maana maoM ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana doSa maoM ivakasa

ka sabasao baD,a samasaamaiyak AiBayaana hOÊ saaqa hI ivaSad cacaa-ka ivaYaya BaI hO. maok [na [MiDyaa ko ]_oSya kao inamna ibaMduAaoMko Anausaar samaJaa jaa sakta hOÁ� ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya Baart kao

maOnyaufO@cairMga hba banaanaa hO.� ‘maok [na [MiDyaa’ ko AMtga-t 125 kraoD, janasaM#yaa vaalao

Baart kao ek ivainamaa-Na koMd` ko $p maoM badlanao tqaalaaogaaoM kao raojagaar ko AiQak Avasar p`dana krnao hotuGarolaU AaOr ivadoSaI daonaaoM hI inavaoSakaoM kao inavaoSa ko ilaemaUla $p sao ek AnaukUla maahaOla ]plabQa kranao kIyaaojanaa hO.

� ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Baart ko ]Vaoga QaMQaaoM pr eksakara%mak va vyaapk p`Baava laanao kI yaaojanaa hO.

� ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ek ]_oSya navaacaar kooilae AavaSyak dao inaiht t%vaaoM ka nayao maaga- yaa AvasaraoMko maaQyama sao daohna AaOr sahI saMtulana banaayao rKnao saosaMbaMiQat caunaaOityaaoM ka saamanaa krnao sao BaI hO.

� ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao Aaiqa-k ivavaok tqaapSaasainak sauQaar ko nyaayasaMgat imaEaNa ko $p maoM doKa jaasakta hO.

[na saBaI ]_oSyaaoM kI saflata BaartIya [spat ]Vaogako ivainamaa-Na va bauinayaadI ZaMcao ko kayaao-M ko ivakasa pr inaBa-rkrtI hO. AtÁ yah kha jaa sakta hO ik ‘maok [na [MiDyaa’AiBayaana evaM [spat ]Vaoga ek hI isa@ko ko dao phlaU hOM.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Baart sarkar Wara pstaivat

ek eosaa kaya-Ëma hOÊ ijasamaoM Baart maoM Apnao ]%padaoM kainamaa-Na krnao ko ilae bahuraYT/Iya kMpinayaaoM AaOr GarolaU kMpinayaaoMkao pào%saaiht ikyaa jaa rha hO. maananaIya p`QaanamaM~I jaI nao 25isatMbar 2014 kao ‘maok [na [MiDyaa’ kaya-Ëma ka SauBaarMBaikyaa. maok [na [MiDyaa AiBayaana ka p`mauK ]_oSya Baart maoMraojagaar saRjana AaOr kaOSala ivakasa ko ilae Aqa-vyavasqaa ko 25xao~aoM pr Qyaana koMid`t krnaa hO. [na xao~aoM maoM sao kuC hOM ¹AaTaomaaobaa[laÊ rsaayanaÊ Aa[-TIÊ famaa-Ê vas~Ê baMdrgaahÊ ivamaananaÊcamaD,aÊ pya-Tna AaOr AaitqyaÊ klyaaNaÊ rolavaoÊ iDjaa[naÊivainamaa-NaÊ Axaya }jaa-Ê KnanaÊ jaOva pàOVaoigakI AaOr[lao@T/aînakI. [na 25 sao@TraoM maoM sao AMtirxa ³74‰´Ê rxaa³49‰´ AaOr samaacaar maIiDyaa ³26‰´ kao CaoD,kr SaoYasaBaI xao~aoM maoM 100‰ ef DI Aa[- ko maaQyama sao inavaoSa kIAnaumait dI ga[- hO.

]prao> saBaI xao~aoM maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka lagaBaga60‰ sao 90‰ tk sauinaiScat haonao ka Anaumaana hO. AtÁ yahinaiScat hO ik [spat ]Vaoga ko safla BaUimaka inava-hna sao hI‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana safla haogaa. [sasao doSa ko jaIDIpIko ivakasa dr AaOr kr rajasva maoM vaRiw kI ]mmaId hO. [saAiBayaana ka ek laxyaÊ ]cca gauNava<aapUNa- maanakaoM kao sqaaiptkrnaa AaOr pyaa-varNa pr duYp`Baava kao kma krnaa BaI hO.isatMbar 2014 AaOr Agast 2015 ko baIcaÊ Baart maoM ]%padnamaoM [cCuk kMpinayaaMo sao 1 laaK kraoD, Épyao ko pstava paPt ikyaojaa cauko hOM.[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ

hmaaro doSa maoM [spat ]%padna hotu saMyaM~aoM kI sqaapnaajaOsao saBaI AavaSyak t%va maaOjaUd hOM jaao ik ‘maok [na [MiDyaa’AiBayaana ko ]_oSya kao pUra krnao tqaa [sakI yaaojanaaAaoM kao

maok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka¹ EaI sa%ya p`kaSa vamaa-

37

hkIkt maoM badlanao ko ilayao AavaSyak hOM. AtÁ ‘maok [na[MiDyaa’ AiBayaana kI saflata maoM [spat ]Vaoga kI mahtIBaUimaka haogaI. hmaoM [sako ilayao yah samaJanaa haogaa ik ivaiBannadoSaI va ivadoSaI kMpinayaaÐ Baart maoM inavaoSa ko ilayao @yaaoMAakiYa-t haoMgaoÆ AaiKr doSa ko [spat inamaa-taAaoM kao iknabauinayaadI samasyaaAaoM ka saamanaa krnaa pD, rha hOÆ

vat-maana maoM [spat inamaa-taAaoM kI p`mauK samasyaa caInaÊjaapana tqaa kaoiryaa sao baZ,to Aayaat tqaa $sa va yaUËona sao BaI[sa trh ko Ktro hOM. iva<a vaYa- 2014¹15 ko daOrana AayaatkI maa~a ipClao vaYa- ko 5º7 imailayana Tna kI tulanaa maoM 10imailayana Tna haonao ko saaqa¹saaqaÊ Aayaat kI laagat Baart maoMsaMcaailat k[- saMyaM~aoM kI ]%padna laagat sao bahut kma haonao kokarNaÊ BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae samasyaa ]%pnna hao rhIhO. kmajaaor bauinayaadI ZaMcao ko inavaoSa AaOr kmajaaor ivainamaa-NagaitivaiQayaaoM ko karNa BaartIya [spat ]Vaoga ka baajaarvat-maana maoM saust banaa huAa hO. kma kImat pr Aayaat BaI k[-CaoTo ]VaogapityaaoM ko ilayao Ktra bana gayaa hO. [saI p`kar kIek icaMta laaOh Ayask ko xao~ maoM BaI hO. AMtra-YT/Iya baajaarmaoM laaOh Ayask kI kImataoM maoM toja igaravaT sao GarolaU baajaar maoMmaMdI kI isqait banaI hu[- hO.

Baart maoM [spat kI pìtvyai> pìtvaYa- Kpt 60iklaaogaàma hOÊ jaao ivaSva ko 220 iklaaogaàma kI tulanaa maoM bahutkma hO. [saIilae sarkar nao ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI$proKa banaayaI hO. [spat iksaI BaI doSa kI Aqa-vyavasqaa kIrIZ, hO. ivainamaa-Na baZ,anao AaOr Baart maoM ek ivaSvastrIyabauinayaadI ZaMcaa tOyaar krnao ko ilae [spat ek AavaSyakGaTk hO. Baart maoM kccaa maala va maanava saMsaaQana kI kmaI nahIMhO. AtÁ Baart [spat ko ]%padna ko ilae ek sahI sqaana hO.[sako ilae Baart kI ]%padna xamata maoM baZ,ao<arI kI AavaSyaktahO.

doSa maoM [spat ]%padna kI xamata kao vaYa- 2025¹26tk 300 imailayana Tna pìtvaYa- tk baZ,anaa hOÊ ijasako ilayaokuC mah%vapUNa- phlauAaoM pr Qyaana donaa haogaa. [spat ]%padkaoM

kao xamata ko ivastarNa hotu laaOh Ayask ko saMsaaQanaaoM ko saaqasamaJaaOta krnaa haogaaÊ saaqa hI hmaoM kaoyalao ko KanaaoM ka samauicat]pyaaoga krnaa haogaa. rolavaoÊ baMdrgaahÊ jalamaaga- AaOrrajamaagaa-oM kao jaaoD,kr yaatayaat maoM xamata vaRiw AaOr bauinayaadIsauivaQaaAaoM ka ivakasa krnaa caaihe. Aasaana BaUima AiQaga`hNapìËyaaÊ majadUr AiQainayama ka sarlaIkrNaÊ vyaapar inayama kasarlaIkrNaÊ GarolaU AaOr AMtra-YT/Iya saàotaoM sao iva<a jauTanao kIpyaa-Pt sauivaQaa Aaid BaI kuC ja$rI phlaU hOM.

hmaaro Baart doSa maoM yah xamata hO ik vah ivaSva ko[spat ]%padna maoM caIna ko baad dUsaro sqaana pr jaldI hI Aasako. [sao jaldI hI hkIkt ka $p donao hotu ‘maok [na [MiDyaa’yaaojanaa tqaa [spat ]Vaoga Wara p`mauK BaUimaka inaBaanao kI]mmaId hO. [saI saMdBa- maoM maananaIya p`QaanamaM~I jaI nao ‘jaIraoiDfo@T¹jaIrao [fo@T’ ka ek naara BaI idyaa hO. jaao [sa baatka p`tIk hO ik ]%pad ~uiThIna haoM AaOr ]%padna ka duYp`Baavapyaa-varNa AaOr pairisqaitkI pr na pD,o. [sako p`Baava ka [sabaat sao pta lagaayaa jaa sakta hO ik laonaaovaaoÊ isayaaoimaÊ ihTOcaIÊfa^@saka^naÊ ivas~ao jaOsaI k[- kMpinayaaoM nao Baart maoM inavaoSa hotuApnaa haqa baZ,ayaa hO. jaapana ko p`QaanamaM~I ‘Aabao’ kI Baartyaa~a ko daOrana [sa saMdBa- maoM k[- mah%vapUNa- krar hue. $sa saoBaI iDfoMsa AaOr nyaUi@layar ko xao~ maoM ‘maok [na [MiDyaa’ hotusahyaaoga imala rha hO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko thtiDfoMsa pàojao@T ko taOr pr Ésa kamaaova 226 holaIka^PTr BaartmaoM banaayaa jaayaogaa. [na saBaI ]dahrNaaoM sao spYT hO ik [spat]Vaoga ka yaaogadana ‘maok [na [MiDyaa’ yaaojanaa maoM AtulanaIya haonaovaalaa hO. ‘maok [na [MiDyaa’ jaOsao rcanaa%mak phla sao Baart kaAaOVaoigak BaivaYya majabaUt haogaa AaOr [spat ]Vaoga ]sao baulaMdIpr phuÐcaanao maoM hr kdma pr ]sako saaqa haogaa.

¹ ]p p`baMQak ³yaaMi~kIínasp piryaaojanaa

ena ema DI saI ilaimaToDmaaobaa[laÁ †91 9989888457


38

‘maok [na [MiDyaa’ hmaaro doSa ko maananaIya pQaanamaM~I WarapàrMBa ikyaa huAa ek p`staivat AiBayaana hO. [saka mau#ya]_oSya hO inayaa-t kao baZ,anaa AaOr Aayaat kao GaTanaa. ivadoSaImauda ko Aja-na ko ilae iksaI BaI doSa kao Apnao inayaa-t kao baZ,anaoka p`yaasa krnaa haota hO AaOr ]saI Anaupat maoM Aayaat pr saoApnaI inaBa-rta kao kma krnaa haota hO. eosaI Aqa-vyavasqaabahut hI ]<ama Aqa-vyavasqaa maanaI jaatI hO. [sa ‘maok [na[MiDyaa’ AiBayaana maoM BaI yahI QaarNaa AMtina-iht hO. [sasao doSakI sakla GarolaU ivakasa dr maoM BaI baZ,ao<arI haonao kI ]mmaId hO.

doSa kI Ëya¹Sai> samatulyata ko AaQaar pr hI iksaIdoSa ko sakla GarolaU ivakasa dr kao maapa jaata hO. [saka Aqa-dao doSaaoM ko baIca haonaovaalao vyaapar ko daOrana maudà ivainayama kI drkI tulanaa hO. [saI ko hI AaQaar pr doSa kI maudà ‘Épe’ komaUlya kao AaMka jaata hO. AtÁ ApnaI maudà ‘Épe’ ka maUlyayaid hmaoM Anya doSaaoM kI mauda kI tulanaa maoM baZ,anaa hOÊ tao hmaoM ApnaodoSa kI sakla GarolaU ivakasa dr kao baZ,anaa haogaa.

doSa kI sakla GarolaU ivakasa dr kao baZ,anao hotu hmaoM doSamaoM hI AiQakaiQak vastuAaoM ka ]%padna krnaa haogaa AaOr ]nhoMAayaat dr kI tulanaa maoM AiQak inayaa-t krnaa haogaa. [saIsaMdBa- maoM maananaIya p`QaanamaM~I jaI ivaiBanna doSaaoM kI yaa~a krkoivaiBanna doSaaoM ko AaOVaoigak ivaSaoYa&aoM kao Baart Aakr vyaaparkrnao ko ilae AamaMi~t kr rho hOMÊ taik ‘maok [na [MiDyaa’AiBayaana safla hao sako. [sa AiBayaana Wara hma doSa maoM vaYa-2016 tk lagaBaga 16 laaK raojagaar ko Avasar ]plabQa krasakto hOM. yauvaaAaoM kao raojagaar imalanao sao laaoga Aaiqa-k $p saomajabaUt haoMgao AaOr doSa maoM KuSahalaI AaegaI. [spat ko ibanaahmaara ivakasa AQaUra va kmajaaor ZMga sao haogaa. ‘maok [na[MiDyaa’ yaaojanaa ko AMtga-t ek baD,I saflata 30 janavarI2016 kao imalaIÊ jaba phlaI baar AaQauinak sauivaQaaAaoM sao laOsarola kaoca Baart sao AasT/oilayaa kao inayaa-t ikyaa gayaa. [nakaocaao M ka inamaa-Na knaaDa kI kMpnaI maosasa- baMbaaiD-yarT/aMsapaoTo-Sana Wara gaujarat ko baD,aOda isqat [ka[- maoM ikyaa gayaa

qaa. sabasao mah%vapUNa- baat yah hO ik [na kaocaaMo ko inamaa-Na maoM90 pìtSat [spat ka ]pyaaoga ikyaa gayaa hO. maosasa-baMbaaiD-yar T/aMsapaoTo-Sana Baart maoM ef DI Aa[- krnao vaalaI phlaI[ka[- hOÊ jaao jaUna 2008 maoM Apnaa kama AarMBa ikyaa qaa AaOr]sanao 270 kraoD, ÉpyaaoM ka inavaoSa ikyaa hO.

idllaI maoT/ao rola piryaaojanaa ko ilayao AaQauinak kaocajama-naI evaM dixaNa kaoiryaa sao Aayaat ike jaato hOMÊ laoikna ABaI‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht Aba [sa trh ko kaocaBaart maoM hI banaae jaaeÐgao. AasT/oilayaa ko ilae kaoca koinayaa-t hotu Baart kI dao p`mauK kMpinayaaoMÊ maosasa- baMbaaiD-yarT/aMsapaoTo-SanaÊ baD,aOda evaM maosasa- Baart eqa- maUvasa- ilaimaToDÊbaOMgalaaor kao kaya- idyaa gayaa hO. [sa piryaaojanaa kI ek p`mauKivaSaoYata yah hO ik [na kaocaaoM ko inamaa-Na maoM ek kaoca kI laagatlagaBaga 8 kraoD, Épyao hOÊ ijasao yaid vaoMkuvar yaa saoMÍaMisaskao maooMbanaayaa jaaegaa tao ek kaoca kI laagat lagaBaga 15¹16 kraoD,Épe haogaI.

[na saBaI AaMkD,aoM sao yah spYT hO ik Baart maoMinamaa-Na kI laagat Anya doSaaoM kI tulanaa maoM iktnaI kma hOÆ[saIilae Anya doSa Baart maoM inavaoSa hotu AakiYa-t hao rho hOM.Aanao vaalao paÐca vaYaao-M maoM Baart doSa maoM hI 2000 maoT/ao rolapTiryaaoM pr daOD,tI imalaogaI. AtÁ inaiScat $p sao yah khajaa sakta hO ik BaivaYya maoM inamaa-Na kayaao-M maoM bahut tojaI AaegaIAaOr [sasao [spat kI maaÐga baZ,ogaI.

]prao> ]dahrNaaoM sao spYT hO ik [spat ]Vaoga kao‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM bahut mah%vapUNa- BaUimaka inaBaanaI hOAaOr [saI p`kar Anya ]%padaoM ka inamaa-Na BaI [sa AiBayaana kotht haogaaÊ ijasasao [spat ]Vaoga kao bala imalaogaa.

¹ p`baMQak ³yaaMi~kIínasp piryaaojanaaÊ ena ema DI saI ilaimaToD

maaobaa[laÁ†91 8718888084[-¹maolaÁ [email protected]

maok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakamaok [na [MiDyaa imaSana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka¹ EaI prNaIQarna

39

… saMklp kma- kaivaSvaasa jaIt ka……saMGaYa- sakara%makinamaa-Na Baart ka…

40

41

Baart ka [spat ]Vaoga lagaBaga 145 saala puranaa hO.mau#yatÁ Baart maoM baD,o [spat ]VaogaaoM kI SauÉAat sana\ 1907 kobaad sao hu[-Ê jaba jamaSaodpur ³TaTanagar´ maoM TaTa Aa^yarna vasTIla kMpnaI ³iTskao´ ko AQaIna ek [spat saMyaM~ sqaaipthuAa AaOr ]sasao 1912 maoM ]%padna AarMBa huAa. vat-maana maoMcaIna saMsaar maoM sabasao AiQak zaosa [spat ka ]%padna krta hO.caIna ko baad dUsaro naMbar pr jaapana Aata hO. Aaja BaartivaSva ka tIsara sabasao baD,a [spat ]%padk bana gayaa hO. [samaamalao maoM AmaorIka ka sqaana caaOqaa hO. AaSaa hO ik Baart SaIGa`hI ivaSva maoM zaosa [spat ka dUsara baD,a ]%padk doSa banajaaegaa. sana\ 2015 ko daOrana caInaÊ jaapanaÊ dixaNa kaoiryaaAaOr AmaorIka jaOsao [spat ]%padk doSaaoM ko [spat ]%padna maoMigaravaT doKI ga[-. laoikna [sako ivaprIt maa~ Baart ko [spat]%padna maoM vaRiw doKI gayaI.

ivaSva [spat saMGa ko AaMkD,aoM ko Anausaar duinayaa kotIsaro ivaSaalatma [spat ]%padk doSa Baart maoM [spat ]%padna2º6 pìtSat baZkr 8º96 kraoD, Tna hao gayaaÊ jaao vaYa- 2014maoM 8º73 kraoD, Tna qaa. halaaMik vaOiSvak [spat ]%padna kastr vaYa- 2015 maoM 2º8 pìtSat GaTkr 162º 28 kraoD, Tnarh gayaa hO. [spat maM~alaya ko Anausaar pmauK [spat ]%padkdoSaaoM maoM Baart ekmaa~ eosaa doSa hOÊ ijasanao ipClao vaYa- [spat]%padna AaOr Kpt daonaaoM maoM vaRiw kI hO.

ivaSva [spat saMGa ko Anausaar ipClaI baar [spat kovaOiSvak ]%padna maoM vaYa- 2009 maoM igaravaT doKI ga[-. tbavaOiSvak ]%padna 8 pìtSat GaTkr 123º88 kraoD, Tna haogayaa qaaÊ jaao vaYa- 2008 maoM 134º34 kraoD, Tna qaa.

hmaara doSa sana\ 1947 maoM Aajaad huAa qaa AaOr ]sasamaya doSa kI lagaBaga 90 pìtSat AabaadI gaaMvaaoM maoM inavaasakrtI qaI AaOr maa~ ÌiYa pr hI inaBa-r qaI. AajaadI ko baaddoSa kao Aa%mainaBa-r banaanaa ek bahut baD,I mah%vapUNa- caunaaOtIqaI. [sailae svatM~ta PaàiPt ko ]praMt AaOVaoigak xao~ maoM

]nnait ka nayaa AQyaaya pàrMBa huAa. [saI Ëma maoM sarkar kIphla pr doSa maoM tIna iBalaa[-Ê dugaa-pur AaOr ra}rkolaa maoMAaQauinak samaga` [spat saMyaM~ lagaae gae. Aaja hmaaro doSa maoMsaava-jainak xao~ AaOr inajaI xao~ ko k[- AaQauinak [spat saMyaM~lagao hOM. saaqa hI [spat maM~alaya ko p`Saasainak inayaM~Na koAQaIna saava-jainak xao~ kI inamnailaiKt [ka[yaaÐ hOMÁ1º sTIla AqaaîrTI Aa^f [MiDyaa ilaimaToD2º raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD3º ena ema DI saI4º maa^yala ilaimaToD5º ema esa TI saI ilaimaToD6º ihndustana sTIla va@-sa knsT/@Sana ilaimaTooD7º ko Aa[- Aao saI ela ilaimaToD8º maoka^na ilaimaToD9º Aa[- saI vaI ela ilaimaToD

jaOsao SarIr ko majabaUt ZaMcao kao saMBaalao rKnao ko ilaeijatnaI Ahimayat hiD\DyaaoM kI haotI hOÊ zIk ]tnaI hI ekivakasaSaIla raYT/ maoM ‘[spat ]VaogaaoM’ kI haotI hO. 1991¹92maoM [spat ]Vaoga kao laa[saoMsa raja evaM maUlya inaQaa-rNa kI sarkarIinayaM~Na naIit sao mau@t kr idyaa gayaa. vaYa- 1992 maoM mau@tAqa-vyavasqaa ko Aagamana ko baad hI doSa kI [spat inamaa-Naxamata maoM tojaI sao ivakasa huAa. inajaI xao~ ko k[- baD,o va CaoTo[spat ]%padkaoM nao saMyaM~ sqaaipt kr BaartIya [spat xao~ maoMjaana Dala dI.

laaOh evaM [spat ]Vaoga kao ivadoSaI inavaoSa kI ]ccapàqaimakta saUcaI maoM Saaimala ikyaa gayaa. kaoiryaa kI [spat]%padk kMpnaI pa^skao nao maharaYT/ ko satara maoM ek [spatsaMyaM~ sqaaipt krnao ko ilae EaI ]<ama sTIla eND pa^var kMpnaIko saaqa ek samaJaaOto pr hstaxar ikyaa hO.

duinayaa kI AgaNaI [spat inamaa-ta kMpnaI Aasao-lar ima<alanao Baart maoM Aa^Taomaaobaa[la EaoNaI ko [spat ]%padna hotu saola ko

maok [na [MiDyaa ko tht ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa ko tht ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa ko tht ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa ko tht ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa ko tht ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ka yaaogadana¹ EaI Qama-pala AraoD,a

42

saaqa ek saMyau@t ]Vma ko ilae sahmat huAa hO.[spat ]%padnaÊ Kpt AaOr ivakasaÁ[spat ]%padnaÊ Kpt AaOr ivakasaÁ[spat ]%padnaÊ Kpt AaOr ivakasaÁ[spat ]%padnaÊ Kpt AaOr ivakasaÁ[spat ]%padnaÊ Kpt AaOr ivakasaÁ

ivagat paMca vaYaao-M ko daOrana doSa maoM kula ]%paidt [spatkI ibaËIÊ AayaatÊ inayaa-t AaOr vaastivak Kpt ka AaMkD,anaIcao p`stut hOÁ

vaYa -vaYa -vaYa -vaYa -vaYa - ]%padna]%padna]%padna]%padna]%padna AayaatAayaatAayaatAayaatAayaat inayaa -tinayaa -tinayaa -tinayaa -tinayaa -t KptKptKptKptKpt2010¹11 68º62 6º66 3º64 66º422011¹12 75º69 6º86 4º59 71º022012¹13 81º68 7º93 5º37 73º482013¹14 87º67 5º45 5º98 74º092014¹15 91º46 9º32 5º59 76º99

doSa maoM p`staivat [spat ]%padna kI xamata maoM vaRiw koma_onajar vaYa- 2020 tk lagaBaga 5¹10 laaK kraoD, ÉpyaaoM koinavaoSa kI saMBaavanaa hO AaOr [spat xao~ doSa ko sakla GarolaU]%pad maoM lagaBaga 2 pìtSat ka yaaogadana do rha hO tqaa [sa xao~maoM lagaBaga 8 sao 10 laaK laaoga raojagaar pae hue hOM.

doSa kI AaOVaoigak ihssaodarI maoM [spat ]Vaoga kIihssaodarI lagaBaga 16 sao 17 pitSat hO AaOr vat-maana maoM pitvyai@tpitvaYa- [spat kI Kpt ka AaOsat lagaBaga 62 iklaaogaama hOO.hmaaro doSa maoM ijatnao BaI BaarI ]Vaoga¹QaMQao hOMÊ ]namaoM [spat ]Vaogaka ek mah%vapUNa- sqaana hO.‘maok [na [MiDyaa’ maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ‘maok [na [MiDyaa’ maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ‘maok [na [MiDyaa’ maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ‘maok [na [MiDyaa’ maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ‘maok [na [MiDyaa’ maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ

BaartIya rola ka naoTvak- eiSayaa ka sabasao baD,a rolanaoTvak- hO tqaa ekla p`baMQana ko xao~ maoM ivaSva ka dUsara sabasaobaD,a naoTvak- hO. yah 160 vaYaao-M sao BaI AiQak samaya sao Baartko pirvahna xao~ ka mau#ya saMgazna rha hO. BaartIya rola ApnaoAap maoM bahut ivaSaala hOÊ ijasako tM~ ka jaala pUrba sao laokrpiScama tqaa ]<ar sao laokr dixaNa tk fOlaa huAa hOÊ jaaoAavaagamana ka saaQana maa~ nahIM hOÊ bailk Baart kao ek saU~ maoMbaaÐQanao evaM ]sakI saaMsÌitk ivarasat ka saMvaahk BaI hO.AnaumaanatÁ doSa ka 70 pìtSat vyaapar rolavao ko sahyaaoga sao hIikyaa jaata hO. BaartIya rola nao doSa maoM lagaBaga 87000iklaaomaITr rola pTiryaaoM ka jaala ibaCa rKa hO.

Aba Baart ko rajya BaI BaartIya rola ko saaqa imalakrApnaoo rajya maoM rola naoTvak- ko ivastar ka p`yaasa kr rho hOM.hala hI maoM korla AaOr AaMQa` p`doSa jaOsao rajya Apnao yahaÐ rola kIsauivaQaaAaoM maoM ivastar hotu rolavao ko saaqa sahyaaoga ko ilae haqabaZ,ayaa hO. [sa trh Aba rolavao ko saaqa naoTvak- baZ,anao ko ilaesaaqa imalakr kMpnaI banaanao vaalao rajyaaoM kI saM#yaa baZ,kr caarhao ga[- hO. @yaaoMik AaodISaa AaOr maharaYT/ phlao hI rolavao kosaaqa samaJaaOta &apna pr hstaxar kr cauko hOM. [nako Alaavaa13 AaOr rajyaaoM nao BaI [sa trh sao Apnao¹Apnao rajyaaoM maoM rolavaonaoTvak- baZ,anao ko ilae rolavao ko saaqa kMpnaI banaanao kI yaaojanaakao saOwaMitk $p sao maMjaUrI dI hO. rajyaaoM ko saaqa bananao vaalaI[na kMpinayaaoM maoM 51 fIsadI ihssaodarI rajya sarkar kI haogaIAaOr 49 fIsadI ihssaodarI rolavao kI haogaI. rolavao ka khnaahO ik [sa trh sao saaJaa kMpinayaaoM ko inamaa-Na sao na isaf- ivakasakI rFtar toja haogaIÊ bailk naoTvak- ivastar ko ilae fMD evaMAnya AD,canaoM kma haoMgaI. [sasao fayada yah haogaa ik ijanarajyaaoM nao yah samaJaaOta ikyaa hOOÊ ]na rajyaaoM maoM rola naoTvak- katojaI sao ivastar haogaaÊ ijasasao ivakasa kI rFtar toja haogaI.saaqa hI rolavao nao ApnaI saBaI gaaiD,yaaoM kao ibajalaI sao calaanao koilae BaI zaosa kdma ]zayaa hO. [sasao maok [na [MiDyaa AiBayaanamaoM [spat ka BarpUr ]pyaaoga haogaa.maoT/a oÁma oT/a oÁma oT/a oÁma oT/a oÁma oT/a oÁ

duinayaa kI phlaI maoT/ao rola laMdna maoM sana 1963 maoMcalaI. duinayaa kI sabasao laMbaI maoT/ao rola saovaa caIna doSa ko SaMGaa[-maoM hO. [sakI kula laMbaa[- 434 iklaaomaITr hO. Baart maoMsava-p`qama maoT/ao rola dmadma sao TalaI gaMjaÊ kaolakata ko baIcacalaI. [sakI kula laMbaa[- 16º45 iklaaomaITr hO. mahanagaraoM kIpirvahna vyavasqaa maoM maoT/ao rola ek mah%vapUNa- kD,I hO. [sasaophlao pirvahna ka jyaadatr Baar saD,kaoM pr haota qaa. maoT/aorola ko inamnailaiKt fayado hOMÊ ijanaka ivavarNa Aagao p`stut hOÁ

1º samaya kI bacat2º [M-Qana bacat3º p`dUYaNa maoM kmaI

43

4º saurixat va sauivaQaajanak yaa~a5º kma duGa-TnaaeÐ6º inajaI vaahnaaoM kI BaID, maoM kmaI7º raojagaar ko Avasar8º saaf¹safa[- maoM sauQaar9º rajya sarkaraoM kI Aaya maoM vaRiw10º [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI

maoT/ao rola ko ivastar ka AiBayaana doSa ko Anya rajyaaoMmaoM BaI calaayaa jaa rha hO.saD,kMoÁsaD,kMoÁsaD,kMoÁsaD,kMoÁsaD,kMoÁ

Baart ka gaÒMD T/Mk ³jaI TI´ raoD saidyaaoM sao vyaaparka ek mah%vapUNa- maaga- rha hO. [sa maaga- ka ]ppaoga mau#yatÁDak va Aavaagamana ko ilae ikyaa jaata qaa. dUsarI trf [sasaD,k nao saOinakaoM AaOr ivadoSaI AaËmaNakairyaaoM kao BaI ApnaogaMtvya pr tojaI sao phuÐcanao maoM madd krta rha. [sasao AfgaanaAaOr farsa ko AaËmaNakairyaaoM kao Baart ko AaMtirk xao~aoM maoMlaUTpaT krnao maoM madd imalaI AaOr [-sT [MiDyaa kMpnaI nao baMgaalasao ]<ar ko maOdanaI [laakaoM maoM ApnaI saonaa kao Baojanao maoM [saI maaga-ka sahara ilayaa.

AajaadI ko baad yah mahsaUsa ikyaa gayaa ik jaba tkgaamaINa xao~aoM maoM ivakasa nahIM haogaaÊ tba tk Baart ek ivakisatraYT/ nahIM bana sakta. gaaÐvaaoM maoM saD,kaoM ko inamaa-Na hotu p`QaanamaM~Igaàma saD,k yaaojanaa ko tht saBaI gaaÐvaaoM kao phlao kccaI saD,kaoMsao jaaoD,a gayaa AaOr Aba ]nhoM p@kI saD,kaoM sao jaaoD,a jaa rha hO.[sako ilae gaàma saBaaAaoMÊ sqaanaIya inakayaaoMÊ rajya sarkaraoM AaOrraYT/Iya rajamaaga- p`àiQakrNa ko baIca samanvaya sqaaipt krkokama ikyaa jaa rha hO. saD,kaoM ko inamaa-Na maoM hI [spat ka]pyaaoga [tnaa haogaa ik k[- [spat saMyaM~aoM ko ]%pad ]samaoM KpjaaeMgao.BaU¹saMpda ivakasa BaU¹saMpda ivakasa BaU¹saMpda ivakasa BaU¹saMpda ivakasa BaU¹saMpda ivakasa Á

puranao samaya maoM GaraoM ka inamaa-Na pàyaÁ ima+I va lakD,IAaid sao haota qaa. baad maoM [M-MMT AaOr ima+I gaaro ko icanaa[- saobanaae jaato qaoÊ jaao jyaadatr ek maMijala ko haoto qao. samaya kosaaqa kuC badlaava Aae AaOr Aaja ek iryala esToT karaobaar

nao hmaoM nayaa ivaklp idyaa hO. [samaoM ApaT-maoMT saMsÌit nao taoSahraoM kI Aaor hao rho plaayana kao saMBaalanao maoM bahut hI saxamaBaUimaka inaBaayaI hO. Kasakr ko Aa[- TI sao@Tr ko Aanao ko baadtao dRSya hI badla saa gayaa hO. Aaja jamaanaa bahumaMijalaI [maartaoMka hI hO.bahumaMijalaI [maartaoM ko inamaa-Na maoM [spat kI KptÁ1º kma jagah maoM AiQak laaogaaoM kao basaanao maoM sahayak2º BaUkMp raoQaIÊ sauMdr va majabaUt3º tajaI hvaa va raoSanaI ka pàvaQaana4º pyaa-varNa saMrxaNa kao baZ,avaa5º lakD,I kI jagah [spat ka ]pyaaoga6º saurxaa kI dRiYT sao kargar va svacC vaatavarNaAa^Ta omaa obaa[laÁAa^Taomaa obaa[laÁAa^Taomaa obaa[laÁAa^Taomaa obaa[laÁAa^Taomaa obaa[laÁ

[spat AaOr Aa^Taomaaobaa[la ]Vaoga ek dUsaro ko pUrkhOMÊ Aqaa-t [spat ko ibanaa Aa^Taomaaobaa[la AaOr Aa^Taomaaobaa[la koibanaa [spat ]Vaoga kI klpnaa baomaanaI hO.rxaaÁrxaaÁrxaaÁrxaaÁrxaaÁ

doSa kI tInaaoM saonaaAaoM Wara p`yaaoga ikyao jaanao vaalaosaurxaa ]pkrNa AaOr As~¹Sas~aoM maoM [spat ka AnaUza yaaogadanahaota hO. saOnya balaaoM kao sauivaQaa p`dana krnao ko ilae bahutayatmaa~a maoM [spat ka ]pyaaoga haota hO.AMtirxa ÁAMtirxa ÁAMtirxa ÁAMtirxa ÁAMtirxa Á

Baart nao AMtirxa AnausaMQaana ko xao~ maoM sarahnaIya tr@kIkI hO. Aaja hma [sa maukama pr phuÐca gae hOM ik dUsaro doSaaoM kao[sa xao~ maoM sahyaaoga p`dana krko BaarI maa~a maoM ivadoSaI maudà kmaasakto hOM. [sa xao~ maoM ivaSaoYa p`kar ko [spat kI bahut AiQakja$rt haogaI.gaàmaINa xao~ÁgaàmaINa xao~ÁgaàmaINa xao~ÁgaàmaINa xao~ÁgaàmaINa xao~Á

Baart tba tk ivakisat raYT/ nahIM bana sakta hOÊ jabatk ik Baart ko gaaÐva ivakisat nahIM hao jaato . Aba BaI SahraoMkI Apoxaa gaaÐvaaoM maoM pìtvyai@t pìtvaYa- [spat kI Kpt bahuthI kmaÊ yaaina ik lagaBaga 12¹13 iklaaogaàma hOÊ ijasao k[- gaunaaabaZ,ayaa jaa sakta hO AaOr [samaoM [spat kI Kpt maoM vaRiw kIAsaIma saMBaavanaaeÐ hOM. vat-maana maoM sarkar kI k[- naIityaaÐ AaOr

44

inajaI saMsqaaeÐ gaàmaINa ivakasa ko ilae samaip-t hOM.]Vaogaao M kI sqaapnaa Á]Vaogaao M kI sqaapnaa Á]Vaogaao M kI sqaapnaa Á]Vaogaao M kI sqaapnaa Á]Vaogaao M kI sqaapnaa Á

Baart kao Aajaad hue lagaBaga 70 vaYa- hao gae hMO AaOrkafI hd tk doSa Aba Aa%mainaBa-r hao cauka hO. ifr BaI BaartmaoM Aaja BaI bahut sao kama parMpirk trIkaoM sao hI haoto hOMÊijasakI vajah sao ]%padkta kma paPt haotI hO AaOr Eama AiQaklagata hO. [nhIM kayaao-M kao yaid A%yaaQauinak maSaInaaoM AqavaatrIkaoM sao ikyaa jaae tao [sasao ]%padkta tao baZ,ogaI hIÊ saaqahI maSaInaIkrNa ko karNa [spat kI Kpt BaI baZ,ogaI.BaUima ka samauicat ]pyaaogaÁBaUima ka samauicat ]pyaaogaÁBaUima ka samauicat ]pyaaogaÁBaUima ka samauicat ]pyaaogaÁBaUima ka samauicat ]pyaaogaÁ

doSa maoM lagaBaga 25 pìtSat jamaIna ]pjaa} nahIM hO.vahaÐ KotI baarI krnaa saMBava nahI hO. eosao sqaanaaoM pr ]Vaoga QaMQaosqaaipt haonao caaiheÊ taik gaàmaINa laaogaaoM kao ]sasao raojagaarimalao AaOr SahraoM pr Baar kma hao tqaa samaaja sao garIbaI ka]nmaUlana SaIGa hao sako. sarkar kao caaihe ik baMjar pD,I jamaInaAaOr Baart ko sasto kaya-bala ko ]pyaaoga maoM SaIGa`ta idKae.ivakasaÁivakasaÁivakasaÁivakasaÁivakasaÁ

gaàmaINa xao~aoM maoM ]Vaoga sqaaipt krnao sao gaaÐvaaoM kacahuÐmauKI ivakasa haogaaÊ jaOsao saDkaoM ko inamaa-NaÊ yaatayaat kosaaQana maoM baZ,ao<arI sao laaogaaoM ko jaIvana str maoM sauQaar haogaa. [saxao~ maoM ivakasa ko ilae kuC AaOr ]paya BaI krnao kI ja$rt hOÊjaOsaoÁ� gaaÐvaaoM maoM saaf¹safa[- tqaa p`saaQana sauivaQaaeÐ baZ,anaa� iSaxaNaÀpìSaxaNa hotu skUlaÀtknaIkI koMd` Kaolanaa� AsptalaaoM ka inamaa-Na� pInao evaM ÌiYa ko ilae jala ka samauicat p`baMQa krnaa� baOikMga sauivaQaa tqaa sasto ?Na donaa.� kanaUna¹vyavasqaa ka BarpUr [Mtjaama krnaaBaID, kI samasyaa sao inajaatÁBaID, kI samasyaa sao inajaatÁBaID, kI samasyaa sao inajaatÁBaID, kI samasyaa sao inajaatÁBaID, kI samasyaa sao inajaatÁ

SahraoM ko AaOVaoigak xao~aoM maoM pàyaÁ BaID,¹BaaD, kIsamasyaa Aama rhtI hO. gaàmaINa xao~aoM maoM ]Vaoga sqaaipt krnao sao[sa samasyaa kao kma ikyaa jaa sakta hO.p`dUYaNap`dUYaNap`dUYaNap`dUYaNap`dUYaNaÁ

Aaja doSa ko saBaI baD,o Sahr p`dUYaNa sao proSaana hOM.

[sasao CuTkara panao ko ilae saBaI saMBava p`yaasa BaI ike jaa rhohOMÊ prntu samasyaa jyaaoM kI %yaaoM banaI hu[- hO. gaàmaINa xao~aoM maoM]VaogaaoM kI sqaapnaa sao [sa samasyaa sao BaI maui@t imala saktI hOÊ@yaaoMik vahaÐ jamaIna kafI maa~a maoM ]plabQa hO AaOr karKanaoAlaga jagahaoM pr sqaaipt ike jaa sakto hOM.gaàmaINa ivaVutIkrNaga àmaINa ivaVutIkrNaga àmaINa ivaVutIkrNaga àmaINa ivaVutIkrNaga àmaINa ivaVutIkrNaÁ

iksaI BaI ]Vaoga kao sqaaipt krnao AaOr calaanao ko ilaeibajalaI ek maUla ja$rt haotI hO AaOr gaàmaINa ivaVutIkrNa saohmaaro gaamaINa xao~aoM ko ]VaogaaoM ka ivakasa haogaa AaOr vahaÐ [spatkI Kpt baZ,ogaI.DI saI Aa[- va esa DI saI Aa[- va esa DI saI Aa[- va esa DI saI Aa[- va esa DI saI Aa[- va esa Á

[spat ]Vaoga Wara esa esa Aa[- AaOr ena esa Aa[-saI ko jaire sasto dama pr CaoTo AaOr laGau ]VaogaaoM kao laaOh evaM[spat ]plabQa krayaa jaata hO. tIna saala ko [spat ivatrNako AaMkD,aoM maoM inarMtr vaRiw doKI ga[- hOÁ

³Baar ‘000 imailayana Tnaínagamainagamainagamainagamainagama 2011¹122011¹122011¹122011¹122011¹12 2012¹132012¹132012¹132012¹132012¹13 2013¹142013¹142013¹142013¹142013¹14

esa esa Aa[- 567 567 621ena esa Aa[- saI 143 143 228

Aaja pUra ivaSva Aaiqa-k maMdI ko daOr sao gaujar rha hO.[sasao Baart ka [spat ]Vaoga ACUta nahIM hO. halaaMik vaYa-2015 maoM Baart nao ]%padna AaOr Kpt daonaaoM hI xao~aoM maoM baZ,tdja- kI hOÊ ifr BaI [spat ]Vaoga GaaTo maoM cala rha hO. [sakamau#ya karNa [spat ]%padna pr AiQak laagat AaOr baajaar maoMcaIna sao sasto [spat ka Aayaat hO. prMtu caIna BaI maMdI ko daOrsao gaujar rha hO AaOr vahaÐ kI sarkar bahut sao baImaar ]VaogaaoMkao baMd kr rhI hO AaOr vahaÐ ko mau#ya [spat ]%padk dama maoMvaRiw krnao kI saaoca rho hOM. eosao maoM BaartIya [spat ]%padkaoMkao doSa ko baajaar kI maaÐga ko Anausaar karaobaar krko laaBakmaanao ka Avasar imala sakta hO.

¹ ]p p`baMQak ³ivapNana´SaaKa ibaËI kayaa-layaÊ frIdabaad

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDmaaobaa[laÁ†91 9818608417

45

[@kIsavaIM SatabdI ko ijasa daOr sao hma gaujar rho hOM

]samaoM AaOVaoigak xao~aoM ka ivakasa AaOr pìtspwa- Ainavaaya- hO.

hmaarI AsalaI caunaaOtI ‘Baart maoM inamaa-Na’ ko Wara [spat ]Vaoga

kao tIva` gait sao Aagao baZ,anaa hO. saaqa hI [sa laxya kao

pyaa-varNa kI samauicat saMrxaa ko saaqa haisala krnaa hO.

pyaa-varNa kI saMrxaa AaOr AaOVaoigakIkrNa kao saaqa¹saaqa Aagao

baZ,anaa bahut hI ja$rI hO.

[spat ko xao~ maoM ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko ilae

ijasa laxya kao inaQaa-irt ikyaa gayaa hOÊ ]sako ilae hmaoM ‘satt

ivakasa’ ³sasTonaobala DovalapmaoMT´ kI pìËyaa kao ]ccasqa mah%va

donaa haogaa. ‘satt ivakasa’ ka ]_oSya ivakasa Wara ]nnait tao

hO hIÊ saaqa hI [saka ]_oSya pyaa-varNa AaOr p`Ìit ko iksaI BaI

p`kar sao nauksaana kao raokto hue ]saka saMrxaNa BaI krnaa hO.

doSa kI ]nnait maoM ‘[spat’ mau#ya BaUimaka inaBaata hO AaOr [spat

]Vaoga kao iksaI BaI doSa ko ivakasa kI rIZ, samaJaa jaata hO.

‘ivaSva [spat saMgazna’ Wara dI ga[- pirBaaYaa ko Anausaar

‘satt ivakasa’ ivakasa kI ek eosaI pìËyaa hOÊ ijasako maaQyama

sao vat-maana kI ja$rtaoM AaOr ivakasa kao pUra krto hue Aanao

vaalaI pIiZ,yaaoM kI ja$rtaoM kao BaI pUra ikyaa jaanaa hO.

hmaara doSa Baart ivakasa ko maaga- pr p`gait kr rha

hO AaOr [sa p`gait maoM [spat ]Vaoga ka bahut mah%vapUNa- yaaogadana

hO. ivaSva ko [spat ]%padna maoM Aaja Baart ka sqaana tIsara

hO. vaYa- 2015 maoM Baart ko [spat ]%padna maoM 2º6‰ kI

baZ,t hu[- hO. vaYa- 2015 ko SaIYa- [spat ]%padk doSaaoM kI

saUcaI [sa p`kar hOÁ

ËºsaMº doSa [spat ]%padna

³imailayana Tna´

1º caIna 803º83

2º jaapana 105º15

3º Baart 89º58

4º $sa 71º114

vaYa- 2015 ko AaMkD,aoM ko Anausaar ivaSva maoM [spat ka

]%padna 1599º484 imailayana Tna rhaÊ jabaik Baart maoM

89º582 imailayana Tna [spat ka ]%padna ikyaa gayaa. eosaa

Anaumaana BaI hO ik jald hI Baart ivaSva ka dUsara sabasao baD,a

[spat ]%padk doSa bana jaaegaa. raYT/Iya ‘[spat naIit

2025’ ko masaaOdo ko Anausaar vaYa- 2025¹2026 tk doSa kao

300 imailayana Tna pìtvaYa- [spat ]%padna ka laxya haisala

krnaa hO.

inassaMdoh [sa laxya kao haisala krnao ko ilae vyaapk

kaya- yaaojanaa banaanaI haogaI AaOr mau#ya tqaa sahayak yaaojanaaAaoM

ko Anau$p pàqaimakta tya krnaI pD,ogaI.

ivaSva [spat saMsqaana Wara ‘satt ivakasa’ ko ilae

inamnailaiKt saUcak tya ike gae hOMÁ

1º gaÌna ha}sa gaOsa ]%saja-na ³vaOiSvak ]YNata´

2º }jaa- Kpt

3º [spat ka punaÁ ]pyaaoga

4º pyaa-varNa inayaM~Na

5º na[- pìËyaa AaOr ]%padaoM ko ilae inavaoSa

6º AaproiTMga³p`caalana´ maaija,-na

7º saamagaÌ dxata

8º kma-caarI pìSaxaNa AaOr ]naka ivakasa

9º Aaiqa-k maUlyavaRiw maoM ihssaodarI

[spat inamaa-Na kI caunaaOityaaÐ evaM satt ivakasa kI AavaSyakta[spat inamaa-Na kI caunaaOityaaÐ evaM satt ivakasa kI AavaSyakta[spat inamaa-Na kI caunaaOityaaÐ evaM satt ivakasa kI AavaSyakta[spat inamaa-Na kI caunaaOityaaÐ evaM satt ivakasa kI AavaSyakta[spat inamaa-Na kI caunaaOityaaÐ evaM satt ivakasa kI AavaSyakta¹ μEaI ivakasa paMDoya

μμ Da^ rmaapit itvaarI

46

10º caaoiTla kma-caarI ko punaÁkaya- pr Aanao kI samaya¹

nauksaana dr

AtÁ hmaoM }pr ide gae ]pyau@t saUcakaoM ka ]icat

Qyaana rKkr ivaiBanna tknaIkaoM AaOr p`NaailayaaoM Wara [spat ko

ivakasa laxya haisala krnaa haogaa. BaartIya [spat ]VaogaÊ

saMsaaQanaaoM ko ]pyaaoga maoM ivaSva ko Aga`NaI doSaaoM sao ABaI BaI kafI

ipCD,a huAa hO. [sako ilae hmaoM kuC tqyaaoM pr Qyaana donaa

haogaaÊ yaqaaÂ

[spat ]Vaoga ivaSva ko savaa-iQak }jaa- Kpt vaalao

xao~aoM maoM hOM. hmaaro doSa kI kula }jaa- Kpt ka lagaBaga

10¹15‰ Baaga kI Kpt [spat ]Vaoga maoM haotI hO. AtÁ yaid

hma kma }jaa- Kpt vaalaI tknaIk ka ivakasa kr paeÐ tao [sa

Kca- kao kma krko ApnaI maunaafa baZ,a sakto hOM AaOr ivakasa maoM

jyaada yaaogadana kr sakto hOM AaOr yah pyaa-varNa ko ilae BaI

ihtkr haogaa.

BaartIya [spat ]Vaoga maoM }jaa- kI Kpt 6º5 ¹7

gaOgaa kOlaaorI pit Tna zaosa [spat hOÊ jabaik [saka vaOiSvak str

4º5¹5º0 gaOgaa kOlaaorI pìt Tna zaosa [spat hO. Baart ko

[spat ]Vaoga maoM }jaa- kI Kpt vaOiSvak AaOsat kI tulanaa maoM

lagaBaga 50 pìtSat sao AiQak hO.

AiQak }jaa - Kpt ka Aqa -Ê kaba - na Da[ -

Aa^@saa[-D gaOsa ka AiQak ]%saja-na hOÊ @yaaoMik Baart maoM }jaa-

ka mau#ya ]%padna saàot kaoyalaa hO AaOr kaoyalao ko ]pyaaoga sao

}jaa- ]%padna maoM kaba-na Da[- Aa^@saa[-D ka ]%saja-na sabasao

AiQak haota hO.

ipClao 40 vaYaao-M ko daOrana kaba-na Da[- Aa^@saa[-D gaOsa

kI saaMdta 190 pIpIema sao baZ,kr 360 pIpIema tk phuÐca ga[-

hOÊ ijasasao QartI ko tapmaana maoM 0º9 saoMTIgaòD sao 2º0 saoMTIgaòD

tk kI baZ,ao<arI hu[- hO. vaO&ainakaoM ko Anausaar yahI vaOiSvak

]YNata ka mau#ya karNa rhI hO.

AtÁ hr saMBava [sa xao~ maoM kaba-na ]%saja-na kao inayaMi~t

krnaa haogaa. ivaSva ko kula kaba-na ]%saja-na ka lagaBaga

6º7‰ ]%saja-na laaOh va [spat ]Vaoga sao haota hO. [spat xao~

maoM AaOsatna ek Tna [spat ko ]%padna maoM krIba 1º8 Tna

kaba-na ]%saja-na haota hO. halaaMik ABaI Baart maoM [spat

]VaogaaoM Wara kula kaba-na Da[- Aa@saa[-D ]%saja-na kI maa~a 6‰

hI hO. laoikna doSa maoM [spat ]Vaoga ko ivastar ko karNa

kaba-na ]%saja-na kI maa~a ko kafI baZ,nao kI saMBaavanaa hO. AtÁ

hmaoM kma kaba-na ]%saja-na krnao vaalaI tknaIk ka ]pyaaoga krnaa

haogaa. puranao saMyaM~aoM maoM sauQaar krnaa haogaa AaOr nae saMyaM~aoM maoM

navaIna tknaIkaoM kao hI sqaaipt krnaa haogaa.

Baart maoM [spat ]%padna pìËyaa maoM panaI kI Kpt

3º5 GanamaITrÀTna haotI hOÊ jaao vaOiSvak str sao tIna gaunaa

AiQak hO. Baart maoM pyaa-varNa ko p`dUYaNa kao hma ]pyau@t str

tk inayaMi~t nahIM kr pa rho hOMÊ ijasako hma vaOiSvak maanakaoM pr

pUrI trh sao Kra ]trnao maoM safla nahIM hao pa rho hMO. Baart

maoM [spat ]VaogaaoM Wara ]%saija-t zaosa ApiSaYTaoM ka ]pyaaoga BaI

samauicat trIkaoM sao nahIM ikyaa jaa rha hO. jabaik vaOiSvak str

47

pr [sako ilae baohtr pàvaQaana ike gae hOM. Baart maoM BaI zaosa

ApiSaYTaoM ko ]pyaaoga hotu vyaapk AnausaMQaana kI AavaSyakta

hO.

dxa saamagaÌÁdxa saamagaÌÁdxa saamagaÌÁdxa saamagaÌÁdxa saamagaÌÁ

Aba jara ivaSva ko ivaiBanna doSaaoM ko ‘trla [spat evaM

AMitma ]%pad ka Anaupat’ pr gaaOr kroM jaOsaa ik [sa tailaka

maoM ]llaoiKt hOÁ

ËºsaMº doSa d`va va pirsaijjat

[spat Anaupat

1º pUva- saaoivayat saMGa ko doSa 1º208

2º caIna 1º225

3º dixaNa kaoiryaa 1º145

4º baàjaIla 1º179

5º ta[-vaana 1º168

6º AasT/oilayaa 1º174

7º maoi@sakao 1º179

8º yaUnaa[ToD ikMgaDma 1º152

9º Baart 1º236

10º ÍaMsa 1º168

11º jama-naI 1º152

12º knaaDa 1º163

13º jaapana 1º135

14º AmaorIka 1º154

]prao@t saBaI doSaaoM maoM Baart ka ‘trla [spat sao

AMitma ]%pad ka Anaupat’ sabasao jyaada hO. yah dSaa-ta hO ik

Baart maoM kccao saMsaaQanaaoM ko ]pyaaoga maoM sauQaar kr AcCo ]%pad

banaanao kI kafI saMBaavanaaeÐ hOM AaOr ApiSaYT kao kma krnao ko

BaI bahut Avasar hMO. eosaI isqait maoM [spat ]Vaoga maoM jahaÐ hma

Aaja hOM AaOr jaao laxya hmaoM vaYa- 2025 tk pàPt krnaa hO vah

‘satt ivakasa’ ko ibanaa kOsao hao paegaaÆ

[spat ]Vaoga maoM [sa trh kI caunaaOityaaoM ka saamanaa hma

satt ivakasa Wara kr sakto hOM. [sako ilae hmaoM Ait SaIGa` hI

kuC AavaSyak kdma ]zanao haoMgao ijanamaoM inamnailaiKt p`mauK hOMÁ

� }jaa- kI Kpt kao GaTanaa.

� jala Kpt pr inayaM~Na evaM SaUnya baihsaava kao sauinaiScat

krnaa.

� p`dUYaNa kao raoknaa.

� [spat ]Vaoga ko zaosa ApiSaYTaoM ka punaÁ ]pyaaoga.

� hirt xao~ ³gaÌna baolT´ ka pyaa-Pt ivakasa krnaa.

inaYkYa-Á

Aaja ko pirdRSya maoM ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana pr

gaMBaIrta sao Qyaana donao kI ja$rt hOÊ taik hmaaro doSa ka

samauicat ivakasa hao sako AaOr Baart ek majabaUt ivakisat raYT/

ko $p maoM ivaSva ko Aga`NaI doSaaoM maoM Saaimala hao sako.

hmaara doSa ek AgaNaI ivakasaSaIla doSa hO AaOr ivakasa

kI AavaSyakta ko karNa hI vaYa- 2025 tk 300 imailayana

Tna pìt vaYa- [spat ]%padna ka laxya hmaoM pàPt krnaa hO.

prMtu ]%padna AaOr pitspwa- ko dbaava maoM hmaoM pyaa-varNa kI baila

nahIM caZ,anaI caaiheÊ jaao maanava saByata ko ilae ivanaaSakarI

saaibat hao AaOr [sailae ibanaa Sat- hmaoM [spat ]Vaoga maoM ‘satt

ivakasa’ kI pìËyaa kao laagaU krnaa haogaa. [sako ilae hmaoM

ApnaI naOitk ijammaodarI inaBaato hue eksaaqa imalakr pUrI

[-maanadarI ko saaqa kdma baZ,anaa haogaa.

¹ μvairYz p`baMQak ³[spat galana Saalaa´ evaM

μμvairYz p`baMQak ³rajaBaaYaa´

maoka^naÊ raMcaI

μμmaaobaa[laÁ †91 9431706993

48

[spat ]Vaoga kao iksaI BaI doSa ko Aaiqa-k ivakasa kIQaurI maanaa jaata hO. [sako ibanaa iksaI ivakasaSaIla doSa maoMAaQaarBaUt ZaMcao ko ivakasa kI klpnaa baomaanaI hI hO. KasataOr pr Baart jaOsao doSa maoM [spat ]Vaoga sakla GarolaU ]%pad³jaIDIpI´ maoM dao pìtSat sao AiQak yaaogadana krto hue lagaBagaCÁ laaK naaOkiryaaoM ka saRjana krta hO. AtÁ [sako mah%va kaonakara nahIM jaa sakta. doSa kao ivakisat AaOr samaRw banaanaoko ilae SauÉ ike gae ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM [sakImah%vapUNa- BaUimaka hO.

doSa maoM inamaa-Na kao baZ,avaa donao ko mauihma ko $p maoM ‘maok[na [MiDyaa’ AiBayaana kI saflataÊ [spat ]Vaoga ko saMdBa- maoMkafI hd tk yaaojanaaAaoM ko naIitgat iËyaanvayana AaOr [cCaSai@tpr BaI inaBa-r krtI hO. kond` sarkar kI maMSaa ko Anau$pinajaI AaOr saava-jainak ]pËmaaoM nao ek¹dUsaro ko sahyaaoga sao naisaf- doSa maoM [spat ko AiQakaiQak ]%padna ka Kaka KIMcaahOÊ bailk ]%padaoM kI Kpt ko ilae BaI vyaapk kaya-yaaojanaatOyaar kI hO. [sakI saflata ka rasta SahraoM ko saaqa¹saaqagaaÐvaaoM sao BaI haokr gaujarnao vaalaa hO. koMdÌya [spat maM~alaya kIyaaojanaa ko Anausaar Baart vaYa- 2020 tk 300 imailayana TnapìtvaYa- [spat ]%padna kI xamata ko saaqa duinayaa ka dUsarasabasao baD,a [spat ]%padk bananao ka gaaOrva haisala kr laogaaÊjaao SauBa saMkot hO.

AaMkD,aoM ko Anau$p maaOjaUda samaya maoM hmaaro doSa maoM [spatkI pìtvyai@t Kpt mahja 59 iklaaogaàma hOÊ jabaik pD,aosaIdoSa caIna maoM yah 700 iklaaogaàma pìtvyai@t AaOr ivaSva maoMAaOsatna pìtvyai@t 216 iklaaogaàma hO. eosao maoM [spat ]VaogaÊsarkar ko sahyaaoga sao gaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko AiQakaiQak]pyaaoga ko pìt jaaga$kta fOlaanao kI kaya-yaaojanaa pr Amalakr rha hO. gaamaINaaoM kao poirt ikyaa jaa rha hO ik KotI¹iksaanaIko saaQanaaoM yaa GaraoM ko inamaa-Na maoM lakD,I kI jagah [spat kao

trjaIh doMÊ @yaaoMik [spat iTka} haonao ko saaqa hI Aaiqa-kdRiYT sao BaI ]nako ilae bahut ihtkr haogaa. gaàmaINa xao~aoM maoM[spat ko AiQakaiQak ]pyaaoga kI saMBaavanaaeÐ tlaaSanao ko saaqahI KotI¹iksaanaI ko vaOkilpk saaQanaaoM ko $p maoM BaI [na idnaaoM[spat ko ]pyaaoga ka p`caar ikyaa jaa rha hO. ipClao kuCvaYaao-M maoM lakD,I kI baOlagaaiD,yaaoM kI jagah [spat sao banaI baOlagaaiD,yaaoMnao lao laI hO. saaqa hI gaàmaINaaoM kao pìtvaYa- kccaI CtaoM pr Kca-kI jaanaovaalaI QanaraiSa ka ekmauSt [spat kI caadraoM kIKrId hotu [stomaala krnao kI salaah dI jaa rhI hO. [sasaoiksaana baomaaOsama haonaovaalao Aaiqa-k nauksaana sao baca sakto hOM.[samaoM dao raya nahIM hO ik gaaÐvaaoM maoM jaOsao¹jaOsao [spat sao banao ]%padaoMko ivaklp tqaa ]sasao imalanao vaalao laaBa kI jaanakarI haogaIÊvaOsao¹vaOsao [spat kI Kpt ka AaMkD,a BaI tojaI sao baZ,ogaa.Baart jaOsao doSa maoMÊ jahaÐ lagaBaga 70‰ AabaadI gaaÐvaaoM maoM rhtIhOÊ yah yaaojanaa [spat kI Kpt baZ,anao maoM maIla ka p%qar saaibathao saktI hO.

ivaSaoYa&aoM ko Anausaar [spat kI Kpt ko maamalao maoMBaartIya GarolaU baajaar ABaI BaI ipCD,a huAa hO. GaraoM koinamaa-Na ko saaqa hI KotaoM maoM taraoM kI baaD, lagaanaa tqaa AnyasaMrcanaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ko ]pyaaoga sao [sakI Kpt bahuthd tk baZ,ogaI. [sa p`kar kI kaoiSaSaoM na isaf- laagat kIdRiYT sao gaàmaINaaoM ko ilae ihtkr haoMgaIÊ bailk vanya saMsaaQanaaoM kosaMrxaNa maoM BaI ]pyaaogaI isaw haoMgaI.vat-maana AaOr BaavaI piryaaojanaaeÐ Ávat-maana AaOr BaavaI piryaaojanaaeÐ Ávat-maana AaOr BaavaI piryaaojanaaeÐ Ávat-maana AaOr BaavaI piryaaojanaaeÐ Ávat-maana AaOr BaavaI piryaaojanaaeÐ Á

[spat maM~alaya kI maMSaa ko Anau$p saava-jainak AaOrinajaI xao~ ko ]pËmaaoM Wara [spat ]%padna maoM baZ,ao<arI hotuivaiBanna AaQauinakIkrNa evaM ivastarIkrNa yaaojanaaeÐ calaa[- jaarhI hOM. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko tht [na piryaaojanaaAaoMmaoM gait Aanao sao GarolaU [spat ]Vaoga kI isqait phlao sao AiQakbaohtr haogaI. C<aIsagaZ,Ê JaarKMDÊ knaa-Tk AaOr AaoD,ISaa

gaaÐvaaoM sao imalaogaI maok [na [MiDyaa AiBayaana kao majabaUtIgaaÐvaaoM sao imalaogaI maok [na [MiDyaa AiBayaana kao majabaUtIgaaÐvaaoM sao imalaogaI maok [na [MiDyaa AiBayaana kao majabaUtIgaaÐvaaoM sao imalaogaI maok [na [MiDyaa AiBayaana kao majabaUtIgaaÐvaaoM sao imalaogaI maok [na [MiDyaa AiBayaana kao majabaUtI¹ EaI Ajaya kumaar

49

jaOsao laaOh Ayask samaRw rajyaaoM maoM rajya sarkaraoM ko sahyaaoga saospoSala pp-sa vaoihkla ko maaQyama sao [spat ]%padna kI yaaojanaaBaI calaa[- jaa rhI hO. [sako ilae k[- saMyau@t kMpinayaaoM kagazna ikyaa gayaa hO. [spat maM~alaya ko t%vaavaQaana maoM ivaiBanna[spat saMyaM~aoM Wara JaarKMD AaOr C<aIsagaZ, sarkaraoM ko saaqa[sa saMbaMQa maoM samaJaaOta &apna BaI ikyaa gayaa hO. [sa p`kar kIsaMyau> ]Vma kMpinayaaoM sao raYT/Iya [spat ]%padna maoM 24 imailayanaTna pìt vaYa- ka yaaogadana imalaogaa.

saaqa hI [spat ]%padna kI laagat maoM kmaI ko ilaelaaOh Ayask ko sasto pirvahna kI yaaojanaa pr BaI kaya- ikyaa jaarha hO. [samaoM C<aIsagaZ, ko ravaGaaT sao jagadlapur tk pstaivatna[- rolavao laa[na inamaa-Na p`mauK hO. 235 iklaaomaITr laMbaI yahrolavao laa[na idllaI¹rajahra AaOr jagadlapur kao ravaGaaT saojaaoD,ogaI. [sa piryaaojanaa kao dao carNaaoM maoM pUra ikyaa jaanaa hO.phlaa carNa 95 iklaaomaITr ka haogaaÊ ijasamaoM idllaI¹rajahrakao laaOh Ayask BaMDarNa vaalaI ravaGaaT Kdana sao jaaoD,a jaaegaa.dUsaro carNa maoM ibaCnao vaalaI 140 iklaaomaITr laMbaI rolavao laa[nasao jagadlapur sao ravaGaaT kao jaaoD,a jaaegaa. laaOh Ayask kIZulaa[- AaOr naagairk pirvahna ko saaqa hI yah rolavao laa[na bastrko duga-ma xao~aoM maoM ivakasa ka Kaka KIMcanao maoM maddgaar saaibathaogaI.

[sako saaqa hI [spat ]%padna baZ,anao ko ilae na[-pàOVaoigakI kI BaI madd laI jaa rhI hO. eosaI hI ek Anyamah%vaakaMxaI yaaojanaa maoM enaemaDIsaI kI baOlaaDIlaa KdanaaoM saoivaSaaKp+Nama tk 400 iklaaomaITr laMbaI slarI- pa[p laa[naibaCayaa jaanaa Saaimala hO. [sa pa[p laa[na ko jairyao ]ccagauNava<aa vaalao laaOh Ayask kI AapUit- slarI- ko $p maoM enaemaDIsaIko naagarnaar isqat [spat saMyaM~ tqaa ivaSaaKp+Nama koAar Aa[- ena ela kao kI jaanaI hO. [sasao jahaÐ laaOh Ayaskko pirvahna ko ilae rolavao pr hmaarI inaBa-rta kma haogaIÊ vahIM]%padna laagat maoM BaI BaarI kmaI AaegaIÊ ijasaka laaBa pitspwI-draoM pr baohtr ]%pad ko $p maoM hmaoM imalaogaa. [sa piryaaojanaaka phlaa carNa vaYa- 2018 tk pUra haonaa hO.

[sako Alaavaa TaTa sTIla AaOr jaoesaDblyaU jaOsaI kMpinayaaÐApnao ekIÌt [spat saMyaM~aoM ko maaQyama sao ek hI sqaana pr 10imailayana Tna pìtvaYa- [spat ]%padna hotu xamata ivastarNa kop`yaasa maoM lagaI hOM. TaTa sTIla Wara 3º0 imailayana Tna pìtvaYa-xamata saiht kilaMgaanagar [spat saMyaM~ Sau$ haonaovaalaa hO.[saka baad maoM CÁ imailayana Tna pìtvaYa- tk xamata ivastarNaikyaa jaaegaa. sTIla AqaaîrTI Aa^f [MiDyaa ilaimaToD WaraAaQauinakIkrNa evaM ivastarIkrNa yaaojanaa ko tht 50 imailayanaTna pitvaYa- xamata ivastarNa ko Agalao carNa pr kaya- ikyaa jaarha hO. enaemaDIsaI Wara 3º0 imailayana Tna pìtvaYa- xamatavaalao naagarnaar [spat saMyaM~ kI sqaapnaa kI jaa rhI hO. [sasaodoSa maoM [spat ]%padna maoM vaRiw sao saMbaMiQat laxya kao pUra krnaomaoM sahayata imalaogaI.saulaJaogaI AitSaya Aayaat kI samasyaaÁsaulaJaogaI AitSaya Aayaat kI samasyaaÁsaulaJaogaI AitSaya Aayaat kI samasyaaÁsaulaJaogaI AitSaya Aayaat kI samasyaaÁsaulaJaogaI AitSaya Aayaat kI samasyaaÁ

]%padna AaOr ivapNana ko saaqa hI [spat kI Kpt kopìt laaogaaoM maoM jaaga$kta laanao tqaa [spat ]VaogaaoM kI AnyasamasyaaAaoM ko samaaQaana hotu sarkar Wara phla kI jaa rhI hOÊijasako sakara%mak pirNaama pàPt haonao lagao hOM. pD,aosaI maulkcaIna sao [spat ko A%yaiQak Aayaat kI samasyaa ko samaaQaana kosaMbaMQa maoM koMd` sarkar Wara hala hI maoM [spat ]%padaoM pr lagaaegae Aayaat Saulk sao BaI GarolaU [spat ]Vaoga kao isqartaimalaogaI. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI idSaa maoM yah ekmah%vapUNa- kdma haogaa. doSa maoM [spat maM~alaya kI yaaojanaa koAnau$p vaYa- 2025 tk 300 imailayana Tna pìtvaYa- [spat]%padna ka laxya haisala krnao ko ilae na[- piryaaojanaaAaoM maoMgait laanao hotu BaI jaaor idyaa jaa rha hO. [sako ilae saava-jainakxao~ ko ]pËmaaoM ko saaqa inajaI xao~ kI kMpinayaaÐ BaI kaya- krrhI hOM. Aa%mainaBa-rta AaOr ivakasa kI idSaa maoM yah ekmah%vapUNa- kdma haogaa.naIitgat fOsalao baZ,aeÐgao ]%padna ka gaàf ÁnaIitgat fOsalao baZ,aeÐgao ]%padna ka gaàf ÁnaIitgat fOsalao baZ,aeÐgao ]%padna ka gaàf ÁnaIitgat fOsalao baZ,aeÐgao ]%padna ka gaàf ÁnaIitgat fOsalao baZ,aeÐgao ]%padna ka gaàf Á

ek AQyayana ko mautaibak AvaOQa Knana sao [spat]%padna kI sahI tsvaIr saamanao nahIM Aa patI hO. emaemaDIAarsaMSaaoQana AiQainayama jaOsao kanaUnaaoM ko maaQyama sao [sa pr raok

50

lagaanao jaOsao sarkar ko naIitgat fOsalaaoM sao BaI BaivaYya maoM ]%padnaka gaàf baZ,nao kI pUrI saMBaavanaa hO.

pÌit ko Anau$p ]icat Knana AaOr jana klyaaNakarIyaaojanaaAaoM ka iËyaanvayana sauinaiScat krnao ko ilae yaqaasaMBavap`yaasa ikyao jaa rho hOM. AaoD,ISaa jaOsao k[- rajyaaoM maoM sarkaraoMWara AvaOQa Knana pr raok lagaanao ko ilae jaIpIesa savao-xaNajaOsaI AaQauinak tknaIk kao Apnaayaa jaa rha hO. [sasao jahaÐAvaOQa Knana pr AMkuSa lagaa hOÊ vahIM sqaanaIya laaogaaoM ko jaIvanamaoM BaI sakara%mak pirvat-na Aa rha hO. [sako Alaavaa sarkarIstr pr [spat ]%padna kI laagat maoM kmaI hotu byaaja draoM kaokma krnao AaOr ?Na tqaa pirvahna laagat kao kma krnao kIAavaSyakta pr BaI jaaor idyaa jaa rha hOÊ ijasako pirNaama SaIGa`hI pàPt haonaovaalao hOM. [spat ivainamaa-taAaoM kao AasT/oilayaasamaot duinayaa ko k[- ihssaaoM sao Aayaitt ]cca gauNava<aa vaalaokaoikMga kaoyalao kI jagah AaQauinak tknaIk kI madd saoAiQakaiQak doSaIya kaoyalao ko ]pyaaoga kI salaah BaI dI jaa rhIhOÊ taik doSa maoM [spat ]Vaoga ko ZaMcao kao majabaUt AaQaar imalasako. ]%padkta maoM vaRiw hotu doSa maoM tOyaar haonao vaalao kaoyalaokao hI [spat ivainamaa-taAaoM kI AavaSyakta evaM maaÐga ko Anau$pZalao jaanao ko ivaklpaoM pr BaI ivacaar ikyaa jaa rha hO. saaqahI ]%padna laxyaaoM kao pàPt krnao maoM raYT/Iya Kinaja AnausaMQaananyaasa AaOr p`staivat raYT/Iya Kinaja naIit jaOsao naIitgat ]payaaoMsao BaivaYya maoM Apoixat pirNaama paPt hao sakoMgao. BaivaYya maoM rolaÊsaD,k AaOr sasto makanaaoM hotu baD,I maa~a maoM inavaoSa krnao saosaMbaMiQat sarkar kI yaaojanaa ko pirNaamaaoM ka BaI Aaklana ikyaajaa rha hO. eosao maoM GarolaU [spat kI maaÐga maoM vaRiw inaiScat hO.baZ,tI maaÐga nao banaa[- ivaSva maanaica~ pr phcaana ÁbaZ,tI maaÐga nao banaa[- ivaSva maanaica~ pr phcaana ÁbaZ,tI maaÐga nao banaa[- ivaSva maanaica~ pr phcaana ÁbaZ,tI maaÐga nao banaa[- ivaSva maanaica~ pr phcaana ÁbaZ,tI maaÐga nao banaa[- ivaSva maanaica~ pr phcaana Á

Bavana inamaa-NaÊ GarolaU saamaanaÊ vaahna ]Vaoga jaOsao xao~aoM maoM[spat kI lagaatar baZ,tI maaÐga ko dRiYTgat hmaaro doSa maoM]pyau> baajaar ka inamaa-Na huAa hOÊ ijasasao ivaSva maanaica~ prhmaarI ApnaI phcaana banaI hO. [spat kI Kpt ko maamalao maoMBaI [samaoM sauQaar Aa rha hO. [samaoM pyaa-Pt maa~a maoM laaOh Ayasksamaot Anya kccao maala kI AasaanaI sao ]plabQata tqaa sasto Eama

nao BaI Kasaa yaaogadana idyaa hO. laoikna ifr BaI Eama ]%padktaAaOr laagat ko ilahaja sao hmaoM ABaI vaOiSvak str pr ApnaIphcaana banaanaa hO. duinayaa ko p`mauK [spat ]%padk doSaaoM maoMkovala Baart hI eosaa doSa hOÊ ijasanao vaOiSvak maMdI ko baavajaUdvaYa- 2015 maoM [spat ]%padna AaOr Kpt maoM sakara%mak ÉKdja- kra[- hO.AnausaMQaana evaM ivakasa pr AavaSyak jaaor ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr AavaSyak jaaor ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr AavaSyak jaaor ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr AavaSyak jaaor ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr AavaSyak jaaor Á

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM yaaogadana krto hue 300imailayana Tna pìtvaYa- [spat ]%padna ka laxya haisala krnao koilae [spat xao~ maoM AnausaMQaana evaM ivakasa kaya-ËmaaoM pr BaI jaaoridyaa jaa rha hO. hala hI maoM koMd` sarkar str pr [sako ilaeBaartIya [spat AnausaMQaana AaOr tknaIkI imaSana ³esa Aar TIema Aa[-´ kI sqaapnaa kI ga[- hO. [sasao gauNava<aa ko saaqa[spat ]Vaoga kI pìtspwa-%maktaÊ AnausaMQaana va ivakasa tqaa]%padna xamata maoM vaRiw kI jaa sakogaI. saaqa hI raYT/Iya mah%vavaalao ek saMsqaana ko taOr pr AaoD,ISaa isqat baIjaU pTnaayaknaoSanala sTIla [MisTT\yaUT ko ]nnayana ko maaQyama sao [spat ]VaogakI majabaUtI ko p`yaasa ikyao jaa rho hOM. [sa saMsqaana ko maaQyamasao [spat xao~ maoM AnausaMQaana va ivakasaÊ p`yaaogaa%mak iSaxaa evaMAaOVaoigak AnaukUlana pr jaaor ide jaanao kI yaaojanaa hO. [sasaMsqaana maoM pa^laIToi@nak ko saaqa hI [spat AaOr ]sasao jauD,oKnanaÊ Aa^TaomaaoiTvaÊ inamaa-Na jaOsao ]VaogaaoM maoM baIºTokºÊ emaºTokºAaOr SaaoQa paz\yaËmaaoM ko saMcaalana sao saMbaMiQat p`stava pr BaIkaya- cala rha hO.

inajaI ]Vaoga BaI sarkar kI madd sao [spat xao~ maoMAnausaMQaana kaya-ËmaaoM hotu sahyaaoga donao tqaa [spat ]VaogaaoM koihtaoM kI rxaa ko p`yaasa kr rho hOM. saolaÊ TaTa sTIlaÊjaoesaDblyaU jaOsaI kMpinayaaÐ Apnao maunaafo ka ek baD,a ihssaaAnausaMQaana evaM ivakasa kaya-ËmaaoM pr Kca- kr rhI hOMÊ taikgaàhkaoM kI maaÐga ko Anau$p ]%pad banaayao jaa sakoM.

¹ sahayak p`baMQak ³naOgama saMcaaréna ema DI saI ilaimaToDÊ hOdrabaad

maaobaa[laÁ †91 9490970214

51

maananaIya p`QaanamaM~I jaI ko ‘maok [na [MiDyaa’Ê Aqaa-t‘Baart maoM inamaa-Na’ saMbaMQaI AiBayaana sao GarolaU AaOr inayaa-t baajaardaonaaoM straoM pr doSa maoM hI ek saSa> ivainamaa-Na koMd` kI sqaapnaaAiBapot hO. [sa AiBayaana ko Anausaar [spat va AlyaUimainayamajaOsaI QaatuAaoM ko ]%padna maoM doSa maoM hI hao.

baRhd janasaM#yaaÊ maUlasaMrcanaa pr jaaorÊ [spat kIpìtvyai> Kpt maoM kmaI tqaa ivaSaala gaàmaINa Ap`yau@t baajaarko ma_onajar BaivaYya maoM Baart ko ivaSva maoM dUsaro sabasao baD,o [spat]%padk va ]pBaao@ta ko $p maoM ]Barnao kI saMBaavanaa AiQakhO. AtÁ Baart maoM inamaa-Na ko [sa AiBayaana ko AMtga-t [spatxao~ ka ivaSaoYakr ]<arI xao~ maoM baRhdtma AnauYaMgaI ]Vaoga koAaQaar ko $p maoM mah%vapUNa- yaaogadana hao sakta hO.

laoikna [sa laxya kao pàPt krnao ko ilae savaa-iQak]nnat laagat evaM }jaa- dxa pàOVaoigaikyaaoM kI AapUit-Ê caonasaMbawta kI saudRZ,taÊ ]Vaoga va SaOixak saMsqaanaaoM kI saMbawtaÊsaudRZ, rolavao tM~ kI sqaapnaaÊ maUlyavaQa-na va maaOilak ]%padna ko]payaaoM kI jaanakarI Aaid hotu kaOSala evaM AnausaMQaana va ivakasako xao~ maoM inavaoSa krnao kI A%yaMt AavaSyakta hO.BaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitÁBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitÁBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitÁBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitÁBaartIya [spat ]Vaoga kI vat-maana isqaitÁ

yah hmaaro ilae duBaa-gya kI baat hO ik ]nnat paOVaoigakIevaM }jaa- dxa maSaInaaoM va pìËyaaAaoM ko ilae ABaI tk hmaoM AnyadoSaaoM pr inaBa-r haonaa pD, rha hO. hmaaro doSa maoM CaoTo vamaaQyaimak ]VimayaaoM ka [spat ko kula ]%padna maoM 50‰ kIBaagaIdarI hOÊ laoikna navaInatma paoVaoigaikyaaoM ko trIkaoM va ]pkrNaaoMtk ]nakI phuÐca nahIM hO. halaaMik vaOiSvak AaOsat kI tulanaamaoM hmaaro prMpragat ekIÌt saMyaM~ 50‰ AiQak }jaa- saxamahOM.

vat-maana maoM 300 imailayana Tna pìtvaYa- ]%padna kalaxya haisala krnao ko Ëma maoM hmaoM [spat AaOr saMbaw xao~aoM koilae 16 laaK kuSala maanavaSai@t kI AavaSyakta hOÊ ijasako

ilae hma pUNa-tÁ tOyaar nahIM hOM. hmaoM kaOSala ivakasa evaM ]Vaogava SaOixak saMsqaanaaoM ko saMyau@t kaya-ËmaaoM pr A%yaiQak QyaanakoMid`t krnao kI AavaSyakta hO.

[sako Aitir@t [spat kI Kpt maoM vaRiw hotu zPpsaMrcanaa piryaaojanaaAaoM ko punaraowar tqaa gaàmaINa xao~aoM maoM laaogaaoMkao [spat ko ]pyaaoga ko laaBa ko baaro maoM lagaatar jaanakarIp`dana kr [spat kI maaÐga maoM vaRiw laanao hotu sarkar kao zaosa]paya krnao haoMgao.

[samaoM kao[- saMdoh nahIM ik [spat ]VaogaÊ doSa kIAqa-vyavasqaa kI rIZ, haota hOÊ @yaaoMik yah p`%yaok kaya- ko ilaesahayak xao~aoM maoM Ap`%yaxa $p sao raojagaar ko Anaok Avasarp`dana krta hO. laoikna gauNava<aaÊ pyaa-varNa va ]%padna saMbaMQaIAnaok mau_aoM ko karNa BaartIya [spat kI roiTMga duinayaa maoM bahutAiQak nahIM hO. yaid hmaoM pìtspQaa- maoM banao rhnaa hO tao [spat]Vaoga maoM ‘jaIrao iDfo@T¹jaIrao [fo@T’ kao t%kala laagaU krnaokI ja$rt hO. saaqa hI hmaoM ]%padna kI ivaiBanna piËyaaAaoM kapyaa-varNa pr hainakark p`Baava kma krnao kI BaI AavaSyaktahOÊ Anyaqaa BaartIya [spat ivaSva Bar maoM pìtbaMiQat hao jaaegaaAaOr hma khIM BaI inayaa-t krnao yaaogya nahIM rh jaayaoMgao. ‘[MD@Sanafnao-sa’ ko maaQyama sao ]%padna Baart maoM kafI laaokipya hOÊ laoiknagauNava<aa saMbaMQaI maamalaaoM ko Alaavaa ]cca }jaa- Kpt AaOr gaÌnaha}sa gaOsaaoM ko ]%saja-na ko karNa ]%padna kI pìËyaa svaIkaya-nahIM hO.Baart maoM [spat kI maaÐga evaM inavaoSa ÁBaart maoM [spat kI maaÐga evaM inavaoSa ÁBaart maoM [spat kI maaÐga evaM inavaoSa ÁBaart maoM [spat kI maaÐga evaM inavaoSa ÁBaart maoM [spat kI maaÐga evaM inavaoSa Á

AaTaomaaobaa[la AaOr AaTao klapujao- ko inamaa-Na sao saMbaMiQatk[- ivadoSaI kMpinayaaÐ Baart ko GarolaU baajaarÊ saaqa hI vaOiSvakbaajaar hotu Baart maoM ]%padna ko pìt kafI ]%saukta idKa rhIhOM. jaapana kI haoMDa kMpnaI nao maaoTr saa[ikla va kar kI]%padna xamata baZ,anao ko ilae 9º65 ibailayana Épyao ko inavaoSakI GaaoYaNaa kI hO.

BaartIya [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ va samaaQaanaBaartIya [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ va samaaQaanaBaartIya [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ va samaaQaanaBaartIya [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ va samaaQaanaBaartIya [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ va samaaQaana¹ EaI ivajaya kumaar paMDoya

52

‘Baart maoM inamaa-Na AiBayaana’ ko ek mah%vapUNa- GaTk ¹AaTaomaaoiTva ]Vaoga sao saMbaMiQat gauNava<aapUNa- ]%padaoM kI baZ,tImaaÐga kI pUit- ko Ëma maoM kuC inamnailaiKt BaartIya [spatkMpinayaaoM Wara ivadoSaI kMpinayaaoM ko saaqa samaJaaOta &apna BaIikyaa gayaa.ËºsaMº kMpinayaaÐ ]%pad

1º TaTa sTIla evaM inayaaona AaTaomaaoiTva gaòD satt[spat va sauimataomaao maoTlsa tapanauSaIitt kaolD raolD

SaIT\sa2º jao esa DblyaU evaM ]cca gaòD AaTaomaaoiTva

jao ef [- jaapana [spat

sarkar nao rolavao ko xao~ maoM Agalao paÐca vaYaao-M ko daOranaraYT/Iya T/Ok kI laMbaa[- baIsa fIsadI baZ,anao ka AaSvaasana idyaahOÊ ijasako ilae vat-maana rola ]%padkaoM Wara inavaoSa kI SauÉAathao ga[- hO. iBalaa[- [spat saMyaM~ nao jama-naI ko esa ema esa maIrsao 1º2 imailayana Tna pìtvaYa- inamaa-Na xamata vaalaI yaUinavasa-la rolaimala kI KrIdarI kI hOÊ jaao [sa saala ko AMt tk caalaU haonaoka Anaumaana hO. [sasao 130 maITr ko caar jaM@SanaaoM kao jaaoD,naovaalaI520 maITr laMbaI rola banaa[- jaayaogaI.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t Baart maoM rxaavaahnaaoM ko Aayaat kao kma krto hue Aa%mainaBa-rta kao baZ,anaohotu pyaa-Pt Qyaana idyaa gayaa hOÊ ijasasao yauw TOMk va yauwpaotaoMsaiht xao~Iya rxaa saMbaMQaI PlaoT evaM Anya [spat ]%padaoM kI maaÐgamaoM vaRiw inaiScat hO. [samaoM 4º3 maITr caaOD,o PlaoT ka ]%padnakrnao vaalaI ra}rkolaa [spat saMyaM~ kI na[- imala ka bahut baD,ayaaogadana haogaa. koMd` sarkar Wara rxaa ]pkrNaaoM ko inamaa-Na saosaMbaMiQat inayamaaoM maoM ]darIkrNa ko maaQyama sao bahut hI sahyaaogaidyaa jaa rha hOÊ saaqa hI ivadoSaI p`%yaxa inavaoSa kao tao baZ,avaaidyaa gayaa hO. [sasao ivadoSaI evaM BaartIya kMpinayaaoM ko baIcasaamairk saaJaodarI kao BaI pào%saahna imalaa hO.

maUlasaMrcanaa ko xaoo~ maoM BaI QaatuAaoM kI maaÐga maoM baZ,ao<arIhotu sarkar Wara sarahnaIya kdma ]zae gae hOM. saD,k ko

inamaa-Na pirvyayaÊ rola¹ivakasaÊ paotaoM kI xamata maoM vaRiw evaMAnya maUlasaMrcanaagat xao~aoM Aaid hotu bajaT ka pàvaQaana ikyaagayaa hO. p`%yaok 4000 maogaavaaT xamatavaalaI paÐca na[- baRhdpa^var piryaaojanaaAaoM kI sqaapnaa sao [spatÊ AlyaUimainayama evaMtaMbao kI maaÐga maoM kafI vaRiw haogaI. yah Tbaa-[na evaM Anya pavar]pkrNaaoM ko ]%padkaoM ko vyaapar kao majabaUtI p`dana krogaa.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana sao doSa maoM sTonalaosa sTIla kImaaÐga maoM vaRiw kI saMBaavanaa hO. Baart maoM sTonalaosa sTIla ]%padnaka ihssaa kula [spat ]%padna ko 4‰ sao AiQak hOÊ jabaikyah ivaSva maoM 2º5 fIsadI sao BaI kma hO. yaid kaba-na sTIla kaosTonalaosa sTIla sao pìtsqaaipt krnao kI rNanaIit jaarI rhI taohmaaro doSa maooM sTonalaosa sTIla kI maaÐga maoM vaRiw inaiScat hO.

ivaiBanna p`kar ko ]pyaaogaaoM ko ilae caar saaO sao AiQakEaoiNayaaoM ko sTonalaosa sTIla ]plabQa hOM. Baart maoM rsaao[- vabat-na sao saMbaMiQat ]pyaaogaaoM ko ilae sTonalaosa sTIla kI maaÐgalagaBaga 65‰ hOÊ jabaik AaOVaoigak [spat kI maaÐga kovala35‰ hO. [sa xao~ maoM GarolaU ]%padna xamata saIimat hO. AtÁ]pBaao@taAaoM kI ivaiBanna AavaSyaktaAaoM kI pUit- hotu hmaoMAayaaitt maala pr inaBa-r haonaa pD, rha hO. Baart maoM sTonalaosasTIla kI pìtvyai@t Kpt 2º5 iklaaogaàma hOÊ jabaik caIna maoMyah 10 iklaaogaàma hO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana sao sTonalaosasTIla kI maaÐga BaI baZ,ogaIÊ ijasasao Agalao dSak tk lagaBaga6 iklaaogaàma sTonalaosa sTIla pìtvyai> Kpt kI laxya pàiPtkI BaI saMBaavanaa hO. [sako ilae GarolaU sTonalaosa sTIla ]%padnako xao~ maoM AnausaMQaana va ivakasa kI AavaSyakta hO. GarolaUxamata ko ]nnayana hotu sarkar kao vaOiSvak ]%padaoM evaM sqaanaIyaimalaaoM ko baIca saamaMjasya sqaaipt krnao kI AavaSyakta hO.[sako ilae Baart ko pasa maUlasaMrcanaa ivakasa sao saMbaMiQat A%yaiQakmah%vaakaMxaI yaaojanaaeÐ hOM. Baart ko ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaanako samaxa mah%vapUNa- caunaaOityaaÐ BaI hOMÊ jaao [sa p`kar hOMÁk´ p`Saasainak tM~ ko saxama haonao sao svasqa vyaavasaaiyak

vaatavarNa sauinaiScat ikyaa jaa sakogaa. Baart maoM

53

pìËyaagat AaOr ivainayaamak svaIÌityaaoM kI pàiPt kIisqait jaiTla hO. [sao lacaIlaa banaanaa haogaa.

K´ Baart kao ivainamaa-Na saMbaMQaI pìtspwa-%mak isqait kaopitkUla $p sao pBaaivat krnaovaalao t%vaaoM sao inapTnao koËma maoM svayaMsamaRw haonaa haogaa. saaqa hI doSa maoM baahrsao Aakr ivaiBanna [ka[yaaoM kI sqaapnaa krnao vaalaIkMpinayaaoM kao kraoM maoM CUT doto hue Aagao baZ,nao hotu saxamahaonaa haogaa.

ga´ [sa p`kar doSa kao Agalao baRhd inamaa-Na koMd` banaanao maoMCaoTo va maaQyaimak ]VimayaaoM ka mah%vapUNa- yaaogadana haosakta hO. [sako ilae ]VaogaaoM ko navaInaIkrNa hotu BaIpyaa-Pt Qyaana idyaa jaanaa haogaa.

Ga´ Baart maoM kaOSala ivakasa kaya-Ëma jaba sao laagaU huAaÊtBaI sao caIna Wara BaI [sa idSaa maoM ]sa doSa maoM p`yaasaevaM phla AarMBa kr idyao gayao. AtÁ Baart kao [saxao~ maoM zaosa ]payaaoM ko maaQyama sao caIna ko saaqa pitspwa-krto hue Aagao baZ,naa haogaa.

=´ Baart ko ‘maok [na [MiDyaa’ sao saMbaMiQat caIna ko samaanaaMtrAiBayaana kao caunaaOtI donao hotu Baart kao ivaSvastrIyaAnausaMQaana va ivakasa ko ]payaaoM kao pào%saahna donaahaogaa. [sa idSaa maoM sarkar Wara AMtra-YT/Iya str koAnausaMQaana va ivakasa hotu ]pyau> maMca p`dana krnaahaogaa.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko kayaa-nvayana maoM BaartIya‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko kayaa-nvayana maoM BaartIya‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko kayaa-nvayana maoM BaartIya‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko kayaa-nvayana maoM BaartIya‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko kayaa-nvayana maoM BaartIya[spat kMpinayaaoM ko samaxa ]%pnna samasyaaeÐ Á[spat kMpinayaaoM ko samaxa ]%pnna samasyaaeÐ Á[spat kMpinayaaoM ko samaxa ]%pnna samasyaaeÐ Á[spat kMpinayaaoM ko samaxa ]%pnna samasyaaeÐ Á[spat kMpinayaaoM ko samaxa ]%pnna samasyaaeÐ Á

Baart ko ivainamaa-taAaoM kao [spat ]%padna maoM ivaiBannakiznaa[yaaoM ka saamanaa krnaa pD, rha hO. vaYa- 2015 maoM BaartmaoM 9º31 imailayana Tna [spat ka Aayaat ikyaa gayaaÊ jaao ipClaovaYa- kI tulanaa maoM 71‰ AiQak hO. [saka karNa yah hO ikGarolaU ]%padk Apnaa ]%padna kma krnaa caahto qao. kccaomaalako A%yaiQak maUlya ko karNa BaartIya [spat ka maUlya vaOiSvakmaUlya kI tulanaa maoM bahut hI AiQak hO. laaOh Ayask KanaaoM pr

pìtbaMQa ko karNa ]naka ]%padna vaYa- 2010 maoM 218 imailayanaTna kI tulanaa maoM vaYa- 2015 maoM maa~ 115 imailayana Tna rha.vaOiSvak laaOh Ayask ka ]ccatma maUlya 2013 ko 152 $ pìtTna sao GaT kr 50 $ pìt Tna huAaÊ jabaik ]saI daOrana BaartmaoM laaOh Ayask ka maUlya maa~ 650 Épyaa pìt Tna GaTa.

zaosa [spat ]%padkaoM kao ivavaSa haokr Apnaa ]%padnanyaUnatma str pr banaayao rKnaa pD,a. @yaaoMik Aayaaitt [spatko maUlya kI tulanaa maoM AiQak ]%padna krnaa va ]sao baocanaavyavahaya- nahIM qaa. vat-maana maoM AaOr BaI ivaica~ isqait banaI hu[-hO. GarolaU maMdI ko karNa caIna bahut baD,a [spat ka inayaa-tkdoSa bana gayaa hO. ivaSva maoM ]nakI maudà ko maUlya ko GaTnao sao]naka inayaa-t AiQak vyavahaya- hao gayaa hO. laoikna [sa saMdBa-maoM Baart kI isqait iBanna hOÊ @yaaoMik doSa maoM ek trf [spatka maUlya baZ,a tao dUsarI trf sasto [spat AayaatkaoM ko ilaekao[- p`Saulk yaa gaOr¹TOirf baaQaa nahIM hO. [sako AlaavaaÊ dUsarodoSaaoM kI maudà ko AvamaUlyana ko maukabalao Épyao ka AvamaUlyana drmaa~ 4‰ qaa.

Baart kao CaoD, Anya saBaI doSaaoM Wara caIna sao sastoAayaataoM pr pìtbaMQa lagaayaa gayaa hO. vaOiSvak [spat ]%padnamaoM caIna ka yaaogadana 50‰ hO. GarolaU maMdI ko daOrana saMtulanabanaayao rKto hue caIna kI [spat imalaaoM nao vaOiSvak baajaar maoM kmakImataoM pr inayaa-t baZ,ayaa. navaMbarÊ 2014 maoM AmaorIka nao caInaI[spat pr 100‰ eMTI DMipMga Saulk AiQaraoipt ikyaa. frvarIÊ2015 maoM yaUraopIya saMGa nao caIna ko FlaOT ]%padÊ @vaa^yala va Anya]%padaoM pr 25º2‰ Saulk tqaa ta[vaana ko ]%padaoM pr 12‰Saulk lagaayaa. Baart maoM laMbao ]%padaoM pr 5‰ tqaa FlaOT]%padaoM pr 7º5‰ Aayaat Saulk lagaayaa gayaa. Baart Waramau@t vyaapar samaJaaOto ko karNa kaoiryaa va jaapana sao Aayaaitt[spat pr lagaayaa gayaa Saulk nagaNya hO. $saÊ caIna va dixaNakaoiryaa ko AayaataoM pr raok lagaanao hotu sarkar Wara zaosa]paya Apoixat hOM.

Baart maoM Ayask ]plabQata maoM kmaI ko karNa [spat

54

saMyaM~ baMd haoto jaa rho hOM. isqait kao saamaanya banaayao ko ilae]pyau> kdma ]zayao jaa rho hOM. laoikna ABaI BaI laaOh AyaskKanaaoM ko Kulanao va AapUit- maoM sauQaar ko ivaYaya maoM kao[- spYTtanahIM hO. jaba tk GarolaU maamalaaoM ka samaaQaana nahIM haota hOÊ tbatk [sa saMkT sao ]Barnao hotu sarkar ka sahyaaoga Apoixat hO.knaa-Tk maoM 54 spMja Aayarna [ka[yaaÐ baMd hOM. baD,I kMpinayaaÐApnao saMyaM~ xamata ko nyaUnatma str pr calaa rhI hOM.

laaOh Ayask evaM kaoyalao kI kmaI ko karNa mah%vapUNa-kccao maalaaoM ko maUlyaaoM maoM baZ,ao<arI hu[- hOÊ ijasasao vaOiSvak zaosa[spat ko maUlya kI Apoxaa BaartIya [spat ka maUlya AiQakhuAa hO. ]dahrNa sva$p haT raolD @vaayala Baart maoM 30000À¹Épyao pìt Tna hOÊ jaao Saulk ko saaqa Aayaaitt 28000À¹Épyao pit Tna sao bahut AiQak nahIM hO. caIna 120 imailayana Tnako vaaiYa-k AaOsat dr pr inayaa-t kr rha hOÊ ijasasao vaOiSvak[spat kI kImataoM pr dbaava pD, rha hO.

AMtra-YT/Iya laaOh Ayask kI kImataoM maoM 60‰ igaravaTAa[- hO. laoikna Baart maoM eosaa nahIM huAa hO. gaOsa ko maUlya ABaIBaI AiQak hOM. [spat xao~ ko ilae gaOsa kI pUilaMga hotu sarkarka Qyaana Apoixat hO. vat-maana maoM [spat ko Aayaat Saulk maoM15‰ vaRiw ka pavaQaana hO. laoikna [sao laagaU nahIM ikyaa gayaa.[sa xao~ maoM SaIGa` kar-vaa[- kI AavaSyakta hO. vaYa- 2015 maoMBaart nao 15 imailayana Tna laaOh Ayask ka Aayaat ikyaa hO.

AadSa- isqait ko AnausaarÊ Baart maoM laaOh Ayask kIkImat 1000 sao 1500 Épyaa pìt Tna ko baIca haonaI caaihe.laoikna yah 3000¹4000 Épyao pìt Tna ko baIca banaI rhI.pirNaamasva$p laaOh Ayask kI inajaI KdanaaoM ko ABaava maoMAayaaitt [spat kI tulanaa maoM BaartIya [spat ]%padkaoM kI]%padna laagat AiQak rhI.

Baart maoM AaOVaoigak maMdI evaM maaÐga maoM kmaI ka p`Baava[spat inamaa-ta kI iva<aIya isqait pr BaI pD,ogaa. [saka p`BaavalaGau va maaQyaimak ]VmaaoM kI gaOr¹inaYpadk saMpi<ayaaoM pr AiQakpD,nao kI saMBaavanaa hO. vat-maana maoM [spat xao~ kI 23‰

pirsaMpi<ayaaÐ baOMkaoM ko AQaIna igarvaI maoM hOM. yaid isqait eosaI hIbanaI rhI tao [sako AaOr Kraba haonao ka Anaumaana hO.

kaoyalao va laaOh Ayask kI inajaI KdanaoM rKnaovaalaIekIÌt [spat kMpinayaaoM nao [sa sasto Aayaat sao Apnao kaoApBaaivat rKa hO tqaa ApnaI ]%padna laagat kao BaI kma rKahO. ikMtu baZ,tI ra^yalTI AaOr Saulk tqaa r_ ikyao gayao kaoyalaoblaakaoM kI mahMgaI baaoilayaaoM ko karNa [spat inamaa-taAaoM kaokiznaa[yaaoM ka saamanaa krnaa pD, rha hO.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

[spatÊ doSa kI Aqa-vyavasqaa kI rIZ, haota hO. AtÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka mah%vapUNa-yaaogadana hO. eosao maoM Baart maoM sqaaipt ivadoSaI kMpinayaaoM kIivaSaoYa iryaayataoM va ivaSaoYaaiQakaraoM pr sarkar kao raok lagaanaahaogaa.

kuSala maanavaSai@t kao sauinaiScat krnao hotu ]VaogaAaOr saMsqaaAaoM ko saMyau@t kaya-ËmaaoM kao baZ,avaa donaa haogaa.gauNava<aaÊ pyaa-varNa va ]%padna saMbaMQaI mau_aoM ka yaqaaSaIGa inarakrNakrnaa haogaa. [spat kI Kpt maoM vaRiw hotu GarolaU baajaarÊ Kasakr gaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko gauNakarI laaBaaoM ka p`caar evaMp`saar kr [spat kI maaÐga maoM vaRiw laanaI haogaI.

ivadoSaI kMpinayaaoM kao Baart maoM inamaa-Na ko tht inavaoSahotu pìËyaagat va ivainayaamak svaIÌityaaoM kao sarla banaanao kIAavaSyakta hO. saaqa hI sasto [spat ko Baart maoM Aayaat prAMkuSa lagaanaa haogaa. zPp pD,o laaOh Ayask KanaaoM kao caalaUkrnao evaM maQyama vaga- ko [spat ]VaogaaoM kao punaÁ caalaU kr [spat]%padna sao doSa kI Aqa-vyavasqaa maoM sauQaar laanao hotu sarkar kaozaosa kdma ]zanao haoMgao.

¹ sahayak mahap`baMQak ³TI Aa[- saI´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama


55

svacC Baart AaOr smaaT- isaTI kI cacaa- jaaoraoM pr hOÊ lagata hO doSabadlaogaa AaOr sTIla PlaaMT ko Baagya ka ]dya haogaa.

56

57

‘maok [na [MiDyaa’ Baart sarkar Wara p`staivat ekeosaa kaya-Ëma hO ijasako maaQyama sao Baart maoM bahuraYT/Iya kMpinayaaoMAaOr GarolaU kMpinayaaoM kao Apnao ]%padaoM ko inamaa-Na ko ilaepào%saaiht ikyaa jaa rha hO. p`QaanamaM~I naroMd` maaodI jaI nao 25isatMbar kao na[- idllaI maoM iva&ana Bavana maoM [sa kaya-Ëma kaSauBaarMBa ikyaa qaa. [saka mau#ya laxya ivadoSaI inavaoSa ko ilaebaZ,avaa donaaÊ Baart maoM raojagaar saRjana AaOr kaOSala xamata kaobaZ,anao ko ilae Aqa-vyavasqaa ko 25 xao~aoM pr koMid`t krnaa hO.[na xao~aoM maoM kuC hOM ¹ Aa^Taomaaobaa[laÊ Aa[-TIÊ fama-Ê vas~ÊbaMdrgaahÊ ivamaananaÊ camaD,aÊ pya-Tna AaOr AaitqyaÊ klyaaNaÊrolavaoÊ iDjaa[naÊ ivainamaa-NaÊ Axaya ]jaa-Ê KnanaÊ jaOva pàOVaoigakIAaOr [lao@T/aina@sa. [na 25 xao~aoM maoM sao AMtirxa 74‰ AaOrrxaa 49‰ kao CaoD,kr SaoYa saBaI xao~aoM maoM 100‰ efDIAa[-inavaoSa kI Anaumait dI gayaI hO.

[sa kaya-Ëma sao doSa ko jaIDIpI ivakasa dr AaOr krrajasva maoM vaRiw kI ]mmaId hO. [sa phla ka ek laxya ]ccagauNava<aa maanakaoM kao sqaaipt krnaa AaOOr pyaa-varNa pr pBaava kao nyaUnatmakrnaa BaI hO. [sa kaya-Ëma sao Baart maoM pUMjaI AaOr paOVaoigakI inavaoSa kaoAakiYa-t krnao maoM BaI maddimalaogaI.

p`stut laoK maoM maOMnaorxaa xao~ maoM ‘maok [na [MiDyaa’ko p`yaaoga kI saMBaavanaa AaOr]samaoM [spat ]Vaoga iksa trhBaUimaka Ada kr sakta hOÊyah samaJaanao kI kaoiSaSa kIhO.

Baart ek xao~Iya Sai@t sao baZ,kr vaOiSvak Sai@tbananao kI idSaa maoM Aagao baZ, rha hO. [sa p`kar dUrgaamaI laxyako $p maoM rxaa xao~ doSa ka ek kafI mah%vapUNa- xao~ hO. Baart

rxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa maoM [spat kI BaUimakarxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa maoM [spat kI BaUimakarxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa maoM [spat kI BaUimakarxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa maoM [spat kI BaUimakarxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa maoM [spat kI BaUimaka¹ EaI caMd`SaoKr p`saad

kao Sai@tSaalaI banaanao ko ilae AavaSyak saurxaa ]pkrNaaoM ka]plabQa haonaa ja$rI hO. Baart sarkar kI naIit [sa xao~ maoMkafI spYT hO ¹ rxaa ]Vaoga ka doSaIkrNa AaOr ]nnat tknaIkkI pàiPt. Baart ko rxaa ]pkrNaaoM maoM lagaBaga 50‰ kItknaIk puranaI hao gayaI hO. ABaI tk rxaa ]VaogaaoM maoMsaava-jainak ]pËmaaoM kao inajaI xao~ kI tulanaa maoM kma pàqaimaktadI ga[- hO. [sa xao~ maoM ‘maok [na [MiDyaa’ ka mah%va inamna tqyaaoMsao AaMka jaa sakta hO.

1º Baart maoM ivaSva kI tIsarI sabasao baD,I saOnya Sai@t hO.2º 31º5‰ bajaT saMpi<a AiQaga`hNa pr Kca- ikyaa jaata

hO.3º 60‰ ja$rtoM Aayaat sao pUrI kI jaatI hOM.4º 2015¹16 maoM doSa ka rxaa bajaT lagaBaga 2500 ibailayana

hO.5º Agalao 7¹8 saalaaoM maoM pìtsaMtuilat bajaT lagaBaga 250

ibailayana hO.Aanaovaalao vaYaao-M maoM rxaa xao~ maoM %vairt vaRiw kI inamna saMBaavanaaeMhOÁ

1º rxaa ]%padna naIit 2011ko Anausaar vadoSaaoM maoM banao saamaanakI jagah Baart maoM banao saamaanakao pàqaimakta dI jaatI hO.ivadoSaI saamaana kao Baart maoMbanaanao kI naIit BaI sarla kIga[- hO AaOr ]naka AnaurxaNaBaartIya BaagaIdaraoM Wara ikejaanao ka pàvaQaana hO.

2º jaUna 2014 maoM rxaa ]%padaoM ko ilae laa[saoMsa kI naIitsarla kI ga[-.

eyarËaFTÊ pnaDubbaIÊ imasaa[laÊ TOMk AaOr ivaiBanna hiqayaar Aaid koilae [spat kI AapUit- GarolaU ]pËmaaoM sao haoÊ [sako ilae sarkar naokafI p`yaasa ike hOM. [spat ko FlaOT raolDÊ laMbaoÊ kaba-na pa[-pÊT\yaUbaÊ tar AaOr Anya ]%pad kafI p`yaaoga maoM laae jaato hOM. kaba-naAaOr imaEa [spat ka p`yaaoga k[- mah%vapUNa- ]pkrNaÊ maaoTr vaahnaÊrxaa maSaInaÊ kMTa[nar Aaid ko inamaa-Na maoM haota hO. fa[Tr PlaonaÊTOMkÊ laD,akU jahaja AaOr jamaIna pr calanao vaalao vaahnaaoM maoM ivaiSaYTEaoNaI ko [spat ka p`yaaoga kafI jyaada maa~a maoM haota hO.

58

3º inajaI xao~aoM kI BaagaIdarI kao baZ,anao ko ]paya ike jaa rhohOM.

4º saaqa hI [sa xao~ maoM AnausaMQaana AaOr ivakasa kao pÈayaidyaa jaa rha hO.

Baart maoM rxaa xao~ maoM ]%padna krnaovaalao p`mauKsaava-jainak va inajaI ]pËma evaM ]nako ]%pad inamna p`kar sao hOMÁ1º ihMdustana eraonaaiT@sa ilaimaToD ¹ ivamaana AaOr holaIkaFTr2º Baart [lao@T/aoina@sa ilaimaToD ¹ rxaa sao jauDo, [lao@T/aoinak

]pkrNa3º Baart eqa- maUvasa- ilaimaToD ¹ BaarI vaahna4º maDgaaMva Da^k ilaimaToD ¹ pnaDubbaIÊ imasaa[la naaOkaÊ

ivaQvaMsak AaOr iÍgaoT baaoT Aaid5º gaaD-na rIca iSap ibalDsa- eMD [MjaIinayasa- ilaimaToD¹ naovaI

ko laD,akU evaM Anya jahaja6º Baart Dayanaima@sa ilaimaToD¹imasaa[laÊ TaorpIDao Aaid7º imaEa Qaatu inagama ilaimaToD¹vaOmaainakIÊ AMtirxaÊ prmaaNau

}jaa- Aaid maoM p`yau@t haonaovaalao Qaatu8º gaaovaa iSapyaaD- ilaimaToD¹maQyama Aakar ko AaOr ivaiSaYT

$p sao p`yaaoga maoM laae jaanaovaalao jahaja9º TaTa eDvaaMsD isasTmsa ilaimaToD¹ rxaa ]pkrNaaoM ka

iDjaa[na AaOr inamaa-Na10º laasao-na eMD Tbaa-o ¹ imasaa[la p`NaalaI Aaid11º ikrlaaoskr ba`dsa- ilaimaToD¹rxaa xao~ kI AaQaarBaUt

saMrcanaa12º mahoMdà iDfoMsa isasTmsa¹ hlako laD,akU vaahna AaOr Anya

hiqayaar13º ASaaok laIlaOMD¹saSas~ bala Wara pyaaoga maoM laae jaanaovaalao

ivaiBanna vaahnaBaart 12 ivakasa kond banaanao jaa rha hO jahaM AaQauinaktma

kODÀkOma sauivaQaaeM ]plabQa rhoMgaI. [nasao AayauQa fO@TiryaaoMkao AnausaMQaana AaOr ivakasa maoM kafI sayaayata imalaogaI. [namaoMyah jaaor idyaa jaaegaa ik tknaIk na kovala AaQauinaktma hao

varna laD,a[- maoM pìtidna [stomaala krnao laayak hao AaOr saOinakaoMkao [sasao madd imalao. Baart maoM [na sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoMÊ na[-tknaIk ko hstaMtrNa maoM vaOiSvak maMdI kI vajah sao ivadoSaIkMpinayaaM BaI sahayata kr rhI hOM.

Aba hma yah doKnao ko ilae p`yaasa kroMgao ik doSa korxaa xao~ maoM GarolaU [spat ]Vaoga ka @yaa yaaogadana hO AaOr [saka@yaa mah%va hOÆ

doSa kI Aaiqa-k AaOr saamairk saurxaa ko ilae GarolaU[spat ]Vaoga ka kafI mah%va hO. doSa ko p`QaanamaM~I AaOrAnya baD,o naotaAaoM nao raYT/Iya saurxaa AaOr [spat ]Vaoga kInaajauk evaM parspirk inaBa-rta kao samaJaa hO. }pr ide gae]pËmaaoM kI saUcaI sao pta calata hO ik eyarËaFTÊ pnaDubbaIÊimasaa[laÊ TOMk AaOr ivaiBanna hiqayaar Aaid ko ilae [spat kIAapUit- GarolaU ]pËmaaoM sao haoÊ [sako ilae sarkar nao kafI pyaasaike hOM. [na xao~aoM maoM AcCI AaOr ivaiSaYT gauNava<aa vaalao [spatkI ja$rt hO AaOr [sako ilae baahrI doSaaoM pr inaBa-r rhnaahmaoSaa saMBava nahIM hO. saaqa hI ivadoSaaoM pr inaBa-r rhnao sao doSaka [spat ]Vaoga AaOr Aqa-vyavasqaa BaI p`Baaivat haotI hO.[spat ko FlaOT raolDÊ laMbaoÊ kaba-na pa[-pÊ T\yaUbaÊ tar AaOr Anya]%pad kafI p`yaaoga maoM laae jaato hOM. kaba-na AaOr imaEa [spatka p`yaaoga k[- mah%vapUNa- ]pkrNaÊ maaoTr vaahnaÊ rxaa maSaInaÊkMTa[nar Aaid ko inamaa-Na maoM haota hO. fa[Tr PlaonaÊ TOMkÊlaD,akU jahaja AaOr jamaIna pr calanao vaalao vaahnaaoM maoM ivaiSaYTEaoNaI ko [spat ka p`yaaoga kafI jyaada maa~a maoM haota hO.

yaid hma rxaa ]pkrNaaoM ko ilae ivadoSa sao laae [spatpr inaBa-r rhto hOM tao inamna samasyaaeM Aa saktI hOMÁ1º [sakI AapUit- hmaoSaa sauinaiScat nahIM kI jaa saktI AaOr

kImat inaiScat $p sao jyaada haogaI.2º ivadoSaI rajanaIit AaOr Aqa-vyavasqaa maoM pirvat-na sao AapUit-

kI AinaScatta.3º gauNava<aaÊ iDjaa[na AaOr inaYpadna kI samasyaa.4º [nvaoMTrI kI samasyaaÊ maala imalanao maoM jyaada samaya laganaa

59

p`yaaogaÀihssaa ivaSaoYa Qaatu p`karjanaroTr maOgnaoiTkÀ[lao@T/aoinaksT/@car sTOnalaosa [spatblaoD ]cca tapraoQaI imaEaQaatuirMga ]cca tapraoQaI imaEaQaatuSaa^FT ]cca Sai@t imaEaQaatu [spativaMga kMT/aola ]cca tapraoQaI imaEaQaatupyalana AsaoMblaI sTonalaosa [spatgaoyar AsaoMblaI ]cca Sai@t imaEaQaatu [spat[Mjana ko GaTk ]cca tapraoQaI imaEaQaatu [spat[Mjana pa^var yaUinaT sTonalaosa [spatbaaolT imaEaQaatu [spatirvaoT jaMgaraoQaI imaEaQaatulaOMiDMga gaoyar sTonalaosa [spat[Mjana ko baoyairMga ]cca tapraoQaI baoyairMga [spatgana baOrola imaEaQaatu [spat

[spat ]%pad ka ivavarNa p`yaaoga ka xao~

kaolD ifinaYD [spat baar imasaa[la p`NaalaIÊ maQyama EaoNaI

ko hiqayaarÊ taop ko gaaolao ka

KaolaÊ baMdUk kI gaaolaI ka Kaolaha^T raolD ra}MD baar 25 imaima kartUsa ko KaolaÊ

laD,a[- AaOr AByaasako ilae gaaolaa baa$d jamaInaI

PlaoT vaahnaÊ TOMkÊ panaI ko jahaja[spat ko tar Tao imasaa[la[spat ka kaba-na AaOr AnyaQaatuAaoM ko saaqa imaEaQaatu naaOsaonaa ko jahajaivaSaoYa baar 5À16” TOMk TO/k ipna

AaOr rxaa ]pkrNaaoM ko inamaa-Na kI AvaiQa ka baZ,jaanaa.[sailae rxaa xao~ maoM p`yaaoga ko ilae laae jaanaovaalao

[spat ka ]%padna doSa maoM haonaa AavaSyak hO AaOr yah [sa pkarhaonaa caaihe ik yaqaasaMBava [sakI laagat ivadoSaaoM sao laae jaanaovaalaomaala sao kma haonaI caaihe.

rxaa AaOr AayauQa p`NaalaI maoM iksa p`kar ko [spat ka]pyaaoga khaÐ¹khaÐ haota hOÊ [sao inamna tailaka maoM doKa jaasakta hOÁ

kuC rxaa ]pkrNaaoM maoM [spat kI iksa¹iksa iksma kap`yaaoga haota hOÊ [sao hma inamna tailaka maoM doK sakto hOM. [samaoMmaOMnao laD,akU ivamaanaaoM maoM [spat ko p`yaaoga kao ]dahrNa ko ilaeilayaa hO. laD,akU ivamaanaaoM maoM

ijasa trh laD,akU ivamaanaaoM ko kla¹pujaao-M maoM [spat AaOrAnya QaatuAaoM ka kafI p`yaaoga hmanao }pr kI tailaka maoM doKahOÊ ]saI p`kar imasaa[laÊ holaIka^PTrÊ TOMkÊ pnaDubbaIÊ naaOsaonaa kojahajaÊ jamaInaI vaahnaaoM Aaid maoM BaI [spat ka bahut jyaadap`yaaoga haota hO.

inaYkYa-tÁ hma kh sakto hOM ik [spat ko ibanaa rxaaxao~ ko ]pkrNa nahIM bana sakto AaOr doSa kI rxaa ivaSvasanaIyatrIko sao krnao ko ilae rxaa ]pkrNaaoM kao doSa maoM banaayaa jaanaacaaihe AaOr ]namaoM doSa maoM hI banao [spat p`yaaoga maoM laayaa jaanaacaaihe. [sasao [spat ]Vaoga kI p`gait haogaIÊ doSa ka

Aaiqa-k ivakasa haogaaÊ ivadoSaI maudà kaoYa kI AavaSyakta kmahaogaIÊ laaogaaoM kao raojagaar imalaogaa AaOr hmaarI saurxaa dUsaraoM prinaBa-r nahIM haogaI. rxaa xao~ maoM ‘maok [na [MiDyaa’ ko saaqa¹saaqa[spat ]%padna maoM ‘maok [na [MiDyaa’ doSa ko vyaapk ivakasa maoMsahayak haogaa.

¹ sahayak maha p`baMQakDI ena DbalyaU ivaBaaga

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ†91 8008088116

60

Baart vaYa- kao ivakisat evaM samaRw banaanao ko ]_oSya sao

maananaIya p`Qaana maM~I EaI naroMd` damaaodr maaodI ka ‘maok [na

[MiDyaa’ AiBayaana ek maIla ka p%qar hO. [sa yaaojanaa kI

pirklpnaa ko Anausaar doSa ka saMBaaivat caaOmauKI ivakasa

“saaonao kI icaiD,yaa” khI jaanao vaalaI Civa kao punaÁ pàPt

kr sakogaa. [sa maha AiBayaana pr baIsa hjaar kraoD,

ÉpyaaMo ko Kca- haonao kI saMBaavanaa hO. [sa AiBayaana ko

tht doSa maoM BaarI pUÐjaI inavaoSa haogaa AaOr baRhd pOmaanao pr

na[- piryaaojanaaAaoM kao baZ,avaa idyaa jaaegaa. [sa AiBayaana

ko mau#ya xao~aoM maoM sao Aa^Taomaaobaa[-laÊ Aa^Tao paT-saÊ

baayaaoTo@naaolaajaIÊ koimaklaÊ iDfoMsa maOnaufoM@cairMgaÊ fuD

pàosaoisaMgaÊ [lao@T/ainak isasTmaÊ camaD,a ]VaogaÊ KnanaÊ tola

va gaOsaÊ baMdrgaahÊ rolvaoÊ To@sTa[la [%yaaid pr jaaor idyaa jaa

rha hO. eosaa Anaumaana hO ik [na xao~aoM maoM phlao Qyaana koMid`t

krnao pr doSa ka satt GarolaU ]%pad ³jaI DI pI´ 15‰ sao

baZ,kr 25‰ hao sakogaa. ek AaÐkDo, ko Anausaar eosaa

Anaumaana lagaayaa gayaa hO ik 2020 tk Baart vaYa- ivaSva ka

phlaa yauvaa doSa haogaa ijasakI 64‰ AabaadI kaya-rt ]ma samaUh

yaaina ik 20¹50 vaYa- ka haogaa. [sa samaUh kI klaaÊ kuSalata

AaOr maohnat sao doSa ka baohtr ivakasa hao paegaa.

[spat ]Vaoga ek baRhd ]Vaoga hO AaOr doSa ko ivakasa

maoM p`%yaxa va Ap`%yaxa $p sao [saka mah%vapUNa- yaaogadana hO. yah

]Vaoga iksaI BaI doSa ko ivakasa ka maapdMD hO. maok [na [MiDyaa

AiBayaana ko tht [spat ]VaogaaoM kao Ap`%yaxa $p sao saunahra va

baohtr Avasar imalanao kI saMBaavanaa hO jaao ik doSa ko ivakasa maoM

Kra ]trogaa.

maok [na [MiDyaa Á ek AiBayaana k[- inadanamaok [na [MiDyaa Á ek AiBayaana k[- inadanamaok [na [MiDyaa Á ek AiBayaana k[- inadanamaok [na [MiDyaa Á ek AiBayaana k[- inadanamaok [na [MiDyaa Á ek AiBayaana k[- inadana¹ EaI lalana p`saad rjak

Baart vaYa- maoM [spat ]VaogaaoM ka [ithasaÁ

[ithasa gavaah hO ik ‘saaonao kI icaiD,yaa’ kha jaanaovaalaa

BaartvaYa- Sau$ sao hI [spat ]Vaoga sqaaipt krnao ka sahI

BaaOgaaoilak sqaana rha hO. [spat ]VaogaaoM sao saMbaMiQat kccaomaalaÊ

jalaÊ BaaOgaaoilak isqait [%yaaid [spat saMyaM~aoM ko ilae ]pyau>

rha hO AaOr yahI karNa qaa ik phlaI pMcavaYaI-ya yaaojanaa

³1951¹56´ maoM hI Baart sarkar nao ihMdustana sTIla ilaimaToD

³eca esa ela´ ko AMtga-t ra}rkolaa³AaodISaa´Ê iBalaa[-

³maQya p`doSa´ evaM dugaa-pur ³piScama baMgaala´ maoM [spat saMyaM~

sqaaipt krnao ka inaNa-ya ilayaa AaOr yah isalaisalaa jaarI rha.

saaqa hI iTskao kao xamata ivastarNa kI Anaumait BaI dI ga[-.

dUsarI pMcavaYaI-ya yaaojanaa ³1956¹61´ ko AMt tk ra}rkolaa

maoM piScama jama-naIÊ dugaa-pur maoM [MglaOMD evaM iBalaa[- maoM yaU esa esa

Aar ko saaOjanya sao [spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa kI ga[-. caaOqaI

pMcavaYaI-ya yaaojanaa maoM saola kI sqaapnaa AaOr paMcavaIM pMcavaYaI-ya

yaaojanaa maoM Baart maoM pqama tTIya AaQaairt samaga [spat saMyaM~ kI

sqaapnaa AaMQa` p`doSa ko ivaSaaKp+Nama maoM krnao kI GaaoYaNaa kI

vaYa- [spat saMyaM~ kI sqaapnaa va ]%padna1830 jaaoiSayaa maaSa-la Wara madàsa poisaDoMsaI ko

paoT-naaoAao maoM phlao [spat saMyaM~ kI sqaapnaa.1874 jaomsa [iskMga Wara baMgaala Aayarna va@sa- kI sqaapnaa1899 jamaSaodjaI TaTa Wara doSa ko phlao

samaga` [spat saMyaM~ kI saa@caI maoM sqaapnaa ³iTskao´1911 iTskao Wara ]%padna1918 [skao kI sqaapnaa

1940¹50 maOsaUr Aayarna va sTIla ³ABaI ivaSvaoSvaryyaaAayarna va sTIla´ kI sqaapnaa

61

ga[-. AtÁ yah khnao maoM AitSayaaoi@t nahIM hO ik ‘Baart maoM

inamaa-Na’ kI pirklpnaa puratna kala sao hI calaI Aa rhI hO.

ABaI samaya hO ek baar ifr sao saBaI [spat saMyaM~ haqa sao haqa

imalaakr ‘maok [na [MiDyaa’ maha AiBayaana kao safla banaaeM.

1º [spat ]VaogaaoM kI ivaSaoYataeÐÁ

k´ laaBaÁ

¹ AiQak pUÐjaIgat ]Vaoga ijanhoM sqaaipt krnao ko ilae

kraoD,aoM ÉpyaaoM kI ja$rt haotI hO.

¹ baRhdÊ ivastRt evaM BaarI ]Vaoga ijanasao pitvaYa- k[- imailayana

Tna [spat ]%padna ikyaa jaa sakta hO.

¹ yah ]Vaoga raojagaar ko AiQak Avasar p`dana krta hO.

k[- laaK laaoga p`%yaxa va Ap`%yaxa $p sao Apnaa

jaIivakaopaja-na haisala krto hOM. yah ]VaogaÊ [MjanaIyarÊ

kuSalaÊ Aw- kuSala va k[- trh ko kma-caairyaaoM ka p`mauK

inayaao>a banaa huAa hO. yah ]Vaoga Apnao [d-¹igad- Anya

AanauYaMigak ]VaogaaoM kao ivakisat krta hO.

¹ [sa ]Vaoga sao ivadoSaI maudà Aja-na BaI haota hO.

K´ hainaÁ

¹ [spat ]Vaoga kao baZ,avaa donaa ek baRhd AaOVaoigakIkrNa

hO ijasasao p`dUYaNaÊ SahraoM kI AabaadI maoM vaRiwÊ svaasqya

samasyaaeÐÊ jala inakasaI kI samasyaaeÐ jaOsaI Anya samasyaaAaoM

ka Ktra hO. [saka ek jvala Mt ]dahrNa

AzarhvaIM¹]nnaIsavaI sadI maoM yaUraop maoM baRhd pOmaanao pr

AaOVaoigakIkrNa hO ijasako ]praMt ]na doSaaoM maoM p`dUYaNa

ek gaMBaIr samasyaa ko $p maoM ]Bara. [sa baat kI puiYT

[sasao BaI haotI hO ik Aaja caIna maoM pìtvaYa- 1º6 imailayana

laaoga fofD,aoM kI samasyaa sao mar rho hOM.

¹ Baart maoM hI baD,o¹baD,o SahraoM idllaIÊ kaolakataÊ mauMba[-Ê

pUNao jaOsao SahraoM maoM p`dUYaNa nao ek BaIYaNa samasyaa ka $p

lao ilayaa. ta%pya- yah hO ik AaOVaoigakIkrNa kI [sa

daOD, maoM ‘maok [na [MiDyaa’ kao ‘maok [na caIna’ sao Aa[-

samasyaaAaoM sao bacaakr rKoM AaOr p`dUYaNaÊ jala inakasaIÊ

SahraoM kI Aaor plaayana [%yaaid jaOsaI samasyaaAaoM kao Qyaana

maoM rKkr hI [sa maha AiBayaana kao Aagao lao jaaeM.

AaOVaoigakIkrNa ka ivaklpÁ

Agar hma Arba doSaaoM pr gaaOr kroM tao yah pato hOM ik

vahaÐ tola va poT/aola ka inaYkYa-Na haota hO @yaaoMik poT/aoilayama pcaur

maa~a maoM ]plabQa hO jaao ik ek pàÌitk saMsaaQana hO. [sa

pàÌitk saMsaaQana ko daohna sao hI yao doSa idna dUnaI AaOr rat

caaOgaunaI ]nnait ike jaa rho hOM.

Baart ek ÌiYa p`Qaana doSa hO. hmaaro doSa maoM ÌiYa

]Vaoga ek eosaa hI pàÌitk xao~ hO ijasao Agar baohtr trIkaoM

sao ikyaa jaae tao Saayad yah AaOVaoigakIkrNa ka ek sahI

ivaklp saaibat hao sakta hO.

BaartIya ÌiYa jagatÁ

Baart vaYa- ko pUro BaUBaaga kI 60º3‰ jamaIna lagaBaga

ÌiYalaayak hO jaao ik [sao pUro ivaSva maoM ³yaU esa e ko baad´ dUsaro

sqaana pr laata hO.

¹ Baart kI jalavaayau k[- trh ko ÌiYa ]%padaoM ko ilae

samauicat AaOr laaBakarI hO.

¹ Baart maoM ijana fsalaaoM ka ]%padna haota hO vao fsalaaoM kI

rOMikga maoM baohtr sqaana pr hOM. pr savaala yah ]zta hO ik

[tnaI xamata ko baavajaUd BaartIya ÌiYa pUÐjaI evaM raojagaar @yaaoM

nahIM jauTa patI. [sako karNaaoM kao doKa jaae tao kuC baatoM

saamanao AatI hOMÁ

¹ fsalaaoM ka Kraba rKrKava

¹ pàÌitk ivapdaeÐ ³baaZ,Ê saUKa [%yaaid´

¹ KaV saMrxaa maoM AinaiScatta

¹ iksaanaaoM Wara na[- ÌiYa tknaIkÊ ]pkrNaÊ baohtr isaMcaa[-

ko maaQyama ka Anaupyaaoga evaM pUÐjaI kI samasyaa Aaid.

62

Agar ]prao@t xamataAaoM kao AcCI trh sao [stomaala

ikyaa jaae evaM samasyaaAaoM ka baKUbaI sao samaaQaana ikyaa jaaya tao

ÌiYa ]Vaoga AaOVaoigakIkrNa ka ek sahI evaM ]<ama ivaklp

saaibat hao sakta hO.

2º0 ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakaÁ

2º1 Aa^Taomaaobaa[la EaoNaI ko [spat ka ]%padnaÁ

Baart vaYa- Apnao Aa^Taomaaobaa[la xao~ ka ivastarNa

krto hue SaIGa hI ek AaTao glaaobala hba bananao kI ktar maoM hO.

bahut saarI ivaSva iva#yaat kMpinayaaÐ [sa xao~ maoM inavaoSa kr rhI

hOM. eosaI pirisqait maoM [spat saMyaM~ ]<ama va sasto AaTaomaaobaa[la

EaoNaI [spat ka ]%padna kr [sa AiBayaana maoM Apnaa yaaogadana

kr sakta hO.

2º2 p`dUYaNa inayaM~NaÁ

[spat ]Vaoga sao p`dUYaNa baZ,nao kI saMBaavanaa banaI rhtI

hO. inayaM~Na ko ]paya na Apnaanao sao [sasao jalaÊ vaayau evaM QartI

saBaI p`dUiYat hao sakto hOM. jala p`dUYaNaÊ vaayau p`dUYaNa evaM

jamaIna p`dUYaNa jaIva jaMtuAaoM evaM ÌiYa ko ilae Gaatk isaw hao

sakto hOM. [spat saMyaM~

baihsaàva jala ka ]icat

]pcaar krko [sa samasyaa

ka samaaQaana kr sakta

hO. vaayau pdUYaNa ko maamalao

m a o M j ahrIla I eva M

ivanaaSakarI gaOsa ]%saja-na

maoM kmaI laanaa haogaa AaOr

]sasa o vaatavarNa kao

bacaanaa haogaa. ]%saija-t

gaOsa kao saaf krto hue

]sakI }Ymaa sao ibajalaI

pOda kI jaa saktI hO.

]p¹]%pad gaOsaaoM ko punaÁ [stomaala sao kaoyalao kI Kpt maoM kmaI

laa[- jaa saktI hO. [sasao p`dUYaNa inayaM~Na maoM baD,I sahayata

imalaogaI.

2º3 svacC evaM hirt pàOVaoigakI ka ]pyaaogaÁ

[spat ]VaogaaoM ka baD,o pOmaanao pr ivastarNa hao rha hO.

ivastarNa ko daOrana svacC evaM hirt pàOVaoigakI ko [stomaala

jaOsao saaOr }jaa- ko ]pyaaoga pr jaaorÊ vyaqa- }jaa- Wara ibajalaI

ka ]%padnaÊ vyaqa- gaOsaaoM ka rIhIiTMga krto hue BaiT\zyaaoM ka

punaÁ [stomaala [%yaaid ko maaQyama sao [spat ]Vaoga ‘maok [na

[MiDyaa’ AiBayaana kI saflata maoM BaagaIdar bana sakta hO.

2º4 rsaayana evaM rasaayainak ]%padaoM ka ]%padnaÁ

BaartIya jaIDIpI maoM ivainamaa-Na xao~ ko rsaayana evaM

rasaayainak ]%padna xao~ kI ek sarahnaIya BaUimaka hO. ipClao

dao tIna vaYaao-M maoM baRhd pOmaanao pr SahrIkrNa ko karNa poMTÊ gaaoMdÊ

ÌiYa rsaayanaÊ dvaaAaoM [%yaaid kI maaMga maoM kafI baZ,t doKI ga[-

hO jaao ik [sa xao~ ko ilae ek sakara%mak saMkot hO. rasaayainak

]%pad ek p`mauK evaM kImatI ]%pad hO ijasasao ivainamaya evaM

Aayaat ko jaire ek AcCI QanaraiSa pàPt haotI hO. [spat

saMyaM~ maoM kafI rsaayana

]p¹]%padaoM ko $p maoM

]%pnna haoto hOM ijanamaoM

ifnaa^laÊ naOPqalaIna tolaÊ

laa[T saa^lvaoMT tolaÊ vaasa

AayalaÊ eMqara ^ isanaÊ

baoMijanaÊ kaola Tar [%yaaid

Aat o h O M. [n a

gauNava<aapUNa- ]p¹]%padaoM

kao pcaur maa~a maoM evaM sasto

damaaoM pr rsaayana ]%pad

xao~ kao mauhOyaa kranao maoM

[spat saMyaM~ kI ek

BaUimaka Ahma hao saktI hO.

63

2º5 rxaa xao~ sao saMbaMiQat [spat EaoNaI ka ]%padnaÁ

[sa xao~ maoM ivadoSaI inavaoSa kI AiQak saMBaavanaa hO.

k[- ivadoSaI kMpinayaaM Baart vaYa- ,maoM gaaoilayaaÐ va baa$dÊ jahajaÊ

TOkÊ imailaTrI eyarËaFT [%yaaid ko ivainamaa-Na ko ilae karKanao

sqaaipt krnao ko [cCuk hOM AaOr Baart sarkar ko saaqa haqa

baMTanao ko ilae t%pr hOM. BaartIya [spat ]Vaoga [sa idSaa maoM

]cca gauNava<aa yau> [spat sasto damaaoM pr mauhOyaa krakr Apnaa

yaaogadana do sakta hO.

2º6 ÌiYa ]pkrNa EaoNaI [spat ka ]%padnaÁ

ÌiYa maoM pyau> ]pkrNa jaOsao T/O@TrÊ halarÊ DIjala pMp

saoTÊ ËYar evaM Anya k[- p`kar ko ]pkrNaaoM ka [stomaala

AaQauinak ZMga sao KotI krnao maoM haota hO. pàyaÁ ]pyau->

]pkrNa Aa^Taomaaobaa[la EaoNaI [spat sao hI banaae jaato hOM.

AtÁ [sa idSaa maoM Agar [spat saMyaM~ ]cca iksma ko [spat sasto

damaaoM pr ÌiYa xao~ kao mauhOyaa kranao maoM madd kr sakta hO.

AnausaMQaana evaM ivakasa kI madd sao Agar ÌiYa EaoNaI [spat kao

sastI laagat pr banaayaa jaa sakta hO.

2º7 fnaI-car ]Vaoga kao baZ,avaaÁ

Baart maoM [sa ]Vaoga sao saMbaMiQat kccao maala jaOsao lakD,IÊ

[spat p`caur maa~a maoM ]plabQa hO. [sa xao~ maoM [spat kI Kpt

ko ilae ek baohtr Avasar hO. pìt vaYa- baD,o pOmaanao pr

fnaI-car ka Aayaat haota hO. fnaI-car sao saMbaMiQat ivaSaoYa EaoNaI

ka [spat banaakr [spat ]Vaoga ek mahtI BaUimaka inaBaa

sakta hO. [spat sao banao fnaI-car va fnaI-car banaanao ko ilae

p`yau> ]pkrNaaoM ko Aayaat maoM kmaI laato hue [sa raojagaar xao~

kao majabaUt banaanao maoM [spat saMyaM~ Ahma BaUimaka inaBaa sakogaa.

2º8 inagaimat saamaaijak daiya%va ko tht [spat saMyaM~aoM kI

BaUimaka Á

¹ ÌiYa sao saMbaMiQat AaQauinak ]pkrNaaoM ka saMyaM~ ko [d-

¹igad- maoM mauFt ivatrNa evaM ]nako [stomaala pr gaamavaaisayaaoM

Kasakr baoraojagaar yauvaa pIZ,I kao pìSaxaNa.

¹ gaaÐvaaoM evaM ksbaaoM maoM AiQakiQak vaRxaaraopNa saoo [spat

]VaogaaoM sao haoonaovaalao p`dUYaNa kao saMtuilat krnao maoM madd

imalaogaI. [na vaRxaaoM ko rKrKava evaM saMrxaa ko ilae

[spat inaima-t naoTÀmaoYa ka ]pyaaoga ikyaa jaa sakta

hO. ivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ Wara Amaaoinayama salfoT

³puYklaa´ ko mauFt ivatrNa sao sqaanaIya iksaanaaoM kao

KotIbaaD,I maoM pào%saaiht ikyaa jaa sakta hO AaOr ]nhoM

KotI maoM p`yau> [spat inaima-t ]pkrNa ide jaa sakto

hOM.

¹ baagavaanaI p`diSa-naI maoM Aasapasa ko iksaanaaoM kao Apnao

ÌiYa ]%pad p`diSa-t krnao ka Avasar p`dana krnaa.

¹ iksaanaaoM ko saaqa samaJaaOta &apna krko ]nako ]%pad

yaaina ik caavalaÊ gaohUMÊ dalaÊ flaÊ saibjayaaM evaM Anya

KaV pdaqaaoM- ka saMyaM~ ko kma-caairyaaoM Wara ]pyaaoga.

inaYkYa-Á

maok [na [MiDyaa ek maha AiBayaana hO. [sa AiBayaana

sao hr ek xao~ jahaÐ raojagaar ko Avasar evaM pUÐjaI inavaoSa kI

saMBaavanaa hOÊ baZ,avaa donao kI saMklpnaa kI ga[- hO. [sa AiBayaana

maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka mah%vapUNa- hO. [spat ]Vaoga ÌiYaÊ

Aa^Taomaaobaa[laÊ p`dUYaNa inayaM~NaÊ rsaayanaÊ rxaa evaM Anya k[-

saMBaaivat xao~aoM maoM Apnao &anaÊ kaOSalaÊ piSaxaNaÊ ]%padna [%yaaid

ko Wara yaaogadana dokr [sa maha AiBayaana kao safla banaanao maoM

madd kr sakta hO.

¹ sahayak maha p`baMQak ³}jaa- p`baMQana´

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ†91 9000567250

64

Baart kao ivakisat evaM samaRw krnao ko ilae Baartsarkar Wara k[- trh ko pyaasa ike jaa rho hOMÊ ijanamaoM sao BaartmaoM inamaa-Na kao baZ,avaa donao ko ]_oSya sao banaa[- ga[- yaaojanaa maok [na[MiDyaa bahut hI mah%vapUNa- hO. [sa yaaojanaa kI pirklpnaa koAnausaar Baart maoM bahumauKI ivakasa kI BaarI saMBaavanaaeÐ hOM.Baart ko maananaIya p`Qaana maM~I mahaodya EaI naroMd` maaodI nao idº25isatMbarÊ 2014 kao [sa AiBayaana kI GaaoYaNaa kI. AaSaa hOÊ[sa AiBayaana sao doSa maoM BaarI pUÐjaI inavaoSa haogaa. [sasao k[-piryaaojanaaeÐ saamanao AaeÐgaI. saaqa hIÊ [spat ]Vaoga kao BaIbaohtr Avasar imalaogaa. vaastva maoMÊ yah Baart jaOsao ivakasaSaIladoSa ko [spat ]VaogaaoM ko ilae svaagat yaaogya phla hO.

maok [na [MiDyaa AiBayaana maananaIya p`Qaana maM~I mahaodyakI doKroK maoM cala rha hO. [sasao doSa ko laaogaaoM kao raojagaarimalaogaa saaqa hI sarkar kao rajasva BaI pàPt haogaa. ]%paddoSa maoM inaima-t haonao sao ]nakI kImat BaI kma haogaI. [sa Avasarpr AaOVaoigakÊ Eaimak naIit maoM saMSaaoQana evaM vyaapar ko AnaukUlamaahaOla banaanao ko ilae bala idyaa gayaa hO. vaYa- 2020 tkhmaaro BaartIyaaoM kI AaOsat Aayau 29‰ haogaI. [saka laaBa]zanao ko ilae sarkar Wara BaI saBaI p`kar ko p`yaasa ike jaarho hOMÊ jaOsao ik kaOSala ivakasaÊ iDijaTla [MiDyaaÊ saUcanaa paOVaoigakIevaM bauinayaadI ZaÐcaa Aaid mah%vapUNa- xao~aoM pr Qyaana idyaa jaarha hOÊ ijasasao p`%yaxa $p sao ivadoSaI inavaoSaaoM kao AaÌYT ikyaajaa sakoM. [sa pirdRSya maoM inamnailaiKt xao~aoM maoM ivakasa kIsaMBaavanaa hOMÁ1º Aa^Taomaaobaa[la 2º Aa^Taomaaobaa[la kMpaonaoMT3º ivamaanana 4º jaOva pàoVaoigakI5º rsaayana 6º inamaa-Na7º rxaa ivainamaa-Na 8º [lao@T/ikla maSaInarI9º [lao@T/inak p`NaalaI 10º fuD pàosaoisaMga11º saUcanaa pàOVaoigakI 12º camaD,a13º maIiDyaa [MTrTa[namaoMT 14º Knana

maok [na [MiDyaa ko maaQyama sao [spat xao~ ka ivakasamaok [na [MiDyaa ko maaQyama sao [spat xao~ ka ivakasamaok [na [MiDyaa ko maaQyama sao [spat xao~ ka ivakasamaok [na [MiDyaa ko maaQyama sao [spat xao~ ka ivakasamaok [na [MiDyaa ko maaQyama sao [spat xao~ ka ivakasa– EaI AiKlaoSa kumaar imaEa

15º tola evaM gaOsa 16º famaa-syaUiTkla17º p<ana evaM iSaipMga 18º rolavao19ºAxaya }jaa- 20º saD,k evaM rajamaaga-21ºAMtirxa 22º vas~23ºtapIya ivaVut 24º pya-Tna evaM Aaitqya

kiqat xao~aoM maoM sauQaar ko ilae kaOSala ivakasa kIBaUimaka A%yaMt mah%vapUNa- hO. Baart jaOsao ivakasaSaIla doSa maoMkaOSala ivakasa pr Qyaana koMid`t krnao sao baoraojagaarI samasyaa kaBaI samaaQaana imalata hO.

hala hI maoM idº13 frvarI kao Baart sarkar Wara mauMba[-Sahr maoM maok [na [MiDyaa AiBayaana ko tht sammaolana Aayaaoijatikyaa gayaaÊ ijasamaoM 65 doSaaoM sao lagaBaga 1500 ivadoSaI kMpinayaaÐBaaga laIM. [sako Wara ivaivaQa kMpinayaaoM sao inavaoSa kao AaÌYTkrto hue ivaSva kI Aqa-vyavasqaa maoM hmaaro 16‰ ko Saoyar kaovaYa- 2020 tk 25‰ krnao ka laxya banaayaa gayaa. [sa laxyakao haisala krnao kI idSaa maoM maaobaa[la haD-vaoyarÊ ivainamaa-NaÊlaaokaomaaoiTva [Mjana Aaid ivaivaQa xao~aoM maoM kaya- Sau$ hao gayaa.ela eND TIÊ irlaayaMsaÊ TaTa Aaid hmaarI doSaIya kMpinayaaÐ [saidSaa maoM kaya-rt hO.

Anaumaainat laxyaaoM kI pUit- ko saaqa–saaqa doSa maoM maUlasaMrcanaaÊsaD,kÊ rola Aaid Wara pirvahna kI sauivaQaaeÐÊ saUcanaa paOVaoigakIka ivakasa Aaid saimmailat hOMÊ ijanaka ivakasa [spat ko ibanaaAsaMBava hO. Baart maoM pìt vyai> kI [spat Kpt kovala 56ik gaà hOÊ jabaik AmaoirkaÊ jaapanaÊ jama-naI Aaid duinayaa koAnya doSaaoM kI tulanaa maoM yah bahut kma hO. [sa maok [na [MiDyaaAiBayaana ko maaQyama sao [spat ko xao~ maoM BaI AvaSya ivakasahaogaa. ABaI hmaara [spat ]%padna lagaBaga 80 imailayana TnapìtvaYa- hO. [sa AiBayaana sao saMBaaivat ivakasa ko Wara hmaara[spat ]%padna lagaBaga 560 imailayana Tna tk baZ,nao kaAnaumaana ikyaa gayaa AaOr pit vyai> kI Kpt BaI lagaBaga 400ik gaà haogaI. Aqaa-t\ hma vaYa- 2050 tk maok [na [MiDyaa

65

AiBayaana ko maaQyama sao [sasao jauD,o hue saBaI p`%yaxa va praoxa xao~aoMmaoM Aga`NaI haoMgao.maok [na [MiDyaa sao [spat xao~ maoM ivakasa Ámaok [na [MiDyaa sao [spat xao~ maoM ivakasa Ámaok [na [MiDyaa sao [spat xao~ maoM ivakasa Ámaok [na [MiDyaa sao [spat xao~ maoM ivakasa Ámaok [na [MiDyaa sao [spat xao~ maoM ivakasa Á

Baart sarkar nao ‘maok [na [MiDyaa’ ko pàvaQaana koAMtga-t ijana xao~aoM ka cayana ikyaaÊ vao saBaI [spat kI Kpt saosaMbaMiQat hOM evaM ]naka saMbaMQa ivakasa sao BaI hO. Aqaa-t\ maok [na[MiDyaa Baart ko bahumauKI ivakasa kao Qyaana maoM rKkr banaayaagayaa hO. Baart ABaI BaI ivakasaSaIla doSa kI EaoNaI maoM AatahO. maok [na [MiDyaa AiBayaana ko tht [spat ]Vaoga sao saMbaMiQatxao~ inamnailaiKt hOMÁ1º inamaa-Na xao~ Á [sako tht paÐca AaOVaoigak kairDrbanaanao ka inaNa-ya ilayaa gayaa hOÊ vao hOM Á

³1´ idllaI–mauMba[- AaOVaoigak kaîrDr³2´ caonna[-–baMgalaUÉ AaOVaoigak kaîrDr³3´ baMgalaUÉ–mauMba[- AaOVaoigak kaîrDr³4´ ivaSaaKp+Nama–caonna[- AaOVaoigak kaîrDr³5´ AmaRtsar – kaolakata AaOVaoigak kaîrDr

jaapana ko saaqa ike gae samaJaaOta ko tht idllaI–mauMba[- AaOVaoigakkairDr pr kama caalaU hO. caonna[-–baMgalaUÉ evaM ivaSaaKp+Nama–caonna[- pr cacaa-eÐ jaarI hOM. AmaRtsar–klak<aa ko kaîrDr kIsausaaQyata pr AQyayana cala rha hO.

AaOVaoigak kaîrDr maoM smaaT- isaTI ka inamaa-Na BaI hO.smaaT- isaTI maoM saBaI pkar kI AaQauinak sauivaQaaeÐ ]plabQa haoMgaIÊijanamaoM pirvahnaÊ safa[-Ê pyaa-varNaÊ AaOVaoigak ivakasa SaaimalahOM. nae ]Vaoga sqaaipt ike jaaeÐgao. raojagaar ko AvasarbaZ,oMgao. [sasao laaogaaoM ko jaIvana str baZ,ogaa AaOr doSa kI Aaiqa-k isqait majabaUt haogaI. [sa xao~ maoM [spat ka yaaogadanamah%vapUNa- hO. [spat ko ibanaa [na kaîrDr ka ivakasa AsaMBavahO. AtÁ [spat kI Kpt ko saaqa–saaqa [sakI maaÐga baZ,ogaIAaOr ]saka p`%yaxa laaBa [spat ]Vaoga kao imalaogaa.2º rxaa xao~ Á rxaa ivaBaaga ko ilae AavaSyak saamagaÌivadoSaaoM sao Aayaat ikyaa jaata hO. yaid maok [na [MiDyaa kotht [sa Aaor Qyaana idyaa jaaya AaOr doSa maoM hI [na AavaSyaksaamagaÌ ka ]%padna haoM AaOr sahI gauNava<aa sauinaiScat haoM tao

ivadoSaI maudà ka saMcaya bahut hd tk ikyaa jaa sakogaa. Abasarkar BaI ApnaI Aaor sao ivadoSaI pUÐjaI inavaoSa kao 26‰ sao49‰ tk baZ,a idyaa. ela eND TIÊ TaTaÊ irlaayaMsa Aaid[sa xao~ maoM pUÐjaI inavaoSa kI yaaojanaa banaayaI hOM. [sa xao~ maoMAavaSyak saamagaÌ kI tOyaarI maoM [spat ek mah%vapUNa- kccaamaala hO. [sailae [spat ]Vaoga kao rxaa xao~ hotu AavaSyakEaoNaI ko [spat ]%padna krnaa haogaa.3º rolavao Á Baart jaOsao doSa maoM rolavao ka bahut hI mah%vapUNa-sqaana hO. pirvahna ko ilae doSa maoM jyaadatr laaoga rolavao prinaBa-r hO. koMd` sarkar nao rolavao kao pàqaimakta doto hue maok[na [MiDyaa phla ko tht tIva` gait vaalao rola caalaU krnaoÊ rolavaokaoca ka ivainamaa-Na evaM AnaurxaNaÊ rolavao ka ivaVutIkrNaÊisagnala vyavasqaa maoM sauQaarÊ Ía[T kaîrDarÊ rolavao sao saMbaMiQatAaOVaoigak pak- Aaid lagaanao ko ilae BaI kama Sau$ kI. rolavaolaa[na ibaCanaoÊ rolagaaD,I tOyaar krnao maoM CaoTo–CaoTo kIlao sao laokrbaD,o–baD,o laaoho kI DbbaaoM ko inamaa-Na hotu [spat AavaSyak hO.4º camaD,a Á [sa xao~ maoM ivagat vaYaao-M maoM ivakasa doKnao kaoimalaa hO. phlao kovala kccao maala ka inayaa-t ikyaa jaata qaa.Aba maUlyavaiQa-t ]%padaoM ko inamaa-Na kI idSaa maoM kaya- jaarI hO.[sa AiBayaana ko tht [sa xao~ maoM ivakasa haogaa AaOr saaqa hIsaaqa sarkar Wara pàPt pào%saahkaoM sao poirt ]Vmakta-AaoM Waranae–nae ]VaogaaoM kI sqaapnaa kI saMBaavanaa hOÊ ijanako gazna maoM[spat ek mah%vapUNa- kD,I hO.5º farmaa Á doSa maoM farmaasyaUiTkla ]Vaoga ka baajaarkafI baD,a hO. maok [na [MiDyaa ko tht nae ]%pad pr QyaanakoMid`t ikyaa jaaegaa. iflahala [sa xao~ maoM 20‰ ivakasa drhO. [sa xao~ sao saMbaMiQat ]pkrNaaoM ko ivainamaa-Na maoM [spat kIAhma BaUimaka haogaI.6º [lao@Taina@sa Á smaaT- isaTIÊ AaOVaoigak kaîrDrÊAxaya }jaa- evaM iDijaTla [MiDyaa Aaid xao~aoM ko saaqa [sakaivakasa jauD,a huAa hO. ek savao-xaNa ko Anausaar vaYa- 2022tk [saka baajaar lagaBaga 400 ibailayana Dalar haonao kIsaMBaavanaa hO. [lao@T/aina@sa [ka[yaaoM kI sqaapnaa maoM BaI ivaSaoYaEaoNaI ko [spat ka ]pyaaoga haota hO.

66

7º Aa^Taomaaobaa[la Á ivaSva ko baD,o–baD,o Aa^Taomaaobaa[la]Vaogapit Baart maoM phlao sao ApnaI [ka[yaaÐ sqaaipt kI.hmaaro doSa maoM baZ,tI AabaadI ko dRiYTgat [sa xao~ maoM idna–ba–idnabaZ,ao<arI kI saMBaavanaa hO. pyaa-varNa maO~I ko tht Aajakla[laoi@T/kla vaahnaaoM ko ]%padna pr BaI Qyaana koMid`t ikyaa jaarha hO. [sa xao~ sao saMbaMiQat saBaI p`kar kI maUlasaMrcanaa hmaarodoSa maoM ]plabQa hOM. [sao pUNa- str pr sqaaipt krnao ko ilaeAavaSyak [spat kI ]plabQata BaI ja$rI hO.

[sa pirdRSya maoM BaartIya maanavaSai> kao pUNa-tÁ sadupyaaogakrnao hotu ‘kaOSala Baart–kuSala Baart’ ko tht bahu kaOSalaivakasa kaya-Ëma Aayaaoijat ike jaa rho hOM. [sasao Baart maoM]VaogapityaaoM kao pào%saahna imalaogaa. saaqa hI saaqa raojagaar koAvasar baZ,oMgao evaM dxa kamagaar ]plabQa haoMgao. [sako saaqa]VaogaaoM maoM kaya-rt kma-caairyaaoM kao ]nako kaya- sao saMbaMiQat piSaxaNaBaI idyaa jaa rha hO. koMd` sarkar ko kaOSala ivakasa kaya-ËmakI idSaa maoM rajya sarkaroM BaI Aagao Aa rhI hOM. hmaaro doSa maoM]plabQa yauvaa Sai> ka sadupyaaoga krnaa haogaa.8º Axaya }jaa- Á sarkar nao vaYa- 2022 tk 175000maogaa vvaaT }jaa- banaanao ka laxya banaayaa rKa hO. [sako ilae100000 maogaa vvaaT saaOr ibajalaI evaM SaoYa 75000 maogaavaa^TvaayauÊ baayaaomaasa Aaid ko maaQyama sao haogaa. Baart kao Axaya}jaa- ko saMdBa- maoM ivaSva kI Aiga`ma pMi> maoM laanao maoM ]pyau->yaaojanaa mah%vapUNa- saaibat haogaI. iflahasa jama-naI maoM 31‰}jaa- Axaya saàot sao hOÊ jabaik Baart maoM yah kovala 12º95‰hO. Aaja ko hmaaro [sa laxya kI pàiPt kI idSaa maoM k[- baD,oivadoSaI inavaoSak ApnaI piryaaojanaaAaoM ko saaqa Aagao Aa rho hOM.sarkar BaI inavaoSakaoM kao pào%saahnaÊ byaaja maoM saibsaDI Aaidtrh–trh kI sauivaQaaeÐ ]plabQa kr rhI hOM. Axaya }jaa- kIpàiPt hotu sqaaipt ]pskraoM ko inamaa-Na maoM BaI [spat ]Vaoga kIBaUimaka hO.9º rsaayana Á eiSayaa ko rsaayana ]Vaoga ko xao~ maoM Baartka sqaana tIsara hO AaOr ivaSva maoM baarhvaaÐ. [sakI vat-maanaivakasa dr 14‰ hO. Anaumaana hO ik vaYa- 2021 tk [sakabaajaar 350 ibaimayana Dalar tk hao jaaegaa. [sa ]Vaoga ko

ivakasa maoM maUlasaMrcanaa AaOr ]%padna sao saMbaMiQat ivaivaQa maSaInarIkI sqaapnaa ko ilae [spat kI baD,I AavaSyakata hO.10º fuD pàosaoisaMgaÁ BaartIya fuD paosaoisaMga ]Vaoga ko ilaelagaBaga 39 ibailayana Dalar ka baajaar hO. vat-maana ko lagaBaga11‰ ivakasa dr sao baZ,kr yah 2018 tk 64 imailayana Dalarhao jaaegaa. [sako Wara vyaqa- p`baMQana ko saaqa–saaqa inayaa-t kImaa~a maoM baZ,ao<arI haogaI. fuD pàosaoisaMga maoM maUlasaMrcanaa ko saaqa–saaqa BaMDarNa AaOr [ka[yaaoM kI sqaapnaa ko ilae [spat va[spat elaa^ya sao inaima-t ]%padaoM kI Ahma BaUimaka haogaI.naIit inaQaa-rNa Á badlato pirvaoSa ko dRiYTgat AavaSyaktaAaoMko Anau$p naIit ka saMSaaoQana krnaa haogaa. [saI idSaa maoM 1ApÒlaÊ 2016 sao jaI esa TI ibala laagaU haonaovaalaa hO. EamasauQaar kanaUnaÊ Anau&iPtyaaÐ Aaid kao saugama evaM Aanalaa[na ikyaagayaa. AnausaMQaana va ivakasa pr baZ,avaa idyaa jaa rha hO.isaMigala ivaMDao p`NaalaI kao Apnaato hue ]VaogapityaaoM kao vyaaparkI idSaa maoM AavaSyak pào%saahna idyaa jaa rha hO.

[sa trh hma doKto hO ik maok [na [MiDyaa AiBayaanahmaaro Baart ko bahumauKI ivakasa maoM mah%vapUNa- kD,I hO. [sasaohr xao~ ka ivakasa haogaa. raojagaar ko Avasar baZ,oMgaoÊ ijasasaolaaogaaoM ko maanak jaIvana str maoM BaI baZ,ao<arI haogaI.

[sako flasva$p [spat kI Kpt maoM BaI vaRiw haogaI.kaOSala ivakasa ko sahyaaoga sao AVtna paOVaoigakI yau> ]pkrNaaoMevaM maSaInarI ka p`yaaoga haogaaÊ ijasasao doSa vaOiSvak str pr AagaobaZ,ogaa. doSa ko bahumauKI ivakasa ko ilae AavaSyak saBaI pkarko EaoNaIvaar [spat ka ]%padna krnaa haogaa. baZ,tI hu[-[spat kI Kpt ko saaqa–saaqa sËop BaI ]%pnna haogaa. [sasaoyaid saokMDrI [spat ]%padna krnao sao kma laagat sao ]%padna kosaaqa–saaqa AavaSyaktaAaoM kI pUit- BaI ikyaa jaa sakta hO.

¹ sahayak mahap`baMQak ³[MjaIinayairMga Saa^Psa´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Namamaaobaa[laÁ†91 9949508316

67

doSa ka sammaana haoraYT/ ka inamaa-Na hao

maok [na [MiDyaa ko kma- maoMApnaa BaI kuC AMSadana hao.

68

69

Baart ek ivakasaSaIla doSa hO AaOr [sakI Aqa- vyavasqaa

BaI sauQar rhI hO. yah pàÌitk saMsaaQanaaoM sao sausaMpnna hOM. doSa

ko BaaOgaaoilak AakarÊ janasaM#yaaÊ saMsaaQanaaoM kI pcaurtaÊ ivaivaQata

AaOr EamaSai> kao doKto hue yah kha jaa sakta hO ik

mahaSai> bananao ko ilae AavaSyak saBaI kark Baart maoM ]plabQa

hMO. Baart nao ivaSva maoM 7º5‰ AaOsat vaaiYa-k ivakasa dr paPt

kI hO. sakla GarolaU ]%pad sao saMbaMiQat gaNanaa ko Anausaar Baart

ivaSva kI saatvaIM baD,I Aqa-vyavasqaa hOÊ ikMtu yah 8 sao 9

pìtSat AaOsat vaaiYa-k Aaiqa-k vaRiw dr kao banaae rKnao maoM

safla hao jaae tao vaYa- 2030 maoM yah caIna AaOr Amaoirka ko baad

ivaSva kI tIsarI baD,I Aqa-vyavasqaa bana saktI hO. iflahala

Baart kao ivaSva ko Aigama pMi> maoM KD,a krnao kI idSaa maoM hmaaro

p`Qaana maM~I mahaodya nao maok [na [MiDyaa ka naara idyaa.

Baart sarkar nao 25 isatMbarÊ 2014 kao maok [na [MiDyaa

kaya-Ëma ka SauBaarMBa ikyaa. maok [na [MiDyaa saMklpnaa ka

]_oSya hO ik Baart raYT/ maoM Ëya–ivaËya haonaovaalao ]%padaoM evaM

vastuAaoM pr maoD [na [MiDyaa AaMikt hao. yah saMklpnaa tBaI

saakar hao saktI hOÊ

jaba saBaI vastuAaoM ka

inamaa-Na Baart maoM ikyaa

jaae AaOr va OiSvak

baajaar maoM Baart Apnaa

sqaana kayama kr laoMo.

yah sava-ivaidt hO ik

vat-maana maoM Baart maoM tOyaar

]%padaoM kI saM#yaa saIimat hOÊ ijasako flasva$p k[- ja$rI

vastuAaoM ka Aayaat krnaa pD,ta hO. Aayaaitt vastuAaoM ka

mahÐgaa haonaa laaijamaI hO. iflahala caIna ko sasto AayaataoM sao

BaartIya Aqa-vyavasqaa kmajaaor hao rhI hO. [saI trh Anya

maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadanamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadana– EaI p`dIp maaOriSayaa

ivakisat doSaaoM ko saaqa Aayaat AaOr inayaa-t kI isqait maoM

AsaMtulana kI isqait banaI hu[- hO. [sako pirNaamasva$p hma

vyaapar GaaTo sao ]bar nahIM pa rho hOM AaOr ivadoSaI maudà ka

Aja-na nahIM kr pa rho hOM. Dalar ko maukabalao Épe ka maUlya

h/asa hao rha hO. Aaja Baart kao BaarI maa~a maoM GarolaU AaOr

ivadoSaI pUÐjaI kI ja$rt hO taik vah ApnaI xamataAaoM ka daohna

kr sako. Baart maoM inayaa-t kI baZ,ao<arI tBaI saMBava hOÊ jaba

jyaadatr vastuAaoM kao Baart maoM hI banaayaa jaae AaOr maok [na

[MiDyaa AiBayaana kao yaaojanaabaw trIko sao Aga`sar ikyaa jaaeÊ

ijasasao hmaaro raYT/ ka ivakasa sauinaiScat hao sako.

gaàmaINa xao~aoM maoM majadUr kama ko ABaava ko karNa

plaayanaÊ BaUKmarI va Aaiqa-k Aisqarta jaOsaI samasyaaAaoM sao iGaro

hOM. eosaa mahsaUsa ikyaa jaa rha hO ik Aqa-vyavasqaa maoM jaao

ivakasa hao rha hOÊ ]saka saMbaMQa gaaÐva ko garIba iksaana sao nahIM

hO. [na samasyaaAaoM ka samaaQaana krnao ko ilae AaOr yauvaa

pìtBaaAaoM maoM ]VmaSaIlata AaOr raojagaar kao baZ,avaa donao ko ilae

Baart sarkar nao maok [na [MiDyaa kI phla kI. [sako pICo

sarkar ka mau#ya ]_oSya

ivadoSaI mauda Aja-na krnaoÊ

i v ad oS a I s a M sq a a g at

inavaoSakaoM kao Baart maoM

inavaoSa krnao kI idSaa maoM

AakiYa -t krna o ko

Alaavaa raojagaar saRjana

krnaaÊ kaOSala xamata ka

ivakasa krnaaÊ ]cca gauNava<aa ko maanakaoM kao sqaaipt krnaaÊ

pyaa-varNa p`dUYaNa kao nyaUnatma krnaaÊ na[- pàOVaoigakI AaOr

AaQauinakta kao baZ,avaa donaa Aaid Saaimala hOM.

sarkar caahtI hO ik maok [na [MiDyaa kI madd sao Baart ko sakla GarolaU ]%pad maoM

ivainamaa-Na kI ihssaodarI 2022 tk baZ,kr 16 sao 25 pìtSat hao. 100

imailayana Aitir> raojagaar ka saRjana hao AaOr GarolaU maUlya saMvaQa-na Aaid saMBava hao.

maok [na [MiDyaa AiBayaana ko tht hmaaro doSa maoM hI vastuAaoM kI tOyaarI haogaI.

doSaIya ]%padaoM ko ]%padna sao Aaiqa-k vyavasqaa sauQarogaI AaOr inayaa-t ko Avasar

pàPt haoMgao. yah p`%yaxa $p sao pàPt haonaovaalaa laaBa hO. saaqa hIÊ praoxa $p sao

raojagaarIÊ rajasva Aaid baZoM,gao. Aama janata ko jaIvana str maoM vaRiw haogaI.

70

]d\yaaogaao M ka cayana Á]d\yaaogaao M ka cayana Á]d\yaaogaao M ka cayana Á]d\yaaogaao M ka cayana Á]d\yaaogaao M ka cayana Á

Baart sarkar nao maok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata

ko ilae Aqa-vyavasqaa ko 25 ]d\yaaogaaoM ka cayana ikyaa hO. ]na

]d\yaaogaaoM kao pàqaimakta dI ga[-Ê @yaaoMik [namaoM ]%padkta AaOr

Aaiqa-k vaRiw dr kao baZ,anao kI xamata hO. yao ]d\yaaoga hOM –

rxaaÊ AMtirxaÊ baMdrgaahÊ vas~Ê rolavaoÊ vaahnaÊ klapujao-Ê camaD,aÊ

pya-Tna AaOr AaitqyaÊ Kad p`MssakrNaÊ ivamaananaÊ rsaayana va

poT/ao rsaayanaÊ Aa[- TIÊ [lao@T/aina@saÊ inamaa-Na ]pkrNaÊ AaOd\yaaoigak

]pkrNaÊ bauinayaadI ZaÐcaaÊ iDjaa[naÊ klyaaNaÊ Axaya }jaa-Ê

KnanaÊ jaOva pàOVaoigakIÊ ivainamaa-Na Aaid. Baart sarkar nao [sa

yaaojanaa ko ilae 930 kraoD, ÉpyaaoM ka pàvaQaana ikyaa hO AaOr

pUrI yaaojanaa maoM 20 hjaar kraoD, Épe Kca- krnao ka p`stava

hO. [sa yaaojanaa kao saflatapUva-k kayaa-nvayana krnao ko ilae

Baart sarkar nao kuC rajyaaoM maoM xao~aoM kao icai*nat krko ]na pr

Qyaana koMid`t krnao hotu carNabaw yaaojanaa banaayaI.

pàarMiBak pirNaama ÁpàarMiBak pirNaama ÁpàarMiBak pirNaama ÁpàarMiBak pirNaama ÁpàarMiBak pirNaama Á

maok [na [MiDyaa kI sakara%mak saMklpnaa ABaI SaOSava

Avasqaa maoM hO. ifr BaI [sako natIjao saamanao Aa rho hOM. doSa

maoM sTaT-–Ap ko tht sarkar nao karaobaairyaaoM kao Zor saarI

iryaayat donao kI GaaoYaNaa kI hOÊ ijasamaoM kr maoM CUTÊ laa[saoMsa panao

kI pìËyaa kao Aasaana krnaaÊ pyaa-varNa Anaumait panao kI

piËyaa ka sarlaIkrNa Aaid Saaimala hMO. sarkar Wara ]plabQa

kra[- jaa rhI sauivaQaaAaoM sao maok [na [MiDyaa kI pìËyaa maoM tojaI

Aanao kI ]mmaId hO. ek AQyayana ko mautaibak vaYa- 2016 maoM

tkrIbana 12 laaK na[- naaOkrI pOda haonao kI saMBaavanaa hO. [sa

kaya-Ëma kI saflata ko ilae sarkar GarolaU kMpinayaaoM Wara

inaima-t ]%padaoM kao KrId rhI hO AaOr saaqa hI ivaiBanna maM~alayaaoM

ka inado-Sa ide gae hO ik doSaI vastuAaoM kI ibaËI baZ,anao ko ilae

hr saMBava p`yaasa kroM.

ivainamaa-Na xao~ maoM maok [na [MiDyaa Áivainamaa-Na xao~ maoM maok [na [MiDyaa Áivainamaa-Na xao~ maoM maok [na [MiDyaa Áivainamaa-Na xao~ maoM maok [na [MiDyaa Áivainamaa-Na xao~ maoM maok [na [MiDyaa Á

ivainamaa-Na xao~ ka AiBapàya pMjaIÌt ivainamaa-Na xao~ sao

hO. maok [na [MiDyaa Wara ivainamaa-Na xao~ kao ]ccatma paqaimakta

dI ga[- hO. ivainamaa-Na xao~ maoM na kovala Aaiqa-k vaRiw dr kao

baZ,anao kI xamata haotI hOÊ bailk [sasao Aqa-vyavasqaa kI saMrcanaa

maoM AmaUlacaUla pirvat-na BaI haota hO. [sasao ÌiYa p`Qaana

Aqa-vyavasqaa AaOVaoigak Aqa-vyavasqaa ko $p maoM pirvait-t hao

jaatI hOÊ ivainamaa-Na xao~ maoM AQaaogaamaI evaM Aga`gaamaI kiD,yaaoM ka

p`Baava AiQaktma haota hO. ]VaogaaoM ko ivakasa ko ilae dbaava

pD,ta hO. dUsarI Aaor ]VaogaaoM ko ivakasa sao AQaaosaMrcanaaÊ

ivaVutÊ saD,kÊ rolaÊ jalayaanaÊ vaayauyaanaÊ baMdrgaahÊ dUrsaMcaarÊ

baOMkÊ baImaa kMpinayaaoM ko ivakasa ko ilae BaI maaOka imalata hO.

ivainamaa-Na xao~ ka p`Baava AMtra-YT/Iya evaM GarolaU Aqa-vyavasqaa pr

BaI pD,ta hO. [sasao AMtra-YT/Iya baajaar maoM doSa ka inayaa-t

baZ,ta hO. doSa maoM p`%yaxa $p sao inavaoSa krnaovaalao doSaI yaa

ivadoSaI inavaoSakaoM kaoÊ pàOVaoigakI ]nnayana kao baZ,avaa imalata

hO. GarolaU ]%padaoM maoM baZ,ao<arI sao gauNava<aapUNa- vastueÐ kma kImat

maoM pàPt haotI hMO. ivainamaa-Na kI ivaivaQa EaoiNayaaoM maoM raojagaar ka

saRjana haota hO.

rxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa Árxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa Árxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa Árxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa Árxaa xao~ maoM maok [na [MiDyaa Á

hma saBaI jaanato hI hO ik hma ApnaI rxaa sao saMbaMiQat

ja$rtaoM kao pUra krnao ko ilae ivadoSaI kMpinayaaoM pr inaBa-r hOM.

Aaja BaI saonaa ko ilae 70 pìtSat sao AiQak saamaana ka

Aayaat ikyaa jaata hO. [sa pr Qyaana doto hue AaOr GarolaU

]VaogaaoM kao baZ,avaa donao ko ilae sa<aasaIna sarkar nao rxaa xao~ maoM

p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa ³ef DI Aa[-´ kI saImaa 26 sao 49

pìtSat kr dI. [sako baad [samaoM irlaayaMsa iDfonsa ilaimaToDÊ

TaTa samaUhÊ mahondàÊ laasa-na evaM Tbaao- jaOsao baD,o AaOVaoigak samaUh

Baart ko rxaa ]%padna xao~aoM sao jauD,o hOM. jaba inajaI kMpinayaaÐ

rxaa xao~ maoM Apnaa ]%padna caalaU kr dogaI tao baD,o str pr doSa

ko laaKaoM naaOjavaanaaoM kao raojagaar imalanao lagaogaa. [sasao Baart kI

Aqa-vyavasqaa ko saaqa–saaqa rxaa vyavasqaa BaI majabaUt banaogaI.

maok [na [MiDyaa kI vat-maana naIit ko tht Baart ka AagaamaI 7–

71

8 vaYaao-M maoM rxaa xao~ ko AaQauinakIkrNa ko ilae 130 ibailayana

Dalar ka inavaoSa kI yaaojanaa hOO.

gaàmaINa xao~ maoM maok [na [MiDyaa ÁgaàmaINa xao~ maoM maok [na [MiDyaa ÁgaàmaINa xao~ maoM maok [na [MiDyaa ÁgaàmaINa xao~ maoM maok [na [MiDyaa ÁgaàmaINa xao~ maoM maok [na [MiDyaa Á

gaàmaINa Baart maoM lagaBaga 83º3 kraoD, laaoga inavaasa

krto hOM. gaàmaINa Baart maoM ÌiYa hI raojagaar ka maa~ ek

ivaklp hO. kaOSala ivakasa koMdàoM ko Aayaaojana ko Wara gaàmaINa

laaogaaoM maoM jaaga$kta baZ,akr ]nako jaIvana str kao baZ,anao kI

AavaSyakta hO. [sa idSaa maoM Eama sahayata samaUhÊ iva<aIya

saMsqaana Aaid kI madd sao maok [na [MiDyaa ko kayaao-M maoM gait laayaa

jaa saktI hO.

[spat ]VaogaoM ka yaaogadana Á[spat ]VaogaoM ka yaaogadana Á[spat ]VaogaoM ka yaaogadana Á[spat ]VaogaoM ka yaaogadana Á[spat ]VaogaoM ka yaaogadana Á

iksaI BaI doSa kI p`gait ka maapdMDÊ tknaIkI evaM

Aaiqa-k sauQaar ka pOmaanaaÊ AaQaarBaUt saMrcanaa ka ivakasaÊ ]sa

raYT/ maoM [spat kI Kpt pr inaBa-r krta hO. yah inassaMdoh

sa%ya hO ik AaOVaoigak gaitivaiQayaaoM kI baZ,ao<arI sao [spat kI

maaÐga AaOr Kpt maoM BaI vaRiw haogaI. doSa kI Aqa-vyavasqaa maoM

majabaUtI p`dana krnao maoM [spat ]Vaoga ka mah%vapUNa- yaaogadana

rhta hO. [spat ]VaogaaoM kI sahBaaigata ko ibanaa Aaiqa-k evaM

AaOVaoigak ivakasa kI saflata kalpinak hOM. ivaVutÊ rolaÊ

rxaaÊ ivainamaa-Na Aaid ]Vma xao~ [spat ]Vaoga kI sahBaaigata

ko ibanaa Aagao nahIM baZ, sakto. [spat ]Vaoga Apnao yaaogadana

Wara raYT/ ko ivakasa maoM rcanaa%mak BaUimaka inaBaata rha hO.

hmaaro raYT/ ko ivakasa maoM ivaSaoYakr }jaa-Ê pirvahnaÊ ivainama-Na

Aaid ko ivakasa maoM [spat ]Vaoga kI ihssaodarI Ahma hO. yah

tqya hO ik vat-maana samaya maoM [spat karaobaar vaOiSvak str pr

maMdI ko daOr sao gaujar rha hO. ivainamaa-Na xao~ maoM BaI p`gait kafI

QaImaI hO. ikMtu [spat ]Vaoga Aaja BaI doSa kI Aqa-vyaasqaa kI

rIZ, AaOr ivakasa kI naIMva hO. hmaoM ivaSvaasa hO ik maok [na

[MiDyaa kI saMklpnaa sao [spat ]Vaoga ApnaI yaaojanaaAaoM pr kama

krto hueÊ saMbaMiQat ZaÐcaaMo kao majabaUt krto hue vaOiSvak baajaar

maoM Apnaa sqaana banaae rKogaI. hmaoM ivaSvaasa hO ik [spat

]Vaoga ko saaqa maok [na [MiDyaa ko iËyaanvayana sao BaivaYya maoM

Aaiqa-k ivakasa kao gait imalaogaI AaOr Baart vaOiSvak baajaar maoM

Apnaa ivaSaoYa sqaana kayama kr sakogaa.

inaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- Á

maok [na [MiDyaa ko sapnao ko saakar haonao sao vastuAaoM ka

inamaa-Na doSa maoM haogaaÊ ijasasao ]sakI kImat kma haogaI. Agar

iksaI vastu ka inamaa-Na doSa maoM haota hO tao doSa ko laaogaaoM kI

ja$rtoM tao pUrI haogaI hI saaqa hI saaqa inayaa-t sao doSa maoM ivadoSaImauda

BaI AaegaI. AMtrdoSaI vyaapar maoM maunaafa haogaaÊ sarkarI

Kjaanao maoM baZ,ao<arIÊ ivakasa dr maoM baZ,tÊ Aqa-vyavasqaa maoM majabaUtIÊ

raojagaar dr maoM vaRiw Aaid saMBava hao sakoMgao.

maok [na [MiDyaa sao saara doSa ivainamaa-Na hba bana sakta

hOÊ ijasasao ivainamaa-Na xao~ maoM 12 sao 14 pìtSat pitvaYa- kI dr

sao vaRiw hao saktI hO. sarkar caahtI hO ik maok [na [MiDyaa

kI madd sao Baart ko sakla GarolaU ]%pad maoM ivainamaa-Na kI

ihssaodarI 2022 tk baZ,kr 16 sao 25 pìtSat hao. 100

imailayana Aitir> raojagaar ka saRjana hao AaOr GarolaU maUlya

saMvaQa-na Aaid saMBava hao. maok [na [MiDyaa AiBayaana ko tht

hmaaro doSa maoM hI vastuAaoM kI tOyaarI haogaI. doSaIya ]%padaoM ko

]%padna sao Aaiqa-k vyavasqaa sauQarogaI AaOr inayaa-t ko Avasar

pàPt haoMgao. yah p`%yaxa $p sao pàPt haonaovaalaa laaBa hO. saaqa

hIÊ praoxa $p sao raojagaarIÊ rajasva Aaid baZoM,gao. Aama janata

ko jaIvana str maoM vaRiw haogaI.

[sailae [sa pUrI piËyaa kao gaamaINa AaOr SahrI pvaaisayaaoM

ko samaga`` ivakasa ko ilae samauicat kaOSala ko inamaa-Na ko $p maoM

BaI doKa jaa rha hOÊ ijasasao doSa maoM AabaadI ko samaUcao ihssao kao

]nako hk kI KuSahalaI imalaoM.

¹ ]p mahap`baMQak ³ivaVut´

dlana saMyaM~Ê ena ema DI saI ilaimaToDÊ bacaolaI

maaobaa[la naMÁ 09425266338

[- maola Á [email protected]

72

[spat ]Vaoga kI saMklpnaa Á[spat ]Vaoga kI saMklpnaa Á[spat ]Vaoga kI saMklpnaa Á[spat ]Vaoga kI saMklpnaa Á[spat ]Vaoga kI saMklpnaa ÁmanauYya jaIvana maoM laaOh ]%pad ka mah%vapUNa- sqaana hO.

ijana BavanaaoM maoM hma rhto hOM AaOr kar Aqavaa rolaÊ ijasasao hmayaa~a krto hOMÊ saBaI ko inamaa-Na maoM laaOh ]%padaoM ka ]pyaaoga haotahO. ivaiBanna QaatuAaoM maoM laaoha hI eosaI Qaatu hOÊ ijasaka sabasaoAiQak ]pyaaoga haota hO. yah yaaOigak Qaatu [spat ka mau#yaGaTk BaI hOÊ ijasaka SaoYa saBaI QaatuAaoM kI tulanaa maoM lagaBaga95‰ ]pyaaoga ikyaa jaata hO. mau#yatÁ saMrcanaa%mak AiBayaaMi~kIAnaupyaaogaaoMMÊ samaudI pyaaojanaaoMÊ AaTaomaaobaa[la va maSaInarI sao saMbaMiQatAnaup`yaaogaaoM maoM [saka ]pyaaoga ikyaa jaata hO.

Baart maoM [spat ]%padna kI prMpra bahut pàcaIna hO.puratna kala sao hI manauYyaaoM kao [saka &ana qaa. timalanaaDu koitnnavaolaI janapd maoMÊ knaa-Tk ko ba`*maigarI tqaa txaiSalaa maoMpurat%va kala ko jaao laaOh hiqayaar pàPt hue hOMÊ ]nasao isawhaota hO ik Baart ko inavaasaI [-saa ko 300 sao 400 vaYa- pUva- hIlaaOh Qaatu ka ]pyaaoga krnao lagao qao. kiplavastuÊ baaOwgayaaAaid maoM laaOh Qaatukma- ko Anaok ica*na Kaojao gayao hOMÊ ijanasao ptacalaa hO ik Aaja sao1500 vaYa- pUva- laaoga laaOh]%padna kaya- maoM inapuNaqao. [saka ek AaOr]dahrNa hO idllaI kokutubamaInaar ko saamanaoisqat 24 fuT }Ðcaa AaOrlagaBaga 6 Tna Baar vaalaalaaoho ka ivaSaala stMBaÊjaao [tnao laMbao samaya saovaayau evaM vaYaa- ko maQya Ap`Baaivat KD,a hO. eoithaisak laoKaoMsao &at haota hO ik [-saa sao 5 SatabdI pUva- Baart maoM banaI hu[-[spat kI tlavaaroM [-rana Aaid doSaaoM maoM bahut iva#yaat qaIM.

Baart maoM laaOh Ayask kI ]plabQata AaOr Kpt ÁBaart maoM laaOh Ayask kI ]plabQata AaOr Kpt ÁBaart maoM laaOh Ayask kI ]plabQata AaOr Kpt ÁBaart maoM laaOh Ayask kI ]plabQata AaOr Kpt ÁBaart maoM laaOh Ayask kI ]plabQata AaOr Kpt ÁlaaOh Ayask mau#yatÁ dao $paoM maoM payaa jaata hOÊ maOgnaoTa[T

AaOr hOmaoTa[T. Baart maoM ËmaSaÁ hOmaoTa[T va maOgnaoTa[T koKnana yaaogya ka Anaumaainat BaMDar lagaBaga 9602 va 3408imailayana Tna hOM. Baart maoM C<aIsagaZ,Ê knaa-TkÊ JaarKMDÊAaoD,ISaaÊ gaaovaaÊ maharaYT/Ê AaMQa` p`doSa Aaid rajyaaoM maoM laaOhAyask ko BaMDar isqat hOM. caIna duinayaa ka sabasao baD,a [spat]%padk doSa hO AaOr duinayaa maoM laaOh Ayask ka sabasao baD,a]pBaao@ta BaI hO. [sa saMdBa- maoM jaapanaÊ kaoiryaa AaOr saMyau@trajya AmaorIka tqaa yaUraopIya saMGa ka naama caIna ko pScaat hIAata hO. vat-maana maoM Baart maoM [sakI pitvyai@t pitvaYa- Kpt60 iklaaogaàma hOÊ jabaik ivaSva maoM 220 iklaaogaàma hO.ivainamaa-Na xao~ ko ivastarNa ko maaQyama sao [sao baZ,anao kI AavaSyaktahO.maok [na [MiDyaa AiBayaanaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁmaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ

[sa AiBayaana ka vaastivak Aqa- hOÊ Baart maoM vastuAaoMko inamaa-Na kao baZ,avaa donaaÊ ijasasao Baart maoM dUsaro doSaaoM sao Aayaat

GaTo AaOr hmaaro inayaa-t baZ,oÊtaik ivadoSaaoM pr hmaarIinaBa-rta kma hao sako. vat-maana samaya maoM Baart maoM banaIvastuAaoM kI saM#yaa bahutkma hOÊ ijasako karNa yahaÐk o i n a v a a i s ay a a o M kIAavaSyaktaAaoM kI pUit-ko ilae sarkar kao ivadoSaaoMsao vastuAaoM ka Aayaat

krnaa pD,ta hO. [sako ilae bahumaUlya ivadoSaI maudà kI ja$rthaotI hO. pirNaamasva$p hmaaro vyaapar GaaTo kI isqait maoM banaorhto hOM.

maok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata hotu Apoixat ]payamaok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata hotu Apoixat ]payamaok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata hotu Apoixat ]payamaok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata hotu Apoixat ]payamaok [na [MiDyaa AiBayaana kI saflata hotu Apoixat ]paya¹ EaI esa ko sanaaoiDyaa

[spat ]Vaoga maoM Aa[- maMdI kao dUr krnao ko ilae hmaoM ApnaI ]%padna laagat kaokma krnaa haogaa. saaqa hI hmaoM sajagata evaM saurxaa sao Apnao ]%padna kao baZ,anaahaogaa. hmaoM Apnao ]%padna maoM gauNava<aa ko ]cca maanadMDaoM kao sqaaipt krnaahaogaa. p`baMQana AaOr Eaimak saMGaaoM maoM maQaur saMbaMQa kI sqaapnaa krko hmaoM ApnaoEaimakaoM kao AnauSaasana ko saaqa samaya ko sadupyaaoga ko pìt sacaot krnaa haogaa.hmaoM maMdI kI isqait sao inapTto hue ]%padkta baZ,anao ko saBaI saaQana ApnaanaohaoMgao. saurxaa ko pìt BaI sacaot rhnaa haogaaÊ taik maanava idvasaaoM kI haina nahao. ivaVut }jaa- kI AiQapàiPt pr pUMjaI ka baD,a ihssaa Kca- hao jaata hO.[sailae [sako ]pyaaoga maoM satk-ta bartnaI haogaI.

73

Baart maoM ivainamaa-Na ]Vaoga kao baZ,avaa donao tqaa ivadoSaIinavaoSakaoM kao Baart maoM inavaoSa krnao hotu AakiYa-t krnao ko ËmamaoM koMd` sarkar ka ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kargar isaw haosakta hO. Baart ko p`QaanamaM~I EaI naroMd` maaodI nao 15 AgastÊ2014 kao Apnao BaaYaNa maoM [sa AiBayaana ka ]llaoK ikyaa qaatqaa ek maah ko BaItr [sa AiBayaana pr kama SauÉ kr idyaagayaa. [sao SauÉ krnao ko pICo maksad yah qaa ik Baart sao baahrjaa rho ]VimayaaoM kao Baart maoM kama krnao ko ilae pào%saaihtkrnaa AaOr Baart ko p`mauK xao~aoM maoM inamaa-Na vyavasaayaaoM kaopunajaI-ivat krnaa.[sa AiBayaana ka ]_oSya Á[sa AiBayaana ka ]_oSya Á[sa AiBayaana ka ]_oSya Á[sa AiBayaana ka ]_oSya Á[sa AiBayaana ka ]_oSya Á

yaaojanaabaw trIko sao p`yaasa krko hI doSa ka ivakasasauinaiScat ikyaa jaa sakta hO. vat-maana maoM ivainamaa-Na xao~ maoMivaSva maoM Baart ka yaaogadana 16‰ hO. AtÁ p`%yaxa ivadoSaIinavaoSa AakiYa-t krko doSa ka sakla GarolaU ]%padna baZ,anaa evaMdoSa kao ek baRhd ivainamaa-Na koMd ko $p maoM ivakisat krnaa ‘maok[na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya hO. [sasao Baart ka vaOiSvak]%padna maoM yaaogadana 25‰ tk baZ,anao kI pirklpnaa hO.[sako Alaavaa [sa AiBayaana ko AMtga-t yauvaaAaoM ka kaOSalaivakasa krko ]nhoM raojagaar ko Avasar p`dana krnaa BaI [saAiBayaana ka ]_oSya hO.AiBayaana hotu cayainat xao~ÁAiBayaana hotu cayainat xao~ÁAiBayaana hotu cayainat xao~ÁAiBayaana hotu cayainat xao~ÁAiBayaana hotu cayainat xao~Á

[sa AiBayaana hotu sarkar nao AaTaomaaobaa[laÊ fUD paosaoisaMgaÊAxaya }jaa-Ê saUcanaa pàOVaoigakI AaOr baIpIemaÊ saD,k varajamaaga-Ê ivamaananaÊ camaD,aÊ AMtirxaÊ jaOva pàOVaoigakIÊ maIiDyaaÊmanaaorMjanaÊ kpD,aÊ rsaayanaÊ KnanaÊ qama-la pa^varÊ inamaa-NaÊ tola vagaOsaÊ pya-Tna va AaitqyaÊ rxaa xao~ sao saMbaMiQat hiqayaarÊfamaa-syaUiTklsaÊ klyaaNaÊ [laoi@T/kla maSaInarIÊ baMdrgaahÊ[lao@T/aînak p`NaalaIÊ rolavao Aaid 25 xao~aoM kao cayainat ikyaaÊ@yaaoMik [namaoM p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kI A%yaiQak saMBaavanaa hO.[na xao~aoM maoM sarkar Wara inavaoSa ikyaa jaaegaa.

[sa AiBayaana ko AMtga-t inavaoSakaoM ko saaqa p`BaavaI vasaugama saMcaar hotu Baart sarkar Wara Aanalaa[na vaobasaa[T kI

SauÉAat kI ga[- hO. [samaoM icai*nat 25 xao~aoM ko AaMkD,aMoÊivakasa ko karkaoMÊ p`%yaok xao~ maoM inavaoSa ko ilae AnaukUlapirisqaityaaoM evaM sarkar sao pàPt sahyaaoga Aaid ka ivavarNa]plabQa ikyaa gayaa hO. [sako Alaavaa dSa-kaoM kao jaIvaMtpiryaaojanaaAaoM ka ivavarNa BaI idyaa jaata hO. saaqa hI ]nakoivaiBanna saMdohaoM ka inavaarNa ikyaa jaata hO. sTaT-Ap koAMtga-t sarkar Wara vyavasaaiyayaaoM kao bahut saI iryaayataoM kIGaaoYaNaa kI ga[- hOÊ ijanako tht kr maoM CUTÊ laa[saoMsa panao kIpìËyaa kao Aasaana banaanaaÊ laa[saoMsa raja sao maui@tÊ vyavasaayapàrMBa krnao yaa baMd krnao maoM sarlata tqaa pyaa-varNa sao saMbaMiQatAnaumait pàPt krnao kI sauivaQaa Aaid saimmailat hOM.AiBayaana sao laaBaÁAiBayaana sao laaBaÁAiBayaana sao laaBaÁAiBayaana sao laaBaÁAiBayaana sao laaBaÁ

Baart pàÌitk saMsaaQanaaoM sao samaRw doSa haonao tqaakuSala EaimakaoM kI ]plabQata ko karNa jyaadatr inavaoSakaoM koilae psaMdIda ivainamaa-Na koMd` banata jaa rha hO. [sa AiBayaanasao jahaÐ ek Aaor Baart kI Aqa-vyavasqaa majabaUt haogaIÊ vahIMdUsarI Aaor Baart ko laaogaaoM kao raojagaar imalaogaa. [sasao doSa koyauvaaAaoM kI isqait sauQarogaI tqaa baoraojagaarI kI samasyaa saulaJaogaI.[sa p`kar doSa ko ivakasa maoM BaI sahyaaoga imalaogaa. ikMtu doSa koEama kanaUna [sa AiBayaana ko AnaukUla nahIM hOM. [sako ilae EamakanaUnaaoM maoM sauQaar laanao kI AavaSyakta hO.

[sa AiBayaana ko saflatapUva-k laagaU haonao sao ‘Baart maoM100 smaaT- Sahr saMbaMQaI piryaaojanaa’ AaOr ‘xamata ko str prgaRh inamaa-Na yaaojanaa’ Aaid hotu BaI madd imalaogaI. [sa AiBayaanasao inavaoSak AaOr BaartIyaÊ daonaaoM ka laaBa haogaa. ek Anaumaanako Anausaar [sa AiBayaana sao vaYa- 2016 ko AMt tk 10 laaKsao AiQak naaOkiryaaÐ imalanao kI saMBaavanaa hO.

[sa AiBayaana sao doSa ko saBaI laaogaaoM kao fayada haogaa.doSa maoM banaI vastuAaoM kI kImat ivadoSaI vastuAaoM kI kImat saosastI haogaI. karNa yah hO ik [nakI kImat maoM Aayaat SaulkevaM pirvahna BaaD,a nahIM jauD,oMgao. saaqa hI ]%padna maoM vaRiwÊAqa-vyavasqaa maoM majabaUtIÊ AMtdo-SaIya vyaapar maoM maunaafaÊ sarkarIkaoYa maoM [jaafa evaM raojagaar dr maoM vaRiw saMBava hao saktI hOM.

74

AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka va yaaogadana ÁAiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka va yaaogadana ÁAiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka va yaaogadana ÁAiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka va yaaogadana ÁAiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka va yaaogadana Áivainamaa-Na ko xao~ maoM [spat ]Vaoga kI mah%vapUNa- BaUimaka

kao nakara nahIM jaa sakta. @yaaoMik saMrcanaa%mak ivakasa evaMvastuAaoM ko inamaa-Na Aaid maoM [spat ka savaa-iQak ]pyaaoga taoAvaSyaMBaavaI hO. hala hI maoM Baart Wara AaQauinak va sauivaQaapUNa-rola kaocaaoM ka AasT/oilayaa ko @vaIMsalaOMD maoM inayaa-t ikyaa gayaa hOÊijanaka inamaa-Na konaoDa kI baMbaaiD-yar T/aMsapaoTo-Sana kMpnaI Waragaujarat ko baD,aOda maoM isqat ApnaI ]%padna [ka[- maoM ikyaa gayaaqaa. [namaoM p`%yaok kaoca ka Baar 46 Tna AaOr laMbaa[- 75 fIThO. [sa p`kar ko 450 kaocaaoM kao Baart maoM inaima-t krinayaa-t krnao kI yaaojanaa hOÊ ijasasao ivadoSaI maudà Aija-t kI jaasakogaI. [na kaocaaoM ko inamaa-Na hotu 90‰ [spat ka ]pyaaogaikyaa jaa rha hO. kuC samaya pUva- idllaI kI maoT/ao yaaojanaa hotuBaart kao jama-naI AaOr dixaNa kaoiryaa sao kaocaaoM kao Aayaatkrnaa pD,a qaa. Aba ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-tBaart maoM hI kaocaaoM ka inamaa-Na saMBava hao rha hO. Aanaovaalao vaYaaMoMmaoM Baart ko AaOr BaI SahraoM maoM maoT/ao piryaaojanaa ko laagaU haonao kIyaaojanaa hOÊ ijasako ilae kaoca AaOr rola pTiryaaÐ Aaid banaanao maoM[spat ]Vaoga kI Ahma BaUimaka hao saktI hO.[spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ Á[spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ Á[spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ Á[spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ Á[spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ Á

vat-maana maoM Baart ko laaOh Ayask sao jauD,o saMgaznaaoM koilae caInaÊ jaapana tqaa kaoiryaa sao laaOh Ayask ko baZ,toAayaat p`mauK samasyaa banaI hu[- hO. Aayaat kI maa~a iva<a vaYa-2014¹15 ko 5º7 imailayana Tna kI tulanaa maoM 2015¹16 maoM 10imailayana Tna tk baZ,nao kI saMBaavanaa hO. saaqa hI ivadoSaaoM saoAayaat kI laagat Baart maoM saMcaailat k[- saMyaM~aoM kI ]%padnalaagat sao bahut kma hO. [sako Alaavaa sqaanaIya inajaI xao~ kIlaaOh Ayask kMpinayaaoM evaM sarkarI xao~ kI kMpinayaaoM maoM BaI BaarIpìtspQaa- hO.

AMtra-YT/Iya baajaar maoM laaOh Ayask kI kImataoM maoM tojaIsao haotI igaravaT ko karNa Aaja laaOh Ayask ko baajaar maoM maMdIkI isqait hO. [spat ]Vaoga maoM Aa[- maMdI kao dUr krnao ko ilaehmaoM ApnaI ]%padna laagat kao kma krnaa haogaa. saaqa hI hmaoM

sajagata evaM saurxaa sao Apnao ]%padna kao baZ,anaa haogaa. hmaoMApnao ]%padna maoM gauNava<aa ko ]cca maanadMDaoM kao sqaaipt krnaahaogaa. p`baMQana AaOr Eaimak saMGaaoM maoM maQaur saMbaMQa kI sqaapnaakrko hmaoM Apnao EaimakaoM kao AnauSaasana ko saaqa samaya ko sadupyaaogako pìt sacaot krnaa haogaa. hmaoM maMdI kI isqait sao inapTto hue]%padkta baZ,anao ko saBaI saaQana Apnaanao haoMgao. saurxaa ko pitBaI sacaot rhnaa haogaaÊ taik maanava idvasaaoM kI haina na hao.ivaVut }jaa- kI AiQapàiPt pr pUMjaI ka baD,a ihssaa Kca- haojaata hO. [sailae [sako ]pyaaoga maoM satk-ta bartnaI haogaI.jahaÐ ek Aaor CaoTo¹CaoTo ]payaÊ jaOsao AnaavaSyak cala rhopMKaoMÊ jala rho balbaaoM Aaid kao samaya pr baMd krko BaI ]%padnalaagat maoM kmaI laa[- jaa saktI hOÊ vahIM }jaa- kI kma Kptkrnao vaalao ]pkrNaaoM kao KrIdkr ]nako ]pyaaoga sao ivaVut}jaa- kI BaarI bacat kI jaa saktI hO. saaqa hI poT/aola evaMDIjala ka ]pyaaoga BaI saavaQaanaI sao krnaa haogaa.

na[- maSaInaaoM evaM ]pkrNaaoM ko sahI pcaalana hotu samaya¹samayapr pìSaxaNa kaya-Ëma Aayaaoijat krnao sao inaScaya hI kaya-inaYpadna baZ,ta hO AaOr duGa-TnaaAaoM ka inavaarNa saMBava haota hO.[sailae p`baMQana kao saBaI EaimakaoM ko ilae AavaSyak pìSaxaNakI Aaor Qyaana donaa caaihe AaOr EaimakaoM kao BaI pUNa- inaYza kosaaqa pìSaxaNa pàPt kr Apnao dOinak kayaao-M kao gauNava<aa kosaaqa saMpaidt krnaa caaihe.

[sa trh Apnao kt-vyaaoM ko inava-hna sao jahaÐ hma ApnaosaMgazna ka BaivaYya saurixat evaM sauinaiScat kr sakto hOMÊ vahIMdUsarI Aaor ‘maok [na [MiDyaa’ jaOsaI raYT/Iya mah%vaakaMxaI AiBayaanamaoM Apnaa yaaogadana dokr doSa kao ivakasa ko pqa pr Aagao lao jaanaomaoM sahyaaoga do sakto hOM.

¹ inajaI sahayakena ema DI saI ilaimaToD

hOdrabaadmaaobaa[laÁ †91 9010535990


75

yah sava-ivaidt hO ik laaOh¹[spat iksaI BaI doSa kIAqa-vyavasqaa maoM rIZ, kI hD\DI jaOsaa mah%va rKta hO. [sakobagaOr saudRZ, Aqa-vyavasqaa kI klpnaa krnaa idvaa svaPna doKnao kobarabar hO. vat-maana maSaInaI yauga maoM tao [saka mah%va savaao-pirhO. [sa p`kar hma kh sakto hOM ik “Baart maoM inamaa-Na koAiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka” bahut hI mah%vapUNa- hO.@yaaoMik [spat ]Vaoga Anya ]VaogaaoM kI jananaI haotI hO. saaro]d\yaaoga iksaI BaI doSa kao ivakasa ko pqa pr Aagao laanao maoMmah%vapUNa- BaUimaka Ada krto hOM. [sao caInaÊ yaUraoipyana yaUinayanako doSaÊ jaapanaÊ AmaoirkaÊ $saÊ kaoiryaa Aaid doSaaoM maoM doKa jaasakta hO.

Baart sarkar ka ]_oSya doSa kao vaOiSvak taOr prinamaa-Na kond` banaanaa AaOr doSa ko laaKaoM¹kraoD,aoM yauvaaAaoM ko ilaeraojagaar ko Avasar pOda krnaa hO. @yaaoMik doSa kI savaa saaOkraoD, janasaM#yaa maoM sao bahutayat laaoga baoraojagaar hOMÊ eosao maoMsarkar Apnao daiya%va ka inava-hna krto hue doSa maoM laaogaaoM kaoraojagaar mauhOyaa kranoa ko ilae Barsak p`yaasa kr rhI hO.vastutÁ doSa maoM [sako ilae pyaa-Pt saMsaaQana hOM AaOr AsaImasaMBaavanaaeM BaI. laoikna pyaa-Pt kccaa maala evaM sastI maanavaEama kI ]plabQata ko baavajaUd yahaÐ sasto [spat ka ]%padnanahIM hao pa rha hOÊ ijasaka inarakrNa krnaa Ait AavaSyakhO. AiQak laagat pr ]%paidt laaOh [spat GarolaU ja$rtaoM kaopUra krnao maoM BaI Asafla rha hO. natIjaa yah hO ik doSa maoM[spat ka Aayaat bahut jyaada baZ, gayaa hO. saaqa hI caIna kosasto ]%pad BaI Aqa-vyavasqaa kao bahut kuC p`Baaivat kr rhahO. phlao sao baajaar maoM maMdI kI isqait hO. jahaÐ tk [spatinayaa-t ka savaala hOÊ doSa kao [sa idSaa maoM bahut p`yaasa krnaahOÊ taik Aanaovaalao samaya maoM Aayaat¹inayaa-t kI isqait kaosaMtuilat rKa jaa sako. [sako ilae ]%padna laagat kma krnaokI idSaa maoM kdma ]zanao kI ja$rt hO. yaid ivadoSaaoM sao [spat

Aayaat krnao ko bajaaya doSa maoM hI sasta AaOr gauNava<aapUNa-[spat ka inamaa-Na hao sakoÊ tao [spat ]Vaoga ko saaqa–saaqaBaartIya Aqa-vyavasqaa maoM BaI vaRiw haogaI. [sako ilae vat-maana[spat ]VaogaaoM kI ]%padna xamata kao baZ,anaa haogaa AaOr nayao[spat ]VaogaaoM kao Baart maoM lagaanao ko ilae ivadoSaI kMpinayaaoM kaoBaI AakiYa-t krnaa haogaa. [sasao doSa kI Aqa-vyavasqaa pr BaIbaaoJa kma haogaa AaOr yahaÐ sqaaipt [spat ]VaogaaoM sao raojagaar koAvasar BaI baZ,oMgao AaOr ivadoSaI maudà BaMDar maoM BaI vaRiw haogaI.saaqa hI doSa ka savaa-MigaNa ivakasa hao sakogaa. doSa ko [spat]Vaoga Wara ‘Baart maoM inamaa-Na’ AiBayaana kao gait donao maoM sahyaaogaimalaogaa.

maaOjaUda sarkar ivainamaa-Na ko Alaga¹Alaga xao~ maoM ivadoSaIpUMjaI inavaoSa kao AakiYa-t krnao hotu kafI p`yaasa kr rha hO.[sa kD,I maoM sarkar nao ivainamaa-Na ko lagaBaga 24 xao~aoM kaoicaih\nat ikyaa hOÊ jaao pUNa-tÁ [spaat ]VaogaaoM pr hI inaBa-r hOMÊjaOsao Aa^Taomaaobaa[laÊ Aa^Taomaaobaa[la kMpaonaoMT\saÊ ivainamaa-NaÊ saurxaaÊinamaa-NaÊ ivaVut maSaInarIÊ rolavaoÊ punaÁnavaIkrNa krnao yaaogyatapIya ivaVut AaOr tola evaM pàÌitk gaOsa Aaid. [sakosaaqa¹saaqa smaaT- SahraoM ka ivakasaÊ saD,k pirvahna evaM baMdrgaahaoMka ivakasa BaI pUNa-ÉpoNa [spat ]VaogaaoM pr hI inaBa-r hOM. yahIek eosaa ]Vaoga hOÊ jaao doSaI evaM ivadoSaI kMpinayaaoM kao ]VaogaaoMkao lagaanao maoM maddgaar saaibat haogaa AaOr ‘Baart maoM inamaa-Na’AiBayaana kao saakar krnao maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaaegaa.[sa xao~ maoM inavaoSa kI kmaI AaOr sasto Aayaat kI vajah sao GarolaUstr pr pUrI xamata ka ]pyaaoga nahIM hao pa rha hO. BaartIya[spat ]Vaoga kI halat pr gaMBaIrta sao gaaOr krnao sao hmaMo ptacalata hO ik “Baart maoM inamaa-Na” AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kayaaogadana A%yaiQak mah%vapUNa- hO.

SaaoQa saMsqaanaaoM ko irpaoT- ko Anausaar doSa ko sakla GarolaU]%pad maoM [spat ]Vaoga ka yaaogadana lagaBaga dao pìtSat hO.

[spat ]Vaoga[spat ]Vaoga[spat ]Vaoga[spat ]Vaoga[spat ]Vaoga– EaI Ìpa isanQau purtI

76

doSa kao ivainamaa-Na ka p`mauK kond` banaanao kI mah%vakMaxaa yaaojanaako tht “Baart maoM inamaa-Na” AiBayaana Sau$ ikyaa gayaa.

savao-xaNa irpaoT- maoM kha gayaa hO ik ivainamaa-Na evaMinamaa-Na xao~ samaot doSa kI Aqa-vyavasqaa ko ivakasa maoM [spat]Vaoga kI BaUimaka kafI mah%vapUNa- hO. [sako ilae Eama kanaUnamaoM sauQaarÊ BaUima AiQaga`hNa kao sarla banaanaoÊ pirvahna sauivaQaaAaoMmaoM baZ,ao<arI ko saaqa hI sarla karaobaarI maahaOla jaOsao k[- ]payaikyao jaa rho hOM taik GarolaU evaM ivadoSaI inavaoSa maoM tojaI laa[- jaasako. Anya p`mauK Aqa-vyavasqaaAaoM pr BaI [sa ]Vaoga kayaaogadana bahut hI mah%vapUNa- hO. laoikna Baart maoM yah ApnaoSauÉAatI daOr sao BaUima AiQaga`hNaÊ kccao maala ka ABaava AaidsamasyaaAaoM sao jaUJa rha hO. [sa ]Vaoga ko saamanao ]nnat A%yaaQauinaktknaIk ko ABaava ka BaI saMkT hO. [sailae Aajaklasarkar kaOSala ivakasa pr BaI Qyaana koMid`t kr rha hO. [sasao]%padna laagat kao kma krnao ko saaqa–saaqa gauNava<aapUNa- ]%padaoMka ]%padna BaI ikyaa jaa sakta hO. sabasao mah%vapUNa- baat yahhO ik [sasao baoraojagaarI kI samasyaa ka samaaQaana BaI hao sakogaa.[sako pirNaamasva$p doSa maoM Aaiqa-k ivakasa maoM gait laayaa jaasakta hO. AtÁ naIit inaQaa-rkaoM kao kr pNaalaIÊ kccao saamagaIkI laagat evaM pirvahna pr Qyaana donao kI ja$rt hO. [tnaahI nahIM hmaoM ]BartI vaOiSvak Aqa-vyavasqaaAaoM ko Anau$p ApnaIkr p`NaalaI maoM BaI sauQaar krnaa haogaa.

jaa^[MT PlaaMT kimaTI ko AaMkD,aoM ko AaQaar pr vaYa-2003¹04 ko daOrana Baart ka [spat Aayaat 1º5 imailayanaTna AaOr inayaa-t 4º5 imailayana Tna qaaÊ laoikna 2014¹15 tkAato¹Aato doSa ka Aayaat 9º3 imailayana Tna tk baZ,aÊjabaik inayaa-t kovala 5º5 imailayana Tna rh gayaa hO. @yaaoMikdoSa maoM [spat inamaa-Na maoM A%yaiQak laagat AaOr pìtspQaa-%makxamata ka GaTnaa hOÊ ijasako karNa inayaa-t maoM inarMtr igaravaTdja- kI jaa rhI hO. [sako Alaavaa doSa maoM ]pyaaogaI [spat ko]%padna maoM kmaI AaOr [sakI AiQak kImat sao BaI Aayaat kaobaZ,avaa imalaa.

Baart maoM pìt vyai> [spat kI Kpt Anya doSaaoM kI

tulanaa maoM bahut inamna str ka hO. yaanaI ik pìtvyai> KptlagaBaga 60 iklaao hO jabaik ivaSva ka AaOsat Kpt 220iklaao hO. prMtu yah AaMkD,a sarkar Wara hala hI maoM ]zaejaanaovaalao phlauAaoM ko pirNaamasva$p kaf,I baZ, jaaegaa. ijasakanatIjaa yah haogaa ik ‘Baart maoM inamaa-Na’ kao baZ,avaa imalaogaa.prMtu yah Kpt sarkar Wara calaayao jaa rho ‘Baart maoM inamaa-Na’ko Alaavaa smaaT- isaTI imaSana jaOsao vaYa- 2022 tk sabako ilaeGar ko karNa Aanaovaalao idnaaoM maoM inaiScat $p sao pìt vyai>Kpt maoM vaRiw haogaIÊ ijasasao [spat ]Vaoga maoM BaI ivakasa saMBavahao paegaa. [saka tajaa ]dahrNa kiznaa[yaaoM sao jaUJanao kobaavajaUd ipClao saala Baart nao [spat inamaa-Na maoM yaU esa e kaopICo CaoD,to hue ivaSva ka tRtIya sabasao baD,a [spat ]%padkdoSa bana jaanaa hO. [sa ]Vaoga kI ]%padk xamata kccao maalakI kmaI ko karNa Anya doSaaoM sao ipCD, rha hO.

[spat ]VaogaaoM kI BaUimaka tBaI laaBadayak hao saktIhOÊ jaba caIna evaM Anya doSaaoM kI eMTI¹DMipMga naIit kao raokajaae. [sa idSaa maoM hala hI ko idnaaoM maoM sarkar Wara [spatAayaat pr nyaUnatma Aayaat dr lagaanaa AaOr isatMbar 2014 maoM200 idnaaoM ko ilae yaqaamaUlya rxaa Saulk lagaanaa sarahnaIya kdmamaanao jaa sakto hOM. yah phla svaagat yaaogya hO. [sao [spat]VaogaaoM ko iht hI nahIM bailk ‘Baart maoM inamaa-Na’ AiBayaana kISauÉAat ko kdma ko taOr pr BaI doKa jaa sakta hO.

AVyatna raYT/Iya [spat naIit ko AMtga-t koMd` naomaaOjaUda [spat ]%padna xamata kao 101 imailayana Tna sao baZ,akr2025¹26 tk 300 imailayana Tna krnao ko ilae laxyainaQaa-irt ikyaa hOÊ ijasako ilae lagaBaga 8 laaK kraoD, kainavaoSa krnaa pD,ogaa. GarolaU AavaSyakta kI BaarI maa~a kaoQyaana maoM rKto hue yah ivacaar saTIk haogaa AaOr flasva$p‘Baart maoM inamaa-Na’ kaya-Ëma kao BaI gait imalaogaI.

¹ sahayak p`baMQak ³ivapNana´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDSaaKa ibaËI kayaa-layaÊ [MdaOr

maaobaa[laÁ †91 9827021022

77

Baart kao ivakisat evaM samaRw banaanao ko ilae sarkarWara k[- trh ko p`yaasa ikyao jaa rho hOMÊ ijanamaoM sao ‘maok [na[MiDyaa’Ê Aqaa-t Baart maoM inamaa-Na kao baZ,avaa donao kI yaaojanaa ekhO. [sa yaaojanaa ko Anausaar Baart maoM cahuÐmauKI ivakasa kI BaarIsaMBaavanaaeÐ hOM. [sa AiBayaana sao doSa maoM BaarI pUÐjaI inavaoSa haogaaAaOr bahut saI na[- piryaaojanaaAaoM kao gait imalaogaI. eosaIsaMBaavanaa BaI hO ik [sa AiBayaana sao [spat ]Vaoga ko ivakasa hotuBaI baohtr Avasar paPt haoMgao. yah Baart jaOsao ivakasaSaIla doSako [spat ]Vaoga ko ilae svaagat yaaogya phla hO.

maok [na [MiDyaa ka maksad doSa kao maOnyaufO@cairMga³ivainamaa-Na´ ka hba banaanaa hO. sarkar Wara pirkilpt [saAiBayaana ko Anau$p doSaI AaOr ivadoSaI kMpinayaaoM Wara Baart maoMhI vastuAaoM ko inamaa-Na pr jaaor donaa hOÊ ijasasao 125 kraoD, kIAabaadI vaalao Baart kao ek saudRZ, ivainamaa-Na koMd` ko $p maoMpirvait-t ikyaa jaa sakogaa.

[sa AiBayaana Wara BaartIya Aqa-vyavasqaa kao saudRZ,banaato hue doSa ko yauvaaAaoM kao raojagaar ko Avasar ]plabQakrayaa jaaegaaÊ ijasasaodoSa maoM garIbaI ko strkao GaTanao AaOr Anyasaamaaijak ma u_a o M sa oinapTnao mao M sahyaaogaimalaogaa. maananaIyap `Qaanama M~I na o [saAiBayaana ko maaQyama saopUro ivaSva ko p`mauK inavaoSakaoM kao Baart maoM Apnao vyaapar koMdàoMkI sqaapnaa krko ivaiBanna ]%padaoM ko ]%padna hotu AamaMi~tikyaaÊ taik yahaÐ ko yauvaaAaoM kao raojagaar ko Avasar p`danakrto hue ]nakI yaaogyataÊ kaOSala va pìtbawta ka ]pyaaogaikyaa jaa sako. saaqa hI pnaDubbaIÊ AaTaomaaobaa[laÊ ÌiYaÊ

maok [na [MiDyaa AiBayaana ¹ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaana ¹ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaana ¹ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaana ¹ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaana ¹ ek pircaya¹ EaI esa ena Dohiryaa

[lao@T/aînak Aaid ivaiBanna xao~aoM sao saMbaMiQat ]%padaoM ka ]%padnaBaI saMBava hao sako.

ivaSva maoM BaartIya [spat ]Vaoga kI ivaiSaYT phcaanahO. Baart caIna ko baad [spat ka sabasao baD,o ]%padk evaMKpt krnaovaalao doSa ko $p maoM ]Bar rha hO. Baart maoM [spatkI pìtvyai@t pìtvaYa- Kpt 60 iklaaogaàma hOÊ jaao vaOiSvakKpt kI tulanaa maoM 35‰ kma hO. [sasao spYT haota hO ikhmaaro doSa maoM [sa xao~ maoM ivakasa kI A%yaiQak saMBaavanaa hO.[spat ]%padna evaM [spat kI pìtvyai@t pìtvaYa- Kpt kadoSa ko sakla GarolaU ]%padna maoM mah%vapUNa- yaaogadana haota hOÊ jaaodoSa ko Aaiqa-k AaOr AaOVaoigak ivakasa ka saMkotk maanaa jaatahO.

sakla GarolaU ]%pad ³jaIDIpI´ doSa kI Aqa-vyavasqaaka maapdMD maanaa jaata hO. jaIDIpI ka AaMkD,aÊ ]%padna kIvaRiw dr pr AaQaairt haota hO. jaIDIpI ko tht ÌiYaÊ]Vaoga va saovaa tIna p`mauK GaTk Aato hOM. [na xao~aoM maoM ]%padnabaZ,nao yaa GaTnao ko AaOsat ko AaQaar pr jaIDIpI dr tya haotI

hO. vat-maana maoM doSa AaOrivaSva ko sakla GarolaU]%pad maoM ivainamaa-Na xao~ka yaaogadana ËmaSaÁ 16AaOr 1º8 fIsadI hOÊjabaik caIna ma o M yahËmaSaÁ 35 AaOr 13º7fIsadI hO.

‘maok [na [MiDyaa’ ko tht icai*nat xao~ Ásarkar nao [sa AiBayaana ko AMtga-t Aa^Taomaaobaa[laÊ

fUD pàosaoisaMgaÊ Axaya }jaa-Ê saUcanaa pàOVaoigakI AaOr baIpIemaÊsaD,k evaM rajamaaga-Ê ivamaananaÊ camaD,aÊ AMtirxaÊ jaOva pàOVaoigakIÊ

pQaanamaM~I Wara AarMBa ikyaa gayaa ‘maok [na [MiDyaa’ ek mah%vaakaMxaI AiBayaana hO.[sako AMtga-t GarolaU va ivadoSaI daonaaoM inavaoSakaoM ko ilae ek AnaukUla maahaOla ]plabQakranao ka vaada ikyaa gayaa hO. [sasao Baart maoM laaOh va [spat ko ]%padna hotukccaomaala ko pyaa-Pt saMsaaQana AaOr baajaar maoM banao rhnao ko sauivaQaapUNa- Avasar pàPthaoMgao. [spat ]Vaoga maa~a%mak tqaa gauNaa%mak ]%padna Wara p`QaanamaM~I ko [samah%vaakaMxaI AiBayaana tqaa raYT/ inamaa-Na maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaayaogaa.

78

famaa-syaUiTklsaÊ klyaaNaÊ [laoi@T/kla maSaInarIÊ baMdrgaahÊ rolavaoAaid 25 mah%vapUNa- xao~aoM kao icai*nat ikyaa hO. [na xao~aoM maoMp`%yaxa ivadoSaI inavaoSa AaOr raojagaar kI saMBaavanaa sabasao AiQakhO. Baart sarkar Wara BaI [na xao~aoM maoM inavaoSa ikyaa jaaegaa.

Baart maoM ivainamaa-Na kao baZ,avaa donao evaM ivaSvastrIyamaUlasaMrcanaa ko ivakasa maoM [spat ka mah%vapUNa- yaaogadana hO. yahaÐ]plabQa kccaomaala evaM maanava saMsaaQana ko ]pyaaoga sao doSa [spat]%padna ko xao~ maoM Aa%mainaBa-r bana sakta hO.vaOiSvak pirdRSyaÁ¹ Aaja Baart ivaSva maoM zaosa [spat ka tIsara sabasao baD,a

]%padk doSa hO. vaYa- 2014 ko daOrana caIna 823imailayana Tna ko saaqa zaosa [spat ka sabasao baD,a ]%padkrha. jaapana 110º67 imailayana Tna AaOr saMyau> rajyaAmaorIka 88º2 imailayana Tna ko saaqa dUsaro va tIsarosqaana pr qaoÊ jabaik Baart 87º29 imailayana Tna ko saaqacaaOqao sqaana pr rha. laoikna janavarIÊ 2016 ko daOranaBaart 7º4 imailayana Tna ko saaqa ivaSva maoM tRtIya sqaanapr phuÐca gayaaÊ jabaik caIna 63º2 imailayana Tna evaMjaapana 8º8 imailayana Tna ko saaqa phlao va dUsaro sqaanapr banao rho.

¹ DblayaUesae ko ek Anaumaana sao vaYa- 2015 maoM [spat ko]%padna maoM 6º2 pìtSat kI vaRiw ko pScaat vaYa- 2016maoM [spat kI Kpt maoM 7º3 pìtSat tk baZ,nao kIsaMBaavanaa hOÊ jabaik [spat kI vaOiSvak Kpt maoM ËmaSaÁ0º5 pìtSat AaOr 1º4 pìtSat kI vaRiw haogaI. [nadaonaaoM vaYaao-M maoM caIna kI [spat Kpt maoM 0º5 pìtSatigaravaT haonao kI saMBaavanaa hO.

¹ ivaSva [spat saMGa ³DblyaUºesaºeº´ ko Anaumaana ko Anausaar2014 maoM vaOiSvak str pr pirsaijjat [spat kI pitvyai@tpìtvaYa- AaOsat Kpt 217 iklaaogaàma qaaÊ jabaik caInamaoM yah 510 iklaaogaàma qaa.

GarolaU pirdRSyaÁ¹ ]%padna maoM tIva` vaRiw ko pirNaamasva$p Baart ivaSva maoM

zaosa [spat ka tIsara sabasao baD,a ]%padk AaOr spMjaAayarna Aqavaa DI Aar Aa[- ka sabasao baD,a ]%padk banagayaa hO.

¹ 12vaIM pMcavaYaI-ya yaaojanaa maoM [spat sao saMbaMiQat kaya-karIsamaUh Wara Anaumaana lagaayaa gayaa hO ik 2016¹17 tkdoSa maoM zaosa [spat ]%padna xamata 140 imailayana Tna tkphuÐca jaaegaI. Baart kI [spat ]%padna xamata vaYa-2020 tk 200 imailayana Tna par kr jaaegaI.

]%padna Á¹ zaosa [spat Á

Aaja Baart ivaSva maoM zaosa [spat ka tIsara sabasao baD,a]%padk doSa hO. vaYa- 2014¹15 ko AMt tk kula91º46 imailayana Tna pirsaijjat [spat kI ibaËI kIga[-.

¹ kccaa laaoha ÁvaYa- 2014¹15 ko AMt tk kula 9º7 kccao laaoho kIibaËI kI ga[-.

¹ spMja AayarnaÁBaart ivaSva maoM spMja Aayarna ka sabasao baD,a ]%padk doSahO. vaYa- 2014¹15 ko AMt tk 46º23 imailayana TnaspMja Aayarna ka ]%padna ikyaa gayaa.

[spat ]Vaoga ko samaxa p`mauK caunaaOityaaÐÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ivakasa ka maaga- caunaaOityaaoM sao

Bara huAa hOÊ ijanamaoM sao p`mauK naIcao p`stut hOMÁ1º maanava saMsaaQanaÁ

kao[- BaI ]%padna xao~ ibanaa kuSala maanavaSai@t kosafla nahIM hao sakta. [sa saMdBa- maoM saMtaoYajanak baatyah hO ik sarkar nao kaOSala ivakasa hotu ivaiBanna ]payaike hOM. [spat ]Vaoga ko saamanao sabasao baD,a daiya%vayauvaaAaoM kao QaatukmaI- bananao hotu AakiYa-t krnaa hO.

79

yah daiya%va isaf- SaOixak saMsqaanaaoM Aqavaa sarkar kanahIM hO. Qaatukima-yaaoM kao AcCa vaotnaÊ saovaakala kodaOrana pdaonnait ko baohtr Avasar evaM Anya sauivaQaaeÐmauhOyyaa kranaI haMogaI. tBaI yauvaa QaatukmaI- AiBayaMta[spat ]Vaoga maoM kaya- krnao hotu AakiYa-t haoMgao.Aaja kI yauvaa pIZ,I kao saMgazna maoM banaayao rKnaa [spat]Vaoga ko samaxa ek caunaaOtI hO.

2º AnausaMQaana va ivakasa kao baZ,avaa ÁBaart maoM laaOh va [spat xao~ maoM AnausaMQaana evaM ivakasaka kaya- mau#yatÁ laaOh va [spat saMyaM~aoMÊ raYT/Iya AnausaMQaanap`yaaogaSaalaaAaoMÊ SaOixak saMsqaaAaoM Aaid Wara ikyaajaata hO. hmaoM Apnao iDjaa[na AaOr [MjaIinayairMgaxamata kao ivakisat krnaa haogaa. caIna ko Qaai%vaksaMsqaana maoM lagaBaga 20Ê000 QaatukmaI- AiBayaMta kaya-kr rho hOMÊ jabaik Baart maoM yah saM#yaa 100 ko krIbahO.[spat maM~alayaÊ AnausaMQaana va ivakasa hotu AaOr AiQakbala doto hue sarkarI evaM inajaI daonaaoM xao~aoM ko [spatsaMgaznaaoM maoM AnausaMQaana va ivakasa gaitivaiQayaaoM kao baZ,avaado rha hO. [sako ilae [spat ivakasa inaiQa (SDF)

evaM sarkar ko bajaTrI samaqa-na (GBS) ko maaQyama saoiva<aIya sahayata BaI p`dana kI jaa rhI hO.

3º [spat kI pìtvyai@t pìtvaYa- Kpt ÁBaart maoM vaYa- 2003 maoM [spat kI pitvyai@t pitvaYa-Kpt 31 iklaaogaàma qaIÊ jaao 2011 maoM baZ,kr 55iklaaogaàma hao ga[-. ABaI BaI yah vaOiSvak AaOsat sao30‰ kma hO. 12vaIM pMcavaYaI-ya yaaojanaa maoM bauinayaadIZaMcao ko inamaa-Na hotu lagaBaga 1 Krba yaU esa Dalar koinavaoSa kI yaaojanaa pirkilpt hO. [sasao [spat kIKpt maoM vaRiw haogaI.

4º BaartIya [spat inamaa-taAaoM ko samaxa vaOiSvak pitspwa-ÁBaartIya [spat inamaa-taÊ vaOiSvak baajaar maoM na kovala

ApnaI xamataAaoM maoM vaRiw kr rho hOMÊ bailk [spatsaMyaM~ ko AiQaga`hNaaoMÊ kccao maala ko AiQaga`hNaaoM tqaak[- rNanaIitk gazbaMQanaaoM ko saaqa ApnaI saaK sqaaiptkr rho hOM.

5º ivainamaa-Na AaOr KnanaÁlaaOh AyaskÊ maOMganaIja AyaskÊ Ëaoma Ayask AaOrrIÍO@TrIja mau#yatÁ [spat ]Vaoga ko ilae AavaSyakhaoto hOM. GaTto hue saMsaaQana AaOr laaOh Ayask vakaoyalao ko Aarixat BaMDar [spat ]Vaoga ko ilaelagaatar icaMta ko karNa banato jaa rho hOM. pìtspQaa-baZ, rhI hO AaOr saMsaaQana saIimat hOM. laaOh AyaskKnana ko ilae [spat idggajaaoM ko baIca tIva` rssaaksaIjaarI hO. [na saba AvyavasqaaAaoM ko baIca CaoTo [spatinamaa-taAaoM ko ilae laMbao samaya tk baajaar maoM banao rhnaamauiSkla hO. laaOh Ayask KdanaaoM ka AabaMTna evaMlaaOh Ayask Knana hotu pyaa-varNa maMjaUrI ek samasyaabanaI hu[- hO. [sa idSaa maoM ]pyau> kdma ]zanao haoMgao.Anyaqaa Knana maaifyaa kao pnapto dor nahIM lagaogaI.

6º tknaIkI navaacaarÁKnana AaOr ]%padna kI pìËyaa maoM pyaa-varNa maO~IpàOVaoigakI kao Apnaanao kI AavaSyakta hO. dUsarodoSaaoM maoM [na xao~aoM maoM hue pàOVaoigakI ivakasa ka laaBa]zanaa haogaa. navaIna pàOVaoigakIÊ jaOsao [spat kopunaca-ËNa tqaa ]%padna kaOSala maoM vaRiw kr baajaar maoMbanao rh sakto hOM.

7º sarkar kI naIityaaÐÁBaart sarkar doSa maoM AaOVaoigakIkrNa ko %vairtsaMvaQa-na hotu samaya¹samaya pr Anaokanaok naIitgat ]payaaoMkao Apnaa rhI hO. na[- AaOVaoigak naIit Wara inamnavyavasqaaAaoM ko maaQyama sao BaartIya laaOh va [spat]Vaoga maoM inavaoSa ko War Kaola idyao gayao hOM ¹k´ saava-jainak xao~ ko ilae Aaroxat ]VaogaaoM kI

80

saUcaI maoM sao laaOh va [spat xao~ kao hTanaa.K´ Ainavaaya- Anau&iPt kI pìËyaa sao [sao mau@t

krnaa.eosaI AaOVaoigak naIityaaoM sao BaartIya [spat ]Vaoga koivakasa kI piËyaa kao gait imalaogaI. [spat maM~alayaÊBaart maoM laaOh va [spat ]Vaoga ko saMpUNa- ivakasa kanaaoDla pàiQakrNa hO. yah sauivaQaakar kI BaUimakainaBaata hO.

8º ZaMcaagat caunaaOityaaÐÁ[spat ]Vaoga kao dao maaocaao-M pr ZaMcaagat caunaaOityaaoM ka

saamanaa krnaa pD, rha hOÊ1´ BaUima AiQaga`hNa AaOr pyaa-varNa saMbaMQaI maMjaUrI maoM ivalaMbaÊ

ijasasao na[- piryaaojanaa ko iËyaanvayana maoM baaQaa ]%pnnahaotI hOÊ tqaa

2´ bauinayaadI ZaMcao kI kimayaaoMÊ jaOsao saD,kÊ baMdrgaahaoMÊ ibajalaIAaOr ]nako saaqa saMbawta.[na ]Barto AvasaraoM AaOr caunaaOityaaoM ko dRiYTgatÊ BaartIya

[spat ]Vaoga ko ilae tIna caIjaoM Amala maoM laanaa inahayat ja$rIhO AaOr vao hOMÊ saMsaaQanaaoM kI ]plabQata sauinaiScat krnaaÊ vaOiSvakpìtspQaa- ka ivakasa evaM sqaanaIya dxata kI pàiPt.sakara%mak pxaÁ¹ [sa doSa maoM tknaIkI AaOr [MjaInaIyairMga xamataeÐ maaOjaUd hOM

AaOr ]nako pICo vaO&ainak AaOr tknaIkI saMsqaanaaoM kahaqa hO.

¹ Anya doSaaoM ko maukabalao yahaÐ maanavaSai@t kI laagat kmahO.

¹ yah doSa duinayaa kI sabasao tojaI sao baZ,tI Aqa-vyavasqaaAaoMmaoM sao ek hO AaOr ]mmaId kI jaatI hO ik vaYa- 2020 tkyah duinayaa ka sabasao baD,a ]%padk doSa bana jaaegaa.

¹ yahaÐ ko vyaavasaaiyak Garanao daiya%vapUNa- ZMga saoÊ BaraosaomaMdtrIkaoM sao AaOr vyaavasaaiyak $p sao kaya- krto hOM.

¹ ivadoSaI inavaoSakaoM ko ilae baajaar Kulaa huAa hO AaOr yah

kafI AcCI trh sao ivainayaimat hO.maanavaSai@t pìSaxaNaÁ

sarkar maanavaSai> ko kaOSala ivakasa hotu k[- ]payaApnaa rhI hO. [nasao raojagaar kI tlaaSa maoM gaaÐvaaoM sao SahraoM kIAaor plaayana inaScaya hI Ékogaa AaOr SahrI garIbaaoM ka ivakasaBaI hao sakogaa. yah ]%padna xao~ kao majabaUt banaanao maoM ekmah%vapUNa- kdma haogaa.nae maM~alaya Á

kaOSala ivakasa AaOr ]Vimata maM~alaya hotu raYT/IyanaIit maoM saMSaaoQana SauÉ kr idyaa gayaa hO. maaodI sarkar ko gaàmaivakasa maM~alaya ko nae pìSaxaNa kaya-Ëma ko AMtga-t doSa BarmaoM 1500 sao 2000 tk pìSaxaNa koMd` Kaolao jaanao ka kaya-ËmahO. [sa piryaaojanaa pr pUNa-tÁ 2000 kraoD, Épe ko Kca-haonao ka Anaumaana hO. yah saava-jainak va inajaI xao~aoM kI saMyau>BaagaIdarI maoM saMcaailat kI jaaegaI.

nae pìSaxaNa kaya-Ëma ko AMtga-t yauvaa vaga- kao ivadoSaaoMmaoM maaÐga ko Anau$p kaOSala pìSaxaNa idyaa jaaegaa. sarkar naopìtvaYa- lagaBaga tIna laaK laaogaaoM kao pìSaixat krnao ka p`stavarKa hO AaOr [sa p`kar vaYa- 2017 ko AMt tk 10 laaKgaàmaINa yauvaaAaoM kao laaBaainvat krnao ka kaya-Ëma banaayaa gayaahO.

p`QaanamaM~I Wara AarMBa ikyaa gayaa ‘maok [na [MiDyaa’ek mah%vaakaMxaI AiBayaana hO. [sako AMtga-t GarolaU va ivadoSaIdaonaaoM inavaoSakaoM ko ilae ek AnaukUla maahaOla ]plabQa kranao kavaada ikyaa gayaa hO. [sasao Baart maoM laaOh va [spat ko ]%padnahotu kccaomaala ko pyaa-Pt saMsaaQana AaOr baajaar maoM banao rhnao kosauivaQaapUNa- Avasar pàPt haoMgao. [spat ]Vaoga maa~a%mak tqaagauNaa%mak ]%padna Wara p`QaanamaM~I ko [sa mah%vaakaMxaI AiBayaanatqaa raYT/ inamaa-Na maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaayaogaa.

¹ sahayak mahap`baMQak ³saMkma- saMivada´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Namamaaobaa[laÁ †91 9989493411

81

ivakasaSaIla Baart kI Aqa-vyavasqaa maoM sauQaar laanao koilae doSa maoM maUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa Ait AavaSyak hO. [saidSaa maoM Baart maoM ivainamaa-Na kao baZ,avaa donao hotu maananaIya p`QaanamaM~I mahaodya nao ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka SauBaarMBa ikyaa.vat-maana maoM caIna nao pUro ivaSva maoM Apnaa baajaar fOlaayaa hO @yaaoMikcaInaI ]%pad sastI dr pr ]plabQa hO. duinayaa kI vat-maanaisqait ka AaÐklana krto hue ivaSva baajaar maoM Apnaa sqaanakayama rKnao kI idSaa maoM [sa maok [na [MiDyaa AiBayaana kasaMklp ilayaa gayaa. [sako ilae Baart kao ivainamaa-Na hba bananaoko ilae kaya- krnaa haogaa. [sako ilae [spat ]Vaoga kIBaUimaka Ahma hO.

hmaaro jaIvana maoM [spat kafI ]pyaaogaI hO. vaahnaÊBavanaÊ GarÊ ivaVut pa^var laa[na Ta^varÊ pàÌitk gaOsa pa[plaa[naoMÊ maSaIna ]pkrNa Aaid maoM [spat ka ]pyaaoga haota hO.[sako Alaavaa BaI [spat k[- xao~aoM maoM p`yau> hOÊ ijasakI saUcaIkafI laMbaI hO. samaanya ]pyaaoga AaOr sauivaQaajanak vastuAaoM koinamaa-Na maoM [spat ek mah%vapUNa- Qaatu hO. yaid [spat nahIM haotatao maanava jaait ka ivakasa saMBava nahIM haota. jaOsao ik hma sabajaanato hI hO ik laaoho AaOr ]sako tdupraMt vhIla ko AaivaYkarsao hI [sa duinayaa maoM ivakasa Sau$ huAa. A%yaiQak $p sao [spatKpt krnaovaalao doSa hI ivakaisat doSaaoM kI EaoNaI maoM iganao jaa rhohOM. CaoTo–CaoTo kIlao sao laokr baD,o–baD,o maSaIna ko inamaa-Na koilae [spat kI AavaSyakta haotI hO. imaEaQaatu maoM [spat kasqaana [sako yaaMi~k evaM cauMbakIya gauNaaoM ko karNa AiWtIya hO.[sako karNa [sakI ]pyaaoigata Anya QaatuAaoM kI tulanaa maoMAiQak hO. [spat kao Sat–pìtSat punaÁ]pyaaoga ikyaa jaasakta hOÊ ijasako karNa yah pyaa-varNa–maO~I Qaatu ko $p maoM BaIp`cailat hO. [spat ka ]%padna Anya saBaI AlaaOh pdaqaao-M kItulanaa maoM 20 gaunaa AiQak hO. saba imalaakr lagaBaga 2000[spat kI EaoiNayaaoM ka ivakasa huAa hOÊ ijasamaoM 1500 ]ccaEaoNaI ko [spat hOM.

Baart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka– EaI ko APparava

Baart Kasakr ÌiYa p`Qaana doSa hO. [sako ilae doSamaoM [spat ]%padaoM kI baD,I ja$rt haotI hO. yahI nahIMÊ vaayauyaanamaaoTrÊ gaaiD,yaaoM ko [MjanaÊ gaOr Tbaa-[naÊ vaaYp Tiba-naÊ baa^yalarÊdabasah bartnaÊ rasayainak ]VaogaÊ AaOjaar Aaid ko ilae [spatka ]pyaaoga haota hO. [spat ko k[- EaoiNayaaoM sao AaOjaar inamaa-Na ikyaa jaata hO. Kasakr saado kaba-na AaOjaarI [spatÊ inamnaimaEaQaa%vaIya AaOjaarI [spatÊ tola maoM bauJaakr kzaor ikyaajaanaovaalaa AaOjaarI maOMganaIja [spatÊ AaGaat–pìtraoQak AaOjaarI[spatÊ ]cca kaba-na ]cca Ëaoimayama imaEaQaatuÊ inakola–Ëaoikyama–maailabDInama [spat Aaid p`mauK [spat EaoiNayaaoM sao AaOjaarbanaae jaato hOM.

imaEa [spat ko $p maoM sTonalaosa [spat ka ]pyaaoga Aamajana jaIvana maoM p`yau> saamagaÌ sao laokr rxaa xao~ maoM BaI ]pyaaogaikyaa jaata hO. ivaiBanna rasaayainakÊ yaaMi~k AaOr BaaOitkgauNaaoM sao yau> [spat banaae jaato hOM. hmaaro dOinak jaIvana maoM [sap`kar ivaivaQa p`kar ko [spat ]%pad kI Ahma BaUimaka hO.AtÁ [spat ]VaogaaoM kI sqaapnaa pr Qyaana koMid`t krnao kIja$rt hO. yahI nahIM doSa kI Aaiqa-k vyavasqaa maoM sauQaar kosaaqa–saaqa vaOiSvak baajaar maoM Apnaa sqaana banaae rKnao hotuhmaaro p`Qaana maM~I mahaodya nao [sa xao~ pr Qyaana koid`t krnao koilae AiBayaana CoD,a hO. [sako tht ivainamaa-NaÊ Aa^Taomaaobaa[laÊrxaaÊ [laoi@T/klaÊ Axaya }jaa-Ê famaa-Ê fuD pàosaoisaMgaÊ camaD,a[sa p`kar kula 24 xao~ caunao gae. [na xao~aoM ko ivakasa sao[spat kI Kpt maoM AvaSya vaRiw haogaI. [spat ko ibanaa [na]VaogaaoM kI sqaapnaa AaOr ivakasa AsaMBava hO. [sa idSaa maoM]VaogapityaaoM kao AaÌYT krnao kI idSaa maoM Baart sarkarAnaumaityaaoM maoM sarlaIkrNaÊ kr maoM CUTÊ isaMigala ivaMDao p`NaalaIAaid ivaivaQa p`kar ko pào%saahna do rhI hO. [sasao k[- doSaIAaOr ivadoSaI ]Vaogapit Aagao baZ, rho hOM. [sasao Baart maoM pUÐjaIinavaoSa baZ, rha hO. pirNaamasva$p doSa ka rajasva BaI baZ,ogaa.rajasva baZ,nao sao doSa kI Aqa-vyavasqaa maoM sauQaar AaegaI.

82

iflahala ivaSva ko Anya doSaaoM kI tulanaa maoM Baart kIAaOsat Aayau kma hO. yahaÐ ]plabQa maanavaSai> va saBaI p`karko AvasaraoM ka fayada ]zanao ko ]_oSya sao ‘kaOSala Baart’AiBayaana BaI calaanao ka inaNa-ya ilayaa gayaa. inado-iSat laxyaaoM kIpàiPt ko ilae koMd` sarkar nao saBaI rajya sarkaraoM kao kaOSalaivakasa pr bala donao ka inadoSa idyaa. kaOSala ivakasa sao p%yaokxao~ maoM inaiht kuSalataAaoM maoM pìSaxaNa idyaa jaata hO. [sasao]%padkta maoM baZ,ao<arIÊ [spat kI Kpt maoM vaRiwÊ laagat kIkTaOtI ko saaqa–saaqa raojagaar kI samasyaa ka samaaQaana imalatahO. raojagaar kI samasyaa ko inavaarNa sao doSa ko Aama janata koAaiqa-t str maoM BaI vaRiw haogaI.

vastutÁÊ doSa maoM pyaa-Pt maanava Sai> hOM. Qyaana donao kIbaat yah hO ik saMbaMiQat kama maoM kma laagat pr gauNava<aapUNa-]%padaoM ko ]%padna kI idSaa maoM pìSaxaNa ka pàvaQaana ]plabqaikyaa jaaya. baoraojagaar yauvaa kao vyaavasaaiyak saMbaMQaI ivaYayaaoM maoMpìSaxaNa ka pàvaQaana p`dana krnao pr Aaiqa-k svaavalaMbana kosaaqa–saaqa doSa ko AaOsatna Aaya maoM BaI vaRiw haogaI. doSavaaisayaaoMko maanak jaIvana str maoM BaI baZ,ao<arI haogaI. doSa maoM saD,k maaga-Ê rajamaaga- banaae jaaeÐgaoÊ ijasako pirNaamasva$p pirvahna sauivaQaaeÐpyaa-Pt maa~a maoM ]plabQa haogaI. AnausaMQaana va ivakasa kI idSaamaoM kaya- ikyaa jaaegaa. ibajalaI kI AapUit- ko ilae saaOr ivaVutpr BaI Qyaana idyaa jaa rha hO. [sa p`kar ko nae phlauAaoM saodoSa kI ]nnait inaiScat hO. sarkar BaI ]VaogaaoM kI sqaapnaako ilae pào%saahna do rhI hO. [sasao laGau ]VaogaaoM kI sqaapnaa koilae bala imalata hO. bauinayaadI Z,aMcao ko inamaa-Na kI idSaa maoM k[-]Vaogapit Aagao baZ, rho hOM. sarkar BaI ApnaI Aaor saoAaOVaoigak saMsqaaAaoM kI sqaapnaa ko ilae k[- pkar ko pao%saahnado rhI hO. pirNaamasva$p doSa ka samaga` ivakasa haogaa.

[sa p`kar ko phlauAaoM sao AaSaa hO ik Baart samaIpBaivaYya maoM ivaSva baajaar maoM Apnaa sqaana kayama kr laogaa.[spat ka ]%padna AaOr pìtvyai> Kpt doSa ko sakla GarolaU]%padna maoM mah%vapUNa- kD,I hO. yah iksaI BaI doSa ko Aaiqa-kevaM pàOVaoigakI ivakasa ka saMkotk hO. [sa idSaa maoM sarkarnao [spat naIit banaayaI AaOr laxya inaQaa-irt kI. laxyaaoM kI

pàiPt kI idSaa maoM AavaSyakta ko Anau$p kccao maala ko saaqa[spat saMyaM~ kI sqaapnaa hotu BaUima AiQagahNaÊ AVtna paOVaoigakIkI idSaa maoM AnausaMQaana va ivakasa pr Qyaana donaa haogaa. laaOhAyaskÊ maOMganaIja Ayask AaOr Ëaoma Ayask [spat ]Vaoga kop`mauK kccaa maala hO. pyaa-Pt maa~a AaOr inayaimat taOr pr[sakI gauNava<aayau> ]plabQata kao sauinaiScat ikyaa jaanaa hO.saaqa hI doSa maoM vat-maana pirvaoSa maoM [spat ]Vaoga ko ]nnayana hotudoSa maoM nae A%yaaQauinak saMyaM~aoM kI sqaapnaa kI jaanao kI ja$rthOÊ jaao AaMtirk saMsaaQanaaoM ko AaQaar pr p`caalanart hao.saMbaw maM~alayaaoM Wara [spat maM~alaya kao yah sauinaiScat krnaahO ik [sa idSaa maoM AavaSyak sahyaaoga p`dana ikyaa jaaya. saaqahI caalaU saMyaM~aoM maoM pcaalanart maSaInarI ka AaQauinakIkrNa ikyaajaanaa caaiheÊ ijasasao ]%padna maoM kao[- vyavaQaana na hao. [sakoilae maok [na [MiDyaa AiBayaana ko tht ]zae jaanaovaalao phlaA%yaMt ]pyaaogaI hOM. [sasao vaRiw ko saaqa–saaqa gauNava<aapUNa-]%padna hotu Avasar imalaoMgaoo.

vat-maana maoM ek Aaor vaOiSvak baajaar maMdI sao jaUJa rhahO. dUsarI Aaor caIna sao sasto dr pr pàPt haonaovaalao ]%padaoM kokarNa pUra baajaar p`Baaivat hO. vaastva maoM Baart maoM maaÐga hOÊlaoikna doSaI ]%padaoM kI kImat AiQak haonao ko karNa daonaaoM kobaIca saMtulana nahIM hao pa rha hO. [sa saMtulana kao banaae rKnaoko ilae doSa maoM hao rho Aayaaitt [spat ka ivakasa krnaa haogaaAaOr ]sakI ]plabQata kao sauinaiScat krnaa haogaa. halaaÐikÊ[spat ]%padna maoM Baart duinayaa maoM tIsara baD,a ]%padk doSa ko$p maoM ]Bara hOÊ pr ABaI BaI sastI kImat pr maaÐga ko Anausaar[spat ka ]%padna nahIM hao pa rha hO.

AtÁ inassaMdoh yah kha jaa sakta hO ik maok [na[MiDyaa AiBayaana sao doSa maoM samaga` p`gait haogaI. saaqa hI kaOSalaBaart pr jaao Qyaana idyaa jaa rha hOÊ ]sako flasva$p ivaSva maoMhao rho ivainamaa-Na gaitivaiQayaaoM maoM Baart ka sqaana baohtr haogaa.

¹ faormaOna ³p`caalana´Ê saI Aar ema pI ivaBaagaraYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Namamaaobaa[laÁ†91 8897799721

83

hma saurxaa AaOr ]%saah sao EaoYztmagauNava<aa ka [spat banaanao ko ilae

pìtbaw hOMÊ taik ek svacC AaOr majabaUtBaart ka inamaa-Na hao.

84

85

maananaIya p`QaanamaM~I Wara pirkilpt ‘maok [na [MiDyaa’Ê

Aqaa-t ‘Baart maoM inamaa-Na’ kI saMklpnaa Aba maUt- $p QaarNa kr

rhI hO. [sa saMklpnaa ka ]_oSya hO ik hmaaro ilae AavaSyak

saBaI vastuAaoM ka inamaa-Na doSa maoM krko ]napr ‘maoD [na [MiDyaa’

kI mauhr lagaanaa. [sasao vastuAaoM kI kImat kma haogaI. saaqa

hI hmaoM Apnao ilae AavaSyak vastuAaoM kI pUit- hotu dUsaro doSaaoM pr

inaBa-r nahIM haonaa pD,ogaa. [sako Alaavaa doSa maoM banaa[- ga[-

vastuAaoM ka ivadoSaaoM maoM inayaa-t kr rajasva kI pàiPt BaI kI jaa

sakogaI. [sa yaaojanaa ko ilae 930 kraoD, Épyao ka pàvaQaana

ikyaa gayaa hO. sarkar kI Aaor sao 581 kraoD, Épyao ka

inavaoSa ikyaa jaaegaa. [sa pkar [sa yaaojanaa kI pUit- hotu kula

imalaakr 20Ê000 kraoD, Épyao ko vyaya haonao ka Anaumaana hO.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya Á‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya Á‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya Á‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya Á‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSya Á

¹ Baart kao ivainamaa-Na koMd` banaanaa

¹ yahaÐ ko yauvaaAaoM ko ilae raojagaar ko A%yaiQak Avasar

p`dana krnaa.

¹ GarolaU evaM ivadoSaI inavaoSakaoM ko ilae vyaapar hotu ]pyau>

maahaOla ]plabQa kranaa.

¹ doSa maoM hI ]%paidt vastuAaoM ko ilae vaOiSvak baajaar maoM

jagah banaanaa.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t inaQaa-irt laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t inaQaa-irt laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t inaQaa-irt laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t inaQaa-irt laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko AMtga-t inaQaa-irt laxyaÁ

1º Baart ko sakla GarolaU ]%pad maoM ivainamaa-Na kI ihssaodarI

vaYa- 2022 tk 25‰ tk baZ,anaa.

2º ivainamaa-Na xao~ maoM 2022 tk raojagaar ko 100 imailayana

Avasar p`dana krnaa.

3º [sako ilae gaamaINa pvaaisayaaoM va SahrI garIbaaoM ko kaOSala

ivakasa ko ]paya krnaa.

Baart maoM inamaa-Na ¹ [spat ]Vaoga ka yaaogadanaBaart maoM inamaa-Na ¹ [spat ]Vaoga ka yaaogadanaBaart maoM inamaa-Na ¹ [spat ]Vaoga ka yaaogadanaBaart maoM inamaa-Na ¹ [spat ]Vaoga ka yaaogadanaBaart maoM inamaa-Na ¹ [spat ]Vaoga ka yaaogadana¹ EaI saunaIla kumaar imaEa

4º ]%padaoM ko maUlya saMvaQa-na hotu ]pyau> pàOVaoigakI kao

Apnaanaa.

5º vaOiSvak pìtspQaa- ko yaaogya doSa maoM ivainamaa-Na kao baZ,avaa

donaa.

[sa AiBayaana hotu icai*nat 25 xao~aoM maoM kuC xao~ eosao hOMÊ

jahaÐ [spat ]Vaoga ka mah%vapUNa- yaaogadana hao sakta hOÊ jaOsao

vaahnaÊ klapujao-Ê inamaa-NaÊ rxaa saMbaMQaI ]pkrNaÊ ivaVut ]pkrNaÊ

rolavaoÊ }YmaIya }jaa-Ê tola va gaOsa. vat-maana maoM BaartIya [spat

]Vaoga Apnao ]%padaoM ka inayaa-t kma AaOr Aayaat AiQak maa~a

maoM kr rha hO. vaYa- 2003¹04 maoM 9º3 imailayana Tna [spat

ka inayaa-t ikyaa gayaaÊ jabaik Aayaat kI maa~a 4º5 imailayana

Tna qaI. laoikna 2014¹15 maoM doSa maoM [spat ka Aayaat

baZ,kr 9º3 imailayana Tna hao gayaa AaOr inayaa-t naamamaa~ kI

vaRiw ko saaqa 5º5 imailayana Tna banaa rha. 2015¹16 tk

[samaoM 30‰ kI kmaI Aa gayaI. vaYa- 2012 sao 2016 tk

]%padna evaM Aayaat tqaa ]namaoM vaRiw sao saMbaMiQat AaMkD,o naIcao

p`stut hOMÁ

vaYa- ]%padna vaRiw Aayaat vaRiw

2012 74º29 5º1 6º86 ¹¹

2013 78º42 5º6 7º93 15º5

2014 81º69 4º2 5º4 ¹31º9

2015 88º12 7º8 9º3 72º2

2016

³idsaMbar tk´ 67º229 1º1 8º389 29º2

Baart maoM [spat kI pitvyai> pitvaYa- Kpt ABaI BaI

AaOsatna 60 iklaaogaàma hOÊ jabaik vaOiSvak str pr yah 220

86

iklaaogaàma hO. laoikna AagaamaI vaYaao-M maoM [sa AaMkD,o maoM vaRiw haonao

kI ]mmaId hO. sarkar kI ivaiBanna yaaojanaaAaoM jaOsao ‘smaaT-

isaTI’ Aaid ko Alaavaa gaRh¹inamaa-Na jaOsao kaya-ËmaaoM ko karNa

[spat kI Kpt maoM vaRiw haonao kI A%yaiQak saMBaavanaa hO.

Baart maoM jaMgaraoQaI [spat ka ]%padnaÊ kula [spat

]%padna ko 4‰ sao AiQak hOÊ jabaik yahI vaOiSvak str pr

2º5‰ sao BaI kma hO.

BatI- va raojagaar ko Avasar p`dana krnaovaalao

pramaSa-data kayaa-layaaoM ka maananaa hO ik ‘maok [na [MiDyaa’ AaOr

‘smaaT- isaTI’ jaOsao sarkarI AiBayaanaaoM sao 2017 maoM raojagaar ko

5 laaK sao BaI AiQak Avasar pOda hao sakto hOM. maOnapa^var gaÙp

[MiDyaaÊ kolaI savaI-saosa AaOr TImalaIja savaI-saosa jaOsao kayaa-layaaoM ko

Anausaar rola va maoT/ao pirvahnaÊ inamaa-NaÊ }jaa-Ê Kasakr Axaya

}jaa-Ê p<ana AaOr maUlasaMrcanaa Aaid xao~aoM maoM maanavaSai> kI maaÐga

caar gaunaa baZ,nao kI ]mmaId hO.

Aaja BaartIya [spat ]Vaoga kao pìtspQaa- ko daOr sao

gaujarnaa pD, rha hO. Aaja hmaaro [spat kI kImat kI tulanaa

maoM caIna Wara inaima-t [spat pìt Tna lagaBaga 15000 Épyao kma

hO. eosao maoM hmaaro ilae ]%padna laagat va gauNava<aa sao samaJaaOta

na krto hue ]%padna ko maaQyama sao pìtspwI- baajaar maoM ApnaI

jagah banaae rKnaa caunaaOtIpUNa- kaya- hO.

Baart ivaSva ka tIsara sabasao baD,a zaosa [spat ]%padk

doSa bana gayaa hO. 2014¹15 maoM 7º4‰ vaRiw ko saaqa 110

imailayana Tna zaosa [spat ka ]%padna ikyaa gayaa AaOr 5º1‰

vaRiw ko saaqa 92º16 imailayana Tna pirsaijjat [spat kI

ibaËI kI ga[-. 3º9‰ vaRiw ko saaqa 77 imailayana Tna

pirsaijjat [spat kI Kpt kI ga[-.

2025 tk 300 imailayana Tna tk [spat ]%padna

xamata ka ivastarNa hmaara laxya hO. [spat maM~alaya ko

inayaM~Na maoM kaya-rt saBaI saMgazna [saI Ëma maoM ApnaI ]%padna

xamata ko ivastarNa hotu ivaiBanna AaQauinakIkrNa AaOr

ivastarIkrNa kaya-Ëma calaa rho hOM. BaartIya [spat paiQakrNa

³saola´ ApnaI vat-maana ]%padna xamata kao 12º1 sao 21º4

imailayana Tna pìtvaYa- krnao hotu p`yaasarat hO. raYT/Iya [spat

inagama ilaimaToD Wara BaI hala hI maoM 3º0 imailayana Tna sao 6º3

imailayana Tna pìtvaYa- tk ]%padna xamata ka ivastarNa ikyaa

gayaa hO.

gaàhkaoM kI ivaiBanna AavaSyaktaAaoM kI pUit- ko Ëma maoM

BaartIya [spat ]Vaoga maoM AnausaMQaana AaOr ivakasa kI A%yaMt

AavaSyakta hO. saaqa hI [spat ]%padna kI laagat maoM kmaI

laanao hotu pyaa-Pt Qyaana idyaa jaanaa caaihe. EaimakaoM ko kaOSala

ivakasa pr ivaSaoYa $p sao Qyaana donaa caaiheÊ taik baajaar maoM

baZ,tI maaÐga ko Anau$p ivaiBanna ]%padaoM ko ]%padna maoM ]nakI

saovaaAaoM ka ]pyaaoga ikyaa jaa sako. GaTto saMsaaQanaaoM kI samasyaa

ko samaaQaana hotu hmaoM }jaa- ko vaOkilpk saàotaoM kao tlaaSanao ka

p`yaasa krnaa haogaa.

]prao> ko ma_onajar Baart sarkar Wara Eama kanaUnaaoM maoM

BaI AavaSyak sauQaar ikyao jaa rho hOM. laMibat piryaaojanaaAaoM kao

yaqaaSaIGa` maMjaUrI dI jaa rhI hO. Baart kI kr p`NaalaI maoM BaI

vyaapk sauQaar ikyaa jaa rha hO. Baart maoM doSaI va ivadoSaI

vyaapairyaaoM ko ilae A%yaiQak inavaoSa hotu ]pyau@t maahaOla banaayaa

jaa rha hO. [na saBaI ]payaaoM sao hma AagaamaI vaYaao-M maoM ‘maok [na

[MiDyaa’ AiBayaana maoM saflata haisala krto hue doSa kao ivakasa

ko pqa pr Aagao AvaSya lao jaa sakoMgaoÊ [samaoM kao[- dao raya nahIM

hO.

¹ vairYz sahayak ³ivapNana´

SaaKa ibaËI kayaa-laya


BauvanaoSvar

87

maok [na [MiDyaa @yaa hOÆmaok [na [MiDyaa @yaa hOÆmaok [na [MiDyaa @yaa hOÆmaok [na [MiDyaa @yaa hOÆmaok [na [MiDyaa @yaa hOÆyah sava-ivaidt hO ik p`QaanamaM~I EaI naroMd` maaodI nao 25

isatMbar 2014 kao iva&ana Bavana sao ‘maok [na [MiDyaa’ phla ka]d\GaaTna ikyaa. [sa samaaraoh maoM ivaiBanna rajya sarkaraoM kopìtinaiQayaaoM ko saaqa vyaapar xao~Ê p`vaasaI BaartIya vyaaparIÊraYT/Iya AaOr AMtra-YT/Iya AaOVaoigak idggajaÊ maM~IgaNaÊ vairYzAiQakarIÊ dUtavaasa ko AiQakarI evaM janamat¹inamaa-taAaoM naosaiËya $p sao Baaga ilayaa. maMi~maMDla nao [sa yaaojanaa kokayaa-nvayana ko ilae maMjaUrI BaI dI. ‘maok [na [MiDyaa’ ko thtpUMjaI inavaoSa kao baZ,avaa idyaa jaanaa hO. [sa AiBayaana Warasarkar ek naUtna pqa ka inamaa-Na krnao ko ilae Aga`sar idKa[-dotI hO. duinayaa maoM Baart kao ek p`mauK ivainamaa-Na koMd` ko $pmaoM ivakisat krnaa ‘maok [na [MiDyaa’ ka p`mauK ]_oSya hO. [saIËma maoM ivadoSaI kMpinayaaoM kao Baart maoM ApnaI ivainamaa-Na [ka[yaaoMkao sqaaipt krnao hotu AamaMi~t ikyaa jaa rha hO. ivadoSaIinavaoSakta-AaoM kao ivainayaamak evaM naIitgat ivaYayaaoM ko baaro maoMmaaga-dSa-na idyaa jaa rha hO tqaa ivainayaamak AnaumaityaaÐ pàPtkrnao maoM sahayata BaI p`dana kI jaa rhI hO. ivadoSaI p`%yaxainavaoSa sao doSa maoM ivakasa saMBava haogaa AaOr inavaoSakaoM ko ilae BaIek AcCa maaOka imalaogaa. [nako ]%padaoM ko ilae doSa maoM evaMivadoSa maoM baajaar ]plabQa hO. ikMtu hmaarI sarkar kao yahsauinaiScat krnaa hO ik [samaoM p`BaavaSaalaI sahyaaogaI p`Saasana kaokOsao laagaU krnaa hO. [sa inavaoSa ko ilae ]pyau> maahaOla AaOr]sakI saurxaa kao sauinaiScat ikyaa jaanaa hO. saaqa hI ]%padaoMkI gauNava<aa kao BaI maanakIÌt ikyaa jaanaa hO. sqaaipt ikyaojaanaovaalao ]VaogaaoM ko ilae piSaixat kma-caairyaaoM AaOr AiQakairyaaoMkI ]plabQata BaI ja$rI hO. Agar [na mau_aoM pr samauicat Qyaanaidyaa jaata hO tao ivadoSaI inavaoSa saMBava hao paegaa AaOr ‘maok [na[MiDyaa’ ko ]_oSya kI pUit- hao sakogaI.

laaOh AaOr [spat ]Vaoga ÁlaaOh AaOr [spat ]Vaoga ÁlaaOh AaOr [spat ]Vaoga ÁlaaOh AaOr [spat ]Vaoga ÁlaaOh AaOr [spat ]Vaoga ÁBaart ko maUlaBaUt ]VaogaaoM maoM laaOh evaM [spat ]Vaoga ka

mah%vapUNa- sqaana hO. doSa kI Aqa-vyavasqaa kao saudRZ, banaanao maoM[sakI mah%vapUNa- BaUimaka hO. AaQauinak Sahr ko inamaa-NaÊAa^Taomaaobaa[laÊ iryala esToTÊ pirvahna vyavasqaaÊ jahajaranaIÊAavaasa [%yaaid xao~aoM maoM baZ,tI gaitivaiQayaaÐ [sa ]Vaoga kI maaMgakao pòirt krtI hOM. Baart maoM [spat kI pìtvyai@t pìtvaYa-Kpt kovala 60 iklaaogaama hO jabaik caIna maoM yah 600 iklaaogaamahO AaOr duinayaa maoM AaOsatna pitvyai> Kpt 200 iklaaogaama hO.[spat kI pitvyai@t Kpt kao baZ,anao hotu [sa ]Vaoga maoM lagaBagaek iT/ilayana Dalar ka ZaÐcaagat inavaoSa ikyaa jaa rha hO.ivainamaa-Na xao~ maoM 12 pìtSat vaRiw ka Anaumaana hO AaOr ‘maok [na[MiDyaa’ ko AiBayaana sao [samaoM AaOr vaRiw kI saMBaavanaa hO. sana\2025 maoM SahrI janasaM#yaa maoM 600 imailayana tk vaRiw haonao kIsaMBaavanaa hO. baZ,tI hu[- janasaM#yaa sao inamaa-Na evaM ]%padna kImaaMga BaI baZ,tI hO. Baart inamaa-NaÊ p`QaanamaM~I saD,k yaaojanaaÊrajaIva gaaMQaI Aavaasa yaaojanaa [%yaaid k[- piryaaojanaaAaoM kIvajah sao gaàmaINa pàMtaoM maoM BaI [spat kI maaMga maoM vaRiw dja- kI jaarhI hO. AaMkD,aoM sao yah spYT haota hO ik doSa maoM ipClao 10saalaaoM sao [spat kI GarolaU Kpt maoM AaOsatna 12º5 pìtSat kIvaRiw dja- kI ga[- hOÊ jaao A%yaMt ]%saahvaw-k baat hO. ‘maok[na [MiDyaa’ ka ]_oSya Baart maoM inamaa-Na hO. [samaoM kao[- saMdohnahIM hO ik [sa AiBayaana maoM laaOh AaOr [spat ]%padna ekmah%vapUNa- BaUimaka Ada kr sakta hO. laaOh va [spat ]Vaogaka saMbaMQa Anya ]VaogaaoM ko saaqa BaI gahra hO. ]%padna [ka[yaaoMko saMyaM~Ê maSaInaÊ ]pkrNaÊ AaOjaarÊ Aitir@t saamaagaÌ laaOh saohI banaae jaato hO. [na ko ilae BaI k[- krKanao sqaaipt ikejaato hOM. kccao laaoho sao k[- ]p ]%pad BaI banaayao jaato hMOÊijanaka Anya ]%padaoM maoM p`yaaoga haota hO. vaastva maoM eosaa kao[-BaI ]Vaoga nahIMÊ jaao [spat AaOr laaoha ]Vaoga sao saMbaMiQat na hao.

maok [na [MiDyaa maoM laaOh va [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa maoM laaOh va [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa maoM laaOh va [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa maoM laaOh va [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa maoM laaOh va [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka¹ EaI Baaskr pT\naayak

88

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM Baart kao duinayaa maoM ekmah%vapUNa- inamaa-Na koMd` ko $p maoM pirvait-t krnaa pirkilpthO. [sasao laaKaoM kI tadad maoM yauvaaAaoM kao raojagaar ko AvasarpàPt hao sakto hOM. [na ]_oSyaaoM kI pUit- ko ilae iganao¹caunao]VaogaaoM maoM vyavahaya- maUlyaaoM pr [spat kI ]plabQata ek p`mauKmau_a hO. maok [na [MiDyaa maoM 25 ]VaogaaoM pr Qyaana koMid`t ikyaajaa rha hO. [namaoM mau#yatÁ pirvahna vyavasqaaÊ saD,kÊ naagairk]D\DyanaÊ jahajaranaIÊ baMdrgaahÊ rola [%yaaid Aato hOM. saaraMSayah hO ik ivainamaa-Na maoM [spat evaM laaOh ko ibanaa kaya- nahIM calasakto. AtÁ [sa AiBayaana kao AaOr BaI ivastRt evaM vyaapkbanaanaa haogaa.ZaÐcaa xao~ ¹ laaOh evaM [spat ¹ maok [na [MiDyaaÁ

‘maok [na [MiDyaa’ gaitivaiQayaaoM kI phlaI Ainavaaya-ta hOmaUlaBaUt sauivaQaaeÐ jauTanaaÊ ijana maoM laaOh AaOr [spat ]Vaoga kIA%yaMt mah%vapUNa- BaUimaka haotI hO. doSa ko baMdrgaah kao samaRwikyaa jaa rha hO. tTvatI- xao~aoM maoM saagarmaalaa naama kI ivaSaoYaAaiqa-k gailayaaraoM kao sqaaipt krnao kI yaaojanaa hO. GarolaUbaajaaraoM sao inayaa-t EaRMKlaa kao majabaUt krnao ko Ëma maoM pirvahnaÊbaMdrgaahÊ saD,kaoM ko inamaa-Na pr Qyaana donaa haogaa. [sako ilaepyaa-Pt jamaIna ko AiQagahNa kI piËyaa kao sarla banaanaa haogaa.kma laagat pr EaimakaoM kI ]plabQata jahaÐ ek sakara%makphlaU hOÊ vahIM bauinayaadI ZaMcao ka ivakasaÊ jala kI ]plabQata[%yaaid vat-maana caunaaOityaaoM ko $p maoM saamanao hOM. ibajalaI kIAapUtI-Ê rola pirvahna kI sauivaQaaÊ pardSaI- ivainayamanaÊ pBaavaSaalaIivaiQa vyavasqaa ko saaqa Anau&iPt p`dana krnao kI pwit kaomaO~IpUNa- banaanaa haogaa. maok [na [MiDyaa kI gaitivaiQayaaoM maoM [nasaBaI GaTkaoM kI kaya-SaIlata kao baohtr banaanao hotu AavaSyaksauQaar laayaa jaa rha hO. raYT/ maoM 67‰ maala Zulaa[- saD,kaoM komaaQyama sao hI hao rhI hO. [sailae saD,kaoM ko ivakasa ko saaqa[sa AiBayaana maoM rola saovaa kao raYT/Iya mau#yaQaara ko saaqa jaaoD,krinamaa-Na krnao ka inaNa-ya ilayaa gayaaÊ taik doSa ko saBaI pàMtaoM maoM[naka ivastar krko [nhoM janajaIvana sao jaaoD,a jaa sako.

‘maok [na [MiDyaa’ phla maoM ivaSaoYa $p sao Aaiqa-k maMDlaAaOr ivaivaQa AaOVaoigak maMDlaaoM kI saMrcanaa pr ivaSaoYa Qyaanaidyaa jaa rha hO. AaOVaoigak maMDlaaoM maoM ivaSva str ka ZaMcaa AaOrp`BaavaSaalaI tknaIkI kaOSala koMd` ]plabQa ike jaa rho hO.]VaogaaoM ko saaqa¹saaqa saava-jainak ]pyaaogaI saovaaeMÊ pirvahnaÊpyaa-varNa saMrxaNaÊ AavaasaIya xao~ ka AiQaga`hNaÊ p`SaasainaksaovaaeM [%yaaid ZaMcaogat sauivaQaaAaoM ka ivastar ikyaa jaa rha hO.doSa ko hr xao~ maoM maala BaaD,o maoM ek$pta laanao ka p`yaasa jaarIhO AaOr AaOVaoigak gailayaaraoM kao sqaaipt ikyaa jaa rha hO.BaartIya Aqa-vyavasqaaÊ Kasa kr ivainamaa-Na xao~ ko BaaOitk ZaMcaokao ivakisat krnao ko ilae pìtbaw hO. [namaoM SahrIkrNa kosaaqa¹saaqa AaOVaoigak pMjaIkrNa kao BaI mah%va idyaa jaa rhahO. [na tmaama inamaa-Naa%mak ZaMcaaAaoM sao naata jaaoD,nao maoM laaOhAaOr [spat ]Vaoga ka yaaogadana iktnaa mah%vapUNa- hOÊ yah batanaokI ja$rt nahIM hO.

baOMikMga xao~ kI BaUimakaÁbaOMikMga xao~ kI BaUimakaÁbaOMikMga xao~ kI BaUimakaÁbaOMikMga xao~ kI BaUimakaÁbaOMikMga xao~ kI BaUimakaÁlaaOh evaM [spat saMyaM~ ApnaI xamata ko ivastarNa ko

ilae AavaSyak Qana jauTanao hotu ivadoSaI inavaoSa ko Alaavaa [spativakasa inaiQaÊ bajaTIya samaayaaojanaÊ Anaudana tqaa Anya p`karkI sarkarI sahayata pr inaBa-r hOM. @yaaoMik doSa kI baOMiMkMgavyavasqaa maoM CaoTIÊ Alpkailak AaOr maQyakailak ?Na donao kIsauivaQaa hO. kma pUMjaI kI ]plabQata ko karNa baOMikMga p`NaalaI[spat saMyaM~Ê jahaÐ AiQak pUÐjaI inavaoSa kI AavaSyakta hOÊdIGa-kailak yaa AiQak maa~a maoM QanaraiSa donao kI isqait maoM nahIMhO. kuC ivaSaoYa baOMk hOM jaao eosao ]VaogaaoM kao dIGaa-ivaiQa ?Nap`dana krto hOM. raYT/IyaÌt baOMk saMyau> $p sao saMGaIya ?Na donaolagao hOM AaOr ?Na isaMiDkoSana krnao lagao hOM. [sako isavaa kuCbaOMk CaoTI evaM maQyama [spat kMpinayaaoM kao saavaiQak ?NaÊ caalaUpMUjaI ?NaÊ saaK p~Ê baOMk gaarMTIÊ ibala iva<aIyana sauivaQaa BaIp`dana kr rho hOM. ABaI tk baOMikMga ]Vaoga Wara laaOh AaOr[spat ]Vaoga kao kula 50 ibailayana ÉpyaaoM sao BaI AiQak ?Na]plabQa ikyaa gayaa hO. Agar sasto AayaataoM ko ivaÉw sarkar

89

Wara saMrxaNa nahIM idyaa gayaa tao [sa maoM kao[- saMdoh nahIM hO ik [sabaD,I raiSa sao saMbaMiQat saBaI saMpi<ayaaÐ Anau%padk hao jaaeMMgaI.vat-maana maoM baOMikMga vyavasqaa kI punaga-izt saMpi<ayaaoM maoM laaOh evaM[spat ]Vaoga ka ihssaa 23 pitSat hO. Agar yahI gaitSaIlatakayama rhI tao [samaMo jara BaI saMdoh nahIM hO ik yao gaithInasaMpi<ayaaÐ bana jaaeMgaI.

Baart maoM lagaBaga dao¹itha[- ibajalaI kaoyalao sao ]%pnnahaotI hO. kma gauNava<aa evaM baZ,tI hu[- maaMga kI AapUit- na krpanao ko karNa baahr sao mahMgao damaaoM pr kaoyalao ka Aayaat krnaapD, rha hO. Agar iksaI BaI Aqa-vyavasqaa kao ivakasa ko pqapr calaanaa hao tao vahaM sabasao phlao }jaa- ka AavaSyak str tk]%padna haonaa ja$rI hO. sarkar hirt }jaa- ka ]%padnakrnao hotu k[- phla kr rhI hO. jalaÊ qama-laÊ pvanaÊ baayaaogaOsaÊANauÊ trMgaÊ saaOr Sai@t [%yaaid saat prMpragat evaM AxayasaàotaoM ko Wara ibajalaI ka ]%padna baZ,anao hotu baRhd p`NaailayaaÐbanaa[- jaa rhI hOM. [sa trh AagaamaI 15 sao 20 saalaaoM maoM Baartduinayaa maoM ek mah%vapUNa- kaba-na riht Aqa-vyavasqaa bana saktahO. sarkar [sa baat pr Apnaa dRZ, inaScaya vya@t kr caukIhO ik sana\ 2022 tk raYT/ maoM saMpUNa- ibajalaIkrNa haisala ikyaajaaegaa. inaiScat $p maoM yah BaartIya [spat evaM laaOh AaOrAnya ]%padna koMdàoM ko ilae SauBa saMkot hO.

Aqa-vyavasqaa pr p`Baava ÁAqa-vyavasqaa pr p`Baava ÁAqa-vyavasqaa pr p`Baava ÁAqa-vyavasqaa pr p`Baava ÁAqa-vyavasqaa pr p`Baava Á‘maok [na [MiDyaa’ maoM laaOh evaM [spat ]Vaoga ko samaga`

samaIkrNa ko maaQyama sao raYT/ maoM kuC p%yaxa pBaavaaoM ko saaqa¹saaqapraoxa laaBa BaI hao sakto hMO. inajaI evaM bahula raYT/Iya kMpinayaaoMkI pìtBaaigata baZ,ogaI AaOr Aqa-vyavasqaa ko AiQakaMSa xao~ maoMpìtspwa-%mak evaM inamaa-Naa%mak $p sao ]%padkta ko WarKulaoMgao. AayaataoM pr inaBa-rta kma haogaI. baajaar ivastRt AaOrvyaapk haoMgao. doSa maoM banaI vastuAaoM kI kImat kma haogaI.inayaa-t maoM baZ,t sao rajakIya Kjaanaa Bara jaa sakta hO.ivadoSaI maudà maoM [jaafa haogaa. raYT/Bar maoM maUlasaMrcanaa%mak ZaMcaoka inamaa-Na haogaa. pUMjaI pr laagat kma haogaI. Qana saMcaya

AiQak maa~a maoM haogaa. Paìt vyai@t Aaya ko baZ,nao sao bacat BaIbaZo,gaI. Baart duinayaa maoM ek Aaiqa-k mahaSai@t ko $p maoM]Bar sakogaa. sauQaaraoM kI vajah sao Aaiqa-k maahaOla kao na[-idSaa pàPt haogaI AaOr saBaI pUÐjaI inavaoSak ek na[- saaoca ko saaqapardSaI- vaatavarNa maoM kaya-inavaa-h kr paeMgao. [sasao raYT/ maoMAaOr BaI inavaoSa baZ,nao kI saMBaavanaa hO. rajyaaoM ko baIca &ana kasaMcaar haogaa. AMtra-YT/Iya pwit evaM inayamaavalaI ko baaro maoMjaanakarI haogaI. saamaaijakÊ rajanaIitk AaOr Aaiqa-k BaYTacaarkao samaUla $p sao naYT krnao ko p`yaasa sao vyavasqaa kao majabaUtIp`dana haogaI. gaaMva AaOr SahraoM ko baIca ka AMtr kma haogaa.saaqa hI BaaOgaaoilak AsaMtulana maoM kmaI AaegaI.

ra ojagaarÁra ojagaarÁra ojagaarÁra ojagaarÁra ojagaarÁBaart kI saba sao baD,I samasyaa hO baoraojagaarI. ]%padna

xao~ maoM raojagaar baZ,nao sao saovaa xao~ maoM BaI [sasao fayada haogaa.‘maok [na [MiDyaa’ ko tht hma eosaI kuSalata AaOr ]Vimata kaoivakisat krnaa caahto hOM ik ]Vaogapit raojagaar ko saRjak banasako. bajaT maoM iva<a maM~I Wara yah GaaoYaNaa kI ga[- hO ik sTaT-APsa pr bala doto hue baoraojagaar naaOjavaanaaoM ko ilae baohtrAvasar p`dana ikyaa jaaya. Baart maoM hr saala AaOsatna 2imailayana naaOkiryaaoM ka saRjana haota hOÊ jabaik [sa AvaiQa maoM 12imailayana yauvaa raojagaar kI tlaaSa maoM rhto hOM. Aba ‘maok [na[MiDyaa’ sao yah ]mmaId kI jaa rhI hO ik 2022 tk Baart maoMraojagaar ko lagaBaga 100 imailayana Avasar pàPt hao sakoMgao.ek Anaumaana ko Anausaar 1‰ sakla GarolaU ]%pad ko maUlasaMrcanaagatxao~ maoM inavaoSa sao p`%yaxa Aqavaa Ap`%yaxa $p sao 3º4 imailayanaraojagaar ko Avasar ]plabQa hao sakoMgao. laaOh va [spat ]Vaogamaok [na [MiDyaa ka AaQaar tM~ hO. [sa ]Vaoga ko AMtga-tp`%yaxa evaM Ap`%yaxa $p sao k[- laaK laaoga kaya-rt hOM.

ek dUsaro ko pUrk Áek dUsaro ko pUrk Áek dUsaro ko pUrk Áek dUsaro ko pUrk Áek dUsaro ko pUrk ÁAaja GarolaU [spat inamaa-taAaoM ka maananaa hO ik Baart

maoM ]nako [spat kI ibaËI kizna kaya- hO. @yaaoMik caIna sao sastoAayaataoM hotu eMTI DMipMga Saulk baZ,anao maoM sarkar saMkaoca kr rhI

90

hO. [sasao raYT/Iya ]%padna kI isqait Avyavahaya- hao rhI hO.koMd` sarkar ka ‘maok [na [MiDyaa’ phla duinayaa maoM tao thlakamacaa rha hOÊ ikMtu Baart maoM [sakI khanaI Alaga hO. sahI]%pad kI AnauplabQata kI vajah sao 2015 maoM 9º31 imailayanaTna ka Aayaat krnaa pD,a hOÊ jaao ik ipClao saala sao 71‰jyaada hO. doSa maoM kaoyalao va Anya kccaomaala kI laagat AiQakhaonao ko karNa doSa ko [spat ]%padaoM ka maUlya Anya doSaaoM kItulanaa maoM AiQak hO. Knana pr pìtbaMQa lagaanao ko karNa2015 maoM laaOh Ayask ka ]%padna 200 imailayana Tna sao 115imailayana Tna tk GaT gayaa hO. laaOh Ayask kI kImat duinayaako Anya doSaaoM kI tulanaa maoM kma dr pr GaT rhI hOÊ ikMtu maUlyaaoMkI igaravaT maoM BaarI AMtr sao doSa maoM [spat kI kma Kpt haonaolagaI. [sako Alaavaa caIna maoM maMdIÊ maudà ko AvamaUlyana jaOsaokarNaaoM sao ]na doSaaoM maoM inayaa-t kI isqait vyavahaya- hao ga[-Êjabaik Baart maoM [spat ka maUlya AiQak haonao ko saaqa¹saaqa sastoivadoSaI maala yaa sasto ivadoSaI Aayaat pr kao[- pìtbaMQa nahIMlagaa. yahI nahIMÊ Épyao ko maUlya maoM isaf- 4‰ ka hI AvamaUlyanahuAa. AmaorIka AaOr yaUraoipyana yaUinayana nao caIna ko sasto laaohopr ËmaSaÁ 100‰ AaOr 25º5‰ eMTI DMipMga Saulk lagaayaahO. karNa caaho jaao BaI haoÊ Baart maoM saBaI ]%padaoM pr isaf- 5sao 7º5‰ ka Aayaat Saulk hI lagaa hO. jaapanaÊ $sa AaOrkaoiryaa jaOsao doSaaoM ko saaqa Aapsa maoM kuC krar haonao ko karNa]na doSaaoM ko ]%padaoM pr BaI kma Saulk lagaayaa gayaa hO. [spatxao~ kI gaitSaIlataÊ maaMga evaM AapUtI- maoM AsaMtulana sao [spatinamaa-taAaoM kI Aaiqa-k isqait pr baura Asar pD, rha hO.GaTtI hu[- maaMga AaOr kmajaaor maUlya inaQaa-rNa naIit ko karNasaokoMDrI AaOr maQyama vaga- ko karKanao majabaUrna baMd hao sakto hOMAaOr gaithIna saMpi<ayaaoM ko $p maoM pirvait-t hao sakto hOM.Aayaaitt [spat kI kImat kma haonao sao doSaIya ]%padk ApnaIxamata sao BaI kma ]%padna krnao lagao hOMÊ jaao zIk nahIM hO. laaohokI kImat baZ,nao sao samaaja pr baura Asar pD,ta hO. ]%padnaevaM inamaa-Na ka vyaya baZ, jaata hO AaOr doSa maoM maudàsfIit kI

isqait ]%pnna hao jaatI hO. ‘maok [na [MiDyaa’ ko saMdBa- kao BaI[saI pirpoxya maoM doKnaa caaihe. [sa AiBayaana ko Anau$p doSamaoM kma damaaoM pr gauNava<aapUNa- ]%padaoM ko maaQyama sao doSa kIAqa-vyavasqaa kao majabaUt banaanaa hO. mahMgaa[- kI isqait maoM]%padkta ko karkaoM pr dbaava baZ,ogaaÊ ijasasao doSa kIAqa-vyavasqaa DvaaÐDaola hao saktI hO. [sasao ‘maok [na [MiDyaa’ kIsaaqa-kta pr BaI p`Sna icahna laga sakta hO.

doSa maoM [spat kI pitvyai@t pitvaYa- Kpt Anya doSaaoMkI tulanaa maoM bahut hI kma hOÊ ijasao baZ,anaa ek bahut baD,IcaunaaOtI hO. ]prao@t ko dRiYTgat sarkar kao sasto AayaataoM preMTI¹DMipMga SaulkÊ Aayaaitt Saulk baZ,anao Aqavaa isqait prAMkuSa lagaanao kI ja$rt hO. saaqa hI laaoho ka ]%padna baZ,anaoevaM baZ,to maUlyaaoM kao inayaMi~t krnao ko ilae yaqaasaMBava p`yaasakrnaa haogaa. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko gait pkD,nao sao[spat ]Vaoga kao BaI ivastar imalaogaa.

]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM gaàmaINa samaUhaoM kao BaI

BaagaIdar banaanaa hO. gaàmaINa pàMtaoM maoM [spat kI pìtvyai@tKpt kovala 10 iklaaogaàma hO. vahaÐ ko saMrcanaa%mak ivakasa maoMtojaI laakr [sao baZ,a sakto hOM. [sako ilae [-¹p`Saasana eksaSa> maaQyama hO. hmaoM ApnaI kmajaaoiryaaoM kao phcaanato hue]nako samaaQaana hotu zaosa ]paya krnao haoMgao. AaQauinak paOVaoigakIkao Apnaato hue ]%padkta maoM gauNaa%mak vaRiw laanaI haogaI.yahaÐ Eama laagat maoM kmaI ka laaBa ]zato hue hmaoM ]%ÌYTinaYpadna dja- krnaa haogaa. kaima-kaoM ko kaOSala ivakasa hotu]pyau> kdma ]zanao haoMgao. [na saBaI ]payaaoM ko maaQyama sao hmaoM‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI saflata kao sauinaiScat krto hueBaart kao ivakasa ko pqa pr lao jaanaa haogaa.

¹ p`baMQakAaMQaà baOMk kma-caarI pìSaxaNa koMd`

ÌYNanagarÊ maharanaIpoTivaSaaKp+Nama¹530002

91

25 isatMbar 2014 kao Baart ko p`QaanamaM~I Wara na[-

idllaI maoM ‘maok [na [MiDyaa’ kaya-Ëma kI SauÉAat kI gayaI qaI.

p`mauK raYT/Iya AaOr AMtra-YT/Iya inavaoSakaoM kao Baart maoM inavaoSa

krnao ko ilae AamaMi~t krnao hotu yah ek na[- phla hO. doSa

maoM ]%padnaÊ To@saTa[-lsaÊ AaTaomaaobaa[-lsaÊ inamaa-NaÊ KudraÊ rsaayanaÊ

Aa[-TIÊ baMdrgaahÊ icaik%saaÊ Aitiqa sa%karÊ pya-TnaÊ svaasqyaÊ

rolavaoÊ camaD,a jaOsao xao~aoM maoM Apnao vyaapar lagaanao hotu saBaI inavaoSakaoM

ko ilayao yah ek baD,a Avasar hO. Baart maoM ivainamaa-Na xao~ maoM

inavaoSa hotu ivadoSaI kMpinayaaoM ko samaxa [sa AakYa-k yaaojanaa ko

tht ja$rI saaQana mauhOyyaa krnao kI baat BaI saMkilpt hO.

]pga`h sao pnaDubbaI tkÊ kar sao saa^FTvaoyar tkÊ

AaOYaQaIya sao baMdrgaah tkÊ kagaja sao }jaa- tk Aaid saBaI

xao~aoM maoM vyaapar ko ilayao Baart kao ek vaOiSvak kond` banaanao kI

yaaojanaa hO. [sako ilae sarkar Wara doSa maoM iDijaTla naoTvak-

ko baajaar maoM sauQaar ko maaQyama sao p`BaavaI BaaOitk saMrcanaa ko

inamaa-Na pr Qyaana koind`t krto hue ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana

kI SauÉAat kI ga[-. [saka p`tIk ek ivaSaala Saor hO ijasao

Baart ko raYT/Iya ptIk sao ilayaa gayaa hO. [samaoM ]plabQa pihyao

AaOr igayar pgait AaOr baohtr BaivaYya kao [Migat krto hOM. k[-

pihyaaoM ko saaqa calata huAa

Saor ihmmatÊ majabaUtIÊ dRZ,ta

AaOr bauiwma<aa kao BaI dSaa-

ta hO. fosabauk pr maok

[na [ M iDyaa p oja , ka o

1Ê20Ê000 laa[@sa imalao

hOM AaOr AarMBa krnao kI

tarIK sao kuC mahInaaoM ko

AMdr [sako iT\va+r pr 1Ê30Ê000 sao jyaada falaaoAsa- rh cauko

hOM.

ek vaOiSvak vyaapairk kond` ko $p maoM doSa kao

pirvait-t krnao ko ilayao [sa raYT/Iya kaya-Ëma kI $proKa tOyaar

kI ga[- hO. @yaaoMik [sako pasa sqaanaIya AaOr ivadoSaI kMpinayaaoM

ko ilayao AakYa-k p`stava hOM. doSa kI yauvaa pIZ,I kao majabaUtI

p`dana krnao ko ilae lagaBaga 25 xao~aoM maoM kaOSala ivakasa ko saaqa

hI [sa AiBayaana ka ]_oSya baD,I saM#yaa maoM raojagaar ]plabQa

kranaa hO. [samaoM AaTaomaaobaa[-laÊ rsaayanaÊ Aa[-TI tqaa baIpIemaÊ

ivamaanana ]VaogaÊ AaOYaQaIya inamaa-NaÊ ibajalaI sao saMbaMiQat maSaInaÊ

KaV p`saMskrNaÊ rxaaÊ ivainamaa-NaÊ AMtirxaÊ To@sTa[-lsaÊ kpD,a

]VaogaÊ baMdrgaahÊ camaD,aÊ maIiDyaa AaOr manaaorMjanaÊ svaasqyaÊ

KnanaÊ pya-Tna AaOr AaitqyaÊ rolavaoÊ AaTaomaaobaa[-la GaTkÊ Axaya

}jaa-Ê baayaaoTo@naaolaajaIÊ saD,k AaOr ha[-¹vaoÊ [lao@T/ainak inakaya

AaOr qama-la }jaa- jaOsao ivaivaQa xao~ Saaimala hOM.

[sa yaaojanaa ko saflatapUva-k laagaU haonao sao Baart maoM

100 smaa^T- Sahr pàojao@T AaOr xamata yaaogya gaRh inamaa-Na maoM madd

imalaogaI. p`mauK inavaoSakaoM kI madd sao doSa maoM ivakasa AaOr

raojagaar ]plabQa kranaa [saka mau#ya laxya hO. yao doSa AaOr

inavaoSak daonaaoM ko ilae laaBadayak haogaa. inavaoSakaoM ko ilae

p`BaavaI AaOr baohtr saMcaar ko ilayao ek Aa^nalaa[-na paoT-la AaOr

ek samaip-t sahayak TIma

Baart sarkar nao banaa[- hO.

iksaI BaI samaya vyaapairk

kMpinayaaMo ko saBaI p`SnaaoM ka

]<ar donao ko ilayao ek t%pr

saola BaI samaip-t hO.

maok [na [MiDyaa ka maksad

doSa kao ‘maOnaufO@cairMga hba’

banaanaa hO. GarolaU AaOr ivadoSaI daonaaoM inavaoSakaoM kao maUla $p sao

ek AnaukUla maahaOla ]plabQa kranao ka vaayada ikyaa gayaa hO

maok sTIla ko ibanaa maok [na [MiDyaa saMBava nahIMmaok sTIla ko ibanaa maok [na [MiDyaa saMBava nahIMmaok sTIla ko ibanaa maok [na [MiDyaa saMBava nahIMmaok sTIla ko ibanaa maok [na [MiDyaa saMBava nahIMmaok sTIla ko ibanaa maok [na [MiDyaa saMBava nahIM¹ EaI AiBajaIt

Aayaat sao saurxaa ko ilae [spat inamaa-taAaoM Wara lagaatar pOrvaI sao tMga Aa

cauko Baart ko iva<a maM~I nao yah [cCa p`kT kI ik [spat ]Vaoga AaOr

AiQak pìtspwI- haonao ka p`yaasa kroM. ]nhaoMnao ek ]Vaoga sammaolana ka

]d\GaaTna krto hue ipClao saala Agast maoM khaÊ ‘Aap laagat pìtspQaa- ko

ilae Apnao Aap kao saxama banaanao ka pyaasa kroM. dIGa-kailak daOD, maoM haqa

pkD,kr ek sqaana tk phuMcaanaa ek baat hOÊ pr ]sa ibaMdu sao pro Aapkao

svayaM ko bala pr KD,o haonaa AaOr calanaa hO.

92

taik 125 kraoD, kI AabaadI vaalao majabaUt Baart kao ek

ivainamaa-Na koMd` ko $p maoM pirvait-t krko raojagaar ko Avasar

]plabQa ikyaa jaa sako. [sasao vyaapar pr vyaapk p`Baava

pD,ogaa AaOr [samaoM navaacaar ko ilae AavaSyak dao inaiht t%va ¹

nayao maaga- yaa AvasaraoM ka daohna AaOr sahI saMtulana banaae rKnao

ko ilae caunaaOityaaoM ka saamanaa krnaa Saaimala hO. [sasao rajanaIitk

naotR%va ko vyaapk $p sao laaokip`ya haonao kI ]mmaId hO. laoikna

‘maok [na [MiDyaa’ phla kao vaastva maoM Aaiqa-k ivavaokÊ pSaasainak

sauQaar ko nyaayasaMgat imaEaNa ko $p maoM doKa jaa rha hO. [sa

p`kar yah phla janata ko ilae “ek AakaMxaI Baart” hO.

‘maok [na [MiDyaa’ ko maaQyama sao pàPt ikyao jaanaovaalao‘maok [na [MiDyaa’ ko maaQyama sao pàPt ikyao jaanaovaalao‘maok [na [MiDyaa’ ko maaQyama sao pàPt ikyao jaanaovaalao‘maok [na [MiDyaa’ ko maaQyama sao pàPt ikyao jaanaovaalao‘maok [na [MiDyaa’ ko maaQyama sao pàPt ikyao jaanaovaalao

laxya Álaxya Álaxya Álaxya Álaxya Á

¹ maQyaavaiQa kI tulanaa maoM ivainamaa-Na xao~ maoM 12¹14 pìtSat

pìtvaYa- vaRiw ka laxya.

¹ doSa ko sakla GarolaU ]%pad maoM ivainamaa-Na kI ihssaodarI

2022 tk 16 sao baZ,akr 25 pìtSat krnaa.

¹ ivainamaa-Na xao~ maoM 2022 tk 100 imailayana Aitir>

raojagaar saRijat krnaa.

¹ gaamaINa pvaaisayaaoM AaOr SahrI garIba laaogaaoM ko samaga ivakasa

ko ilae samauicat kaOSala ka inamaa-Na krnaa.

¹ GarolaU maUlya saMvaw-na AaOr ivainamaa-Na maoM tknaIkI &ana kI

vaRiw.

¹ vaOiSvak pìtspQaa- maoM BaartIya ivainamaa-Na xao~ maoM baZ,t.

¹ Baart maoM ivaSaoYa $p sao pyaa-varNa ko saMbaMQa maoM ivakasa kI

isqarta sauinaiScat krnaa.

sakara%mak phlaU Ásakara%mak phlaU Ásakara%mak phlaU Ásakara%mak phlaU Ásakara%mak phlaU Á

¹ Baart duinayaa maoM sabasao tojaI sao Aga`sar haonaovaalaI Aqa-

vyavasqaa ko $p maoM ApnaI isqait dja- kra cauka hO.

¹ duinayaa kI sabasao tojaI sao baZ,tI Aqa-¹vyavasqaaAaoM maoM

Baart BaI Saaimala haonao vaalaa hO AaOr ]mmaId kI jaatI hO

ik vaYa- 2020 tk yah duinayaa ka sabasao baD,a ]%padk

doSa bana jaaegaa.

¹ Agalao dao¹tIna dSakaoM maoM doSa kI janasaM#yaa vaRiw ]VaogaaoM

ko AnaukUla rhogaI. kama krnao ko ilae janaSai>

barabar ]plabQa rhogaI.

¹ Anya doSaaoM ko maukabalao yahaÐ janaSai> pr kma laagat

lagatI hO.

¹ yahaÐ ko vyaavasaaiyak Garanao ]<ardaiya%vapUNa- ZMgaÊ BaraosaomaMd

trIkaoM AaOr vyaavasaaiyak $p sao kama krto hOM.

¹ ]pBaao>avaad ko maamalao maoM GarolaU baajaar maoM pìtspwa- hO.

¹ [sa doSa maoM tknaIkI AaOr [MjaIinayairMga xamata maaOjaUd hO.

¹ ivadoSaI inavaoSakaoM ko ilae baajaar Kulaa huAa hO AaOr yah

pyaa-Pt $p sao ivainayaimat hO.

janaSai> pìSaxaNa ÁjanaSai> pìSaxaNa ÁjanaSai> pìSaxaNa ÁjanaSai> pìSaxaNa ÁjanaSai> pìSaxaNa Á

kao[- BaI ]%padna xao~ ibanaa kuSala janaSai> ko safla

nahIM hao sakta. yah saMtaoYajanak isqait hO ik sarkar nao

kaOSala ivakasa ko ilae nayao ]paya ike hOM. [sasao raojagaar kI

tlaaSa maoM inaScaya hI gaaMvaaoM sao SahraoM kI Aaor plaayana Ékogaa

AaOr SahrI garIbaaoM ka AiQak samaavaoSaI ivakasa hao sakogaa.

yah ]%padna xao~ kao majabaUt banaanao kI idSaa maoM ek mah%vapUNa-

kdma haogaa.

nayao maMi~maMDla nao kaOSala ivakasa AaOr ]Vimata maoM

raYT/Iya kaOSala ivakasa naIit maoM saMSaaoQana SauÉ kr idyaa hO. yah

Qyaana donao kI baat hO ik maaodI sarkar Wara gaàma ivakasa

maM~alaya ko tht ek nayaa kaya-Ëma pMiDt dInadyaala ]paQyaaya

ko naama pr rKa gayaa hO. nayao pìSaxaNa kaya-Ëma ko AMtga-t

doSaBar maoM 1500 sao 2000 tk pìSaxaNa kond` Kaolao jaanao kI

yaaojanaa hO. [na saarI piryaaoojanaaAaoM pr 2000 kraoD, Épyao ko

Kca- ka Anaumaana hO. [samaoM saava-jainak evaM inajaI BaagaIdarI

saMyau> $p sao saMcaailat haogaI.

nayao pìSaxaNa kaya-Ëma ko AMtga-t yauvaa vaga- kao ]na

xao~aoM maoM pìSaixat ikyaa jaaegaaÊ ijanakI ivadoSaaoM maoM maaMga hO.

ijana doSaaoM kao najar maoM rKkr yah kaya-Ëma banaayaa gayaa hOÊ

93

]namaoM sponaÊ AmaorIkaÊ jaapanaÊ $saÊ ÍaMsaÊ caInaÊ iba`Tona AaOr

piScama eiSayaa Saaimala hOM. sarkar nao hr saala lagaBaga tIna

laaK laaogaaoM kao pìSaixat krnao ka p`stava rKa hO AaOr [sa

p`kar vaYa- 2017 ko AMt tk 10 laaK gaàmaINa yauvaaAaoM kao

laaBaainvat krnao ka kaya-Ëma banaayaa hO.

Anya ikyao jaanaovaalao ]payaaoM maoM maUla sauivaQaaAaoM AaOr

Kasa taOr sao saD,kaoM AaOr ibajalaI ka ivakasa Saaimala hOM.

bahuraYT/Iya kMpinayaaM AaOr saaFTvaoAr kMpinayaaM Baart maoM [sailayao

kama krnaa psaMd krtI hOM @yaaoMik yahaÐ ]nako ilae ek ivastRt

baajaar hO. [sako Alaavaa yahaÐ ]%padna sauivaQaaAaoM ko saaqa¹saaqa

saSa> rajanaOitk [cCa Sai>Ê naaOkrSaahaoM AaOr ]VimayaaoM ka

AnaukUla rvaOyaaÊ kuSala janaSai> AaOr ima~tapUNa- inavaoSa naIityaaÐ

BaI maaOjaUd hOM.

[saI saMdBa- maoM sarkar Wara idllaI AaOr maumba[- ko baIca

ek AaOVaoigak gailayaara ivakisat krnao kI kaoiSaSa BaI kI jaa

rhI hO. sarkar bahupxaIya naIityaaoM pr kama kr rhI hO. ]namaoM

mau#ya saMyaM~aoM maoM saMpk- sqaaipt krnao AaOr maUla sauivaQaaAaoM ko

ivakasaÊ panaI kI AapUit- sauinaiScat krnao tqaa ]cca xamata kI

pirvahna sauivaQaa ivakisat krnao ka kaya- BaI Saaimala hO. [na

xao~aoM maoM kama krto hue sarkar nao paMca saava-jainak xao~ ko inagamaaoM

kao punajaI-ivat krnao kI piËyaa BaI SauÉ kr dI hO. saava-jainak

xao~ ko 11 inagama eosao hOMÊ ijanako baaro maoM sarkar ka ivacaar hO

ik CÁ inagamaaoM kao baMd kr donao kI ja$rt hO. 1000 kraoD,

Épyao kI laagat pr [na inagamaaoM ko kma-caairyaaoM ko ilae svaOicCk

saovaainavaRi<a yaaojanaa laa[- jaa rhI hO. sarkar Wara saMcaailat

ijana saava-jainak xao~ kI kMpinayaaoM kao ifr sao kama laayak banaanao

ka fOsalaa ilayaa gayaa hOÊ ]namaoM eca ema TI maSaIna TUlsa ilaimaToDÊ

hovaI [MjaIinayairMga ka^paoroSanaÊ naopa ilaimaToDÊ naagaalaOMD popr eMD

plp kMpnaI ilaimaToDÊ i~vaoNaI sT/@carlsa Aaid Saaimala hOM.

Aayaat pr AMkuSa lagaanao ko ilae GarolaU [spat ]Vaoga

ko [spat ]%padaoM pr 25 pìtSat bauinayaadI saImaa Saulk donao hotu

pòirt ikyaa jaa rha hOÊ jaao ik ivaSva vyaapar saMgazna ko

idSaa¹inado-SaaoM ko tht AiQaktma saImaa hO. GarolaU inamaa-taAaoM

ko dbaava maoM sarkar nao Aayaat Saulk kao baZ,ayaa AaOr eMTI DMipMga

Saulk lagaayaa hO taik [spat ko Aayaat kao inayaMi~t ikyaa jaa

sako. halaaMikÊ [spat inamaa-ta ABaI BaI naaKuSa hOM AaOr

sarkar Wara Aayaat pr AaOr sa#tI krnao kI maaMga kr rho hOM.

ipClao kondÌya bajaT 2015¹16 maoMÊ laaOh evaM [spat

AaOr saMbaMiQat ]%padaoM pr bauinayaadI saImaa Saulk ka TOirf dr

10 pìtSat sao baZ,kr 15 pìtSat hao gayaa. pr maUla saImaa

Saulk ko p`BaavaI draoM pr kao[- pirvat-na ]sa samaya nahIM ikyaa

gayaaa. halaaMikÊ sarkar nao baad maoM laMbao AaOr FlaOT [spat

]%padaoM pr 2º5 fIsadI tk maUla saImaa Saulk lagaayaa.

sarkar nao BaI kuC ha^T raolD FlaOT ]%padaoM pr 14

isatMbar sao AaiKrI 200 idnaaoM ko ilae 20 pìtSat rxaa Saulk

lagaayaa hO. Baart maoM [spat kI pìtvyai> pìtvaYa- Kpt

vat-maana maoM lagaBaga 60 iklaao maa~ hO jaao ik vaOiSvak str ko

220 iklaao kI tulanaa maoM kafI kma hO. pr maaodI sarkar ko

k[- FlaOgaiSap kaya-Ëma jaOsao ‘smaaT- isaTI imaSana’ AaOr ‘2022

tk saBaI ko ilae Aavaasa’ AaOr ‘maok [na [MiDyaa’ ko pUro haonao

pr [sa AaMkD,o maoM baD,I vaRiw hao saktI hO.

Baart ko [spat ka Aayaat caalaU iva<a vaYa- 2015¹16

maoM idsaMbar tk 29º2 fIsadI baZ, gayaaÊ jaao ipClao saala ko

maukabalao 72º2 pìtSat AiQak hO. vaOiSvak [spat saMGa ko

Anausaar vaYa- 2016 maoM Baart maoM [spat kI maaMga ipClao vaYa- sao

7º3‰ baZ,kr 85º8 imailayana Tna tk phuMcanao kI ]mmaId hO

vaYa- ]%padna ‰ Aayaat ‰³imaT´ vaRiw ³imaT´ vaRiw

iva<a vaYa- 12 74º29 5º1 6º86iva<a vaYa- 13 78º42 5º6 7º93 15º5iva<a vaYa- 14 81º69 4º2 5º4 ¹31º9iva<a vaYa- 15 88º12 7º8 9º3 72º2iva<a vaYa- 16³idsaMbar tk´ 67º229 1º1 8º389 29º2

94

jaao duinayaa ko iksaI BaI doSa ko ilae sabasao AiQak vaRiw dr

haogaa. kondÌya [spat rajya maM~I EaI ivaYNau dova saaya nao saMsad

kao batayaa hO ik jaapana AaOr kaoiryaa sao [spat ka Aayaat ]na

doSaaoM ko saaqa mau> vyaapar samaJaaOto ko baad sasta hao gayaa hO.

maUlya pitspQaa- maoM BaarI baZ,ao<arI doKI ga[- hO. halaaMik maananaIya

maM~I nao yah spYT ikyaa hO ik GarolaU Aitir> xamata AaOr

]%padna vaRiw kao Aayaat nao AiQak p`Baaivat nahIM ikyaa hO.

kaoiryaa AaOr jaapana ko saaqa mau> vyaapar samaJaaOto 2010 AaOr

2011 ËmaSaÁ laagaU hao gae hOM. hala hI ko vaYaao-M maoM caIna sao BaI

[spat ko Aayaat maoM BaarI vaRiw hu[- hO. caIna sao [spat ka

Aayaat 2014¹15 maoM 35 laaK Tna rha jabaik 2012¹13 maoM

yah AaMkD,a maa~ 17 laaK Tna qaaÊ yaaina ik maa~ dao vaYaao-M maoM

duganaI vaRiw.

igartI maUlya pìtspQaa- sao baoifË haokr GarolaU [spat

]Vaoga nao ApnaI xamata ko ivastarNa pr jaaor idyaa hO. ipClao

saala Baart AmaorIka kao pICo CaoD,kr caIna AaOr jaapana ko baad

duinayaa ka tIsara sabasao baD,a [spat ]%padk doSa bana gayaa hO.

yah isqait [sa kD,uvao saca ko saaqa hO ik [spat ]Vaoga ApnaI

xamata ko ]pyaaoga ko pìtSat maoM BaarI igaravaT doK cauka hO.

2013¹14 maoM yah igarkr maa~ 77‰ str pr rh gayaa jabaik

yah 2010¹11 maoM yah AaMkD,a 91‰ qaa.

Aayaat sao saurxaa ko ilae [spat inamaa-taAaoM Wara

lagaatar pOrvaI sao tMga Aa cauko Baart ko iva<a maM~I nao yah [cCa

p`kT kI ik [spat ]Vaoga AaOr AiQak pìtspwI- haonao ka

pyaasa kroM. ]nhaoMnao ek ]Vaoga sammaolana ka ]d\GaaTna krto hue

ipClao saala Agast maoM khaÊ ‘Aap laagat pìtspQaa- ko ilae

Apnao Aap kao saxama banaanao ka p`yaasa kroM. dIGa-kailak daOD,

maoM haqa pkD,kr ek sqaana tk phuMcaanaa ek baat hOÊ pr ]sa

ibaMdu sao pro Aapkao svayaM ko bala pr KD,o haonaa AaOr calanaa hO.

BaavaI pirdRSya ÁBaavaI pirdRSya ÁBaavaI pirdRSya ÁBaavaI pirdRSya ÁBaavaI pirdRSya Á

]pyau-> ko dRiYTgat [spat ]Vaoga ka ÉK spYT $p

sao ivainamaa-Na kao baZ,avaa donao ko sarkar ko vyaapk laxya ko saaqa

talamaola nahIM Kata. [spat ]Vaoga Wara Aayaat sao saMrxaNa ko

ilae hmaoSaa maaMga krnaa AcCI pìtspwa- ka ]icat ]dahrNa

nahIM hO. sasto AayaataoM ko naama pr caInaI maanaisakta raYT/Iya

BaavanaaAaoM kao ]Woilat kr rhI hO. halaaMik tqya yah hO ik

[spat inamaa-taAaoM ko saamaanya ]pBaao>a BaI BaartIya hI hOM AaOr

]nako ihtaoM kI rxaa BaI baajaar maoM pìtspwa- baZ,akr hI kI jaa

saktI hO.

ek dRiYTkaoNa maoM yah doKa jaa rha hO ik saava-jainak

baOMkaoM nao [spat ]Vaoga ko inamaa-taAaoM kao ?Na ko $p maoM 50 Arba

Da^lar idyaa hO AaOr Agar sasto Aayaat sao [sa xao~ kao bacaayaa

nahIM gayaa tao k[- baOMk QaraSaayaI hao jaayaMogao jaao ik maUla

Aqa-vyavasqaa ko ilae Bayaanak isqait isaw hao saktI hO. pr

savaala yah hO ik sarkar isaf- [spat ]Vaoga ko saMkuicat ihtaoM

kI rxaa krnao ko ilae [spat ko Aayaat pr AD,cana @yaaoM KD,a

kroÆ @yaa yah ek yaqaaqa-vaadI ivaklp hOÆ yaid sarkar eosaa

krnao ka ivaklp caunatI hO tao ek jaaoiKma yah BaI hO ik vyaapar

BaagaIdaraoM sao hmaaro inayaa-t ko iKlaaf javaabaI kar-vaa[- hao.

navaInatma raYT/Iya [spat naIit ko tht koMd` sarkar

Wara [spat ivainamaa-Na xamata kao 2013¹14 maoM 101 laaK Tna

ko str sao baZ,a kr 2025¹26 tk 300 imailayana Tna krnao

kI pirklpnaa kI ga[- hO. [sa laxya kao pàPt krnao ko ilae

8 laaK kraoD, Épyao ka inavaoSa krnaa pDo,gaa. baOMk phlao sao

hI [spat xao~ kao ide gae ?NaaoM kI vasaUlaI ko ilae jaUJa rho

hOM. GarolaU ]Vaoga maoM gaOr pitspQaa- kao doKto hue sarkar kao [sa

Aaor BaI Qyaana donaa haogaa ik [tnaI baD,I xamata ka ivastarNa

khaM tk saaqa-k haogaa.

¹ ]p p`baMQak ³saUcanaa pàOVaoigakI´


ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 9701348843

95

‘Baart maoM inamaa-Na’ AiBayaana p`Qaana maM~I Wara SauÉikyaa gayaa ek raYT/Iya kaya-Ëma hOÊ ijasao Baart maoM inavaoSaÊnavaacaarÊ kaOSala ivakasa va ]<ama ivainamaa-Na bauinayaadI ZaMcaaoM koinamaa-Na Aaid kao baZ,avaa donao hotu banaayaa gayaa hO. [samaoM eosaIxamata hOÊ jaao Baart kao duinayaa ko Aga`NaI AaOVaoigak doSaaoM kIEaoNaI maoM laakr KD,a kr sakta hO. Baart sarkar [sakoAnaukUla vaatavarNa banaanao ko ilae ApnaI naIityaaoM maoM kuC sauQaarBaI kr rhI hO. saaqa hI [sako ilae Aqa-vyavasqaa ko 25 xao~aoMkao icainht BaI ikyaa hO.[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ[spat ]Vaoga kI BaUimakaÁ

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana pr iTPpNaI krto hueiksaI nao zIk hI kha hO ik Agar Baart pyaa-Pt [spat nahIMbanaa sakta tao yahaÐ ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana safla nahIM haosakta. ijasa trh [spat maanava jaIvana kI raojamara- kIAavaSyaktaAaoM ka ek AiBanna ihssaa hOÊ ]saI p`kar ]VaogakI sqaapnaa sao laokr ]sako ilae AavaSyak yaM~aoMÊ ]pskraoM evaM]sako klapujaao-M maoM [spat ka ]pyaaoga bahut AavaSyak hO. [napirisqaityaaoM maoM [spat kI mah<aa kI klpnaa AasaanaI sao kI jaasaktI hO. laoikna [sa saMdBa- maoM vat-maana pirisqaityaaoM kao samaJanaahaogaa.

jaOsaa ik doKa jaa rha hO ik BaartIya [spat ]Vaogainayaa-t kI pìtspwa- maoM ipCD, rha hO. pirNaamasva$p BaartAba ek inavala Aayaatk bana cauka hO. ]dahrNaqa- 2003¹04maoM Baart 1º5 imailayana Tna [spat ka Aayaat evaM 4º5 imailayanaTna inayaa-t ikyaa qaaÊ jaao 2014¹2015 maoM ËmaSaÁ 9º5 imailayanaTna va 5º5 imailayana Tna hao gayaa. vaOiSvak str pr BaI [spat]%padna xamata maoM igaravaT Aa[- hO. [samaoM [sa vaYa- idsaMbar tk29º7‰ kI igaravaT dja- kI ga[- hO.

Baart maoM [maart inamaa-Na ko ilae ]pyaaoga haonao vaalao[spat kI laagat caIna kI tulanaa maoM 15000 Épe pìt TnaAiQak hO. halaaMik doSa maoM [spat Aayaat kao inayaMi~t rKnao

ko ilae saImaa Saulk kao 25‰ tk baZ,a idyaa gayaa hO AaOr ]sapr eMTI DMipMga D\yaUTI BaI lagaayaa gayaa hO. [saI p`kar laaOh va[spat sao banao ]%padaoM pr BaI Aayaat kr 10‰ sao baZ,akr15‰ ikyaa gayaa hO. laaMga va FlaOT ]%padaoM ko APlaa[D drmaoM 2º5‰ kI vaRiw kI ga[- hO. sarkar nao kuC Kasa ha^T raolDFlaOT ]%padaoM pr 200 idnaaoM ko ilae 20 fIsadI yaqaa maUlya rxaaSaulk BaI lagaayaa hO. laoikna maaodI sarkar ko maok [na [MiDyaaÊsmaaT- isaTI AaOr sabako ilae p@ko makana jaOsao kaya-ËmaaoM koma_onajar AagaamaI vaYaao- M maoM BaartIya [spat baajaar bahutAakYa-k haogaa.

jaOsaaik Aap jaanato hOM ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaanaAqa-vyavasqaa ko kula 25 xao~aoM tk saIimat hO. [sa AiBayaanamaoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka kao samaJanao ko ilae ik [na 25 xao~aoMka Agalao caar¹paÐca vaYaao-M maoM @yaa sva$p haogaaÊ yah jaananaaAavaSyak hO. namaUnao ko taOr pr paÐca¹CÁ xao~aoM ko vat-maana vaBaavaI AaÐkD,aoM ka jaayajaa laonaa AavaSyak hO. [sasao SaoYa]VaogaaoM kI isqait AaOr [spat ]Vaoga kI BaUimaka kao samaJanaaAasaana haogaa. hma phlao Aa^Taomaaobaa[la va ]sako klapujao-ÊivamaananaÊ rsaayana AaOr poT/ao rsaayana evaM inamaa-Na ]Vaoga sao jauD,oAaMkD,aoM pr ivacaar kroMgao.Aa^Taomaa obaa[la ]VaogaÁAa^Taomaa obaa[la ]VaogaÁAa^Taomaa obaa[la ]VaogaÁAa^Taomaa obaa[la ]VaogaÁAa^Taomaa obaa[la ]VaogaÁ

Baart duinayaa ka saatvaaÐ sabasao baD,a vaahna ]%padkdoSa hO. yahaÐ AaOsatna pìtvaYa- 23º36 laaK vaahnaaoM ka]%padna haota hO. ek Anaumaana ko Anausaar vaYa- 2016 ko AMttk Baart duinayaa ka tIsara sabasao baD,a maaoTr vaahna baajaarbananao vaalaa hOÊ jaao doSa ko sakla GarolaU ]%pad ka 7º1‰ haogaa.[saI p`kar 2020 tk Baart Wara pìtvaYa- 6 laaK sao AiQakvaahna baocao jaaeMgao. Agalao paÐca vaYaao-M ko daOrana TO/@TraoM kIibaËI maoM kula vaaiYa-k vaRiw dr 8¹9‰ haonao ko karNa Aba eosaI]mmaId hO ik AMtrraYT/Iya baàMD ko T/O@Tr BaI BaartIya baajaarmaoM AaeÐgaoÊ ijasasao Baart ka T/O@Tr baajaar AaOr BaI saudRZ,

maok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ ek pircayamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ ek pircaya¹ EaI manaaoja kumaar isanha

96

haogaa. Baart maaoTr saa[ikla banaanao vaalaa ivaSva ka sabasao baD,adoSa hO AaOr dupihyaa vaahna inamaa-Na maoM yah ivaSva ka dUsara sabasaobaD,a ]%padk doSa hO. vaaiNaijyak vaahnaaoM ko inamaa-Na maoM Baartka ivaSva maoM paÐcavaaÐ sqaana hO.

Baart maoM dupihyaa vaahnaaoM ka ]%padna ipClao saat saalamaoM saalaanaa 8º5 laaK yaUinaT sao baZ,kr 15º9 laaK yaUinaT haogayaa hOÊ halaaMik Baart ka gaàmaINa baajaar ABaI bahut hd tkACUta hO. doSa maoM baD,o vaahnaaoM ko ]%padna xao~ samaUhaoM ko ]d\BavajaOsao ]<ar maoM idllaI¹gauD,gaaÐva¹frIdabaadÊ piScama maoM mauMba[-¹puNao¹naaisak¹AaOrMgaabaadÊ dixaNa maoM caonna[-¹baoMgalauÉ¹haosaur AaOrpUva- maoM jamaSaodppur¹kaolakata Aaid sao maaoTr vaahna ]%padna maoMBaarI [jaafa haonao kI saMBaavanaa hO. vaOiSvak str kI baD,I karinamaa-ta kMpinayaaÐ Baart kI baZ,tI GarolaU maaMga ko ma_onajar doSa maoMpUÐjaIinavaoSa ko ilae ]Vt hOM. [na kMpinayaaoM nao Baart maoM ]plabQapìtspwI- baajaar ka laaBa ]zanao ko ilae inayaa-taonmauK ]%padnakoMd` sqaaipt krnao kI yaaojanaa BaI banaa rKI hO. [sa xao~ koilae inaQaa-irt laxya kI pàiPt hotu sarkar AnausaMQaana evaMivakasa sauivaQaaAaoM kI sqaapnaa pr bahut jaaor do rhI hO. eosaomaoM huMD[-Ê saujakI va jaIema jaOsaI k[- inajaI kMpinayaaÐ Baart maoMAnausaMQaana evaM ivakasa koMd sqaaipt krnao hotu ]%sauk hOM. BaartkI TaTa naOnaao BaartIya imatvyayaI [MjaIinayairMga ka ek imasaalaAaOr yauvaa pIZ,I ko ilae porNaa saàoot hO. saMBaavanaa hO ik AgalaodSak maoM [laoi@T/k kar ko Aa jaanao sao Baart ka vaahna AaOrBaI ivaSaala hao jaaegaa.Aa^Taomaaobaa[la klapujaa- ]VaogaÁAa^Taomaaobaa[la klapujaa- ]VaogaÁAa^Taomaaobaa[la klapujaa- ]VaogaÁAa^Taomaaobaa[la klapujaa- ]VaogaÁAa^Taomaaobaa[la klapujaa- ]VaogaÁ

Baart nao vaYa- 2014¹15 ko daOrana Aa^Taomaaobaa[la koklapujaao-M maoM 38º5 Arba Dalar ka karaobaar ikyaa hO. iva<avaYa- 2009¹2014 ko daOrana doSa ka AaTaomaaobaa[la klapujaao-M koinayaa-t ka baajaar 15‰ kI vaRiw ko saaqa 10º2 Arba AmaorIkIDalar tk phuÐca gayaa qaaÊ jaao baIto vaYa- 2014¹15 ko daOrana11º2 Arba Dalar ka hao gayaa hO. @yaaoMik� ApoxaaÌt Baart maoM [spat ]%padna laagat kma hO.� k[- AMtraYT/Iya kMpinayaaoM kI yaaojanaa BaartIya kMpinayaaoM sao

[spat KrIdnao kI hO.

� iva<avaYa- 2014¹15 ko daOrana 38º5 Arba Dalar kakaraobaar huAa hO.

� 2020¹21 tk 115 Arba Dalar tk phuÐcanao kI ]mmaId.� 2016 tk duinayaa maoM tIsara sabasao baD,a baajaar bananao hotu

vaOiSvak vaahna ibaËI 5‰ sao AiQak haonao ka Anaumaana hO.� 2009 maoM sakla GarolaU ]%pad maoM AaTaomaaobaa[la klapujaaoM- ka

yaaogadana 2º1‰ sao baZ,akr 2020 tk 3º6‰ tk krnaokI yaaojanaa hO.

� Aa^Taomaaobaa[la klapujaa- ]Vaoga vaYa- 2010¹15 ko daOrana11‰ ka kula vaaiYa-k ivakasa dr dja- ikyaa.

� vaYa- 2020 tk caInaÊ AmaorIka AaOr jaapana ko baad BaartivaSva ka caaOqaa sabasao baD,a Aa^Taomaaobaa[la inamaa-ta banaogaa.

� Aa^Taomaaobaa[la ko klapujaao-M ka inayaa-t vaYa- 2010¹15 kodaOrana 21º6‰ kI vaaiYa-k ivakasa vaRiw dr sao baZ,a hOAaOr 2014¹15 maoM yah 11º2 Arba Dalar tk phuÐca caukahO.

inamaa -Na ]VaogaÁinamaa -Na ]VaogaÁinamaa -Na ]VaogaÁinamaa -Na ]VaogaÁinamaa -Na ]VaogaÁ100 SahraoM kao ‘smaaT- isaTI’ ko $p maoM ivakisat krnao

ko ilae Bart sarkar nao mah%vapUNa- yaaojanaa kI GaaoYaNaa kI hO.vaOsao tao [sako p`qama carNa ko 20 SahraoM ko naama BaI GaaoiYat haocauko hOM. halaaMik ‘smaaT- isaTI’ bananao ko ilae SahraoM kao kuCinaQaa-irt maanakaoM pr Kra ]trnaa haota hOÊ ijasamaoM ibajalaIÊpanaIÊ saD,kÊ skUla¹ka^laojaÊ Asptala jaOsaI Aama naagairksauivaQaaAaoM kI isqait ko saaqa¹saaqa Anya AaQauinak maUlasaMrcanaaAaoMkI isqait ka str BaI Saaimala haota hO. sarkar kI [sa yaaojanaasao BaartIya [spat ]Vaoga kao bahut laaBa imalaogaa AaOr [sayaaojanaa kI saflata pr BaartIya [spat ]Vaoga ka sahyaaoga BaIAavaSyak haogaa.inamaa -NaÁinamaa -NaÁinamaa -NaÁinamaa -NaÁinamaa -NaÁ

Baart maoM Aaja BaI vaOiSvak str kI pirvahna sauivaQaaeÐmaaOjaUd nahIM hOM. halaaMik ivagat kuC vaYaao-M sao [sa xao~ maoM bahutinavaoSa huAa hO AaOr isqaityaaoM maoM kafI sauQaar huAa hO. ifrBaI yah naakafI hO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko Anau$p jabaBaart maoM inamaa-Na kaya- SauÉ hao jaaegaaÊ tba ]sako gaMtvya pr

97

SaIGa AaOr saurixat phuÐcaanao ko ilae vyavasqaa phlao sao maaOjaUd haonaIcaaihe. Aqaa-t saBaI trh kI pirvahna sauivaQaaeÐ jaOsao saD,kÊrolavaoÊ samaudÌÊ hvaa[- va nadI maaga- ka ivakasa SaIGa` AaOr baohtrZMga sao haonaa caaihe. [samaoM [spat ]Vaoga ka yaaogadana bahutAiQak haogaa.ivamaanana ]VaogaÁivamaanana ]VaogaÁivamaanana ]VaogaÁivamaanana ]VaogaÁivamaanana ]VaogaÁ

Baart ivaSva ka naaOvaaÐ sabasao baD,a naagairk ]D\Dyanabaajaar hO. vaYa- 2013 ko daOrana doSa maoM 163 laaK yaai~yaaoM naoivamaana sao safr ikyaa. [samaoM [tnaI tojaI sao ivakasa hao rha hOik vaYa- 2017 tk AMtra-YT/Iya yaai~yaaoM kI saM#yaa lagaBaga 60laaK tk hao jaaegaI. [saI gait sao yaid ivakasa haota rha taovaYa- 2020 tk Baart ivaSva ka tIsara sabasao baD,a ivamaananabaajaar bana jaaegaa. [saIilae BaartIya ivamaanana ivaBaaga ApnaobaoD,o ko Aakar kao 2020 tk 800 ivamaana tk baZ,anao jaa rhahO. doSa ko ivamaanana xao~ maoM 2012¹17 ko daOrana 12º1 ArbaDalar ko inavaoSa kI saMBaavanaa hOÊ ijasamaoM 9º3 Arba Dalar inajaIxao~ ka yaaogadana haogaa. maaÐga ko Anau$p Baart kao Agalao paÐcavaYaao-M ko daOrana 300 ibaijanaosa jaoTÊ 300 CaoTo ivamaana AaOr250 holaIkaPTr saovaa maoM lagaanao haoMgao. [sao doKto hue BaartIyaivamaana pàiQakrNaÊ nae hvaa[- AD\DaoM ko ivakasa ka kama tojaikyaa hO AaOr vaYa- 2020 tk doSa maoM lagaBaga 250 hvaa[- AD\DaoMkao ivakisat krnao kI yaaojanaa banaayaI ga[- hO. saaqa hI BaartIyaivamaana pàiQakrNa pUvaao-<ar maoM AgartlaaÊ [Mfala AaOr iDbaUgaZ,kao ek AMtr¹xao~Iya hba AaOr gauvaahaTI kao AMtr¹xao~Iya kMod`banaanao kI yaaojanaa hO. BaartIya ivamaanana pàiQakrNa nao vaYa-2013¹2017 ko baIca 1º3 Arba Dalar Kca- krko hvaa[-AD\DaoM ka AaQauinakIkrNa va ]nnayana krnao ko ilae BaI yaaojanaabanaa[- hO. yahaÐ BaI hma [spat ]Vaoga ka BaivaYya ]jjvala doKrho hOM.rsaayana AaOr poT/ao rsaayanaÁrsaayana AaOr poT/ao rsaayanaÁrsaayana AaOr poT/ao rsaayanaÁrsaayana AaOr poT/ao rsaayanaÁrsaayana AaOr poT/ao rsaayanaÁ

[sa xao~ maoM BaI [spat ]Vaoga ka BaivaYya bahut hIbaiZ,yaa AaOr laaBadayak dIK rha hO. @yaaoMik ivagat kuCvaYaao-M sao BaartIya Aqa-vyavasqaa ko ivakasa maoM jaao isqarta rhI hOÊhmaoM AaOr AiQak inavaoSa ko ilae AiBapòirt tao krtI hI hOÊ

saaqa hI ivadoSaI inavaoSa kao BaI bahut AakiYa-t kr rhI hO.rsaayana AaOr poT/ao rsaayana ko xao~ maoM BaI Baart eiSayaa ka tIsarasabasao baD,a ]%padk hO AaOr duinayaa ka AazvaaÐ sabasao baD,ainayaa-tk hO AaOr saaqa hI ÌiYa rsaayanaaoM ka caaOqaa sabasao baD,avaOiSvak ]%padk hO. hmaaro doSa ka rsaayana AaOr poT/ao rsaayana]%padaoM ka Anaumaainat baajaar lagaBaga 140 Arba Dalar kahO. vaYa- 2014¹15 ko daOrana BaartIya rsaayana ]Vaoga ka kula]%padna 21º1 kraoD, Tna qaa. ]sa daOrana paîlamar ka ]%padna6º53 laaK Tna AaOr Aayaat lagaBaga 3º73 imailayana Tna qaa.

poT/ao rsaayana ]Vaoga BaartIya Aqa-vyavasqaa ka ekmah%vapUNa- GaTk hO AaOr doSa ko sakla GarolaU ]%pad ka 1º38‰hO. sarkar nao [sa xao~ kao Aaor majabaUtI donao ko ilae AnausaMQaanaevaM ivakasa pr bahut jaaor idyaa hOÊ @yaaoMik paîlamar AaOrÌiYa¹rsaayana ]Vaoga ko ilae Baart maoM Apar saMBaavanaaeÐ hOM.yah xao~ kuC Ktrnaak rsaayanaaoM kao CaoD,kr lagaBaga laa[saoMsamau@t hO. AaSaa hO AagaamaI vaYaao-M ko daOrana paîlamar kI maaÐgamaoM 8¹10‰ kI vaRiw haogaI. AaSaa hO ik [sa xao~ maoM BaI [spatkI Kpt baZ,ogaIÊ ijasasao ]Vaoga AaOr doSa kao laaBa imalaogaa.‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va sTonalaosa [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va sTonalaosa [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va sTonalaosa [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va sTonalaosa [spat ]VaogaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana va sTonalaosa [spat ]VaogaÁ

[sa AiBayaana sao saamaanya [spat kI maaÐga tao baZ,ogaI hIÊAaSaa hO [sasao jaMgaraoQaI [spat ³sTonalaosa sTIla´ kI maaÐga BaIbahut baZ,ogaI. iflahala Baart maoM sTonalaosa [spat ka ]%padnakula [spat ]%padna ka 4‰ hOÊ jaao vaOiSvak str ko 2º5‰ kItulanaa maoM kafI baohtr hO. Aaja sTonalaosa [spat ko lagaBaga400 gaòD ivaiBanna ]%padaoM ko ]%padna ko ilae ]pyaaoga maoM laaejaa rho hOM. Baart maoM pìtvyai@t jaMgaraoQaI [spat Kpt 2º5iklaaogaàma sao BaI kma hOÊ jabaik yah caIna maoM 10 iklaaogaàmapìtvyai@t hOO. laoikna ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko karNajaao nae karKanao sqaaipt haoMgaoÊ ]nako ilae jaMgaraoQaI [spat kImaaÐga maoM k[- gaunaa baZ,ao<arI haogaI. AaSaa hOÊ Baart maoM AgalaodSak tk jaMgaraoQaI [spat kI Kpt lagaBaga 6 iklaaogaàma tkbaZ,ogaI. [sako ma_onajar inaÁsaMdoh jaMgaraoQaI [spat kI ]%padnaxamata baZ,anaI pD,ogaI. saaqa hI [sako ilae doSa maoM AnausaMQaana vaivakasa kao baZ,avaa donaa haogaa AaOr jaMgaraoQaI [spat ]%padna

98

krnao vaalao karKanaaoM kao xamata ivastar hotu pào%saaiht krnaahaogaa.‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko vyavaQaanaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko vyavaQaanaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko vyavaQaanaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko vyavaQaanaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko vyavaQaanaÁ

maaodI sarkar ko ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ]_oSyadoSa kao ek AMtra-YT/Iya maOnyaufO@cairMga hba ko $p maoM ivakisatkrnaa AaOr [sako maaQyama sao laaKaoM laaogaaoM kao raojagaar mauhOyyaakranaa evaM ivainamaa-Na xao~ maoM doSa ko sammaana maoM [jaafa krnaa BaIhO. ikMtu mahMgaa GarolaU [spat [sako ilae baD,I caunaaOtI hO. [saAiBayaana ko ilae Aqa-vyavasqaa ko 25 xao~aoM ka cayana ikyaa gayaahO. ]nako ilae sasto dr pr [spat ]plabQa kranaa bahutkizna hO. [sako ilae ]nnat tknaIk AaOr kaOSalapUNa- kamagaarvaalao saMyaM~ hI saxama hao sakoMgao. AtÁ sasto dr pr [spat]plabQa kranao ko ilae Baart ko puranao saMyaM~aoM kao A%yaaQauinakbanaanaa haogaaÊ ijasako ilae bahut pUÐjaI inavaoSa kI ja$rt haogaIAaOr samaya BaI lagaogaa.

mau@t vyaapar samaJaaOto ko baad jaapana va kaoiryaa sao[spat ka Aayaat sasta hao gayaa hO. caInaI [spat ]%padkBaart maoM Apnao inayaa-t kao baZ,anao maoM kamayaaba haoto idK rho hOM.vaYa- 2013¹14 ko daOrana caIna sao [spat ka Aayaat 1º7imailayana Tna sao baZ,kr vaYa- 2014¹15 tk 3º5 imailayana Tnatk phuÐca cauka qaa. laoikna ApnaI GaTtI pìtspwI- xamata kobaavajaUd BaartIya [spat ]Vaoga maoM xamata ivastar ka kaya- haorha hO AaOr Aba Baart AmaorIka kao pICo CaoD,to hue duinayaa katIsara sabasao baD,a [spat ]%padk bana cauka hO.

ek baat ka yahaÐ ]llaoK krnaa AavaSyak hO ikBaartIya [spat ]Vaoga kao ApnaI Balaa[- ko saaqa¹saaqa]pBaao@taAaoM kI Balaa[- ka Qyaana BaI rKnaa caaihe. jaba hmasasto Aayaat pr saMrxaNa ka gauhar lagaato hOMÊ tba hmaoM Apnao]pBaao@taAaoM kI Balaa[- pr BaI Qyaana donaa caaihe. hmaoM yahQyaana rKnaa caaihe ik ijasa maUlya AaOr gauNava<aa ko [spat kahma AapUit- kr rho hOMÊ @yaa ]nhoM ]sa maUlya sao naIcao AaOr baohtrgauNava<aa ka [spat banaanao va AapUit- krnao maoM kao[- AaOr doSaAqavaa pìtspwI- saMgazna saxama tao nahIM hOÆ

Anyaqaa ]pBaao@taAaoM ko saaqa yah Anyaaya haogaa.

[spat kMpinayaaoM kao saMrxaNa p`dana krnao ko ilae ]pBaao@taAaoMkI baila khaÐ tk ]icat hOÆ dUsarI baat yah hO ik yaid hmaiksaI doSa sao sasto Aayaat kao raokto hOMÊ tao vah doSa BaI hmaarosaaqa Anya ]%padaoM ko hmaaro inayaa-taoM pr eosaI hI kar-vaa[- krsakta hO. [sasao doSa ko iWpxaIya vyaapar pr baura Asar pD,tahO.

[saI Ëma maoM ek AaOr cacaa- kao ivamaSa- maoM laanaa AavaSyakhO. vah yah hO ik sarkar kI na[- raYT/Iya [spat naIit ko thtvaYa- 2025¹26 tk doSa maoM [spat ]%padna xamata kao 300imailayana Tna tk kI yaaojanaa hO. [sa yaaojanaa kao maUt- $p donaoko ilae hmaoM 8 laaK kraoD, Épe Kca- krnao haoMgao. laoiknahalaat eosao hOM ik baOMk phlao sao hI [spat xao~ kao ide kja- kobaaoJa sao proSaana hOM. maorI raya yah hO ik jaba tk BaartIya[spat ]Vaoga AMtra-YT/Iya str pr pìtspwI- na hao jaaeÊ tbatk ko ilae eosao xamata ivastarNa kao laMibat rKa jaae.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

]pro@t ivaSlaoYaNaaoM kao doKto hue [sa inaYkYa- prphuÐcaa jaa sakta hO ik baD,I¹baD,I baaQaaAaoM ko baavajaUd [spat]Vaoga ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao sahyaaoga krnao ka pUrahaOsalaa rKta hO AaOr ivagat kuC vaYaao-M sao [sa xao~ maoM ike jaarho xamata ivastar kaya- ka laaBa [sa AiBayaana kao ja$rimalaogaa. laoikna [sako ilae sarkar kao pìtbaw rhnaa haogaaAaOr ivapxa kao sahyaaoga krnaa pD,ogaa. saaqa hI Aama janataevaM raojagaar ko [cCuk yauvaaAaoM evaM yauvaityaaoM kao Apnao kaOSalamaoM bahut ivakasa laanaa haogaa. saaqa hI sarkar evaM ]sakI pUrImaSaInarI kao [-maanadarI ko saaqa ApnaI ijammaodairyaaoM kao inaBaanaahaogaa. halaaMik kuC doSa ivaraoQaI taktaoM AaOr kuC nakara%maksaaoca vaalao laaogaaoM kI vajah sao doSa ko ivakasa ka ejaoMDa pBaaivathaota hOÊ ifr BaI hmaarI sarkaroM ]nhoM pst krnao maoM saxama hOM.

¹ sahayak mahap`baMQak ³DI eND [-´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Nama ¹ 530031maaobaa[laÁ†91 9000727251

[-¹maola: [email protected]

99

…hma [spat maok krto hOMÊ ijasasao ‘maok [Mna [MiDyaa’

maok krnao vaalaa saMyaM~ maok haogaa.

100

101

Baart ApnaI ivaSaoYataAaoM ko krNa ivaSva maanaica~ prek Kasa mah%va rKta hO. klpnaa kIijae ik 125 kraoD,sao AiQak janasaM#yaa vaalaa doSaÊ ijasao ek baD,o baajaar ko $pmaoM doKa jaata hao AaOr jahaÐ kI lagaBaga 65‰ AabaadI 35 vaYa-sao kma Aayau kI haoÊ vah ‘maanava saMsaaQana’ ko dRiYTkaoNa saoiktnaa mah%vapUNa- hO. Baart yaid caaho tao saMBavatÁ pUrI duinayaakao maanava saMsaaQana ]plabQa kra sakta hO. laoikna hmaaro yahaÐkaOSala kI kmaI ko karNa eosaa krnaa Aasaana nahIM hO.

halaaMik [lao@T/ainakI AaOr kMPyaUTr ko xao~ maoM BaartIyalaaogaaoM kI kaibailayat isaw hao caukI hO. AmaorIka ko ‘isailakanavaOlaI’ AaOr ‘naasaa’ jaOsao mah%vapUNa- jagahaoM pr BaartIya laaogaApnaI p`vaINata isaw kr cauko hOM. [saI trh maanava saMsaaQana kosaaqa¹saaqa Baart maoM Kinaja pdaqaao-M kI p`caurtaÊ pyaa-Pt saaOr}jaa- kI ]plabQata AaOr pàÌitk saMpdaAaoM sao pirpUirt BaUimaBaI [sako ilae ek sakara%mak baat hO. [na saBaI ivaSaoYataAaoMko karNa Baart ek maOnyauFO@cairMga hba bananao ko ilae ]pyau@tjagah hO. vat-maana maoM Baart sarkar maananaIya p`Qaana maM~I konaotR%va maoM [sa idSaa maoM ABaUtpUva- p`yaasa kr rha hO. ‘maok [na[MiDyaa’ AiBayaana maoM Baart samaUcao ivaSva ka svaagat kr rha hO.[sao sarkar ko dUrgaamaI FlaOgaiSap kaya-Ëma ko $p sao p`stutikyaa jaa rha hO. ivaSva ko baD,o AaOVaoigak Garanao Baart kIbadlatI pirisqaityaaoM AaOr sarkar Wara karaobaar hotu p`dana kIjaanao vaalaI sahUilayataoM kao doK Baart maoM inavaoSa hotu Éica idKarho hOM. [sa kaya-Ëma kI AaD, maoM sarkar kI najar raojagaarsaRjana kI BaI hO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kao Apnaanao kIvajah sao BaartIya AiBayaMtaAaoM AaOr kamagaaraoM kao kaOSala saMpnnabanaayaa jaa rha hO. saaqa hI [sa AiBayaana ko tht inavaoSa krnaovaalaaoM kI sauivaQaa ko ilae saBaI trh ko sarkarI vyavaQaanaaoM kaosamaaPt ikyaa jaa rha hO tqaa Anya saBaI p`kar kI AavaSyakmaUlasaMrcanaaeÐ tOyaar kI jaa rhI hOM.

doSa maoM raojagaar saRjana ko Alaavaa sarkarI tM~ kIKaimayaaoM maoM sauQaar laanaa BaI [sa AiBayaana ka laxya hO. maananaIyap`QaanamaM~I jaI Apnao hr ivadoSaI daOr maoM [sa ‘maok [na [MiDyaa’AiBayaana kao safla banaanao ko ilae ivaiBanna AaOVaoigak saMgaznaaoMko SaIYa- AiQakairyaaoM sao cacaa- krto hOM tqaa ]nhoM Baart maoM inavaoSakrnao ko ilae AamaMi~t krto hOM AaOr saaqa hI ]nako karaobaarko ilae BarpUr sahyaaoga ka vaada BaI krto hOM. ipClao ek vaYa-ko daOrana p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa maoM lagaBaga 42‰ sao BaI AiQakkI baZ,ao<arI hu[- hOÊ jaao [sa AiBayaana ko pìt AakYa-Na kajaIvaMt p`maaNa hO. Baart sarkar nao 13 sao 18 frvarI tk ‘maok[na [MiDyaa’ saPtah ka mauMba[- maoM ivaSaoYa Aayaaojana ikyaa hO.AMtra-YT/Iya str pr Aayaaoijat [sa ivaSaoYa samaaraoh maoM doSaivadoSa ko bahut sao pìtinaiQa ]pisqat hue. [sa Aayaaojana kalaxya Aanao vaalao dSak maoM Baart ko ivainamaa-Na xao~ maoM iDjaa[naÊnavaacaar tknaIkI xamata kao p`diSa-t krnaa BaI qaa. [sakaya-Ëma maoM inayaa-t saMvaQa-na pirYadaoM sao laokr rajanaiyakaoMM kao BaISaaimala ikyaa gayaa. AaOVaoigak naIit evaM saMvaQa-na ivaBaaga ³DIAa[- pI pI´ Baart sarkar AaOr BaartIya ]Vaoga pirsaMGa WaraAayaaoijat [sa saaPtaihk kaya-Ëma maoM ivainamaa-Na xao~ maoM BaartkI gaaOrvaSaalaI saMBaavanaaAaoM kao ivaSva maanaica~ pr p`stut ikyaagayaa. maharaYT/Ê gaujaratÊ AaMQa` p`doSa AaOr JaarKMD rajyaphlao hI [sa AiBayaana maoM ApnaI BaagaIdarI sauinaiScat kr ‘maok[na [MiDyaa’ AiBayaana maoM ApnaI BaagaIdarI inaiScat kr cauko hOM.[nako Alaavaa Aagao BaI k[- Anya rajya [sa jaaoSapUNa- yaaojanaa maoMSaaimala haoMgao.

yaUÐ tao 'maok [na [MiDyaa' AiBayaana ko maaQyama sao Baartsarkar k[- xao~aoM maoM inamaa-Na kao koMidt krko Aagao baZ,a rhI hO.laoikna [namaoM sao mau#ya xao~ inamnaaMikt hOMÁ 1º bauinayaadI ZaMcao kaivakasaÊ 2º famaa-syaUiTklsaÊ 3º eyaraosposa AaOr rxaaÊ Aa[- TIAaOr [lao@T/ainakIÊ 4º rsaayana AaOr poT/ao rsaayanaÊ 5º AaOVaoigak

saMBaavanaaAao sao pirpUNa- maok [na [MiDyaa AiBayaanasaMBaavanaaAao sao pirpUNa- maok [na [MiDyaa AiBayaanasaMBaavanaaAao sao pirpUNa- maok [na [MiDyaa AiBayaanasaMBaavanaaAao sao pirpUNa- maok [na [MiDyaa AiBayaanasaMBaavanaaAao sao pirpUNa- maok [na [MiDyaa AiBayaana¹ EaI rajaoSa kumaar ‘baadla’

102

]pkrNa AaOr maSaInarIÊ 6º inamaa-Na ]pkrNa saamagaÌ AaOrpàOVaoigakIÊ 7º KaV p`saMskrNaÊ 8º Aa^Taomaaobaa[la Aaid.

Baart maoM kaoyalaa AaOr laaOh Ayask ka p`caur BaMDarhO. [sakI vajah sao [spat ]%padna maoM tojaI laanaa kafI hdtk saMBava hO. vaOsao BaI Baart ivaSva ka tIsara sabasao baD,a[spat ]%padk doSa hO AaOr saMBaavanaa hO ik AagaamaI kuCvaYaao-M ko daOrana yah dUsaro sqaana pr BaI Aa sakta hO. ifr BaIyah phlao sqaana pr kaibaja caIna sao bahut pICo rhogaa. 2014ko AaMkD,aoM ko Anausaar caIna kI vaaiYa-k [spat ]%padna xamata823 imailayana Tna hO jabaik Baart Aba BaI 100 imailayana Tnasao BaI naIcao hO. [spat kI Kpt kI ko maamalao maoM BaI BaartivaSva ko AaOsat 216º6 Tna pìtvyai@t sao kafI pICo hO.Baart maoM pìtvyai@t AaOsat [spat Kpt kI maa~a 59º4iklaaogaàma hO. hmaaro doSa maoM AaQaarBaUt saMrcanaaAaoM ka bahutABaava hO AaOr ABaI [sa xao~ maoM bahut kuC ikyaa jaanaa baakIhO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI saMklpnaaAaoM ko Anausaarhmaaro doSa maoM ivaSva str kI AaQaarBaUt sauivaQaaeÐ ivakisat kIjaaeÐgaIÊ ijasamaoM BaarI maa~a maoM [spat ka ]pyaaoga haogaa.

Baart maoM [spat Kpt kI AvaQaarNaa ABaI AarMiBakdaOr maoM hOÊ ijasao ABaI bahut dUrI tya krnaI hO. sarkar ka ekvaada 2022 tk saBaI kao p@ko makana mauhOyyaa kranaa BaI hO.[sa yaaojanaa maoM BaI BaarI maa~a maoM [spat kI Kpt haogaI. [saIp`kar samaaT- Sahr AaOr smaaT- gaaÐva kI saMklpnaa maoM BaI [spatko ]pyaaoga kao bahut baZ,avaa imalaogaa. ]prao@t saBaI yaaojanaaAaoMkao vaastva maoM maUt- $p idyaa jaanao lagaogaaÊ tao inaScaya hI [spatmaM~alaya kI pirklpnaa ko Anausaar Baart kao 2025 tk ApnaI[spat ]%padna xamata kao 300 imailayana Tna pìtvaYa- tkbaZ,anaa hI haogaa. halaaMik yah sa%ya hO ik sarkar Wara hr xao~ko ivakasa ko ilae hr saMBava p`yaasa ikyaa jaa rha hO.

]prao@t saMklpnaaAaoM ko Alaavaa 'maok [na [MiDyaa'AiBayaana kao saudRZ, AaOr safla banaanao ko ilae vaOiSvak inavaoSakaoMkI ivaSaoYa maaÐgaaoM kI pUit- ko ilae BaI bahut saI sauivaQaaAaoM jaOsaobaMdrgaahaoM va yaatayaat sauivaQaaAaoM ka ]nnayanaÀivakasa krnaa

haogaa. [sa ]nnayana AaOr ivakasa kI maaÐga kao pUra krnao maoM BaI[spat kI ja$rt haogaI. [sa trh hma doK rho hOM ik Baartko savaa-MgaINa ivakasa ko ilae ijasa ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaanakI SauÉAat kI ga[- hOÊ ]samaoM [spat ]Vaoga kI BaUimaka bahuthI Ahma hO. [sa AiBayaana ko saharo [spat ]Vaoga ko ivakasakao ek na[- idSaa AaOr ek na[- }Ðcaa[- imalanao vaalaI hO. @yaaoMik[sa AiBayaana kI saflata ko saaro saajaao¹saamaana jaOsao ]%padna koilae kccaomaala AaOr Kpt ko ilae baajaar tqaa Anya pàÌitksaMsaaQana Baart maoM hI ]plabQa hOM. saaqa hI kuSala maanavaSai@tAaOr tknaIkaoM ka Aamaolana BaI pyaa-Pt ZMga sao ikyaa jaa rha hO.qaaoD,I saI kmaI jaao pUÐjaI inavaoSa kI hO ]sao doSaI evaM ivadoSaIinavaoSak pUra kr doMgao. [sa p`kar hma doKto hOM ik [saAiBayaana sao navaIna Baart ka ]dya haogaaÊ ijasasao samaaja kaobauinayaadI sauivaQaaAaoM ko saaqa¹saaqa baohtr jaIvanaSaOlaI imalaogaIAaOr doSa kI Civa kao vaOiSvak str pr ek na[- phcaanaimalaogaI.

duinayaa maoM Baart hI eosaa doSa hOÊ ijasanao iva<avaYa- 2015ko daOrana [spat ko ]%padna AaOr Kpt daonaaoM hI xao~aoM maoM 2º8‰

kI sakara%mak pgait kI hO. jabaik vaOiSvak [spat ]%padnakI maa~a maoM 2º8‰ kI igaravaT dja- hu[-. [sa daOrana BaartkI [spat ]%padna xamata maoM BaI 6‰ kI vaRiw hu[- hO. [samaoM[skao [spat saMyaM~Ê bana-pur AaOr ra}rkolaa [spat saMyaM~ naoApnao xamata ivastarNa kaya- kao pUra krto hue doSa kI [spat]%padna xamata maoM pìtvaYa- 5º0 imailayana Tna kI vaRiw kI hO.SaoYa ek imailayana Tna xamata ivastar inajaI saMgaznaaoM nao ikyaahO.

[spat ]%padna kI xamata maoM tIva` ivakasa hotu Baartsarkar nao 'ivaSaoYa ]_oSya saaQana' ³spoSala pp-ja vaoihkla´banaayaa hOÊ ijasako Anausaar JaarKND AaOr C<aIsagaZ, kI rajyasarkaraoM ko saaqa tIna¹tIna imailayana Tna pìtvaYa- vaaiYa-k xamatavaalao samaga` [spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa hotu samaJaaOta &apna prhstaxar ikyaa gayaa. [saI trh [spat AnausaMQaana AaOr paOVaoigakIiva&ana saMbaMQaI saMsqaana kI sqaapnaa BaI jaa rhI hOÊ ijasaka naama

103

BaartIya [spat AnausaMQaana va paOVaoigakI AiBayaana ³sTIla irsaca-eND Toknaa^lajaI imaSana Aa^f [MiDyaa´ rKa gayaa hO. [saka]_oSya ivaiBanna [spat saMyaM~aoM ko baIca AnausaMQaainak sahyaaoga kaobaZ,avaa donaa AaOr Baart ko pirpòxya maoM AaOVaoigakI iva&ana maoMsauQaar laanaa hO. [spat ]Vaoga maoM prspr sahyaaoga kao baZ,avaa donaokao BaI raYT/Iya mah%va idyaa gayaa hO.

jaOsaaik Aap jaanato hOM sarkarI p`yaasaaoM ko karNa doSako [spat ]%padna maoM tojaI sao baZ,ao<arI hao rhI hO AaOr hmaraYT/Iya [spat naIit ko laxyaanausaar vaYa- 2025¹26 tk 300imailayana Tna pitvaYa- [spat kI ]%padna xamata kI Aaor Agasarhao rho hMO. [saI ]_oSya sao laaOh Ayask saMpnna rajyaaoM jaOsaoJaarKMDÊ AaoD,ISaaÊ C<aIsagaZ, AaOr knaa-Tk maoM ivaSaoYa ]_oSyap`yaasaaoM ko maaQyama sao AlT/a maogaa [spat saMyaM~ kI sqaapnaa kop`yaasa ike jaa rho hOM.

BaartIya [spat ]Vaoga doSa ko sakla GarolaU ]%pad maoMlagaBaga 2‰ ka yaaogadana krta hO AaOr lagaBaga 6 laaK laaogaaoMkao raojagaar p`dana krta hO. sasto kamagaar AaOr kccaomaala kIp`caurta BaartIya [spat ]Vaoga kao safla banaanao maoM mau#ya BaUimakainaBaato hOM. Baart sarkar ko Anausaar [spat ]Vaoga maoM haonaovaalao p`mauK inavaoSa [sa p`kar hOM Á¹1º ena ema DI saI nao 40Ê000 kraoD, Épe sao AiQak ko

inavaoSa ka pà$p tOyaar ikyaa hOÊ ijasasao kccaomaala ka]%padna 48 imailayana Tna pìtvaYa- sao baZ,akr vaYa- 2018¹19 tk 75 imailayana Tna pìtvaYa- AaOr 2021¹22 tk100 imailayana Tna pìtvaYa- krnao ka laxya rKa gayaa hO.

2º kaoiryaa[- kMpnaI pa^skao nao EaI ]<ama sTIlsa ko saaqa kMpnaIsao maharaYT/ ko satara maoM [spat saMyaM~ sqaaipt krnao hotusamaJaaOta ikyaa hO.

3º ena ema DI saI nao knaa-Tk maoM ek 3 imailayana Tna xamatavaalao [spat saMyaM~ kI sqaapnaa hotu rajya sarkar ko saaqasamaJaaOta ikyaa hO.

4º saola AaOr raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD Wara BaI xamataivastar kao daogaunaa krnao ka p`yaasa ikyaa jaa rha hO.

5º eAr saola ima<alaÊ saola ko sahyaaoga sao Baart maoM AaTaomaaoiTva[spat banaanao kI yaaojanaa banaa rha hO.

6º jao esa DblyaU nao BaI ApnaI [spat ]%padna xamata kao vaYa-2022 tk 20 imailayana Tna tk krnao kI yaaojanaa banaa[-hO.

7º laaOh Ayask ko ]%padna kao 2016 tk 153 imailayana Tnatk baZ,anao kI yaaojanaa hOÊ taik laaOh Ayask ko AayaatmaoM BaarI kmaI laa[- jaa sako.

[sa pkar hma doK rho hOM ik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana[na laxyaaoM kao pUra krnao maoM pUra sahyaaoga do rha hO AaOr [samaoMBaart kI Aaiqa-k AaOr saamaaijak ]nnait ka saunahra sapnaaCupa hO.

halaaMik yah vaastivakta hO ik Aaja BaartIya [spat]Vaoga maMdI ko daOr sao gaujar rha hO AaOr Agalao ek¹dao vaYaao-M maoM[sasao pUrI trh sao inajaat panao kI saMBaavanaa iflahala najar nahIMAa rhI hO. saaqa hI jaba caIna Wara ]%paidt [spat kI BaarImaa~a maoM Baart maoM Aayaat sao BaartIya [spat ]Vaoga pr bauraAsar pD, rha qaaÊ tba Baart sarkar nao 'nyaUnatma Aayaat maUlya'kI GaaoYaNaa kr BaartIya [spat ]Vaoga kao ek baD,a saharaidyaa hO. [sasao BaartIya [spat ]%padkaoM kao kuC raht imalaIhO.

[saI trh laaOh Ayask ko inayaa-t Saulk kao baZ,akr30 pìtSat ikyaa gayaa hOÊ ijasasao laaOh Ayask kI kImataoM prkuC AMkuSa lagaa hO tqaa inayaa-t maoM igaravaT Aa[- hO. kaoyalao koAaz sao AiQak BaMDaraoM kI naIlaamaI ABaI ek dao mahInao maoM haonaovaalaI hO. [nhoM [spat AaOr saImaoMT ]Vaoga ko ilae Aarixat rKa gayaa hO.[sa pkar kha jaa sakta hO ik sarkar eosao hr kdma ko ilae tOyaar hOÊjaao BaartIya [spat ko ivakasa kao baZ,avaa dota hao.

¹ sahayak mahap`baMQak ³ivatrNa va naoTvak-´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD



104

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Baart maoM inavaoSa kao baZ,avaadonao vaalaa ek Aga`gaamaI AiBayaana hO. vaOsao tao doSa maoM phlao BaIinavaoSa ko ilae raYT/Iya yaa AMtra-YT/Iya str pr phla ike gaeqao. laoikna yah phla [sailae ]llaoKnaIya hO ik [sako pcaar¹psaarkI kmaana kao doSa ko pQaanamaM~I svayaM saMBaala rho hOM AaOr sarkarItM~ kao [sao safla banaanao kI ijammaodarI dI ga[- hO. saaqa hI doSamaoM vaOiSvak inavaoSakaoM kI maaMga ko Anau$p pirisqaityaaÐ banaanao kapyaasa ikyaa jaa rha hO. Aapnao doKa haogaa ik maananaIya pQaanamaM~IjaI jaba ivadoSa daOro pr jaato hOMÊ tba vahaÐ ko pUÐjaIpityaaoM sao svayaMimalakr Baart maoM inavaoSa ko ilae AiBapòirt krto hOM. khnaoka matlaba yah hO ik sarkar pUro mana sao [sa AiBayaana kao saflakrnao maoM lagaI hu[- hO. [samaoM kula 25 xao~aoM kao ivaSaoYa $picainht ikyaa gayaa hO. [samaoM icainht xao~aoM ko ivakasa sao AnyasaBaI xao~ pìtibaMibat haoMgao.

AaSaa hO [sa AiBayaana sao Baart ek pmauK inamaa-Na koMdko $p maoM ]Barogaa AaOr doSa maoM inaima-t vastueÐ duinayaa ko hr kaonaomaoM ]plabQa haoMgaI. [saI saMdBa- maoM sarkar nao iDijaTla [MiDyaaÊsTaT-¹Ap [MiDyaaÊ kaOSala ivakasa Aaid jaOsao AiBayaanaaoM pr baladonao ka inaNa-ya ilayaa hO. [sasao doSa ko vyaapairk maahaOla maoM BaarIbadlaava Aaegaa AaOr doSa ko naaOjavaanaaoM ko ilae raojagaar ko naeAvasaraoM ko drvaajao KulaoMgao. Baart kao ek vaOiSvak inamaa-Na koMdbanaanao ko ilae bauinayaadI ZaÐcao ko naoTvak- kao BaI majabaUt banaayaajaa rha hO. [saI ko tht raYT/Iya rajamaagaao-MÊ gaàmaINa saMpk-maagaao-MÊ baMdrgaahaoMÊ hvaa[- AD\DaoM evaM rolamaaga- kao saudRZ, ikyaa jaarha hO.

[sa AiBayaana ko p`tIk icanh vaalao Saor kI banaavaT maoMk[- igayar baa^@saaoM ka ]pyaaoga ikyaa gayaa hOÊ jaao gaitSaIlataAaOr ivakasa ka pircaayak lagata hO. saaqa hI ]sako hava¹BaavamaoM gava-Ê gaMBaIrta evaM saahsa ka Baava Jalakta hO. [saraYT/Iya AiBayaana ko AarMBa sao hI laaogaaoM ko mana maoM [sako pìtbahut kaOtUhla baZ, gayaa hO. [saIilae fosabaukÊ T\vaITr jaOsao

saaoSala maIiDyaa pr BaI [saka p`Baava bahut dIK rha hO. doSako yauvaavaga- maoM [sa AiBayaana ko pìt ivaSaoYa AakYa-Na hO. ]nhoMlagata hO ik [sa AiBayaana sao ]nako jaIvana maoM BaarI pirvat-naAaegaa AaOr doSa ko gaaOrva kao nayaa pMK imalaogaa. [saI p`kardoSa ko vyaaparI vaga- kI Apoxaa hO ik [sa AiBayaana sao ‘kr laaoduinayaa mauT\zI maoM’ vaalaI Baavanaa cairtaqa- haogaI AaOr samaUcao ivaSvamaoM doSa ka yaSagaana gauMjaayamaana haogaa. doSa kI Aama janata BaIAasa lagaae baOzI hO ik saMBavatÁ [sa AiBayaana sao doSa kI saBaInaagairk sauivaQaaAaoM ka ivakasa haogaa AaOr samaaja kao vaOiSvakstr kI sauivaQaaAaoM ka AanaMd ]zanao ko Avasar imalaoMgao.

[sa pkar hma doK rho hMO ik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaananao BaartIya janamaanasa kao baaOiwkÊ saamaaijakÊ AaOVaoigakÊrajanaIitk AaOr Aaiqa-k $p sao ]Woilat kr idyaa hO. Abaisqait yah hO ik sarkar ko saaqa¹saaqa saBaI BaartIyaaoM kaoimalakr [sa AiBayaana kao safla banaanaa hI haogaaÊ Anyaqaa BaartkI AMtra-YT/Iya Civa kao bahut nauksaana haogaa. halaaMik eosaIsaMBaavanaaeÐ lagaBaga na ko barabar hOM. @yaaoMik Baart maoM vao saBaIkark t%va maaOjaUd hOMÊ jaao [sa AiBayaana kao safla banaanao maoMsahayak hOM. maa~ ]namaoM AaMiSak samaayaaojana AaOr sarkar kIpìtbawta kI ja$rt hO. jaOsaa ik }pr kha gayaa hO ikBaart inayaa-t ko k[- xao~aoM maoM ApnaI phcaana phlao hI banaa caukahO. ]namaoM sao kuC ka ivavarNa Aagao p`stut hO.1º poT/a oilayama ]%padÁ1º poT/a oilayama ]%padÁ1º poT/a oilayama ]%padÁ1º poT/a oilayama ]%padÁ1º poT/a oilayama ]%padÁ yah Aama QaarNaa hO ik Baart maoMpoT/aoilayama ko saàot nahIM hOM. [saIilae doSa maoM poT/aoilayamapdaqaao-M ka BaarI maa~a maoM Aayaat haota hO. laoikna vaastivaktayah hO ik hmaara doSa hr vaYa- lagaBaga 612 Arba Da^lar maUlyako poT/aoilayama ]%padaoM ka inayaa-t krta hO. [sa inayaa-t kaoAMjaama donao vaalaI kMpinayaaoM maoM ihMdustana poT/aoilayama ka^pao-roSanailaimaToDÊ Baart poT/aoilayamaÊ irlaayaMsa poT/aoilayamaÊ tola evaM paÌitkgaOsa kapao-roSana ilaimaToD jaOsaI kMpinayaaÐ Saaimala hOM. [sainayaa-t sao doSa kI Aqa-vyavasqaa kao bahut sahyaaoga imalata hO.

Baart maoM inamaa-Na ko AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na ko AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na ko AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na ko AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakaBaart maoM inamaa-Na ko AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka¹ EaI qaamasa jaaosaf

105

2º bahumaUlya p%qarÁ2º bahumaUlya p%qarÁ2º bahumaUlya p%qarÁ2º bahumaUlya p%qarÁ2º bahumaUlya p%qarÁ Baart ko AaBaUYaNa baajaar bahut baD,ahO. duinayaa maoM bananao vaalao AaBaUYaNaaoM ka lagaBaga 20‰ AaBaUYaNakovala Baart maoM banato hOMM AaOr Baart maoM ]plabQa svaNa- BaMDar ka75 pìtSat AaBaUYaNa banaanao maoM ]pyaaoga haota hO. [saI p`kardoSa ka bahumaUlya p%qar baajaar maoM BaI Baart kI Civa bahut AcCIhO. vaOiSvak str pr Baart maoM traSao gae bahumaUlya p%qaraoM kImaaMga bahut AiQak hO. Baart ka yah inayaa-t baajaar lagaBaga412 Arba Dalar ka hO. [sa baajaar kao saBaI BaartIya baOMkAaOr sarkaroM bahut baZ,avaa dotI hOM. lagaBaga 30 pitSat BaartIyaAaBaUYaNa Akolao saMyau@t rajya Amaoirka ko ilae inayaa-t ikejaato hOM. haMgakaMgaÊ saMyau@t Arba AmaIrtÊ isaMgaapur AaOr baoiljayamajaOsao doSa BaI Baart maoM traSao gae bahumaUlya p%qaraoM va AaBaUYaNaaoMka Aayaat krto hOM.3º Aa^Taomaa obaa[laÁ3º Aa^Taomaa obaa[laÁ3º Aa^Taomaa obaa[laÁ3º Aa^Taomaa obaa[laÁ3º Aa^Taomaa obaa[laÁ Baart ka Aa^Taomaaobaa[la xao~ bahuttojaI sao ivakasa krta xao~ hO. 2013 ko AaÐkD,aoM ko AnausaarBaart ka Aa^Taomaaobaa[la xao~ 2008 ko maukabalao inayaa-t maoM17‰ kI vaRiw dr kao haisala ikyaa hO. duinayaa ka Aga`NaI[spat ]%padk doSa bananao ko karNa [sa xao~ kao bahut gaitimalaa hO. Baart ka Aa^Taomaaobaa[la inayaa-t baajaar lagaBaga15º5 Arba Dalar ka hO.4º maSaInarIÁ4º maSaInarIÁ4º maSaInarIÁ4º maSaInarIÁ4º maSaInarIÁ Baart sao BaarI maSaInarI ko inayaa-t maoM BaI vaRiwdoKI jaa rhI hO. ipClao kuC vaYaao-M ko daOrana [samaoM 10º5pìtSat kI vaRiw hu[- hO. [namaoMÊ pMpÊ BaarI maSaInaoMÊ Bavanainamaa-Na ko ]pkrNaÊ ÌiYa ]pkrNa Aaid Saaimala hOM. vat-maanamaoM [saka inayaa-t baajaar lagaBaga 13º6 Arba Da^lar ka hO.5º jaOva rsaayanaÁ5º jaOva rsaayanaÁ5º jaOva rsaayanaÁ5º jaOva rsaayanaÁ5º jaOva rsaayanaÁ jaOva rsaayana inayaa-t ko xao~ maoM Baartka inayaa-t baajaar lagaBaga 12 Arba Da^lar ka hO. [sa xao~ maoMBaI Baart tojaI sao ivakisat hao rha hO.6ºfama-sya uiTklsaÁ6ºfama -sya uiTklsaÁ6ºfama -sya uiTklsaÁ6ºfama -sya uiTklsaÁ6ºfama -sya uiTklsaÁ Baart ko AaOYaQaIya AavaSyaktaAaoMko ma_onajar ivagat kuC vaYaao-M ko daOrana BaarI inavaoSa huAa.[sako karNa doSa maoM ]<ama EaoNaI kI AaOYaiQayaaoM ka ]%padnaAarMBa huAa. [sakI gauNava<aa kao doKto hue AayaatkaoM naoBaartIya famaa-syauiTklsa baajaar pr Baraosaa jatayaa. ek SaaoQako Anausaar Baart ko AaOYaQaI xao~ nao ipClao dSak maoM BaarI vaRiw

kI hO AaOr [saka inayaa-t baajaar Aba lagaBaga 11º7 ArbaDalar ka hao cauka hO.7ºmaaoTo AnaajaÁ7ºmaaoTo AnaajaÁ7ºmaaoTo AnaajaÁ7ºmaaoTo AnaajaÁ7ºmaaoTo AnaajaÁ Baart Aba Anaaja ko p`ma uKinayaa-tkaoM mao sao ek bana gayaa hO. Baart caavala ka dUsara sabasaobaD,a ]%padk doSa hO. Baart [-ranaÊ sa}dI ArbaÊ [MDaonaoiSayaaÊsaMyau@t Arba AmaIrat AaOr baaMglaadoSa kao mau#yatÁ maaoTo Anaajaka inayaa-t krta hO. AajaadI ko baad BauKmarI ka saamanaakrnao vaalao Baart ka Anaaja inayaa-t baajaar Aba 10º1 ArbaDalar ka hao cauka hO.8ºAayarna eND sTIlaÁ8ºAayarna eND sTIlaÁ8ºAayarna eND sTIlaÁ8ºAayarna eND sTIlaÁ8ºAayarna eND sTIlaÁ AajaadI sao phlao BaartAayarna eMD sTIla ka Aayaat krta qaa. laooikna doSa nao [satrh ka ivakasa ikyaa hO ik Aba duinayaa ka tIsara sabasao baD,a[spat ka ]%padk bana gayaa hO. Aaja hma [spat ka Aayaattao krto hOM. saaqa hI duinayaa kao laaOh va [spat ka inayaa-t BaIkrto hOM. Baart ka laaOh va [spat inayaa-t baajaar ABaIlagaBaga 9 Arba Dalar ka hO.9º vas~Á9º vas~Á9º vas~Á9º vas~Á9º vas~Á vas~ inayaa-t ko maamalao maoM BaI Baart kma nahIMhO. Baart ka vas~ inayaa-t baajaar lagaBaga 9 Arba Dalar kahO. [sa xao~ maoM Baart sabasao AiQak ivakasa kr sakta hOÊ@yaaoMik jaUT ]%padna maoM Baart sabasao }pr hOÊ ijasaka kpD,aAaOr pirQaana ko baajaar maoM ihssaodarI lagaBaga 63 pìtSat hO.10º [lao@Taîna@saÁ10º [lao@Taîna@saÁ10º [lao@Taîna@saÁ10º [lao@Taîna@saÁ10º [lao@Taîna@saÁ [lao@T/ainakI ko xao~ maoM BaI Baart kainayaa-t baajaar lagaBaga 9 Arba Dalar ka hO. ipClao dSak tkBaart [lao@T/ainakI ka Aayaatk doSa qaa. laoikna Aba [saxao~ maoM BaI hma inayaa-t krnao lagao hOM.

[samaoM dao raya nahIM hO ik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaanaek bahuAayaamaI AiBayaana hO. [sa AiBayaana sao inaiScat hI doSaAaOr samaaja kao laaBa imalaogaa AaOr laaogaaoM ko jaIvana str AaOr doSakI pìtYza maoM BaarI pirvat-na Aaegaa.

¹ vairYz sahayak ³ivapNana´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDSaaKa ibaËI kayaa-layaÊ kaoiccamaaobaa[laÁ†91 9447753876

106

maok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI AaOpcaairk SauÉAat

25 isatMbarÊ 2014 kao Baart ko maananaIya p`QaanamaM~I EaI naroMd`Baa[- maaodI Wara na[- idllaI ko iva&ana Bavana maoM kI ga[- qaI. [saAiBayaana ko maaQyama sao Baart maoM inavaoSa krnao ko rasto saugama haoMgaoAaOr [sako maaQyama sao inavaoSa hotu ivaSva ko mau#ya vyaapairkinavaoSak pào%saaiht haoMgao. [sa AiBayaana ko maaQyama sao 25vyaapairk xao~aoM maoM Apnao vyaapar sqaaipt krnao hotu inavaoSakaoM kopasa ek baD,a Avasar ]plabQa haogaa. Aqaa-t yah AiBayaanaBaart maoM ivainamaa-Na hotu ivadoSaI kMpinayaaoM kao AakYa-k saaQana vasaMsaaQana ]plabQa kraegaa.

[sa AiBayaana ka p`tIk icanh ³Saor´Ê Baart koraYT/Iya p`tIk icanh ASaaok stMBa sao ]wRt ek ivaSaala SaorhO. [sa AiBayaana ko ptIk icanh ³Saor´ maoM k[- trh ko laIvarÊiga`la AaOr pihe banao hue hOMÊ jaao p`gait evaM ]jjvala BaivaYya kIAaor Aga`sar haonao ka saMkot krto hOM. k[- pihyaaoM ko saaqacalata huAa yah gavaI-laa Saor ihmmatÊ majabaUtIÊ dRZ,ta AaOrbauiwma<aa ka p`tIk hO.

Baart kao ek vaOiSvak vyaapairk koMd` ko $p maoMpirvait-t krnao hotu [sa raYT/Iya AiBayaana maoM ijana 25 xao~aoM kaocaunaa gayaa hOÊ ]namaoM Aa^Taomaaobaa[laÊ rsaayana Ê saUcanaa pàOVaoigakIevaM baI pI esaÊ ivamaanana ]VaogaÊ AaOYaiQaÊ inamaa-NaÊ ibajalaIÊmaSaInarIÊ KaV psaMskrNaÊ rxaaÊ ivainamaa-NaÊ AMtirxaÊ To@sTa[lsaÊkpD,aÊ baMdrgaahÊ camaD,aÊ maIiDyaa AaOr manaaorMjanaÊ svaasqyaÊKnanaÊ pya-Tna AaOr maohmaana navaajaIÊ rolavaoÊ navaIÌt }jaa-Êbaa^yaaoTo@naa^lajaIÊ saD,k AaOr rajamaaga-Ê [lao@T/aînak ivakasa AaOrqama-la }jaa- Aaid Saaimala hOM.

[sa AiBayaana kI saflata sao Baart kI A%yaMtmah%vaakaMxaI 100 smaaT- isaTI banaanao kI piryaaojanaa kao BaI [sasaobahut bala imalaogaa tqaa k[- Anya xao~ BaI [sasao p`Baaivat haokrA%yaaQauinak trIko sao laaBaainvat haoMgao. [sa AiBayaana maoM

sarkar ka ek AaOr mah%vapUNa- laxya AMtina-iht hOÊ jaao doSa konaaOjavaanaaoM kao baZ,tI baoraojagaarI sao inajaat idlaanaa hO. [saAiBayaana sao inavaoSakaoM AaOr hmaaro doSa daonaaoM kao laaBa imalaogaa.[sa AiBayaana maoM inavaoSa krnao vaalaaoM ko ilae sarkar Wara ekp`BaavaI AaOr Asardar Aa^nalaa[na paoT-la banaayaa gayaa hO AaOrsaaqa hI %vairt sahyaaoga ko ilae ek samaip-t laaogaaoM ko dla kagazna BaI ikyaa gayaa hO.[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ

ABaI BaartIya [spat ]Vaoga sasto Aayaat kI vajah saoApnaI pUrI xamata ka [stomaala nahIM kr panao ko saaqa¹saaqainavaoSa kI kmaI kI samasyaa sao BaI jaUJa rha hO. eosao maoM yaidBaartIya [spat ]Vaoga kI halat pr gaMBaIrta sao ivacaar nahIMikyaa gayaaÊ tao yah ]Vaoga vaYa- 2025 tk 300 kraoD, Tna koraYT/Iya ]%padna laxya kao haisala nahIM kr paegaa. SaaooQasalaahkar saMsqaana ‘naoSanala ka]Misala Aaf APlaa[D [kaonaaimakirsaca-³ena saI e [- Aar´ ko AnausaMQaanakta-AaoM ko Anausaar doSako sakla GarolaU ]%pad³jaIDIpI´ maoM BaartIya [spat ]Vaoga kayaaogadana dao pitSat hO. halaaMik ‘maok [na [MiDyaa’ jaOsao mah%vaakaMxaIAiBayaana ko baavajaUd doSa ka [spat ]Vaoga ipCD, rha hO.savao-xaNa maoM yah BaI kha gayaa hO ik ivainamaa-Na evaM inamaa-Na xao~ko saaqa¹saaqa doSa kI Aqa-vyavasqaa ko ivakasa ko ilae [spat]Vaoga kI majabaUtI kafI mah%vapUNa- hO. [samaoM ]llaoK ikyaagayaa hO ik doSa ko [spat ]Vaoga maoM kafI saMBaavanaaeÐ hOMÊ ikMtujahaÐ Anya p`mauK [spat ]%padk doSaaoM maoM yah pirp@va hao caukahOÊ vahIM Baart maoM ABaI yah Apnao SauÉAatI daOr sao gaujar rhahO AaOr [sako samaxa A%yaaQauinak tknaIk ko ABaava ka BaarIsaMkT hO. Aaiqa-k ivakasa ko ma_onajar Agalao kuCvaYaa-Mo maoM [spat ]%padna maoM BaarI baZ,ao<arI haonao kI AavaSyaktahO. halaaMik yah ]Vaoga kBaI maunaafo tao kBaI xamata kma]pyaaoga jaOsaI samasyaaAaoM sao jaUJa rha hO. saaqa hI [samaoM inajaIpUÐjaI inavaoSa kI maa~a BaI bahut kma rhI hO. gat vaYa- caInaI maudà

maok [na [MiDyaa AaOr [spat ]Vaogamaok [na [MiDyaa AaOr [spat ]Vaogamaok [na [MiDyaa AaOr [spat ]Vaogamaok [na [MiDyaa AaOr [spat ]Vaogamaok [na [MiDyaa AaOr [spat ]Vaoga¹ EaI pomaSaMkr Bagat

107

yauAana maoM AvamaUlyana ko baad GarolaU baajaar maoM caInaI [spat koDMipMga sao saMkT AaOr BaI gahra gayaa hO. irpaoT- ko Anausaar GarolaU[spat ]Vaoga ko saamanao isaf- BaUima evaM Ayask kI AnauplabQataevaM pyaa-varNa saMbaMQaI inayaamakIya maMjaUiryaaoM kI hI caunaaOtI nahIM hOÊbailk kmajaaor maaMga evaM BaarI Aaiqa-k karNaaoM ka saMkT ApoxaaÌtAiQak hO. [spat ]Vaoga maoM ipClaI tojaI ko samaya ike gaeinavaoSa ka Asar jaba ]%padna maoM idKnao lagaaÊ tBaI [sakI maaMgamaoM igaravaT Aa ga[- AaOr ABaI tk yah GarolaU evaM vaOiSvak strpr kmajaaor banaa huAa hO.

saola AaOr Aar Aa[- ena ela jaOsao saava-jainak ]pËmaaoMko hao rho ivastrIkrNa kao ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka ihssaamaanaa jaa rha hO. [sa AiBayaana sao doSa ivainamaa-Na evaM AapUit-EaRMKlaa ka vaOiSvak koMd` banaogaa. laoikna [sako ilae hmaoM EamakanaUna evaM BaUima AiQaga`hNa ko inayamaaoM maoM sauQaar krnaa haogaa tqaapirvahna sauivaQaaAaoM maoM baZ,ao<arI ko saaqa¹saaqa karaobaarI mahaOlakao Aasaana banaanaa haogaa.

sarkar [spat ]Vaoga kI saBaI samasyaaAaoM ko samaaQaanaAaOr 2025 tk 300 imailayana Tna pìtvaYa- ]%padna ka laxyahaisala krnao hotu pìtbaw hO. [sa laxya kao haisala krnao koilae sarkar nao BaartIya [spat AnausaMQaana saMsqaana kI sqaapnaakI hOÊ taik BaartIya [spat ]Vaoga maoM pitspwa-%maktaÊ gauNava<aaÊAnausaMQaana AaOr ivakasa tqaa ]%padna xamata ivastar kao gait dIjaa sako. [saI pkar [spat maM~alaya nao caar laaOh Ayask samaRwrajyaaoM jaOsaoÊ knaa-TkÊ JaarKMDÊ AaoiD,Saa AaOr C<aIsagaZ, kosaaqa ivaSaoYa kaya- yaaojanaa banaa[- hO. [sako tht SaIGa` hI3 imailayana Tna pìtvaYa- xamata ko [spat saMyaM~aoM ka inamaa-Naikyaa jaaegaaÊ ijanhoM baad maoM 6 imailayana Tna pìtvaYa- tkivastairt ikyaa jaaegaa. [sasao [spat ko raYT/Iya ]%padna maoMpitvaYa- 24 imailayana Tna ka [jaafa haogaa. Aba tao 70Ê000kraoD, ÉpyaaoM kI laagat vaalaI saola kI AaQauinakIkrNa piryaaojanaapUrI hao ga[- hO. Aba janavarI 2016 sao saola kI ]%padna xamata13 imailayana Tna pìtvaYa- sao baZ,kr 23 imailayana Tna pìtvaYa- haoga[- hO. Aagao saola kI xamata kao ‘50 imailayana Tna pìtvaYa-’krnao ko ilae sarkar 125 laaK kraoD, Épe ka inavaoSa

kraegaI. [saI tja- pr Aar Aa[- ena ela BaI vaYa- 2025 tkApnaI xamata kao 20 imailayana Tna pìtvaYa- tk baZ,aegaa.sarkar nao [sa AiBayaana kI saflata ko ilae AnausaMQaana vaivakasa jaOsaI bauinayaadI sahyaaoga hotu ‘baIjaU pTnaayak raYT/Iya[spat saMsqaana’ ³baI pI ena esa Aa[- Kaolanao ka inaNa-ya ilayaahO. [sako ilae ivaiBanna xao~aoM ko ivaSaoYa&aoM ko dla ka gaznaikyaa gayaa hO.]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ

hmaaro jaIvana ko p`%yaok xao~ maoM [spat ko ]pyaaoga kIBarpUr gauMjaa[Sa hOÊ caaho vah ibailDMga hao ijasamaoM hma kama krtohaoM yaa Gar ijasamaoM hma rhto hOM. vaahna ijasamaoM hma yaa~a krto haoMyaa AaOjaar ijasasao hma kama krto haoM saBaI maoM [spat kabahutayat ]pyaaoga haota hO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana jaIvanako saBaI xao~aoM kao p`Baaivat krnao vaalaa AiBayaana hO. [sakasaBaI vyaapairk xao~aoM pr bahut p`Baava pD,ogaa.

iflahala [spat ]Vaoga gaMBaIr maMdI ko daOr sao gaujarrha hO. prMtu ivaSaoYa&aoM ka maananaa hO ik yah AsqaayaI isqaithOÊ jaao SaIGa` hI K%ma hao jaaegaI. eosaI pirisqaityaaoM kaoBaartIya [spat ]Vaoga phlao BaI Jaola cauka hO AaOr baD,I AasaanaIsao ]sasao ]bar cauka hO. ifr BaI ]Vaoga kao eosao daOr sao ]baarnaoko ilae sarkar kao [spat ivainamaa-taAaoM kI laagat kao kmakrnao ko ilae [spat kMpinayaaoM ko ?NaaoM pr laganao vaalao byaaja drkao kma krnaoÊ pirvahna kI laagat maoM kTaOtI krnaoÊ kr p`NaalaIko maaQyama sao iryaayat donao Aaid jaOsao ]paya krnao kI AavaSyaktahaotI hO. saaqa hI [spat ka ]pyaaoga AiQak sao AiQak haoÊ[sako ilae doSa AaOr samaaja maoM jaaga$kta fOlaanao kI AavaSyaktahaotI hO. @yaaoMik Baart maoM Aaja BaI pìtvyai@t [spat Kptkovala 59 iklaaogaàma hOÊ jaao vaOiSvak AaOsat 215 iklaaogaàma saokafI kma hO.

¹ p`baMQak ³yaaMi~kIívaVut AiBayaaMi~kI AnaurxaNaraYT/Iya [spat inagama ilaimaToDmaaobaa[laÁ†91 9701348076


108

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka maksad doSa kao

maOnyaufO@cairMga hba banaanaa hO. [sako maaQyama sao GarolaU AaOr

ivadoSaI daonaaoM inavaoSakaoM kao maUla$p sao ek AnaukUla maahaOla

]plabQa kranao ka vaayada ikyaa gayaa hOÊ taik 125 kraoD, kI

AabaadI vaalao majabaUt Baart kao ek ivainamaa-Na koMd` ko $p maoM

ivakisat krko yahaÐ raojagaar ko vyaapk Avasar pOda ike jaa

sako. [sa AiBayaana sao doSa maoM vyaapar ko pìt ek gaMBaIr

maahaOla banaogaa tqaa [sako ilae AavaSyak navaacaar hotu

AMtra-YT/Iya maanakaoM ko AnaukUla maUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa haogaa

tqaa doSa maoM ]plabQa saMsaaQanaaoM ka samauicat ]pyaaoga haogaa.

vaOsao tao [sa AiBayaana sao sarkar kao rajanaIitk $p sao

bahut laaokip`yata imalanao kI ]mmaId hO. ifr BaI ‘maok [na

[MiDyaa’ AiBayaana sao vaastva maoM Aiqa-k ivakasa haogaa AaOr

p`Saasainak sauQaar ka nyaayasaMgat maola haogaaÊ eosaa maanaa jaa rha

hO. [sa p`kar [sa phla sao janata maoM ek AaSaa kI ]mmaId

jaagatI dIK rhI hO. [sa AiBayaana kao safla banaanao ko ilayao

duinayaa kI EaoYz kMpinayaaoM ko 40 mau#ya kaya-karI AiQakairyaaoMÊ

Aqaa-t saI[-Aao nao Baart ko maananaIya p`QaanamaM~I sao maulaakat kI

AaOr [sao pUrI inaYza

sao krnao ko pit Apnao

maMtvya rKo. [sao

safla banaanao ko ilae

vaOiSvak inavaoSakaoM

Aa Or sarkar ko

AiQakairyaa o M ka

Aa*vaana ikyaa gayaa

hO AaOr [sako baohtr

iËyaanvayana ko ilae bahut sao AiBanava ]paya ike gae hOM.

[sakI Ahimayat kao doKto hue vaobapaoT-la ko maaQyama sao vyaapairk

kMpinayaaoM ko saBaI savaalaaoM ka javaaba donao ko ilae ek samaip-t

kaya-dla banaayaa gayaa hO. yah ivaSaoYa kaya-dla saBaI p`SnaaoM ka

]<ar 72 GaMTaoM ko AMdr donao ko ilae vacanabaw hO.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko p`mauK laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko p`mauK laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko p`mauK laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko p`mauK laxyaÁ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ko p`mauK laxyaÁ

� ivaina-maaNa xao~ maoM pìtvaYa- 12¹14‰ vaRiw krnaa.

� vaYa- 2022 tk sakla GarolaU ]%pad maoM ivainamaa-Na kI

ihssaodarI kao baZ,akr 16 sao 25 ‰ krnaa.

� vaYa- 2022 tk ivainamaa-Na xao~ maoM 10 kraoD, Aitir>

raojagaar ka saRjana krnaa.

� gaàmaINa AaOr SahrI garIbaaoM maMo ivakasa ko ilae samauicat

kaOSala ka inamaa-Na krnaa.

� maUlya saMvaQa-na AaOr ivainamaa-Na maoM kaOSala ivakasa krnaa.

� BaartIya ivainamaa-Na xao~ kao vaOiSvak $p sao pìtspwI-

banaanaa.

� pyaa-varNa saMrxaNa hotu satt p`yaasa krnaa.

maok [na [MiDyaa ¹ kuC sakara%mak baatoMÁmaok [na [MiDyaa ¹ kuC sakara%mak baatoMÁmaok [na [MiDyaa ¹ kuC sakara%mak baatoMÁmaok [na [MiDyaa ¹ kuC sakara%mak baatoMÁmaok [na [MiDyaa ¹ kuC sakara%mak baatoMÁ

� hmaarI Aqa-vyavasqaa sabasao toj baZ,tI Aqa-vyavasqaa hO.

� 2022

tk iv aSv a ka

baRhdtma ]%padna

doSa banaogaa.

� dao¹tIna

dSak tk janasaM#yaa

vaRiw ka Anaupat

]VaogaaoM ko AnaukUla

rhnao ka Anaumaana.

maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimakamaok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM kI BaUimaka¹ EaI TI ko BaT\Tacaaya-

maananaIya koMdÌya [spat AaOr Kana maM~I nao yah BaI AaSvaasana idyaa hO ik [spat maM~alaya

jald hI samast CaoTo AaOr iWtIyak [spat ]%padkaoM ko saaqa baOzk krogaaÊ taik ]nakI

icaMtaAaoM kao jaanaa AaOr ]nhoM dUr ikyaa jaa sako. ]nhaoMnao yah BaI kha ik [spat ]Vaoga

ka BaivaYya ]jjvala hOÊ @yaaoMik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM ]sao ek mah%vapUNa- BaUimaka

inaBaanaI hO. yah gava- ka ivaYaya hO ik Aaja Baart ivaSva ka tIsara sabasao baD,a [spat

]%padk bana cauka hO. saaqa hI hma 2020 tk dUsaro sabasao baD,o ]%padk bananao kI idSaa

maoM Aga`sar hao rho hOM. [sa saMdBa- maoM inajaI xao~ ka yaaogadana BaI mah%vapUNa- hO AaOr sarkar

inajaI xao~ kao hr saMBava sahayata ]plabQa kranao ko ilae pìtbaw hO.

109

� yahaÐ maanavaSai@t ApoxaaÌt sasta hO.

� hmaaro vyavasaayaI ]<ardayaI AaOr BaraosaomaMd hOM.

� GarolaU baajaar maoM ]pBaao>avaad p`bala hO.

� tknaIkI AaOr [MjaIinayairMga xamataeÐ maaOjaUd hOM.

� inavaoSakaoM hotu Kulaa baajaar AaOr baohtr sauivaQaaeÐ.

[spat kMpinayaao M kI BaUimakaÁ[spat kMpinayaao M kI BaUimakaÁ[spat kMpinayaao M kI BaUimakaÁ[spat kMpinayaao M kI BaUimakaÁ[spat kMpinayaao M kI BaUimakaÁ

06 ApÒlaÊ 2015 kao [spat maM~alaya ko t%vaavaQaana

maoM doSa kI p`mauK [spat kMpinayaaoM kI ek baOzk Aayaaoijat kI

ga[- AaOr ‘BaartIya

[spat AnausaMQaana evaM

p à OVa oigakI imaSana’

³Steel Re-

search & Tech-

nological Mis-

sion of India´

kI sqaapnaa hotu ek

samaJaaOta &apna pr

hstaxar ikyaa gayaa.

[saka ³esa Aar TI

ema Aa[- paqaimak ]_oSya [spat xao~ maoM raYT/Iya mah%va ko xao~aoM

kao icainht krnaa AaOr [spat maM~alaya AaOr [spat ]d\yaaogaaoM ko

baIca sahyaaogaa%mak AnausaMQaana AaOr ivakasa kaya-ËmaaoM kao baZ,avaa

donaa hO. [sa phla kI BaagaIdarI maoM BaartIya [spat pàiQakrNa

ilaimaToD ³saola´Ê raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ³Aar Aa[-

ena ela´Ê TaTa sTIlaÊ ijaMdla samaUh ka jaoesaDblyaU sTIlaÊ

ijaMdla sTIla eMD pa^var ilaimaToDÊ raYT/Iya Kinaja ivakasa inagama

AaOr maoTlaija-kla evaM [MjaIinayairMga kMsalToMT\sa ilaimaToD ³maokana´Ê

Aaid [spat kMpinayaaÐ Saaimala hOM. [sa imaSana ka ]_oSya [spat

xao~ ko vat-maana AnausaMQaana evaM ivakasa inavaoSa dr kao baZ,akr

vaOiSvak maanak Aqaa-t kula karaobaar ko 02º0 sao 03º0 ‰

tk krnaa hO. [sa AiBayaana ko tht doSa maoM ]plabQa kccaomaala

ka EaoYztma ]pyaaoga AaOr pàÌitk saMsaaQanaaoM ka saMrxaNaÊ }jaa-

saMrxaNa AaOr nyaUnatma ]%saja-naÊ navaacaar AaOr iDjaa[na ka [naha]sa

ivakasaÊ [MjaIinayairMga AaOr [spat saMyaM~aoM ko p`mauK ]pskraoM kI

ivainamaa-Na sauivaQaaeÐ tqaa AnausaMQaana evaM ivakasa Aaid pr ivacaar

ikyaa jaaegaa. [sa AiBayaana kI sqaapnaa pr 200 kraoD,

Épyao Kca- krnao kI yaaojanaa hO. [samaoM maM~alaya ko [spat

ivakasa kaoYa AaOr

BaagaIdar ]VaogaaoM ka

samaana yaaogadana haogaa.

[sa imaSana kao BaagaIdar

[spat kMpinayaaoMÊ koMdIya

[spat maM~alayaÊ doSa ko

SaOxaiNak AaOr Anya

saMsqaanaaoM ko baIca prspr

sahyaaoga sao pMjaIÌt

saaosaa[TI ko taOr pr

gaizt ikyaa jaaegaa.

yah AiBayaana ek baaoD- Wara saMcaailat haogaaÊ ijasamaoM

[spat AaOr t%saMbaMiQat kMpinayaaoM ko mau#ya kaya-karI AiQakarIÊ

raYT/Iya AaOr AMtra-YT/Iya #yaaitpàPt ivaSaoYa& AaOr koMdÌya

[spat maM~alaya ko naaimat sadsya haoMgao. [samaoM saicava ³[spat´

kI AQyaxata maoM ek inagaranaI saimait BaI banaa[- jaaegaIÊ jaao

AiBayaana ko kamakaja AaOr pdSa-na ka samaya¹samaya pr Aaklana

krogaI.

maok [na [MiDyaa ¹ p`yaasa evaM saflataÁmaok [na [MiDyaa ¹ p`yaasa evaM saflataÁmaok [na [MiDyaa ¹ p`yaasa evaM saflataÁmaok [na [MiDyaa ¹ p`yaasa evaM saflataÁmaok [na [MiDyaa ¹ p`yaasa evaM saflataÁ

maananaIya koMdÌya [spat va Kana maM~I EaI naroMd` isaMh

taomar nao kha hO ik sTIla kMpinayaaoM kao maMdI sao ]baarnao ko ilae

sarkar p`yaasa kr rhI hO. [sako ilae koMdÌya vaaiNajya maM~I

110

ko saaqa baatcaIt kr jald hI inaNa-ya ilayaa jaayaogaa. ]nhaoMnao

batayaa ik koMd` sarkar pMd`h laaK kraoD, Épyao inavaoSa krko

C<aIsagaZ,Ê JaarKMDÊ AaoiD,Saa AaOr knaa-Tk rajya maoM caar

[spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa krogaI. [na saMyaM~aoM kI saMyau>

]%padna xamata 200¹420 laaK Tna tk haogaI. [nako

inamaa-Na maoM [na rajyaaoM kI sarkaraoM sao BaI sahyaaoga ilayaa jaayaogaa.

saaqa hI koMd` sarkar [na saMyaM~aoM kao laaOh Ayask kI pyaa-Pt

AapUit- ko ilae caar Knana kMpinayaaoM kao BaI banaanao ka fOsalaa

ikyaa hO. [sa yaaojanaa ko tht sTIla AqaaîrTI Aa^f [MiDyaa

³saola´ Wara C<aIsagaZ,Ê raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ AaoiD,Saa

maoM inavaoSa ikyaa jaaegaa. ]nhaoMnao batayaa ik hr dsa laaK Tna

[spat ]%padna AaOr ]sasao jauD,o Knana ko ilae 6000 kraoD,

ÉpyaaoM ko inavaoSa kI ja$rt haogaI. [sa trh kula inavaoSa DoZ,

laaK kraoD, sao AiQak haogaa. sarkar kI maMSaa hO ik doSa maoM

jaao pàÌitk Kinaja saMpda maaOjaUd hOÊ ]saka AiQak sao AiQak

[stomaala doSa ko AaOVaoigakIkrNa kao baZ,avaa donao ko ilae haoÊ

taik doSa maoM na[- AaOVaoigak ËaMit laa[- jaa sako.

maananaIya p`QaanamaM~I nao ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana maoM

BaartIya [spat ]Vaoga kI mah<aa AaOr ]sakI BaUimaka kao

roKaMikt BaI ikyaa. [saI p`kar Baart ko mahamaihma

raYT/pit nao saava-jainak xao~ ko ]pËmaaoM sao ‘maok [na [MiDyaa’

AiBayaana maoM yaaogadana donao ka Aa*vaana krto hue kha hO ik

]VaogaaoM kao GarolaU AaOr vaOiSvak baajaar kI ja$rtaoM ko saaqa¹saaqa

]%pad kI gauNava<aa pr Qyaana donaa haogaa. ]nhaoMnao maanaa ik

AajaadI ko baad saava-jainak xao~ ko ]VmaaoM nao satt ivakasaÊ

pyaa-varNa saurxaaÊ ka^pa-oroT gavanao-MsaÊ saamaaijak ]<ardaiya%vaÊ

SaaoQa tqaa ivakasa AaOr pàOVaoigakI ivakasa tqaa navaacaar maoM

mahtI BaUimaka inaBaa[- hO.

maok [na [MiDyaa ¹ caunaaOityaaÐÁmaok [na [MiDyaa ¹ caunaaOityaaÐÁmaok [na [MiDyaa ¹ caunaaOityaaÐÁmaok [na [MiDyaa ¹ caunaaOityaaÐÁmaok [na [MiDyaa ¹ caunaaOityaaÐÁ

Baart ko [spat ]Vaoga maoM inavaoSa kI kmaI AaOr sasto

Aayaat Aaid kI vajah sao BaartIya [spat GarolaU str pr pUrI

xamata ka [stomaala nahIM kr pa rha hO AaOr yaid samaya rhto [sa

pr gaMBaIrta sao ivacaar nahIM ikyaa gayaa tao yah ]Vaoga vaYa- 2025

tk 300 kraoD, Tna ]%padna ko laxya kao haisala nahIM kr

payaogaa. ek savao-xaNa maoM kha gayaa hO ik ivainamaa-Na evaM

inamaa-Na xao~ samaot doSa kI Aqa-vyavasqaa maoM ivakasa ko ilae [spat

]Vaoga kI majabaUtI kafI mah%vapUNa- hO. [saIilae ‘maok [na

[MiDyaa’ AiBayaana ko tht doSa ko ivainamaa-Na va AapUit- kI

EaRMKlaa kao majabaUt krko Baart kao vaOiSvak vyaapar koMd ko $p

maoM ivakisat krnao ko ]_oSya sao Eama kanaUna va BaUima AiQaga`hNa

kanaUna maoM sauQaarÊ pirvahna sauivaQaaAaoM maoM baZ,ao<arI tqaa karaobaarI

maahaOla kao sarla banaanao jaOsao k[- ]paya ikyao jaa rho hOMÊ taik

GarolaU evaM ivadoSaI inavaoSa maoM tojaI Aa sako. maanaa jaa rha hO ik

doSa ko [spat ]Vaoga maoM kafI saMBaavanaaeM hMOÊ laoikna [sako saamanao

A%yaaQauinak tknaIk ko ABaava ka saMkT hO. [sakI vajah sao

yah ]Vaoga kuC ipCD, BaI rha hO. irpao-T maoM kha gayaa ik

GarolaU [spat ]Vaoga ko saamanao isaf- BaUima evaM Ayask kI ]plabQata

evaM pyaa-varNa saMbaMQaI inayaamak maMjaUiryaaoM kI caunaaOtI hI nahIMÊ

bailk maaMga maoM BaarI igaravaT evaM baD,o iva<aIya GaTkaoM ka saMkT

ApoxaaÌt bahut AiQak hO. vat-maana maoM naIit inamaa-taAaoM kao

kr p`NaalaIÊ kccaomaala kI laagat evaM pirvahna ko mau_o pr

ivacaar krnao kI ja$rt hO. vaaiNajyaÊ [spatÊ kaoyalaaÊ iva<a

evaM rola maM~alaya Aaid saBaI maM~alayaaoM kao [spat ]Vaoga kI

samasyaaAaoM pr imalakr cacaa- krnaI caaihe AaOr [saka samaaQaana

Kaojanaa caaihe.

Baart ko samaga ivakasa maoM saava-jainak xao~ kI kMpinayaaoM

kI inarMtr mah%vapUNa- BaUimaka rhI hO. iva<a vaYa- 2014¹15 ko

111

caunaaOtIpUNa- rhnao ko baavajaUd [spat xao~ kI saava-jainak kMpinayaaoM

nao Apnao Tna-Aaovar sao doSa ko sakla GarolaU ]%pad kao majabaUtI

p`dana kI hOM tqaa raYT/Iya rajakaoYa maoM mah%vapUNa- yaaogadana idyaa

hO tqaa 1º35 imailayana laaogaaoM kao raojagaar p`dana kI hO. iva<a

vaYa- 2014¹15 pUro ]Vaoga jagat ko ilae zIk nahIM qaaÊ ifr BaI

ena ema DI saI nao lagaatar dUsaro vaYa- 300 laaK Tna ko ]%padna

str kao par ikyaa tqaa Aba tk ka sava-EaoYz laaOh Ayask

]%padna AaOr ibaËI ka irkaD- banaayaa. [saI pkar kMpnaI ka

kula karaobaar 12Ê356 kraoD, ka rha AaOr kOpo@sa 3Ê136

kraoD, Épyao rha.

ek na[- ]D,anaÁek na[- ]D,anaÁek na[- ]D,anaÁek na[- ]D,anaÁek na[- ]D,anaÁ

maananaIya koMdÌya [spat AaOr Kana maM~I nao yah BaI

AaSvaasana idyaa hO ik [spat maM~alaya jald hI samast CaoTo AaOr

iWtIyak [spat ]%padkaoM ko saaqa baOzk krogaaÊ taik ]nakI

icaMtaAaoM kao jaanaa AaOr ]nhoM dUr ikyaa jaa sako. ]nhaoMnao yah

BaI kha ik [spat ]Vaoga ka BaivaYya ]jjvala hOÊ @yaaoMik ‘maok

[na [MiDyaa’ AiBayaana maoM ]sao ek mah%vapUNa- BaUimaka inaBaanaI hO.

yah gava- ka ivaYaya hO ik Aaja Baart ivaSva ka tIsara sabasao

baD,a [spat ]%padk bana cauka hO. saaqa hI hma 2020 tk

dUsaro sabasao baD,o ]%padk bananao kI idSaa maoM Aga`sar hao rho hOM.

[sa saMdBa- maoM inajaI xao~ ka yaaogadana BaI mah%vapUNa- hO AaOr sarkar

inajaI xao~ kao hr saMBava sahayata ]plabQa kranao ko ilae

pìtbaw hO.

saava-jainak xao~ ko ]pËmaaoM maoM saola kI xamata maaca-

2016 tk 23 imailayana Tna pìtvaYa- hao jaaegaI. raYT/Iya

[spat inagama ilaimaToD kI xamata BaI baZ,kr 6º3 imailayana Tna

pìtvaYa- hao caukI hO. Aanao vaalao vaYaao-M maoM raYT/Iya [spat inagama

ilaimaToD kI xamata AaOr baZo,gaI. saola kI xamata 2025 tk

baZ,kr 50 imailayana Tna hao jaaegaI. [sako AlaavaaÊ Baart

sarkar ko caar rajyaaoM maoM gaÌna fIlD piryaaojanaaAaoM ko saMdBa- maoM

phlao hI C<aIsagaZ, evaM JaarKMD ko saaqa sahmait p~ pr

hstaxar ikyao jaa cauko hOM. laoikna sabasao mah%vapUNa- yah hO ik

pitspwI- banao rhnao ko ilae hmaoM ApnaI ]%padkta maoM sauQaar laanao

AaOr }jaa- kI Kpt maoM kmaI laanao kI BaI ja$rt hO. [sa

saMgaaoYzI maoM caunao gayao ivaYaya ‘maok [na [MiDyaa¹AiBayaana maoM [spat

]Vaoga ka yaaogadana’ ka ivacaar ibaMdu vat-maana pirisqaityaaoM maoM ek

]pyau> evaM bahuAayaamaI BaI hO. [sasao na kovala hmaoM vastuisqait

kI jaanakarI haotI hOÊ bailk BaivaYya kI yaaojanaaAaoM pr BaI

saaocanao ko ilae baaQya haonaa pD,ta hO. eosaI saMgaaoiYzyaaoM sao pìrt

haokr hma baohtr maanavaIya saMbaMQaaoMÊ AadSa- klyaaNakarI yaaojanaaAaoMÊ

doSaBai>Ê AnauSaasana AaOr samap-Na kI Baavanaa sao Aaotpàot haoto

hOM AaOr ivakasa kI ek na[- idSaa kI Aaor Aga`sar haoto hMO.,

AMttÁ yah ek Anavart ivaSaala yauw hOÊ ijasao hmaoM

idna¹pìtidna Anaiganat ivacaarQaaraAaoMÊ Anaiganat p`yaaogaaoM ko

maaQyama sao jaItnaa hO. Agar hmaarI ivacaarQaara sakara%mak

AaOr tk-saMgat haogaI tao hma AvaSya ivajayaI haoMgao. yaqaaÁ

AnaMt taro gagana ek hMOÊ AgaiNat ikrNaoM saUya- ek hO

ivaivaQa rMga hao ica~ ek hOÊ saaja Alaga pr saUr ek hO

BaaYaa baaolaI Balao Alaga haoMÊ samarsata ka mama- ek hO

ivaivaQa naad ka ba`*ma ek hOÊ vaoYa Alaga saMdoSa ek hO.

¹ sahayak p`baMQak ³saicava´

ena ema DI saI ilaimaToD

baOlaaDIlaa laaOh Ayask Kana

bacaolaIÊ ijalaa dMtovaaD,a ³C ga´

maaoº saMº 09406105919


112

pstavanaaÁBaart ko sakla GarolaU ]%pad ³jaI DI pI´ maoM [spat

]Vaoga ka ihssaa lagaBaga 2 pìtSat AaOr AaOVaoigak xao~ maoM[saka ihssaa 16 pitSat hO. BaartIya Aqa-vyavasqaa ko ivakasamaoM sauvyavaisqat [spat xao~ kI AiQak Ahimayat hO. Baart kovat-maana sarkar Wara 25 isatMbar 2014 kao maok [na [MiDyaakaya-Ëma ka SauBaarMBa ikyaa gayaaÊ ijasao Baart ko saBaIvagaao-MM sao sahmait imalaI hO.

Baart kao ivakisat evaM samaRw banaanao ko ilae Baartsarkar Wara k[- trh ko p`yaasa ike jaa rho hOMÊ ijanamaoM BaartmaoM inamaa-Na kao baZavaa donao ko ]d\doSya sao banaa[- ga[- yaaojanaa "maok[na [MiDyaa" bahut hI mah%vapUNa- hO. [sa yaaojanaa kI pirklpnaako Anausaar Baart maoM bahumauKI ivakasa kI BaarI saMBaavanaaeÐ hOM.[sa AiBayaana sao doSa maoM BaarI pUMjaI inavaoSa haogaa AaOr bahut–saIna[- piryaaojanaaAaoM kao gait imalaogaI. eosaI saMBaavanaa BaI hO ik"maok [na [MiDyaa" AiBayaana ko karNa [spat ]Vaoga kao BaIbaohtr Avasar imalaogaa. yah Baart jaOsao ivakasaSaIla doSa ko[spat ]VaogaaoM ko ilae svaagat yaaogya phla hO.

"maok [na [MiDyaa" Baart sarkar Wara p`staivat ekeosaa AiBayaana hOÊ ijasasao Baart maoM Apnao ]%padaoM kainamaa-Na krnao ko ilae bahuraYT/Iya kMpinayaaoM AaOr GarolaU kMpinayaaoMkao pào%saaiht ikyaa jaa rha hO. Baart maoM raojagaar saRjana AaOrkaOSala xamata baZ,anaa "maok [na [MiDyaa" ka p`mauK ]d\doSya hO.[sako ilae Baart sarkar nao kuC xao~aoM kao caunaa hO. ]samaoM AaTaomaaobaa[,laÊrsaayanaÊ saUcanaa paOVaoigakIÊ famaa-Ê vas~Ê baMdrgaahÊ ivamaananaÊ camaD,aÊ AaitqyaÊklyaaNaÊ rolvaoÊ iDjaa[naÊ ivainamaa-NaÊ Axaya }jaa-Ê KnanaÊ jaOva paOVaoigakIAaOr [lao@T/aina@sa Aaid hMO.

[na 25 xao~aoM maoM sao AMtirxa 74‰Ê rxaa 49 ‰ AaOrsamaacaar maIiDyaa 26‰Ê kao CaoD,kr SaoYa saBaI xao~aoM maoM 100‰p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kI Anaumait dI ga[- hO. [sa kaya-Ëma sao

doSa kI sakla GarolaU ]%pad ivakasa dr AaOr kr rajasva maoM vaRiwkI ]mmaId hO. [sa phla ka laxya yah BaI hO ik ]cca gauNava<aamaanakaoM kao sqaaipt ikyaa jaaya AaOr pyaa-varNa maoM p`dUYaNa kaonyaUnatma ikyaa jaaya. [sa kaya-Ëma sao Baart maoM pUMjaI AaOrpàOVaoigakI inavaoSa kao AakiYa-t krnao maoM BaI madd imalaogaI.isatMbarÊ 2014 AaOr AgastÊ 2015 ko baIcaÊ Baart maoM inamaa-Nahotu [cCuk kMpinayaaoM Wara lagaBaga 1 laaK kraoD, $pyao kop`stava ike jaa cauko hOM.

Baart ko p`Qaana maM~I EaI naroMd` maaodI Wara [sa phla kosaMdBa- maoM idyaa gayaa naara "jaIrao iDfo@T jaIrao efo@T". [sabaat ka p`tIk hO ik ]%padna pìËyaa maoM ]%pad daoYa riht haoAaOr ijasa pìËyaa sao ]%padna huAa haoÊ ]sasao pyaa-varNa AaOrpairisqaitk saMtulana maoM duYpBaava na hao. [sa phla kI saflataka AMdajaa [sa baat sao lagaayaa jaa sakta hO ik ilanaaovaaoÊisayaaoimaÊ ihtacaIÊ fa@sakanaÊ ivas~aoÊ AaoPpao jaOsaI k[- kMpinayaaÐBaart maoM ApnaI [ka[yaaoM kI sqaapnaa ko ilae Aagao Aa[- hOM.jaapana ko maananaIya p`Qaana maM~I Aabao Baart maoM Apnao yaa~a kodaOrana maok [na [MiDyaa ko saMdBa- maoM Baart ko saaqa k[- mah%vapUNa-krar ike. rxaa AaOr prmaaNau xao~aoM ko saMdBa- maoM $sa sao BaI maok[na [MiDyaa kI idSaa maoM sahyaaoga imala rha hO. "maok [na [MiDyaa"AiBayaana ko tht $saI kamaaova Wara Baart maoM rxaa piryaaojanaako AMtga-t 226 holaIka^PTr banaae jaaeÐgao.

Aajakla vaOiSvak maMdI evaM caIna sao Aayaaitt sasto]%padaoM ko karNa laaBadaiyakta maoM A%yaMt igaravaT doKnao kaoimalaI hO. AtÁÊ nae inajaI inavaoSakaoM Wara [spat ]VaogaaoM kIsaMBaavanaaAaoM maoM ³ivadoSaI yaa GarolaU´ inaraSaa janak isqait hO.laoikna rajyaaoM maoM maUlasaMrcanaagat ABaavaÊ naIit saMbaMQaI AinaiScattaÊjaiTla Eama kanaUnaaoM Aaid ko karNa vyaapar ko ilae inaraSaajanakmaahaOla sao AvaraoQa ]%pnna hao rho hOM. ‘Baart maoM inamaa-Na’ AiBayaanako tht inayaa-t pàonnat krnao tqaa raojagaar saRjana krnao ko ilae

[spat ]Vaoga kI samaRiw AaOr maok [na [MiDyaa AiBayaana[spat ]Vaoga kI samaRiw AaOr maok [na [MiDyaa AiBayaana[spat ]Vaoga kI samaRiw AaOr maok [na [MiDyaa AiBayaana[spat ]Vaoga kI samaRiw AaOr maok [na [MiDyaa AiBayaana[spat ]Vaoga kI samaRiw AaOr maok [na [MiDyaa AiBayaana¹ μEaI jaI vaoMkToSvar rava evaMμμEaI TI vaI esa sauba`h\maNyama

113

Aayaat pìtsqaapna kI idSaa maoM phla krnaa caaihe. vyaaparkI dRiYT sao maaOjaUda 189 doSaaoM maoM Baart ka sqaana 142vaaÐ hO.[sa baat pr bala donao kI AavaSyakta hO ik ‘naaOkrI caahnaovaalaaoM kI Apoxaa’ naaOkrI janakaoM ka doSa banaanao pr Qyaana idyaajaaya.]prao@t t%va ‘Baart maoM inamaa-Na’ AiBayaana kao iksa saImaa tkvaastivakta banaaeMgaoÆ yah ‘maok [na [MiDyaa’ @yaa hOÆ

drAsalaÊ [saka matlaba hO ik AcCI AaOr ja$rt kIcaIjaaoM ka inamaa-Na jyaada sao jyaada Baart maoM hI hao. [sa yaaojanaako tht p`QaanamaM~I caahto hOM ik ja$rt caIjaaoM pr maoD [na[MiDyaa ilaKa hao. yah Sabd ]na caIjaaoM pr tBaI AMikt ikyaajaa sakta hOÊ jaba vastu ka inamaa-Na Baart maoM huAa hao. maaobaa[laka ]dahrNa laIijae. saomasaMga maaobaa[la ko pICo yaa saomasaMgamaaobaa[la ko iDbbao pr maoD [na kaoiryaa AMikt rhta hO.@yaaoMik saomasaMga kaoiryaa doSa maoM banata hO. ijasa doSa maoM caIjabanaa[- jaatI hOÊ ]sa caIja pr ]saI doSa ka naama AMMikt ikyaajaata hO.maok [na [MiDyaa sao [spat ]Vaoga kao @yaa fayada hOÆ

inayaa-t yaa GarolaU maaMga kao pUra krnao ko ilaeÊ sauivaQaaAaoMAaOr inamaa-Na xao~ maoM [spat kI AavaSyakta haogaI. ena saIe [- Aar irpaoT- ko Anausaar [sasao Baart ko [spat xao~ kaobahut jyaada fayada haogaa. Baart ko [spat ]VaogaaoM maoMbaohtr ivakasa dr kI saMBaavanaaeÐ hMO. iflahala BaartAVtna paOVaoigakI ko saaqa kuSala AaOr pyaa-varNa ko AnaukUla AagaobaZ,nao hotu Agasar hO. vat-maana Baart ko Aaiqa-k ivakasa maoM tojaI kodRiYTgat Anaumaana hO ik Agalao kuC dSakaoM maoM [spat ka ]%padnak[- saaO imailayana Tna tk baZ,ogaa.

[saka sabasao baDa fayada yah haogaa ik doSa maoM banaIvastuAaoM kI kImat kma haogaI. [sako Alaavaa Agar vastuAaoMka inamaa-Na Baart maoM hI haota hO taoÊ ]sako inayaa-t ko maaQyamasao rajakaoYa maoM vaRiw haogaI.Baart ka [spat xao~Á

Baart ko laaOh AaOr [spat ]Vaoga doSa kI p`gait

maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaa rhI hO. 2014¹15 maoM Baart nao kccao[spat kI ]%pi<a maoM duinayaa maoM tIsara baDa ]%padk AaOr spMjaAayarna maoM sabasao baDa ]%padk ko $p maoM ]Bara hO. Baart kozaosa [spat kI xamata vaYa- 2014¹15 maoM 109º85 imailayana Tnatk phuÐcaa hO. zaosa [spat ko ]%padna maoM 8º9 pìtSat kIvaRiw ko saaqa kula [spat ka ]%padna 91º46 imailayana rha.[spat xao~ Baart doSa ko sakla GarolaU ]%pad maoM lagaBaga daopìtSat yaaogadana dota hO AaOr 6Ê00Ê000 sao AiQak laaogaaoM kaop`%yaxa $p maoM raojagaar dota hO. Baart doSa maoM [spat kI pìtvyai@t Kpt 2009¹10 maoM 51 iklaao gaàma kI tulanaa maoM vaYa-2014¹15 maoM 59 iklaao gaàma tk baZa hO. eyarnaosT AaOr yaMgako 'glaaobala sTIla 2015¹16' irpaoT- ko Anausaar iva<aIya vaYa-2015¹16 ko daOrana Baart maoM [spat kI Kpt ipClao dao saalaaoMkI tulanaa maoM 2 pìtSat sao baZ,kr 7 pìtSat tk haonao kaAnaumaana hO.

vaYa- 2012 ko daOrana Baart maoM inamaa-Na xao~Ê maokainakla[MijanaIyairMga AaOr vaahna xao~ maoM [spat kI Kpt ËmaSaÁ phlaoÊdUsaro AaOr tIsaro sqaana pr hO. inajaI xao~ maoM [spat kI Kptsao saMbaMiQat ivavarNa inamnailaiKt ica~ maoM idKayaa gayaa.

114

‘vaastva maoM [spat pUrI Aqa-vyavasqaa kI rIZ, hO’Ê @yaaoMikyah hr ek p`%yaxa naaOkrI ko badlao praoxa $p sao 5 raojagaar kaAvasar p`dana krta hO.[spat ka AayaatÁ

laaOh AaOr [spat ko ]%padnaaoM kao Aayaat krnaa bahutsaulaBa hO. Aiga`ma Anau&iPt yaaojanaa Wara p`Baar ko ibanaa kccaomaala kao Aayaat AaOr inayaa-t krnao ka maaOka dota hO. BaartmaoM [spat ]%padaoM ko Aayaat sao saMbaMiQat AaMkD,o inmanilaiKtica~ idKae gae. caIna ko sasto [spat ]%padnaaoM ko karNa2014¹15 ko daOrana Aayaat maoM baZ,ao<arI hu[-.

]pyau-> AaÐkD,aoM sao yah pta calata hO ik Baart maoM[spat kI Kpt maoM vaRiw hao rhI hO. Baart maoM [spat ]VaogaaoMkI sqaapnaa krnao kI AavaSyakta hO. Aba saaocanaa hO ik maok[na [MiDyaa sao ]mmaIdaoM kI pUit- khaÐ tk haotI hOÆ

"duinayaa maoM ApnaI phcaana kayama krnao hotu BaartIya[spat ko ]%padaoM kI gauNava<aa kI Aaor BaI Qyaana donaa haogaa.pìtspwa- maoM banao rhnao ko ilae yah baohd ja$rI hO AaOr "jaIraoiDfo@T jaIrao efo@T" pwit kao t%kala laagaU krnaa haogaa.ivaSaoYa $p sao pyaa-varNa ko hainakark p`Baava kao kma krnaaja$rI hOÊ Anyaqaa BaartIya [spat duinayaa Bar maoM inayaa-t krnaohotu pìtbaMiQat ikyaa jaaegaa.maok [na [MiDyaa AiBayaana maoM [spat ]VaogaaoM ka yaaogadanaÁ

Baart ko [spat xao~ 50 pìtSat ]pkrNaaoM ko ilaeAayaat pr inaBa-r hO tqaa AavaSyakta [sa baat kI hO ik [nakainamaa-Na Baart maoM hI @yaaoM na ikyaa jaayaoÆ yahI isqait Baart maoMinamaa-Na vaRiw ko mau#ya saMcaalak Aa^Taomaaobaa[laÊ AaOYaQaIya AaidivaivaQa ]VaogaaoM kI BaI hO. ]cca iSaxaaÊ icaik%saa Aaid Anyaxao~aoM maoM gaàhkaoM kao AakRYT krnao kI idSaa maoM Baart kI isqaitAnaukUla hO. ivaSaoYatÁ Baart maoM baohtr gauNava<aa yau@t EamaSai@tkma laagat maoM ]plabQa hO.

iWtIya EaoNaI [spat inamaa-taAaoM ko karNa ]<arI xao~maoM maok [na [MiDyaa sao ivaSaoYa $p sao baD,a yaaogadana hao sakta hO.

laoikna [sa laxya kao haisala krnao ko ilae nae trIko ko]%padna AaOr maUlya saMvaQa-na ko saaQanaÊ majabaUt rola naoTvak-kI sqaapnaaÊ AnausaMQaana va ivakasa maoM BaarI inavaoSaÊ AaOVaoigakAaOr iSaxaa saMsqaaAaoM ka sahyaaogaÊ }jaa- pBaavaI paOVaoigaikyaaoMpr Qyaana donaa pD,ogaa AaOr saaqa hI AapUit- EaRMKlaa kaosaudRZ, banaanaa haogaaÊ taik ]Vaoga maoM vaaMiCt saflata pàPthao.

[sa trh ko inamaa-Na maoM daonaaoM GarolaU AaOr ivadoSaI inavaoSakao baZavaa donao sao raojagaar ko Avasar baZ,oMgaoÊ ijasako ilaeyauvaa Eama Sai@t AavaSyak hO. Baart maoM vaOiSvak ivainamaa-

Na AaOr AapUit- EaMRKlaa banaanao ko ilae EamakanaUnaaoM maoM sauQaarÊBaUima AiQaga`hNa ko yaui@tkrNaÊ pirvahna vyavasqaaÊ bauinayaadIZaMcao pr Qyaana donao ko ilae SaIGa` hI ]icat pàvaQaana krnaahaogaa.

Baart sarkar Knana xao~ maoM 100 pìtSat p`%yaxaivadoSaI inavaoSa kI Anaumait dI hO. Knana xao~ maoM Knana p+o kIAnau&iPtyaaÐ kma sao kma 20 saala sao 30 saala tk kI laMbaIAvaiQa tk dI ga[- hO. yah laaOh Ayask kI Knana xamata kaobaZanao maoM mah%vapUNa- rhogaa.BaartIya [spat AnausaMQaana AaOr pàOVaoigakI imaSana kI sqaapnaaÁ

200 kraoD $pyao ko AarMiBak kaoSa ko saaqa [spat]Vaoga ko sahyaaoga sao raYT/Iya mah%va kI AnausaMQaana AaOr ivakasagaitivaiQayaaoM kao pào%saaiht krnao ko ]_oSya sao BaartIya [spat

Baart maoM [spat ]%padaoM ko Aayaat

115

AnausaMQaana AaOr ivakasa pr Qyaana idyaa jaa rha hO.gaÌna fIlD [spat saMyaM~aoM ko ilae samaJaaOta &apnaÁ

GarolaU [spat ]%padna xamata maoM vaRiw ko ilae ivaSaoYayaaojanaa banaa[- jaa rhI hO. Sau$AatI 3 imailayana TnavaaiYa-k xamata ko p`%yaok gaÌna fIlD [spat saMyaM~ kI sqaapnaahotu C<aIsagaZ, AaOr JaarKND maoM dao samaJaaOta &apna ikyaagayaa. baad maoM [na saMyaM~aoM kIo vaaiYa-k xamata 6 imailayana Tna tkbaZa dI jaayaogaI. [na [spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa ko ilae70Ê000 kraoD $pyao sao AiQak inavaoSa ikyaa jaaegaa.kaOSala ivakasaÁ

[spat maM~alaya nao Apnao saava-jainak xao~ ko ]pËmaaoM komaaQyama sao kaOSala ivakasa kI sauivaQaa hotu kaOSala ivakasa AaOr]VmaSaIlata maM~alaya ko saaqa samaJaaOta &apna ikyaa. kaOSalaivakasa ko ilae saolaÊ Aar Aa[- ena ela AaOr maaÐyala nao raYT/IyakaOSala ivakasa inagama ko saaqa samaJaaOta &apna kao AMitma $pidyaa.

[MD@Sana fnao-sa maaQyama sao [spat ]%padna Baart maoMkafI pcailat hOÊ laoikna ]cca }jaa- kI Kpt AaOr gaIna ha]sagaOsaaoM ko ]%saja-na jaOsaI gauNava<aa sao saMbaMiQat madaoM ko karNa [samaaQyama sao [spat ka ]%padna maoM ivakasa nahIM hao pa rha hO. [sapr BaI AnausaMQaana krnao kI AavaSyakta hO.

Baart ko [spat ]VaogaaoM kao maok [na [MiDyaa kao saflabanaanao ko ilae inamna ide gae xao~aoM maoM AnausaMQaana evaM ivakasakrnao kI AavaSyakta hOÁ1º fa[na paiT-kla ko AglaaomaroSana pwityaaÐ2º AiQak xamata kIo Qamana Ba+I ka iDjaa[na3º Qamana Ba+I ko caaija-Mga p`NaalaI maoM sauQaar4º [spat banaanao kI Qamana Ba+I ko ilae AavaSyak }jaa-

kma krnaa5º kaok roT kma krnaa6º slaOga ko vaOkilpk ]pyaaoga

7º [spat banaanao ko ilae ivaiSaYT }jaa- kI Kpt kao kmakrnaa

8º Qamana Ba+I kI ]%padkta baZ,anaa9º Qamana Ba+I kI kOMpna laa[f baZ,anaa10º ela DI knvaT-r maoM Aaî@sajana laaMisaMga ka samaya kma

krnaa11º AavaSyakta ko Anausaar imaEa QaatuAaoM ka ]%padna12º na[- trh ko ]pyaaogaI irÍO@TrIsa ka ]%padna13º [spat banaanao kIo ivaiBanna pwityaaoM maoM vaayau ]%saja-na

inayaM~Na krnaa14º zaosa ApiSaYT kao kma krnaa AaOr ]saka punaÁ]pyaaoga15º BaT\zI kI AinayaimattaAaoM pr AQyayana

]pyau-> xao~aoM maoM sqaanaIya isqait ko ihsaaba sao AnausaMQaanava ivakasa ikyaa jaanaa hO.inaYkYa- Á

Baart sarkar ka "Baart maoM inamaa-Na" AiBayaana psaMSanaIyaphla hO. doSa maoM kula inayau> kma-caairyaaoM maoM sao 65 ‰ kma-caarIka saMbaMQa maQyamaÊ laGau tqaa saUxma ]Vma xao~aoM sao hOMÊ ijanakI saM#yaalagaBaga CÁlaaK hOM. AtÁÊ BaartIya ]Vaoga kao ivaSva maoMpìtspQaI- banaanao tqaa doSa ko laaogaaoM ko kaOSala ivakasa krnao koilae Baart maoM ina,maa-Na AiBayaana kao ]%saahpUva-k palana ikyaajaanaa caaihe. [spat xao~ maoM maok [na [MiDyaa ko sahyaaoga saoBaart doSa mao M [spat ko ]%padna baZ,akr [spat koinamaa-Na kI laagat kma ikyaa jaa sakta hO. maok [na [MiDyaa saoBaart maoM k[- laaogaaoM kao raojagaar imalaogaa AaOr Baart ko EaimakSai@t ka kaOSala baZo,gaa.

¹ μ]p mahap`baMQak ³AnausaMQaana va ivakasa´μμsahayak mahap`baMQak ³AnausaMQaana va ivakasa´

ena ema DI saI ilaimaToDhOdrabaad

maaobaa[laÁ†91 μ9490759605μμ9440377803

116

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka mau#ya ]_oSya ivainamaa-Naxao~ maoM caIna kao pCaD,kr Baart kao duinayaa ka sabasao baD,aivainamaa-Na hba banaanaa hO. maananaIya p`QaanamaM~I EaI naroMd` maaodI kIp`bala [cCa hO ik Baart maoM ]plabQa maanavaSai@t kao kaOSalapUNa-banaakr ]sao ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana sao jaaoD,a jaaeÊ taikdoSa maoM vyaaPt baoraojagaarI kI samasyaa sao inajaat payaa jaae.halaaMik doSa maoM eosaI phla phlaI baar nahIM hu[- hO. [sasao phlaoBaI sarkaroM Aaiqa-k ivakasa kao baZ,avaa donao AaOr raojagaar koAvasar pOda krnao ko ilae ivainamaa-Na xao~ maoM inavaoSa pr QyaanadotI rhI hOM. 2011 maoM pUva- p`QaanamaM~I Da^ manamaaohna isaMh naoraYT/Iya ivainamaa-Na naIit kI GaaoYaNaa kr [sa mah%vapUNa- xao~ prQyaanakoMidt krnao ko ilae phlaI baar pyaasa ikyaa qaa. laoikna[saka p`caar¹p`saar kma qaa AaOr [saka jyaada p`Baava nahIMidKa[- idyaa. ‘ maok [na [MiDyaa’ AiBayaana kI AaiQakairkvaobasaa[T pr ek najar Dalanao sao yah pta calata hO ik ijana25 xao~aoM kao inamaa-Na hotu cayainat ikyaa gayaa hOÊ ]namaoM sao 22BaarI ]Vaoga sao jauD,o hue hOM AaOr ivaSaoYa tknaIk pr inaBa-r hOM.vat-maana maoM Baart [na ivaSaoYa tknaIkaoM ko ilae dUsaro doSaaoM prinaBa-r hO.

sarkar Wara cayainat xao~aoM ko kma sao kma naaO ]VaogaaoMjaOsao Aa^Taomaaobaa[laÊ Aa^Taomaaobaa[la ko klapujaao-MMÊ inamaa-NaÊ rxaaivainamaa-NaÊ ivaVut maSaInarIÊ rolavaoÊ Axaya }jaa-Ê qama-la pa^varÊAaOr tola tqaa gaOsa Aaid maoM mah%vapUNa- pitspwa- AaOr [spat kIKpt baZ,nao kI bahut saMBaavanaa hO. sarkar kI ‘maok [na[MiDyaa’ AiBayaana kI camak ivadoSa maoM Balao hI haoÊ laoikna BaartmaoM khanaI Alaga hO. doSa maoM [spat ko ]%pad banaanao maoMinamaa-taAaoM kao k[- mauiSklaaoM ka saamanaa krnaa pD, rha hO.paqaimak proSaanaI yah hO ik doSa maoM kccaomaala kI kImatoM AiQakhaonao kI vajah sao BaartIya [spat kI kImat vaOiSvak kImataoM kItulanaa maoM AiQak hO. [saI p`kar Aayaaitt [spat kI kImataoM

kI tulanaa maoM GarolaU [spat ]%padna kI kImatMo AiQak haonao kIvajah sao [spat ]%padkaoM kao ApnaI imalaaoM kao kma xamata prp`caailat krnaa pD, rha hO. [saI Ëma maoM ivadoSaI ]%padkaoMivaSaoYatÁ caIna Wara Apnao ]%padaoM kI DMipMga krnao kI vajah saoBaart kao iva<avaYa- 2015 ko daOrana 9º31 imailayana Tna [spatka Aayaat krnaa pD,aÊ jaao ipClao vaYa- kI tulanaa maoM 71‰AiQak hO. saaqa hI laaOh Ayask Knana pr lagao pìtbaMQa kokarNa iva<avaYa- 2010 ko 218 laaK Tna Knana kI tulanaa maoMiva<a vaYa- 2015 maoM laaOh Ayask Knana GaTkr 115 laaK Tnahao gayaa. vaOiSvak str pr vaYa- 2013 maoM jaao laaOh Ayask kIkImatoM AiQaktma 152 DalarÀTna qaIMÊ vao Aba igarkr lagaBaga50 DalarÀTna hao ga[- hOM. laoikna Baart maoM laaOh Ayask kIkImataoM maoM mahja 650 Épyao pìt Tna kI igaravaT hI dja- hu[-hO.

jaoesaDblyaU sTIla samaUh ko saMyau@t p`baMQa inadoSak AaOrmau#ya iva<aIya AiQakarI EaI SaoYaigair rava [sa isqait kaoAjaIbaaogarIba maanato hOM AaOr ]naka khnaa hO ik ApnaI GarolaUmaMdI kI vajah sao caIna [spat ko ek baD,o inayaa-tk ko $p maoM]Bar rha hO AaOr vaOiSvak str pr Anya maudàAaoM ko AvamaUlyanako karNa caIna ko ilae inayaa-t bahut ]pyaaogaI isaw hao rha hO.Baart maoM [spat ]%padna pr AiQak laagat AaOr Aayaat prkma Saulk ³TO@sa´ ko karNa yahaÐ [spat ka Aayaat bahut baZ,gayaa qaa AaOr BaartIya [spat ]Vaoga kI halat idna¹ba¹idnaKraba haotI jaa rhI qaI. laoikna ABaI sarkar Wara lagaaegae Saulk ko karNa isqait maoM kuC badlaava dIK rha hO.

Baart ko Alaavaa k[- doSa caIna sao sasto [spat koAayaat ko ivaÉw kuC vyaapairk pìtbaMQa lagaa ide hOM. AajacaIna pìtvaYa- kula 1º16 Arba Tna [spat ka ]%padna kr rhahOÊ jaao duinayaa kI [spat ]%padna xamata ka lagaBaga 50‰ hO.caIna maoM Aa[- maMdI kI Barpa[- ko ilae caInaI [spat imalaaoM nao sasto

maok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ [spat ]Vaoga ko ilae iktnaa samaIcaInamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ [spat ]Vaoga ko ilae iktnaa samaIcaInamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ [spat ]Vaoga ko ilae iktnaa samaIcaInamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ [spat ]Vaoga ko ilae iktnaa samaIcaInamaok [na [MiDyaa AiBayaanaÁ [spat ]Vaoga ko ilae iktnaa samaIcaIna¹ EaI ASaaok idgaMbar icaMcaaolakr

117

dama pr duinayaa ko baajaar maoM Apnao [spat ]%padaoM kao JaaMok idyaahO. AmaorIka nao navaMbar 2014 maoM caIna sao ]%paidt [spat kIcaadraoMÊ @vaa^yalaaoM AaOr rola pTiryaaoM ko Aayaat pr 25º2‰

AaOr ta[vaanaI ]%padaoM pr 12‰ Saulk lagaayaa. Baart maoM laMbao]%padaoM pr 7º5 pìtSat AaOr FlaOT ]%padaoM pr paÐca fIsadIka Aayaat Saulk lagata hO. mau@t vyaapar samaJaaOto ko karNakaoiryaa AaOr jaapana sao Aayaaitt [spat pr Saulk nagaNya hO.

Baart ka [spat ]Vaoga phlao hI samasyaaga`st hOÊ }prsao ABaI caInaÊ $sa AaOr kaoiryaa sao [spat kI DMipMga kao raoknaoko ilae sarkar Wara ]zae gae kdma pyaa-Pt nahIM hO. ABaIBaartIya [spat ]VaogaaoM kao GarolaU str pr bahut sahyaaoga kIja$rt hO. ]<ama galvaa sTIla ko ]p p`baMQa inadoSakÊ AMiktimagalaanaI khto hOM ik ‘laaOh Ayask kI kmaI ko karNa BaartmaoM [spat saMyaM~ baMd hao rho hOM. halaaMik isqait kao kabaU maoM krnaoko ilae k[- kdma ]zae gae hOMÊ laoikna laaOh Ayask KdanaaoM prsao Knana pr lagaI raok kba hTogaIÊ yah spYT nahIM hO.’ [saIp`kar knaa-Tk maoM k[- spMja Aayarna [ka[yaaÐ baMd hao ga[- hOM.jyaadatr baD,I kMpinayaaÐ ApnaI vaastivak xamata sao kma xamatapr p`caalana kr rho hOM. vaIjaa sTIla ko p`baMQa inadoSakEaI ivaSaala Agavaala ka maananaa hO ik ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaanako maamalao maoM yaid sarkar gaMBaIr hOÊ tao ]sao caIna pr inarMtr najarrKnaa haogaa AaOr ]sakI gaitivaiQayaaoM ko Anau$p tojaI sao kamakrnaa haogaa.’ kccaomaala kI kImataoM maoM baZ,ao<arI AaOr kmaI kokarNa k[- trh kI samasyaaeÐ ek saaqa ]%pnna hao rhI hOM.

]dahrNa ko ilae Baart maoM ha^T raolD @vaa^yala kIkImat 30Ê000 Épe pìt Tna sao }pr hOÊ jabaik caIna saoAayaaitt ha^T raolD @vaa^yala kI kImat saBaI kraoM ko baadAiQaktma 28Ê000 Épe pìt Tna hO. vat-maana maoM caInapìtvaYa- 120 laaK Tna [spat ka inayaa-t kr rha hOÊ ijasasaoivaSva maoM [spat kI kImataoM pr dbaava bahut baZ, gayaa hO.AMtra-YT/Iya str pr laaOh Ayask kI kImataoM maoM 60‰ igaravaTAa[- hOÊ laoikna Baart maoM yah ]saI Anaupat maoM kma nahIM hu[-.poT/aoilayama ]%padaoM ko maamalao maoM BaI eosaa hI huAa hO. gaOsa kI

kImatoM BaI bahut AiQak hOM. Baart maoM laaOh Ayask kI kImatAiQak sao AiQak 1000 ¹ 1500 Épe pit Tna haonaI caaiheÊlaoikna yao ABaI BaI 2500 sao 3000 ÉpeÀTna ko baIca maoM banaIhu[- hO.

AsaMgat xao~Iya gaitivaiQayaaoM evaM kmajaaor maaÐga kI vajahsao [spat inamaa-taAaoM kI iva<aIya isqait pr baura Asar pD, rhahO. TaTa sTIla ko kapao-roT kmyaUinakoSana AaOr inayaamak maamalaaoMko samaUh inadoSak caaNa@ya caaOQarI nao kha hO ik ‘BaartIya [spat]Vaoga doSa ko ivakasa kI ek khanaI ilaKnao maoM mah%vapUNa-BaUimaka inaBaa sakta hO AaOr ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana [sa]Vaoga kI xamata kao inaKarnao ka Avasar p`dana krta hO.’

[sa saMdBa- maoM ena saI e [- Aar ko nae AnausaMQaana sao ptacalaa hO ik BaartIya [spat ]Vaoga vat-maana maoM kccaomaala kIAnau]plabQata tqaa BaarI Aaiqa-k samasyaaAaoM sao jaUJa rha hO.halaaÐik irpaoT- maoM yah BaI kha gayaa hO ik BaartIya [spat]Vaoga Baart ko sakla GarolaU ]%pad maoM lagaBaga 2‰ AaOrAaOVaoigak ihssaodarI maoM lagaBaga 16‰ ka yaaogadana krta hOÊ jaaoek svasqa Aqa-vyavasqaa AaOr ivaSaoYa $p sao ivainamaa-Na AaOrinamaa-Na xao~ ko ilae bahut mah%vapUNa- hO. saaqa hI ena saI e [-Aar ko nae AQyayana maoM yah BaI kha gayaa hO ik ‘maok [na[MiDyaa’ ko pìt ]%saah tao hO laoikna eosaa p`tIt haota hO ik[spat ]Vaoga kao driknaar ikyaa gayaa hO.

vat-maana maoM BaartIya [spat ]Vaoga kI halat yah hO ik[sa ]Vaoga maoM maunaafa bahut kma rh gayaa hO. [sakI vajah sao[sa xao~ maoM nae inavaoSa nahIM hao rho hOMÊ ijasako karNa [sa xao~ maoMsaMBaavanaaeÐ kma haotI jaa rhI hOM AaOr doSaI evaM ivadoSaI baajaarmaoM inaraSaa banaI hu[- hO. ipClao iva<a vaYa- kI SauÉAat BaartIyabaMdragaahaoM pr caInaÊ jaapana AaOr kaoiryaa jaOsao doSaaoM sao Aayaaitt[spat kI ladana maoM kafI baZ,ao<arI hu[- hO. BaartIya baMdrgaahaoMpr laaOh va [spat kI ladana 1º9 imailayana Tna sao baZ,kr Aba4º1 imailayana Tna hao gayaI hOÊ Aqaa-t [samaoM 117‰ baZ,ao<arI hu[-hO. [na pirisqaityaaoM nao GarolaU [spat kMpinayaaMo kao Aigna prIxaako kgaar pr laakr KD,a kr idyaa hO.

118

laoikna savaala yah ]zta hO ik [na doSaaoM kI Aaor saoBaartIya baajaar maoM Acaanak eosaI idlacaspI @yaaoM idKa[- jaa rhIhOÆ vaOsao tao jaapana AaOr dixaNa kaoiryaa bahut hd tk maaoTrvaahna gao`D ko [spat ka inayaa-t krto hOM. @yaaoMik Baart maoMAa^Taomaaoba[la ka baD,o pOmaanao pr ]%padna ikyaa jaata hO AaOr yaodoSa phlao BaI Baart kao Aa^Taomaaobaa[la gaòD ko [spat kainayaa-t krto rho hOM. jaapana AaOr dixaNa kaoiryaa sao [spatladana maoM baZ,ao<arI kao[- na[- baat nahIM hO. @yaaoMik vahaÐ ko [spat]%padk kMpinayaaoM ko saaqa Baart ka mau@t vyaapar samaJaaOta³ef TI e´ hO AaOr vao [sa samaJaaOto ko tht Baart maoM inayaa-tkrto hOM. laoikna caIna sao ha^T raolD @vaa^yala ka inayaa-t hmaaroilae saIQao pìtspwa- AaOr icaMta ka ivaYaya hO.

Baart sarkar ko [spat maM~alaya kI saMyau@t saMyaM~saimait ³jaopIsaI´ ko Anausaar doSa maoM iva<avaYa- 2015 ko daOrana9º3 imailayana Tna pirsaijjat [spat ka Aayaat ikyaa gayaaÊjaao ipClao saala sao 71º1‰ AiQak hOÊ jabaik Baart Warainayaa-t kI ga[- maa~a kovala 5º5 imailayana Tna hI qaI. [sa baZ,ohue Aayaaitt [spat ka baD,a ihssaa caIna sao Aayaat ikyaagayaa. Baart maoM caIna sao iksaI BaI trh ko [spat ka AayaatBaartIya [spat kMpinayaaoM ko ilae ek baD,I icaMta ka karNabananao jaa rha hO. caInaI [spat ko Aayaat maoM ipClao iva<avaYa-ko daOrana lagaBaga 70‰ kI vaRiw hu[- hO. [sakI dao vajahoM hOMÊphlaI yah ik caInaI [spat kI kImatoM BaartIya [spat kIkImataoM sao kafI kma hOMÊ AaOr dUsarI yah ik ek BaartIyaAayaatk yaid caIna sao [spat ka sasta Aayaat krta hO AaOr]sasao kuC [spat kI saamagaÌ tOyaar krko iksaI ivadoSaI vyaaparsamaJaaOto vaalao doSa kao inayaa-t krta hOÊ tao ]sao inayaa-t Saulk maoMCUT imala jaatI hO. [sa p`kar caIna sao Aayaaitt yah kmakImat vaalaa [spat jaapanaÊ dixaNa kaoiryaa AaOr yahaÐ tk ikGarolaU [spat kI tulanaa maoM jyaada fayadomaMd bana jaata hO.

valD- sTIla esaaoisaeSana ko Anausaar vaYa- 2015 kodaOrana ivaSva maoM [spat kI maaÐga 0º4‰ baZ,I AaOr AaSaa hO ik2016 maoM yah 1º4‰ tk baZ,ogaI. jabaik Baart maoM yah maaÐga

lagaBaga 5¹6‰ baZ,nao kI saMBaavanaa hO. vaOsao tao yah BaI kyaasalagaayaa jaa rha hO ik BaartIya [spat ]Vaoga kI ivakasa drdoSa ko sakla GarolaU ]%pad ³jaIDIpI´ jaao idsaMbar kI itmaahImaoM 7º5‰ qaIÊ ]sasao maola Kato hue baZ,ogaI. halaaMik vaastivaktayah hO ik AapUit- AaOr maaÐga ko baIca ko fasalaaoM nao kImataoM pr[tnaa dbaava banaayaa hO ik Baart ka [spat baajaar KrIdaraonmauKbana gayaa hO. ifr BaI BaartIya baajaar maoM [spat kI baZ,tI maaÐgako karNa inayaa-tk doSaaoM ko ilae ek AakYa-k jagah banaa huAahO.

jaOsaa ik hma jaanato hOMÊ ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana ka]_oSya doSa kao vaOiSvak ivainamaa-Na koMd` ko $p maoM $paiyat krnaoAaOr yahaÐ laaKaoM raojagaar ko Avasar pOda krnaa hO. hmaoM yahBaI pta hO ik hmaara pìtspwI- caIna inayaa-t kI idSaa maoM bahutAagao hO AaOr hmasao Aagao baZ,nao kI kaoiSaSa hmaoSaa krta rhogaaÊijasao T@kr donaa ek baD,I caunaaOtI hO. eosaI ivaYama pirisqaitmaoM hmaara mahÐgaa GarolaU [spat caIna ko saaqa spwa- kOsao krpaegaa. jaba doSa maoM pUÐjaI inavaoSa ko saaro drvaajao Kaolao jaa rhohOMÊ tao [spat ko Aayaat pr raok lagaanaa sarkar ko ilaeAasaana nahIM haogaa. halaaMik GarolaU [spat ]Vaoga Aayaat prAMkuSa lagaanao ko ilae [spat ]%padaoM pr 25‰ saImaa Saulklagaanao ko ilae dbaava banaa rha hO. GarolaU ]%padkaoM ko dbaavamaoM sarkar nao [spat ko Aayaat kao htao%saaiht krnao ko ilaeAayaat Saulk kao baZ,ayaa AaOr eMTI DMipMga Saulk BaI lagaayaa hO.

halaaMik [samaoM kao[- dao raya nahIM hOM ik vat-maana sarkarko smaaT- isaTIÊ maok [na [MiDyaa AaOr 2022 tk sabako ilaeAavaasa jaOsao mah%vaakaMxaI AiBayaanaaoM maoM gaitSaIlata Aanao saoAagaamaI vaYaao-M maoM [spat kI pìtvyai@t Kpt maoM kafI vaRiwhaogaI.

¹ vairYz p`baMQak ³satk-ta´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD



119

rajaBaaYaa kayaa-nvayana saimait kI baOzk maoM rajaBaaYaa kayaa-nvayana kI samaIxaa krto hueAQyaxa¹sah¹p`baMQa inadoSak EaI pao maQausaUdna

pirvat-na jana klyaaNa saimait Wara inadoSak ³kaima-k´ Da^ jaI baI esa p`saad ka naagairk AiBanaMdna

120

Documents

saMsadIya rajaBaaYaa saimait sao rajaBaaYaa …...2 saMsadIya rajaBaaYaa saimait sao rajaBaaYaa laxya kI p`it ga`hNa krto hue AQyaxa¹sah¹p`baMQa inadoSak EaI pao maQausaUdna saMsadIya