FAKULTET ZA POSLOVNE MEDITERANSKE STUDIJE U TIVTU

SEMINARSKI RAD

NAZIV SEMINARSKOG RADA:

“SAVREMENI TRENDOVI U TURIZMU: RAZVOJ TURIZMA U OPŠTINI PLUŽINE”

MENTOR: Prof. Dr Slobodan UnkovićSTUDENT: Gordana VukićevićBROJ INDEKSA: 140/09

1

Budva, decembar 2010SADRŽAJ

UVOD

1. SAVREMENI TURISTIČKI TRENDOVI

1.1. TURIZAM KAO RAZVOJNI PROBLEM1.2. DEFINISANJE TURIZMA KAO VODEĆE GRANE XXI. VIJEKA1.3. MEGA-TRENDOVI I GLOBALIZACIJA TURIZMA1.4. KRETANJE TURISTIČKIH TOKOVA U EVRPOI

2. OPŠTE KARAKTERISTIKE OPŠTINE PLUŽINE

2.1. OPŠTINA PLUŽINE2.2. PRIRODA I TURIZAM2.3. ISTORIJSKO I KULTURNO NASLEĐE

3. RAZVOJ TURIZMA U OPŠTINI PLUŽINE

3.1. RAZVOJ SEOSKOG EKO TURIZMA U OPŠTINI PLUŽINE3.2. KONCEPT ODRŽIVOG RAZVOJ EKO SELA 3.3. ORGANSKA POLJOPRIVREDA

ZAKLJUČAK

LITERATURA

2

1. SAVREMENI TURISTIČKI TRENDOVI

1.1. TURIZAM KAO RAZVOJNI PROBLEM

Prva asocijacija pri pomenu pojma turizam predstavlja kretanje ljudi u cilju zadovoljavanja određenih potreba. To je pojava, koja je prisutna u svim sredinama, ali se po obimu i efektima različito manifestuje (Pasinović, 1998, str. 2). Osnova turizma, dakle leži u biološkoj prirodi čovjeka, koja se oslikava kroz njegovo kretanje u prostoru.

Korijeni turizma, može se reći sežu u praistoriju ljudskog društva. Na početku ljudi su se kretali neorganizovano u potrazi za hranom ili bijegom tjerani opasnostima, upoznavajući tako nove prostore (Jovičić, 1992, str. 10). Vremenom ta kretanja su postala organizovanija, o čemu svjedoče u svojim djelima istaknuti mislioci Grčke i Rima u starom vijeku, odnosno pustolovi poput Marka Pola u srednjem vijeku. Iskrcavanje na novom kontinentu 1492. godine predstavljalo je veliko geografsko otkriće, ali se može posmatrati i kao najveće turističko putovanje do tada, koje je predstavljalo polazište za kasnija oplovljavanja svijeta. Geografska otkrića predstavljaju temelj na kojima su počivala turistička kretanja. To se potvrđuje i u današnjici, prodajom aranžmana za put u kosmos.

U današnjim uslovima naučno-tehničkog progresa i kompjuterske ere, čovjeku je neophodan odmor i rekreacija. Vrsta odmora je uslovljena životnom i radnom sredinom, ostvarenim prihodima, kao i dostignutim nivoom obrazovanja i kulture. Savremena turistička kretanja su rezultat i beneficija prema zaposlenima, koje se reflektuju kroz socijalnu politiku, tj. pravu na plaćeni godišnji odmor i osnovnom pravu čovjeka na korištenje odmora.

U drugoj polovini dvadesetog vijeka turizam doživljava ekspanziju. To se zaključuje na osnovu pregleda broja ljudi, koji putuju u inostranstvo. Turistička kretanja su 1950. godine uključivala 25 miliona, da bi u 2000. godini uključivala 700 miliona turista. Prognoze govore, da će se broj turista povećavati, odnosno da će 2010. godine u međunarodnim turističkim kretanjima učestvovati više od milijardu ljudi (http://world-tourism.org). Ekspanzija turizma se oslikava i u ostvarenom turističkom prometu, kao i u funkcijama turizma (kulturna, socijalna, politička, zdravstvena, itd.).

Navedeno govori o turizmu, kao dinamičnoj kategoriji, koja se nalazi u neprestanoj evoluciji. Svojom dinamikom turizam na jednoj strani nudi nove destinacije, nove

3

oblike aranžmana, nove vrste putovanja, dok na drugoj strani zahtijeva nove oblike organizovanja, nove resurse, nove inovacije, nove strategije. S obzirom na to da se zaključiti, da se turizam nalazi u neprestanom razvoju i progresiji, pa zato valja pažljivo analizirati sve njegove komponente.

S obzirom na razvojne trendove, prirodne potencijale, stanje infrastrukture, dosadašnji nivo razvijenosti turizma, kao i stratešku usmjerenost, da se u budućnosti razvija kao ekološka država, turizam dugoročno predstavlja jednu od najperspektivnijih privrednih grana Crne Gore.

Turistički proizvod predstavlja centralni instrument marketing miksa. Ukoliko nije pozicioniran na odgovarajući način, ostali instrumenti marketing miksa ne mogu doći do izražaja, odnosno kontraproduktivni su usljed kontraproduktivnosti samog proizvoda. Rezultati, koje je crnogorski turizam ostvarivao u prethodnim decenijama su relativno slabi. Uzroci za takvo stanje su objektivne (prirodne katastrofe, komunistički društveno-politički sistem i njegova tranzicija, ratovi u okruženju i sankcije međunarodne zajednice, NATO udari) i subjektivne prirode (nizak turistički nivo domicilnog stanovništva, neodgovarajući nivo obrazovanja kadrova). Navedeni faktori govore i o razlozima nedefinisanosti turističkog proizvoda i nerazvijenosti turističke ponude Crne Gore, odnosno o niskim rezultatima turizma s obzirom na potencijalne mogućnosti.

Turistički proizvod Crne Gore se mora što preciznije definisati, jer se samo putem njegovog definisanja može odrediti, odnosno precizno dimenzionirati, što sve može biti uključeno u turističku ponudu. Osnovna teza rada polazi od definisanja turističkog proizvoda Crne Gore, što će predstavljati osnovu za određivanje turističke ponude. Za posmatranje turističkog proizvoda koristiće se sistemski pristup, odnosno sistemska teorija. Precizno definisana i pomoću uporedne analize određena struktura turističkog proizvoda i turističke ponude predstavlja temelj turističkog razvoja, koji omogućava određivanje optimalne turističke strategije i turističke politike u Crnoj Gori. Teza rada se dalje sastoji u tome, da pravilna definicija i određenje turisti čkog proizvoda, kao temeljnog instrumenta marketing miksa predstavlja ključnu determinantu za određivanje strateškog razvoja crnogorskog turizma, a time i razvoja uopšte.

Na teorijskom, empirijskom i normativnom nivou nastojaću da dokažem, da postojeći strateški dokumenti turističkog razvoja Crne Gore ne uzimaju dovoljno u obzir strukturu i razvojne mogućnosti turističkog proizvoda. Iz tog razloga, veoma je važno za razumijevanje trenutnog nivoa razvoja turizma u Crnoj Gori i ocjene njegovih mogućnosti razvoja u budućnosti, proučavanje turističkog proizvoda, kao jednog od ključnih instrumenta marketing miksa. Na empirijskom nivou ću odrediti trenutni razvojni nivo, na kojem se nalazi Crna Gora, što će predstavljati osnovu za

4

davanje odgovarajućih konstruktivnih predloga modifikovanih i novih pravaca razvoja. Dosadašnji razvoj crnogorskog turizma ću odrediti na osnovu analize stanja prirodnih resursa, ukupne infrastrukture i kretanja turističkog prometa.

1.2. DEFINISANJE TURIZMA KAO VODEĆE GRANE XXI. VIJEKA

Naučno-tehnički progres, razvoj transportnih sredstava, povećanje nivoa kulture i nivoa standarda uslovili su razne promjene u društvenim kretanjima, utičući time i na razvoj turizma. S obzirom na prosječne godišnje stope rasta, koje bilježi u drugoj polovini prošlog vijeka, turizam predstavlja privrednu granu, koja ostvaruje stalni rast. Značaj turizma se ogleda i u njegovoj uskoj povezanosti sa nizom djelatnosti, kao što su: saobraćaj, kultura, zdravstvo, politika, itd.

Autori imaju različita gledišta na kretanje turizma u budućnosti. Neki autori daju dosta pesimistička, odnosno optimistička predviđanja razvoja turizma u narednom periodu. Ipak, svi se slažu u svojim prognozama, da turizam u budućnosti zavisi od razvoja graničnih područja. Veličina i struktura stanovništva, ekonomski potencijal, tehnološke inovacije, politička i kulturna kretanja predstavljaju najčešće navedene faktore od kojih zavise pravci razvoja turizma u narednom periodu. "Budućnost turizma zavisit će u većoj mjeri od faktora izvan ovog fenomena, nego od faktora u njemu samome" (Vukonić, 2002, str. 496).

S obzirom da postoje različita mišljenja autora o ključnim faktorima razvoja turizma u budućnosti, u kojima svaki iz svog ugla predviđa mogući razvoj situacije, ovdje navodim stanovišta autora, za koje smatram da imaju najobuhvatniji pristup. Cooper (1993, str. 256) i Middleton (1993, str. 359) navode sledeće faktore, od kojih zavisi razvoj turizma:

• ograničenja rasta tržišta; • kvalitet, obnova destinacije i diferencijacija; • odgovorni ili socijalni marketing; • promjena političkih struktura; • promjena distribucije u turizmu (kretanje razvoja naročito od sjevera prema

jugu).

Zanimljiv scenario o kretanju turizma u budućnosti prezentira i Poon (1993, str. 9). U svom radu navodi životni ciklus turizma, počev od sredine prošlog vijeka, do njegovog mogućeg razvoja u budućnosti. U ciklusu opisuje karakteristike turizma istorijski gledano, počev od različitosti starog turizma, kojeg je karakterisao masovni turizam, do novog turizma, kojeg karakterišu novi uslovi sadržani u

5

izmijenjenim zahtjevima i očekivanjima turista i njihovog načina ponašanja. Na osnovu navedenoga, autor slikom životnog ciklusa turizma prikazuje sledeće promjene:

Slika 1: Životni ciklus turizma.

Stope rasta

DeregulacijaNovi turizam

Turistiavio saobraćaja

Noveželjni sunca tehnologije

NoviMasovni Dijagonalna turisti

Pojeftinjenje konzumenti integracijanafte Ograničenja

Upotreba Masovni marketing rasta Segmentacijamlaznih aviona

Masovna proizvodnjatržišta

Plaćeni Smanjenjeodmori želje za Održivi razvoj

Čarter Kompjuterska masovnimKraj II letovi tehnologija turizmomSvj. rata

Paket Ulazak Stari turizamEkonomski aranžmani MNC-a Planiranje i kontrola

rast novih destinacija

1968 2000 2020 Godine1945 1958 1978

Izvor: Poon, 1993, str.12.

• Novi konzumenti. Prema istraživanjima, novi konzumenti su više sofisticirani, u pravcu ekološke odgovornosti, težeći iskustvu i kvalitetu života više nego odmoru na suncu. U najkraćem, tržište je mnogo više diferencirano nego što je to bio slučaj dvadeset godina ranije, a samim tim predstavlja izazov za istraživače marketing strategija, koji teže standardizaciji;

• Nove tehnologije. Način poslovanja uopšte postavlja akcenat na prednostima tehnologije, koja može naći primjenu i u turizmu. Tehnologija se razvijala većom dinamikom od razvoja turističkog tržišta, što je rezultiralo mogućnošću preciznijeg opredjeljivanja turista, odnosno njihovog izbora destinacije ili usluga, bez pomoći tur operatera i uz minimizaciju rizika;

• Granice razvoja. Treći faktor razvoja predstavlja činjenica, da se povećavanjem broja ograničenja na svim sektorima pomaže očuvanju okoline. Radi se na organizovanju određenih normi i mjera za turističke usluge, tako da one koje uključuju veliko korišćenje energije i narušavaju okolinu, nijesu više prihvatljive. U skladu sa navedenim, korporacije i vlade su došle do zaključka, da negativni uticaji razvoja budu pažljivo ispraćeni u strategijama narednih

6

decenija;

• Nova globalna praksa. Prema slici 1 – životni ciklus turizma, nove promjene, ekonomska skala i kriva iskustva nijesu više primjenljive za sve aspekte turizma. Autor iznosi mišljenje, da novu organizaciju karakteriše fleksibilnost mjera, koja se ogleda u raznolikosti i specijalizaciji, prilagodljivosti sistema i inovacijama.

Naravno, mora se uzeti u obzir i proces globalizacije, koji nije prikazan na prethodnoj slici. Mules predviđa dva moguća scenarija globalizacije u budućnosti. Po jednom, na strani tražnje brzi rast međunarodnog turizma u mnogim državama predstavlja istraživanje, koje zahtijeva određivanje dimenzija ekonomskih uticaja na turizam. Po drugom scenariju, na strani ponude porast globalnog biznis razmišljanja dovest će do ostvarenja dohodka organizacija u turističkoj privredi (naprimjer: hoteli, avio -kompanije, itd.), sve do građana (akcionara), čak i u državama, koje nijesu turističke destinacije (Faulkner, Moscardo, Laws, 2002, str. 313).

1.3. MEGA-TRENDOVI I GLOBALIZACIJA TURIZMA

XXI. vijek predstavlja veliku nepoznanicu, na jednoj i izazov, na drugoj strani, za sve oblasti i područja ljudskog djelovanja. Rezultat takvog stava leži u njihovoj dinamici, koja je posebno istaknuta u drugoj polovini prošlog vijeka.

Novi milenijum nosi sa sobom veliki broj različitih pitanja, koja bi u oblasti turizma glasila: koji oblici turizma će interesovati turiste? Koji oblici turizma su preferentni u odnosu na druge oblike? Da li ima mjesta za nove turističke prostore na zemlji? Da li će pojedini geoprostori zapostavljeni u XX. vijeku predstavljati centar interesovanja u XXI. vijeku? Da li će turistički prostori budućnosti biti Sahara, Antarktik, vrhovi planina, dubine mora i okeana, ili svemirska prostranstva? Svako od navedenih pitanja nosi sobom izazov XXI. vijeka, koji traži odgovore.

Različiti autori u svojim djelima navode predviđanja mega-trendova, koji će imati primat u turističkim kretanjima u budućnosti. Po mojem mišljenju najobuhvatnije predviđanje daje WTO, naravno uzimajući u obzir predviđanja drugih autora, koja više ili manje odstupaju od navedenoga. Iz segmenta ponude WTO ističe se pet mega-trendova (http://world-tourism.org):

Eko-turizam . Eko-turizam se od jedne beznačajne baze "ekološki i socijalno odgovornog putovanja" proširio na "putovanja sa prirodnom komponentom". Eko-turizam u najširem smislu nudi, kako razvojne šanse, tako i mogućnosti da se finansiraju zaštićene zone. On zahtijeva diferencijaciju na male grupe sa specijalnim interesovanjima i na veliki obim onih koji odmor na plaži povezuju

7

sa jednodnevnom posjetom prirodnih rezervata, kao dijelom njihovih doživljaja na godišnjem odmoru i zabave;

• Kulturni turizam . Ovdje WTO diferencira izbor između malih tržišnih niša sa specijalnim interesovanjem i velike grupe koje, posjetu kulturnim spomenicima uključuje u svoj program odmora, koji inače ima drugačije težište;

• Tematski turizam . Predstavlja turizam, koji je usmjeren na veoma specifična interesovanja i predstavlja jedno relativno malo tržište. Specijalna interesovanja imaju prednosti, ali i druge aspekte, kao što su klima ili lokacija. Fokusiran na tri velika "E" – Entertainment, Excitement, Education (Zabava, Uzbuđenje, Obrazovanje) – tematski turizam može djelovati kao katalizator razvoja;

• Avanturistički turizam . Ovaj oblik turizma predstavlja malu, ali rastuću tržišnu nišu. S obzirom na okolnosti, da je gotovo svaki kutak zemlje ispitan, ovaj segment preferira interesovanjem za istraživanjem vrhova planina, dubine mora, Antarktika i svemira. Tako se na primjer, oko dva miliona turista vozilo podmornicama;

• Krstarenja . Glavna karakteristika ogleda se u tome, što je pružena mogućnost, da se u kratkom vremenu mnogo toga vidi ("time poor – money rich"). Naime, takvu karakteristiku nema ni jedan drugi način putovanja, kao što to nude krstarenja.

Drugu polovinu XX. vijeka bitno karakteriše informatička revolucija. Razvoj kompjuterske tehnologije, u cilju što efikasnijeg prijema i obrade informacija, te njihovog što bržeg prenošenja, zatim razvoj tehnologije u raznim oblastima, posebno transportu, sigurnost velikog broja svjetskih destinacija, kao i poboljšanje nivoa obrazovanja i kulture uopšte, odredile su svijet nazivom "globalno selo". Iz tog razloga, kretanje do najudaljenijih destinacija, ili putovanje do različitih kontinenata, ne predstavlja veliki problem.

Modifikacija starih i stvaranje novih zahtjeva turista, za još "neviđenim" destinacijama, govore u prilog tezi, da se i područje turizma nalazi u globalizaciji. Putovanje sa jednog na drugi kraj svijeta više ne predstavlja problem turizma. Tako na primjer, turistima je sasvim normalno, da doručkuju u Parizu, večeraju u New Yorku, a naredni dan provedu u Tokiju. Kretanje planetom i uopšte veličina planete, u današnjim uslovima naučno-tehni čkog progresa, odgovaraju veličini nekog megapolisa. Putovanje različitim predjelima svijeta, za prosječnog turistu, predstavlja kretanje periferijom svog grada, koju prvi put posjećuje.

8

1.4. KRETANJE TURISTIČKIH TOKOVA U EVROPI

WTO prognozira rast međunarodnog turizma na 1,6 milijardi putovanja u 2020. godini, odnosno promet od oko 2 biliona US$. Za zemlje Sredozemlja WTO prognozira smanjenje tržišnog učešća sa 30 % na 22 %, ili u kvantitativnim brojkama, povećanje posjeta godišnje za 3 %, sa 167 miliona u 1995. godni, na 346 miliona u 2020. godini (http://world- tourism.org). Navodim podatke za period koji je tretiran “Masterplanom”, koji predstavlja ključni strateški dokumenat za razvoj crnogorskog turizma.

Prethodno navedene prognoze WTO-a treba kritički sagledati, iz razloga da li su uzele u obzir nekoliko pitanja (Touristic Masterplan of Montenegro, 2001, str. 133):

• da li mogu privredni rast, raspoloživi resursi i okolina, ići u korak sa rastom stanovništva, koji se odražava na turističku tražnju?

• da li su destinacije spremne, da prime prognozirani broj (očekivani rast) turista i da ih zadovolje?

• da li će trend nezaposlenosti u Evropi rasti, a time da li će realna primanja rasti, ili troškovi života?

• da li će doći do zamora od putovanja, s obzirom na gustinu saobraćaja i turista, opterećenosti okoline, smještajnih kapaciteta, infrastrukture, itd.?

• ograničavaju li prirodne katastrofe (zemljotresi, orkani, oluje, i sl.), teroristički napadi, zdravstveni problemi (razne epidemije) i socijalni problemi turističku tražnju?

Kretanje turisti čke tražnje značajno zavisi od prognoza rasta/smanjenja stanovništva. To se posebno odnosi na emitivne turističke države, kao što su pojedine evropske države (naravno, kao i Evropa u cjelini), prvenstveno Njemačka, Velika Britanija, te skandinavske države, kao zemlje koje su posebno tretirane “Master planom” razvoja turizma u Crnoj Gori.

Prema prognozi Ujedinjenih Nacija, evropsko stanovništvo će se smanjiti sa sadašnjih 727 miliona na 692 miliona stanovnika, odnosno Evropa će doživjeti smanjenje stanovništva od 4,8 %. Stanovništvo sadašnjih zemalja članica evropske unije će se smanjiti sa 375 miliona na 361 milion stanovnika, odnosno za 3,7 % (www.un.org).

Tabela 1: Proračin kretanja broja stanovnika Evrope.

9

Stanovništvo Učešće starosnih grupa izraženo procentimaZemlja Godina izraženo u < 19 20 - 54 55 - 64 65 - 74 > 75

milionioni

Njemačka2000 82,7 21,0 49,5 13,2 9,3 7,12020 78,3 15,6 45,9 16,4 11,2 11,0

Austrija2000 8,19 23,0 51,3 11,0 8,0 6,72020 8,04 16,7 47,6 16,0 10,8 8,9

Velika 2000 58,65 24,8 48,4 10,7 8,5 7,6Britanija 2020 57,46 19,1 45,9 14,4 11,4 9,2

Češka2000 10,22 23,1 10,6 10,6 8,3 5,42020 9,61 16,4 13,2 13,2 13,2 8,2

Izvor: Touristic Masterplan of Montenegro, 2001, str. 136.

Prognoze govore, da će u narednom periodu ostvariti rast starosne grupe od 55 – 64, od 65 – 74 i stariji od 75 godina. Prognozirane izmjene raspodjele starosnih struktura utiču na intenzitet putovanja. Iz tog razloga, zanimljivo je pogledati prognoze intenziteta putovanja u Evropi, gdje se pod intenzitetom putovanja podrazumijeva procenat stanovništva starijih od 14 godina, koji godišnje najmanje jedanput putuje, u vremenskom trajanju od minimalno 5 dana.

Intezitet putovanja govori i o navikama, tj. sklonosti stanovništva da putuje. Zatim, intezitet putovanja se može posmatrati i u smislu spremnosti stanovništva da putuje, koja se ogleda prvenstveno u zadovoljavanju finansijskih pretpostavki, u zavisnosti od kojih intezitet putovanja može varirati.

Tabela 2: Intezitet putovanja u odabranim evropskim zemljama u 2000. godini.

Država Intezitet 1 putovanje Više od 1 Putovanja naputovanja u % putovanja 100 stanovnika

Danska 75 46 29 116Švedska/Norveška 66 38 28 112Švajcarska 71 47 24 108Italija 69 44 25 107Francuska 61 35 26 106Velika Britanija 57 31 26 99Njemačka 75 58 17 98Austrija 53 35 18 80Poljska 29 21 7 39

Izvor: Touristic Masterplan of Montenegro, 2001, str. 136.

2. OPŠTE KARAKTERISTIKE OPŠTINE PLUŽINE

10

2.1. OPŠTINA PLUŽINE

Zagrljena planinskim masivima Durmitora, Volujaka i Maglića sa jedne strane, i grandioznim kanjonom Tare sa druge, smještena je opština Plužine. Ove prirodne granice odvajaju Plužine od susjednih opština Žabljak, Šavnik, Nikšic, Gacko i Foča. U srcu ovog područja nalazi se kanjon Pive sa Piskim jezerom, po čemu se čitava ova oblast zove Piva.

Po prirodnim karakteristikama, čitava oblast opštine Plužine podijeljena je na tri dijela: Pivska Župa (predjeli oko toka Pive i njenih pritoka), Pivska Planina (visoka planinska oblast koja zalazi u masiv Durmitora) i Zapadna planinska oblast (Bioč, ogranci Volujaka, Maglića, Lebršnika, Ledenice i Golije).

Administrativni centar opštine su Plužine (nadmorska visina 720m, 5000 stanovnika), gradić smješten na samoj obali Pivskog jezera. Nekada, prije potapanja kanjona Pive, Plužine su se nalazile na mnogo nižoj nadmorskoj visini. Izgradnjom hidrocentrale Piva, krajem 70-ih godina prošlog vijeka, ovo područje je potopljeno, a na obali nastalog jezera sagrađeno je novo naselje. Tako su današnje Plužine najmlađa varošica na Balkanu.

Većina stanovnika Plužina zaposleno je u HE Piva i u Fabrici elektroda Plužine. Po bruto društvenom proizvodu po stanovniku, opština Plužine se može uvrstiti među razvijenije opštine u Crnoj Gori, prije svega zahvaljujući hidroelekrani Piva (2.787 eura po glavi stanovnika). Međutim, realno stanje je drugačije, jer opština ne raspolaže sa tim sredstvima.

U 60-ak plužinskih sela, stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom i stočarstvom. Većinom su to individualna seoska domaćinstva, sa izuzetkom farme na Pišcu pod Durmitorom, koja ima veoma bogat stočni fond za današnje prilike.

2.2. PRIRODA I TURIZAM

Iako većina stanovnika plužinske opštine živi od poljoprivrede i stočarstva, ovo područje ima ogromne potencijale za razvoj turizma. Na žalost, najveći dio njih nije valorizovan na pravi način. Grandiozni kanjoni Tare, Pive, Komarnice i Sušice, Pivsko jezero, planiski masivi sa prozirnim jezerima (Trnovačko, Stabanjaska i Skrcka), idilična sela Pivske Planine, idealan su ambijent za avanturu, ali i za odmor. Prevaziđenost stereotipa da turizam podrazumijeva sunčanje na plaži i

11

udobnu hotelsku sobu, otvara šansu ovakvoj destinaciji da se probije na evropskom, pa i svjetskom turističkom tržištu. Područje Pive ima sve ono što savremeni turisti traže, potreban je samo dobar marketing da oni saznaju za nju, da dođu i vide, a onda će se, bez sumnje, uvijek ponovo vraćati ovoj divljoj ljepoti.

Idealni uslovi za lov, ribolov, rafting, krstarenja jezerom, planinarenje, i pjesačenje, samo su dio potencijala za razvoj turizma. Uz sve to, pivska sela su bogom dana za razvoj eko i etno turizma, koji su posljednjih godina hit u Evropi. U tom smislu, posebno se moze izdvojiti Crkvicko Polje, po mnogima jedno od najljepših sela u Crnoj Gori.

Biser kojim se ne moze pohvaliti nijedna evropska turistička destinacija, rijeka Tara sa svojim kanjonom, glavni je adut za razvoj turizma u plužinskoj opštini. Najdublji kanjon Evrope, a drugi po dubini na Svijetu (poslije Kolorada), pravi je mamac za turiste željne avanture i uživanja u divljoj, netaknutoj prirodi.

Najatraktivniji dio kanjona, u dužini od preko 20 kilometara, pripada upravo ovoj opštini. Na tom dijelu Tare nalazi se najveći broj bukova i brzaka, sto predstavlja izazov za sve ljubitelje raftinga, kojih je sve više. To pokazuje i veliko interesovanje agencija i turoperatora, u čijim je aranžmanima rafting Tarom sve više zastupljen, i to upravo na ovom dijelu kanjona. Oko kanjona raste bujna vegetacija sa brojnim endemima, veoma interesantna za botanicare i biologe.

Iako ga nije stvorila priroda nego ljudska ruka, Pivsko jezero očarava jepotom. Njegova smaragdno-zelena boja, u kontrastu sa surovim sivim liticama nekadašnjeg kanjona Pive, po kojima se cesto mogu vidjeti divokoze, oduzima dah posmatracu. Put usjecen kroz kamen, sa brojnim tunelima nakon kojih se otvara stalno nova i drugacija panorama, pruža fantastican pogled na 42 kilometra dugo jezero.Vožnja brodom po, kao ogledalo glatkoj površini, daje vam osjecaj iskonskog mira, a pogled na kamene litice ispunjava strahopoštovanjem prema onome što je priroda vjekovima stvarala i vajala.

U podnozju Maglića, na krajnjem sjeverozapadu Crne Gore, nalazi se Trnovacko jezero. Tesko je dostupno, pa samim tim i nedovoljno istrazeno i poznato. Do jezera se moze doci preko Pluzina i preko Foce (Republika Spska), s tim sto obje varijante podrazumijevaju po nekoliko sati pjesacenja. Iz tog razloga, posjecuju ga uglavnom planinari, ali i ribolovci, jer je jezero prepuno kvalitetne ribe.

Trnovačko jezero ima oko 600 metara u prečniku, nepravilnog je oblika sa varirajućom dubinom. Posebno očarava njegova modro-zelena boja, zbog koje izgleda kao smaragd, brižljivo sakriven obroncima okolnih planina. U blizini jezera je i jedna od posljednjih prašuma u Evropi, Perućica.

12

2.3. ISTORIJSKO I KULTURNO NASLEĐE

Prema istorijskim podacima Piva je kao jedna od slovenskih župa bila u sastavu prve srpske države koja se formirala u IX vijeku, zajedno sa oblastima oko Tare i Lima. Piva kasnije, u X vijeku, ulazi u sastav Zetske države. Od Nemanjina vremana pa sve do raspada Dušanovog carstva Piva, je ponovo u sastavu srpske drzave, a zatim u sastavu države velmože Nikole Altomanovica, pa bosanskog kralja Tvrtka I, onda velmoza Sandalja Hranica i najzad Stjepana Vukcica-Kosace (Herceg Stjepan).

O zbivanjima na ovom podrucju iz doba Hercega Stjepana sacuvano je niz interesantnih predanja i legendi. Sama prijestonica Hercega Stjepana bila je utvrdeni grad Soko u Pivi iznad Šcepan Polja. Osim ovoga on je u Pivi imao još jedan utvrdeni grad Tabangrad, iznad današnjeg sela Stabana. Zidine Hercegovih gradova u Pivi, Sokola i Tabangrada, još odolijevaju vremenu. Osim toga, uspomena na Hercega cuva se u nazivima nekih mjesta kao što su Hercegova strana i Hercegovi vinogradi. Medutim, ime Šcepan Polja nije nastalo po Hercegu Stjepanu, vec se tako zvalo i prije njega po crkvi posvecenoj sv. Stjepanu.

Piva je u to doba predstavljala vrlo znacajnu i u neku ruku središnu oblast jedne prostrane države koja je obuhvatala: Todevac (lijevo od rijeke Sutjeske), Focu, Goražde, Prijepolje, Pljevlja, Nikšic, Kluc (kod Gacka), Trebinje, Klobuk, Blagaj (kod Mostara), Herceg Novi, Risan i mnoge druge oblasti i gradove. Zato je i saobracaj kroz nju tada bio veoma živ. Dolazoli su dubrovacki i drugi primorski trgovci, donosili gradsku robu, a odgonili stoku, vosak i dr. Iz Pive se tada izvozila i ruda, vjerovatno ruda bakra, jer skorašnja istraživanja ukazuju na to da se na Šcepan Polju, oko Crkvica i Mratinja nalaze tragovi nekadašnjih rudarskih radova.

Za turskog vremena Piva je uživala dosta široku plemensku autonomiju i time se njen status bitno razlikovao od statusa ostalih plemena i krajeva pod Tucima. Piva je stalno imala svog vojvodu i seoske knezove, koji su vršili skoro svu upravnu i sudsku vlast, a birao ih je narod na plemenskom, odnosno na seoskim zborovima. Interesantno je da je ovakav izbor pivskih vojvoda potvrdivao posebnim ukazom sam turski sultan, što govori o visokom stepenu autonomije.Pa i pored takvog statusa, Pivljani su vrlo cesto ustajali protiv turske vlasti. Prvi od vecih ustanaka u ovim krajevima planuo je krajem XVI vijeka pod vodstvom vojvode Grdana. Poprište ovog ustanka, pored Pive, bio je i kraj oko Nikšica. Kasnije sredinom XVII vijeka, iz borbi protiv Turaka izrasta jedna od najvecih figura oslobodilackog otpora u ovim krajevima, harambaša Bajo Nikolic –

13

Pivljanin, koji gine na Vrtijeljci, braneci Cetinje, 1685 godine. Najveci i poslednji ustanak protiv turske vlasti bio je 1875. godine (Nevesinjska puška). U ovom ustanku posebno se istakao Lazar Socica, kasnije pivski vojvoda, koji je bio jedan od najvidenijih voda ustanka. Ovaj ustanak obuhvatio je, pored citave Hercegovine, i neoslobodene krajeve Crne Gore. Poslije ovih borbi, odlukom Berlinskog kongresa 1878. godine, Piva ulazi u sastav Knjaževine Crne Gore.

Na teritoriji opštine Plužine nalazi se nekoliko izuzetno znacajnih kulturno istorijskih spomenika. Najpoznatiji su Pivski Manastir, Soko Grad i Gradina.

Sakriven u bespucu iznad izvora recice Sinjac, lepog Pivskog oka, Pivski manastir je postao poznat tek nakon 1970. godine kada je zbog gradnje hidroelektrane pocelo njegovo izmeštanje na bezbedno mesto koje nece biti poplavljeno. Obeležen je svaki kamen, svaka kockica i, manastir je podizan narednih deset godina u selu Sinjac, dva kilometra iznad mesta gde ga je u 16. veku podigao Savatije Sokolovic. Nema ko nije pisao o premeštanju manastira, svetska javnost je bila veoma zainteresovana i oduševljena, svi su se divili što je kao nekim cudom, opet, i na tom drugom mestu, onaj isti originalni manastir. Ukratko, po tom dogadaju procuo se Pivski manastir.

Savatije Sokolović je bio postrižnik trebinjskog manastira o kome u natpisu nad glavnim vratima u naosu crkve, izuzetno detaljan i opširan natpis o građenju, piše da je docnije bio patrijarh pećki i svih Srba. Veruje se da potiče iz porodice Sokolović i da mu je veliki vezir Mehmed paša Sokolović bio bliski rođak. U Savatijevo vreme, Turci su zabranili podizanje novih crkava, ali su dozvoljavali obnavljanje starih. I, pod izgovorom da obnavlja staru crkvu, Savatije je podigao novu crkvu što mu, misli se, ne bi pošlo za rukom da nije imao u to vreme čuveno prezime. Pored južnih vrata u manastiru Pivi sačuvan je njegov portret. Prikazan je kao ktitor, on drži Pivski manastir i prinosi ga Bogorodici. Sa druge strane vrata je lik muškarca, svetovnog lica, bogato obučenog, sa okruglom bradom i turbanom, koji je ruke pružio prema zgradi naslikanoj iznad vrata. Ocigledno, to je čovjek koji je imao velikog udjela u zidanju manastira, pa se pretpostavlja da je to veliki vezir Mehmed paša Sokolović.

Misli se da je patrijarh Savatije sazidao manastir baš na tom mjestu zato što je namjeravao da prenese sjedište patrijaršije iz Peći na neko mesto zaštićeno od turskog zuluma, pa mu se sakrivena Piva učinila idealnim mjestom. Otud u Pivskom manastiru oprema dostojna sjedišta patrijaršije: horos, Bogorodičino kolo, polilej na kojem su visile ikone, zatim arhijerejski sto, i takozvana krasna vrata između priprate i glavnog broda crkve. Sve to je i sada na svom mjestu. Horos je od orahovine ukrašen intarzijom, sastavljen je od 22 dijela, a sa unutrašnje strane su rukom slikani ornamenti i godina – 1601. Polilej krasi vez od slonove kosti i sedefa,

14

na njemu vise praznične ikone oslikane obostrano i okovana nojeva jaja. Igumanski sto, u pitanju je presto, je iz iste godine kao i horos. Ukrašen je intarzijom od kosti i minijumom i slikanim elementima u crvenoj, plavoj i žutoj boji. Vrata su prelijepa, po nekima su najljepša kod nas. Od masivne orahovine su, ukrašene koštanom intarzijom i minijumom slicnih šara kao i presto.

Pored manastira je savremeno uređena riznica. U vitrinama su izložene ikone na drvetu koje su visile na polijeleju, osim jedne ostale su Longinove, knjige – na primer Psaltir Crnojevica, poklon manastiru patrijarha Savatija, štampan na papiru, jedna od prvih knjiga na Balkanu iz štamparije Crnojevica na Obodu kod Cetinja iz 1493. godine, zatim putiri, caše, fišeklija Baje Pivljanina, bakropis manastira Pive, i još mnogo dragocenosti.

Šcepan Grad je na jednom karstnom grebenu više Šcepan Polja. Ocuvale su se zidine od grada, ali to je sve obraslo u šumu, da mu se ne može prici ni skoje strane. Položaj grada je vrlo podesan. On je cuvao prelaz na Šcepan Polju, i odbijao sa malim snagama svaku navalu ka Pivi i Drobnjaku. Grad je sa prisojne strane, pa iako je na prilicnoj nadmorskoj visini – ima preko 700 m, klima mu je vrlo prijatna. Okolina grada je bogata vodom i šumom, a podnožje mu zapljuskuju Tara i Piva. On se pominje i prije XV vijeka.

3. RAZVOJ TURIZMA U OPŠTINI PLUŽINE

15

3.1. RAZVOJ SEOSKOG EKO TURIZMA U OPŠTINI PLUŽINE

Poslednjih godina u Pivi se javlja novi vid turističkih kapaciteta - eko selo karakteristično za ovakav prirodni ambijent. Sva su pivska sela živopisna i lijepa što čini da Piva ima izvanredne uslove za razvoj seoskog turizma. Netaknuta i nezagađena prirodna sredina, čista pitka voda i zdrava hrana, tradicionalne vrijednosti čine ovaj kraj prepoznatljivim i sve više privlačnim za domaće i strane goste. Sastavni dio turističke ponude ovih kapaciteta su šetnje, sport i rekreacija, jahanje, planinarenje, rafting, branje šumskih plodova, sakupljanje ljekovitog bilja, krstarenje Pivskim jezerom, foto safari, i druge rekreativno zabavne aktivnosti.

Ovdje ćemo nabrojati nekoliko uspješnih primjera eko sela u opštini Plužine:

1) Etno selo "Izlazak"

Etno selo "Izlazak" sagrađeno je na samoj ivici kanjona Pivskog jezera. Izuzetno atraktivna lokacija ovog sela okružena je netaknutom prirodom, a istovremeno plijeni ljepotom i jedinstvenošću. Etno selo u svom sastavu ima: pet dvokrevetnih brvnara, tri četvorokrevetne kolibe i jednu staru kolibu (apartman), restoran "Koliba Izlazak" sa bogatom domaćom kuhinjom, terase na tri nivoa sa kojih pogled puca na predivni kanjon Pivskog jezera, Etno kuću (muzej sa stalnom postavom starog posuđa, alata, suvenira), igralište za male sportove, mini park za djecu.

2) Eko selo "Jugoslavija"

Eko selo se nalazi u Crkvičkom Polju, po mnogima jednom od najljepših crnogorskih sela, koje je smješteno u visoravni između kanjona Tare i Pive. Eko selo "Jugoslavija" pruža svakom posjetiocu nezaboravan doživljaj prirode, uz raznovrsnu ponudu dodatnih aktivnosti, kao što su: splavarenje Tarom, panoramski izleti, obilazak kulturni-istorijskih lokaliteta i manastira, posjeta Žabljaku, krstarenje Pivskim jezerom i brojni drugi sadržaji. Smještajni kapaciteti sastoje se od brvnara sa ukupno 20-tak ležajeva, prostora predviđenog za kampovanje, restorana sa bogatom ponudom nacionalnih jela, mini sportskih terena, sopstvenog parkinga.

3) Eko selo "Milogora"

Sigurno ne postoji čovjek koji je putovao ili hodio Pivom, a da ne poznaje kafanu na Trsi gdje se obavezno svraća na okrepljenje - dobar zalogaj i pivo iz sniježnice. Već nekoliko godina turistička ponuda ovog mjesta dopunjava se organizovanjem

16

atraktivnih izleta Durmitorom i Pivom, Tarom i jezerom, smještajem u bungalovima, jahanjem. Ogromnim trudom i brigom domaćina i organizatora, ovi pionirski poduhvati u crnogorskom izletništvu mnogo su više od toga-zaista nezaboravna iskustva boravka u prirodi i uživanja u bogatim ljepotama pivsko-durmitorskog kraja.

4) Eko selo "Montenegro"

Kompletan doživljaj u prirodnom netaknutom ambijentu Etno selo se nalazi na 36. km udaljenosti od Nikšića. Kapacitet sela je 40-tak ležajeva u objektima različitog tipa (bungalovi, medene kolibe, diznilend kolibe, etno koliba, vikendica i sl.). U blizini sela je kanjon rijeke Komarnice, koji je po mnogima atraktivniji od kanjona Tare. Posjetiocima je na raspolaganju i bogata trpeza u konobi "Komarnica" sa tradicionalnim specijalitetima iz ovog kraja. Svakako bi bio grijeh doći a ne probati tradicionalnu crnogorsku cicvaru, kačamak, priganice, jagnjetinu kuvanu u mlijeku, domaći hljeb ispod sača, pastrmku potočarku i sl.

5) Turističko naselje "Modra rijeka"

Ako želite odmor u nestvarnoj tišini, uživanje u prirodi, uz obale "planinskih ljepotica" Pive, Tare i Drine... Zamislite mjesto gdje Vas u svitanje budi huk planinske rijeke i cvrkut ptica, a u sumrak umiruje nestvarna tišina divlje ljepote... Na 300 metara od sastavaka sa rijekom Tarom, uz desnu obalu rijeke Pive, u prelijepom ambijentu Šćepan Polja, nalazi se turističko naselje "Modra rijeka". Kuće za smještaj su izgrađene od drveta, sa prelijepim terasama iznad rijeke, namjenjene za uživanje Vas, Vaše porodice ili prijatelja. Sobe su sa kupatilima, savremeno opremljene, tako da pružaju uslove za boravak i van ljetnje turističke sezone. Kapacitet je oko 50 ležajeva. Restoran je izgrađen u skladu sa prirodnim okruženjem. Odatle se pruža predivan pogled na bistru rijeku Pivu i njene planinske izvore.

3.2. KONCEPT ODRŽIVOG RAZVOJ EKO SELA

Eko selo je savremeno naselje gradskog ili seoskog tipa, u kojem ljudi žive u skladu sa prirodom, primjenjujući stare i nove tehnologije i znanja da bi stvorili novi, održiv, miran i bogat način življenja. U okviru mreže, eko sela se sastaju i razmijenjuju ideje, tehnologije, ostvaruju kulturne i obrazovne programe. Eko sela imaju za cilj obnovu životne sredine i sprovodenje ljudskih aktivnosti po principu “održivo plus”. Ako je održivi razvoj zasnovan na tome da se prirodi vrati isto

17

onoliko koliko se od nje uzima, princip „održivo plus“ znači da se okolini daje više od onoga što se uzima.

Eko sela su uglavnom zasnovana na različitim kombinacijama tri faktora: Socijalnog, Ekološkog i Kulturnog/Duhovnog.

Neki faktori ekološke održivosti eko sela:

1. Biodiverzitet –Da li se broj biljnih i životinjskih vrsta povećava ili opada? Da li mještani poznaju biljne i životinjske vrste u svom kraju?

2. Životna sredina – Da li kvalitet vode, zemljišta i vazduha raste ili opada? Da li mještani štite prirodne resurse?

3. Dostupnost, proizvodnja i raspodjela hrane – Koji procenat hrane se proizvodi na lokalitetu, i organskim metodama (bez korišćenja staklenika, pesticida, herbicida i-ili vještačkog đubriva?

4. Infrastruktura, izgradnja i saobraćaj – ekološki materijali, metode & dizajn. Da li postoji dovoljan broj kuća za stanovništvo, da li se koriste lokalni prirodni i upotrebljivi materijali? Da li se zgrade projektuju tako da se najbolje iskoriste prirodno svjetlo i toplota i smanje energetske potrebe?

5. Potrošnja i upravljanje čvrstim otpadom – Da li se koriste metode za štednju prirodnih resursa i smanjenje proizvodnje otpada – reciklaža i ponovno korišćenje, popravljanje i proizvodnja artikala? Da li je organizovano uklanjanje smeća i da li to koriste svi mještani?

6. Voda – izvorišta, kvalitet i način korišćenja – Da li postoje lokalni izvori pitke vode? Da li se voda štedi?

7. Otpadne vode, zagađenje i prečišćavanje vode – Da li u zajednici postoji sistem prečišćavanja otpadnih voda? Da li postoji zagađenje voda, i koliko?

8. Energija – izvori i korišćenje – Koja količina potrošene energije potiče iz obnovljivih izvora (solarna, vjetar, hidro, biomasa, geotermalna) koji se nalaze u zajednici ili na drugom mjestu? Da li se metodi štednje energije primjenuju u izgradnji i drugim aktivnostima ?

Neki faktori socijalne održivosti eko sela:

Međusobna pomoć i saradnja,

18

osnovna sigurnost i povjerenje, zajedničko korišćenje resursa, komunikacije, trpeljivost prema razlikama, zajedničko donošenje odluka i riješavanje sukoba, zadovoljavajuća zaposlenost, zdrava lokalna ekonomija, mogućnosti za obrazovanje, zdravstvena zaštita i životni standard.

Neki faktori kulturne i duhovne održivosti:

Etničko i kulturno naslijeđe i istorija zajednice se čuvaju i prenose; kultur ne manifestacije; mogućnosti za razvoj umjetničkih sklonosti; slobodno vrijeme i raspoloživi prostor za rekreaciju i kulturne aktivnosti; dizajn i estetski izgled naselja (tradicionalna arhitektura); sloboda vjeroispovijesti i tolerancija; poštovanje starijih; zajednički ciljevi i moralna načela, osjećaj pripadnosti, lični odnosi i pomoć

članovima zajednice u krizi

Neke od aktivnosti u globalnoj mreži eko sela:

Obrazovanje kroz organizaciju radionica, seminara, kurseva, življenja i rada u eko selima i semestralnih programa otvorenih za sve zainteresovane,

Turizam u eko selima – posjetioci mogu boraviti kao gosti, kao volonteri ili učestvovati u manifestacijama u eko selu.

Održavanje veb sajta, biblioteke i objavljivanje glasnika i revija Održavanje konsultacija o korišćenju novih održivih tehnologija Održavanje sastanaka, kongresa i skupština Organizacija programa za stažiste Organizacija sajmova i festivala, itd.

3.3. ORGANSKA POLJOPRIVREDA

Organska poljoprivreda kao dio održivog razvoja ima za cilj da proizvede dovoljno zdrave hrane, uz domaćinsko korišćenje prirodnih resursa i ocuvanje stanja životne sredine. Ona se temelji na ravnoteži i skladu izmedu svih učesnika u proizvodnji hrane-čovjeka, životinje, biljke i zemljišta.

19

Nasuprot ovom, konvencionalna poljoprivreda zbog upotrebe hormona, antibiotika, aditiva, genetski modifikovanih organizama i dr. sredstava ozbiljno narušava zdravstvenu bezbjednost proizvoda i namirnica. Pored toga, široko se i prekomjerno upotrebljavaju hemijsko-sintetička sredstva (pesticidi, mineralna đubriva) koja zagađuju životno okruženje i ugrožavaju živi svijet (gomilanje teških metala, fosfata, nitrata i nitrita u proizvodima, zemljištu, podzemnim vodama). Smanjenje plodnosti zemljišta i njena erozija su dovedeni do alarmantnog nivoa širom svijeta. ”Erozija” genetske raznovrsnosti, ogromno korišćenje neobnovljivih izvora energije i mnoge druge negativne pojave stoje pred konvencionalnom poljoprivredom kao nerješivi problemi.

Nije zanemarljiv ni ekonomski aspekt. Naime, poljoprivreda u ovom kraju nije profitabilna djelatnost jer proizvodi nemaju prepoznatljiv kvalitet i porijeklo i nijesu atraktivni na domaćem i svjetskom tržištu. Sa druge strane, neka prirodna bogatstva, kojima ovaj kraj obiluje, neadekvatno i nedovoljno se koriste (šumski plodovi, ljekovito bilje i dr.). Uspostavljanjem sistema gajenja po organskim principima izbjegavaju se i rešavaju svi gore navedeni problemi koji prate konvencionalnu poljoprivredu.

Ostvarljivost projekta razvoja seosko eko turizma u opštini Plužine leži u potpuno očuvanom zemljištu koje zahvaljujući tradicionalnom načinu poljoprivredne proizvodnje može zadovoljiti standarde koji su propisani u zemljama Evropske Unije. Ovakav pristup pomoći će da se prevaziđu problemi koji postoje…(raseljavanje stanovništva, loši uslovi života, otežana prodaja najkvalitetnijih prehrambenih proizvoda…). Spoj između tradicije, održivog razvoja i nauke je dobitna kombinacija.

Cilj organske proizvodnje hrane je:

proizvodnja prirodne i zdrave hrane koja ne sadrži materije štetne po zdravlje, proizvodnja organskih proizvoda koji su sertifikovani, prepoznatljivog kvaliteta i

porijekla i veoma su traženi na svjetskom tržištu, ocuvanje i unapredenje životne sredine putem organske poljoprivrede kao

segmenta održivog razvoja, bolje iskorišcenje postojecih prirodnih resursa, razvijena organska poljoprivreda koja ne traži velika ulaganja, znacajno

angažuje lokalne proizvodace, podstice razvoj pratecih privrednih delatnosti i osnova za razvoj ekskluzivnog turizma.

Organske farme su veoma privlačne za eko turiste, pogodne su za održavanje volonterskih radnih kampova i za edukaciju daka i studenata u okviru eko-kampova.

20

Organski orijentisanom poljoprivredom garantuje se ocuvanje cistog životnog okruženja (cista izvorišta vode, cist vazduh, ocuvan biljni i životinjski svijet) što je veoma bitno za postojecu fabriku vode i eko turizam. povecava se ponuda zdravih, kvalitetnih i atraktivnih namirnica za turisticke kapacitete u … kraju,izražen deficit i 20-50 % veća cijena organskih proizvoda od proizvoda konvencionalne poljoprivrede, garantuju siguran plasman, ekonomsku dobit i renomiran položaj na svjetskom tržištu.

Da bi zemljište dobilo sertifikat za proizvodnju organske hrane, potrebno je da najmanje tri godine ne bude tretirano hemikalijama, već da se priprema upotrebom stajskog, odnosno biološkog i tečnog đubriva. Ti kriterijumi prihvaćeni su i u SAD, Evropskoj uniji i Japanu, a kod nas u Crnoj Gori, tek se otvaraju istraživanja na ovu temu. Za intenzivniju biljnu proizvodnju potrebna je povoljna plodnost tla. Jedna od značajnih stvari pored plodnosti jeste i zdrava tlo oslobođeno hemija i aditiva .Proizvodnja organske hrane u svijetu je na visokoj cijeni tako da, zbog odsustva industrije i slabe upotrebe hemijskih preparata u proizvodnji, naši poljoprivrednici i zemljište imaju veliku šansu da zauzmu visoku poziciju na svjetskom tržištu.

Ekološka proizvodnja samo je ona koja je usklađena sa zakonskim normama i propisima, i koja je kao takva potvrđena od ovlaštenih pravnih osoba i laboratorija. Vrijednost ove zakonske legislative je ogromna, jer se konačno uvodi u crnogorsku privredu pojam i izraz ekološki proizvod, a koji se znatno razlikuje po svojim tehnološkim proizvodnim konceptima od dosadašnje klasične poljoprivredne proizvodnje.

21

LITERATURA

1. BAKIĆ Ognjen: Marketing u turizmu. Beograd: Ekonomski fakultet, 2000. 351str.;

2. BOWMAN Cliff: Bistvo strateškega managementa. Ljubljana: Gospodarski vestnik, 1994. 168 str.;

3. BREZOVEC Aleksandra: Marketing u turizmu: Izhodišča za razmišljanje in upravljanje. Portorož: Turistica, Visoka šola za turizem, 2000. 144 str.;

4. DULČIĆ Ante: Upravljanje razvojem turizma. Zagreb: Mate, 2001. 406 str.;

5. FAULKNER Bill, MOSCARDO Gianna, LAWS Eric: Tourism in the Twenthy-First Century: Reflections on Experience. London, New York: Continuum, 2001. 352 str.;

6. JOVIČIĆ Živadin: Fenomenologija turizma. Beograd: IDP Naučna knjiga, 1992. 228 str.;

7. JOVIČIĆ Živadin: Osnovi turizmologije. Beograd: Naučna knjiga, 1990. 202 str.;

8. KOBAŠIĆ Antun: Politika razvoja turizma. Zagreb: Institut za turizam, 1990. 71 str.;

9. KOBAŠIĆ Antun: Organiziranje turizma u Jugoslaviji krajem XX. stoljeća: Jugoslovensko naučno savjetovanje 6. i 7. IV. 1989. Dubrovnik: Fakultet za turizam i vanjsku trgovinu, 1989. 192 str.;

10. LEKOVIĆ M. Slobodan: Turistička Crna Gora, juče danas sjutra. Podgorica: Turistička organizacija Crne Gore, 2002. 108 str.;

11. MARKOVIĆ Čedomir, VUJIČIĆ Rajko: Spomenici kulture Crne Gore. Cetinje: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, 1997. 460 str.;

12. MIHALIČ Tanja: Ekonomske funkcije turizma. Ljubljana: Ekonomska Fakulteta, 2002, 71 str.;

22