SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTAB"INDA BELA.GAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

Zafer Kızıkit

Özet: Bu makale Sibeveyhi (765-796) tarafından kaleme alınan ve Arapçanın ilk gramer kitabı olan el-Kitiib'm belagat bilimiyle ilişkisini ele almaktadır. el-ÇJtiib bir gramer kitabı olmakla birlikte aynı zamanda bazı belagat konu1armı içeren önemli bir kaynak durumundadır. Sibeveyhi eserinde bir takım belagat terimleri ku11anmakta ve bunları açıklamaktadır. Fakat eserin bu yönü bugüne kadar pek fazla ele almmamıştır. Çalışmamızda Sibeveyhi'nin hayatma ve· el-Kitiib'a kısaca değinildikten sonra eserin belagat bilimine temel oluşturan yönleri incelenmektedir.

Anahtar Keliııieler: e/-Kitiib, Sibeveyhi, belagat, gramer, Arapça

The Bases of Rhetoric Study in "al-Kitab" by Sibawayhi

Summary: ·Tiıis article deals with Arabic rhetoric st.ıdy in the book of a/­Kitiib which was written by Sibawayhi (765-796). It is essentially a :first Arabic grammar book and at the same time it contains rhetoric components. For this reason the book is important in point of the history of Arabic rhetoric. Sibawayhi used a lot of rhetoric terms in his book and explained them. But so far al-Kitiib was known as only a grammar book. In this study, after e:ll.-plaining of the author's life and his book al-Kitiib briefly, the retoric subjects in the book are determinated and discussed.

Keywords: al-Kitab, Sibawayhi, rhetoric, grammar, Arabic

• Arş. Gör. Dr., Ankara ü. İ1ahiyat Fak. Arap Dili ve Belagati Anabilim Dalı (zaferkizikli@yahoo.com)

. NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006 49

SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTAs"INDA BELAGAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

. Giriş

S1beveyhi tarafından kaleme alınan ei-Kitiib sadece saıf ve gramer konularını içeren bir eser değil aynı zamanda "fikhu'l-luga", "fonetik", "Kur'fuı kıraati" ve "beHigat" bilimlerini de kapsayan hacimli bir eserdir. Fakat bu eser yazılışmdan günümüze kadar geçen süre zarfında hep bir gramer kitabı olarak değerlendirilmiş ve bu yönüyle ün yapmıştır. Diğer özellikleriyse fazlaca tanınınamıştır .. Eser her ıie kadar bir gramer kitabı kimliğiyle ön plana çıksa da içinde saıf, beHigat, kıraat gibi. öğelen de barındırır. Bu yüzden eserin yazılış amacınm yalnızca gramer bilgisi vermek olduğunu söylemek eksik bir görüştür. Çüıikü o zaman eserde yeralan diğer dil bilimlerine ılit bilgileri ilunal etmiş oluruz.

Eserde gramer meselelerinin anlatınu esnasında belli bir düzen içermeksizin metııe serpiştirilıniş halde beliigat biliminin bazı temel konularını görmek mümkündür. Sibeveyhi bu konulardan söz ederken bımlan müstakil bir bilimin içeriği olarak tanıtınaz. Onun amacı dilin doğru ve etkin kullanımı için gerekli olan prensipierin tümünü belirleme çabasıdır.

Bu araştırmada ei-Kitiib'da mevcut olan beliigat teorisine ait bilgi ve örnekleri tespit ederek yorumladık. Böylelikle Abdulkiihir el-Curciini (öl.470!1078) tarafından sistematize edilerek bir bilim dalı hilline getirilen "Beliigat .[3ilimi"nin ei-Kitiib 'daki köklerini ortaya çıkarmayı amaçladık.

Sibeveyhi'nin Hayatı ve İlmi Kişiliğii Asıl ismi 'Amr b. 'Usmfuı b. Kanber, künyesi, EbU Bişr'dir. Sibeveyhi

"elma kokulu" anlamına gelen Farsça bir lakaptır. Aslen İranlıdır. 1481765 yılında Şiraz'ın el-Beyda' köyünde doğmuştur. Küçük yaşlarda fık1h ve hadis tallsil etmek için dönemin en önenıli ilim merkezlerinden biri olan Basra'ya gelerek ünlü hadis iliimi Hanuniid b. Seleme2 (öl. 167/783)'nin ders grubuna dalril olmuş, fakat onunla aralarında geçen gramerle ilgili bir tartışma yüzünden hadis çalışmalarından vazgeçerek Arapçaya yönelmiştir.

Döneminin en büyük Arap dili ve edebiyatı otoritesi olan el-Halil b. Alımed el-Feriihicli'den ( 1001718 1751791) A.ffipça okumuş ve gramer kurallarıyla ilgili pek çok meselede onun görüşlerini dinlemiştir. Daha sonra bu birikimini biraraya getirerek e/-Kitiib adlı eserini oluşturmuştur. Bu eser Arap gramerini anlatan ilk kitaptır.

S1beveyhi hocası el-Halil b. ·Ahmed'in veratından sonra Basra'da çok meşhur olmuş, onun bu durumıinu çekerneyen Kfrfeli gramer bilgini el-Kisii'i (1 171735 - 189/805) başta olınak üzere bazı kimselerin taarruzuna uğranuş ve gramer tarihinde Zımbüriyye MeselesP diye geçen tatsız bir tartışma yaşanuş, bunun üzerine memleketi İran'a dönerek orada 180/796 yılında vefiit etmiştir.

"el-Kitiib" Hakkında Genel Bilgi

S1beveyhi'nin hocası el-Halil b. Ahmed kendisine kadarki gramer çalışmalannın tümünü de inceler, aynca çöllere yolculuk yaparak fasih dili konuşan bedevi Arapların kullandıkları sözcük ve iladeleri yakından tanıma

50 NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006

ZAFER KIZIKLI

t imkanı bulur. Ancak el-Halil b. Ahmed dil hakkındaki bu geniş birikiminin lügat ve arüzla ilgili kısmını yazıya döker, gramerle ilgili bildiği o uçsuz bucaksız bilgiyi başta Sibeveyhi olmak üzere öğrencilerine sözlü olarak aniatma yolunu tercih eder. Sibeveyhi hocasının veratından sonra bu bilgileri sistemli bir şekilde, kendi üslfibuyla ve yorumlar da ekleyerek biraraya getirir, böylece e/-Kitab adını verdiği gramer eseri meydana gelir. Sibeveyhi'nin döneminde yaşayan gramer bilginleri onun güvenilir biri olduğu, tipz bir metod izlediği konusunda görüş birliği içindedirler. Örneğin, Yunus b. Habib ed-Dabbi (94/713 - 182/798), Sibeveyhi'nin el-Kitab'ını görünce, "Bu adam, el-Halil b. Ahmed'den ve benden yaptığı nakillerin hepsinde de doğru söyleıniştir''4 diyerek onun güvenilirliğine dikkat çeker.

Sibeveyhi el-Kitab 'taki giamer meselelerinin büyük bir kısmını el-Halil b. Ahmed'den rivayet etıuesinin yamsıra· Yfınus b. Haöıb ed-Dabbi'den yaklaşık ikiyüz mesele, 'Amr b. el-'Ala'dan (70/690- 1541771) kırkayakın mesele, 'Isa b. 'Umer es-Sekafi'den ( ? -1491766) yirmi mesele, İbnu Ebi İshak el-Hadrami'(ll7!735- 205/820)den de on mesele alır.

el-Kitab, gramer, fiil çekimi ve dil bilimi konusunda kapsamlı,

ansiklopedik bir eserdir. İçeriği sadece teorik bilgilerle sınırlı olmayıp verdiği örneklerle gramer konularını somutlaştıran klasik bir yapıttır. Eser gramer teorileriyle, dilsel kullaıumlar arasındaki organik bağı berrak ve anlaşılır bir üslupla ortaya koymakta, gramerin mantıksal, bağımsız bir bilim hüviyeti kazarunasına inıkan sağlamaktadır. Sonraki dönemlerde yazılan gramer kitaplarına da ilham kaynağı olmuştur. Aynca bu eser sadece gramer bilimcilerinin yararlandığı bir kayiıak olarak kalnıanuş, diğer bütün bilim dallarındaki pek çok kimseye de hizmet etmiştir. Yazıldığı dönemden günümüze kadar beğeni ve takdir kazanmıştır. Fakat Arapça bilen herkesin rahatlıkla'.okuyup anlayabileceği bir eser de değildir. Yer yer üslubu ağır, anlatım tarzı muğlaktır.

Yüzyıllar boyunca bu esere pek çok şerhler ve haşiyeler yazılarak muğlak yönleri açıklanmaya çalışılnuştır. Modem dönemde ise hem Arap dünyasında hem de ülkemizde akademik düzeyde ele alınarak incelenmiş, bu eserle ilgili yüksek lisans, doktora ve doçentlik tezleri hazırlanınıştıf.

"ei-Kitab"ta Bulunan Belagat Öğeleri Belagat bilimini oluşuran "beyan", "meam" ve ··bedi" alt bilimlerinin

üçünden de bazı konular el-Kitab'da yeralır. XX. yüzyıl Arap dili ve edebiyatı bilginlerinden 'Ali en-Necdi Nasif ··meani" alaronda eser telif etmiş olan kimselerin Sibeveyhi'den etkilendiklerini hatta .. meani .. )i oluşturan sekiz bölümü bile· Sibeveyhi'nin ei-Kitab'mdan esinlenerek yazdıklarım iddia eder6

. Belagat konuları ei-Kitdb 'ta dağınık bir halde bulunmaktadır. Sibeveylıi'den sonra yaşamış belagat bilginleri e/-Kitab'tak.i bu bilgilerden istifade ederek ınüstakil eserler meydana getinnişlerdir.

el-Kil db' da belagat bilimiyle ilgili ohın konuları şöyle sınıflandınnaınız ınümkünqür:

NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006 51

i:

SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTAB"INDA BELAGAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

1- Takdim ve Te'hir (Frulveya mef'ôlün öne ya da sona getirilmesi)

"Şayet mef'ôl öne geçip fllil sonda bulunursa lafız başlangıçtaki gibi olur. Örneğin,

« ~ı :ı.;s. i.ır; <./;.. » 'Zeyd'i Abdullah dövdü' cümlesinde takdim değil de

te'hlr istemiş olursun, böylelikle lafızda her ne kadar te'hlr olsa da başlangıçta fiil fllille ilintilendirilmemiş olur. Bu noktadan hareketle üzerinde vurgu yapılacak lafzın esprisi mukaddem (öne geçirilmiş) olmasıdır. Çünkü Araplar kendileri için önemli gördükleri lafiziarı öne alırlar. Böylece ilade daha anlaşılır hale gelir. Takdim ve te 'bir konusu Araplar için önem arzeden bir durumdur''7 .

Takdim ve te' hlr konusu beliigat bilimi açısından çok büyük bir önem taşır. Sibeveyhi belagat amacına yönelik olarak "mef'illün öne alınması gerektiğini" (takdimu'l-mef'ôl) ilade eden ve bu konunun söz · sanatları açısından Önerrılne değinen ilk kişidir.

2- Soru Edatı Olmayan Bir İfadeden Soru Anlamı Çıkarılması Sibeveyhi gerçek anlamı "uyarı ve azarlama" olan bir ibarenin soru

anianunda kullaruldığını iddia etmekte ve bunu şöyle örneklemektedir:

. "Bir bedevinin bize aktardığına göre Esedoğullarından bir adam Cebele Günü tek gözlü bir deveyle karşılaşır ve bunu uğursuzluk alameti olarak düşünerek,

- Ey Esedoğulları! Bu tek gözlü ve yırtıcı dişleri olan deveye dikkat edin!... diyerek uyarıda bulunur.

Sibeveyhl, bedevinin kullandığı bu iladenin, "Bu tek gözlü ve yırtıcı dişleri olan deveyi karşılamaya mz geliyorsunuz?" anlamında kullanıldığını

ve dolayısıyla da bir soru cümlesi olduğıınu vurgulal.

Sibeveyhi yukarıdaki cümleyi farklı anlamda yorunılayarak gerçek anlamının dışına çıkarmakta ve böylece de cümleye mecazi bir anlam yüklemektedir.

3- Soru Edatı Olan "JA" ve "hemze"nin Anlamı

Sibeveyhi Arapçadaki "JA" (mi, nu) edatının yalnızca soru anlamı

içerdiğini, fakat "soru hemzesi"nin soru anlamı dışmda "karar" ve "azarlama" ilade etmek için de kullarulabileceğini savunur. Konuyla ilgili şu örnekleri verir:

« i..t;j 'y~ JA » "Zeyd'i dövüyor musun?" cümlesinde dövme eyleminin

gerçekleşmiş olma iddiası mevcut değildir. Oysa ki aynı cümleyi « i.ı,;:ı y ~ i » şeklinde soru hemzesi ile söyleyecek olursak dövme eyleminin olgusallığı iddia edilmiş olur. Bu da soru ediltı olan elifin "JA" ediitıyla aynı anlama gelmediğini gösterifl.

4- "Musned ileyh"in Tanımı10

52 . NÜSHA, YIL: VI, SA YI: 23, GÜZ 2006

1

ZAFER KIZIKLI

Sibeve_yhi «~ls'» "idi, oldu" fiilinin isminin ma'rife (belirli isim) olması

gerektiğiiri ve :baberinden önce gelmesinin şart olduğunu belirtir. O bu durumu cümlenin mubtedasmın (başlangıç sözcüğünün) nekra (belirsiz isim) olamayacağına bağlar ve muhatabın bilmediği bir lafızla söze başlamanın anlarnca bozukluk yaratacağı düşüncesini taşır. el-Kitab 'ta bu konuda şu örneklere rastlarız:

« \...!? :tt; ~ls- » "Zeyd yumuşak huylu oldu" denilebileceği gibi aynı cümle . . .

özel isim belirtilmeksizin « ~ ~ls' » "O yumuşak huylu oldu" şeklinde de

söylenebilir, fakat

· « ~ls- »nin haberi « ~ ~ls' » şeklinde nekra olarak kullanılaınaz11 •

Sibeveyhi'nin vermiş olduğu bu örnekler aslında musned ileyh'in tanınuyla doğrudan ilgilidir. Zira Sibeveyhi burada musned ileyh'in belirli bir isim olması ve haberinden önce gelmesi hususuna dikkat çekınektedir.

5- Soru Edatlan "Şayet bir isimden sonra fiil gelirse bu durumda soru ediitmın böyle bir

ismin önüne getirilmesi çirkin olur. örneğin:

« ~?ll ;:ıı:; jA » "Zeyd ayağa kalktı mı?",

« ~ ~_,.;:.. ~;;;;.ı » "Zeyd'i nerede dövdüm?" cümlelerindeki soru edatları

uygun değildir" 12.

Yukarıdaki cümlelerin, « ~ ~:; ~ll jA » ve « ~ i~:; ~;.. ;;;.i » şeklinde söylenınesi beliigat bakımından daha doğru olur.

Sibeveyhi soru ediitlarımn şiirlerdeki zamret dışında içerisinde fiil ve isim bulunan normal cümlelerde ismin önüne getirilmesini "çirkin" olarak adlandırır ve uygun bulmaz.

6- Harf Artmını

Sibeveyhi herhangi bir cümleye usulüne göre fazladan harf ilave etmenin sözü ve anlatınu güçlendireceğini, daha ·vurgulu hiile getireceğini ilade eder. Bu durumu da şu örnekle açıklama yoluna gider:

« »-i ,;ui \.. » "Bana kimse gelmedi" cümlesinden « :ı:ı:, ~i ~ ~ui \.. »

"Bana herhangi birisi gelmedi" cümlesi daha vurguludur. Burada vurguyu « ~»"den, dan" harfi cerr'inde görmekteyiz.

Başka. bir örnek daha verecek olursak « ~~ W ) ~~ I:;.Ji 1.0 » "Eylemi - , .. .. tl .. ..

gerçekleştiren sen de değilsin ben de değilim!" Bu cümlede fazlalık olarak eklenmiş olan "bii" harfi "ile, birlikte" anianunda olmayıp cümledeki kastedilen anlamı vurgulamak amacıyla getirilmiştir13 . Cümlede vurgu yapılmak istenen sözcük « ~~ » "eylemi yapan" olduğu için bu sözcüğün

önüne getirilmiş ve anlanu kuvvetlendirmiştir.

7- Hazf

NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006 53

',;'1'

'' \ t :

SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTAB"INDA BELAGAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

Hazf, cümle içindeki bir harf ya da kelimenin cümledeki anlamı bozmaması kaydıyla dilbilgisi kurallarına uyarak ve muhatabın . bilgisi dahilinde düşürülmesidir14 . Bunun amacı sözü uzatmaksızın kısa yoldan düşüncenin ~şıdaki kişiye aktarımıdır.

Sibeveyhi ise el-Kitiib'm pek çok yerinde hazf olgusundan söz eder ve bu konudaki .görüşlerini şöyle ortaya koyar:

"Dile kolaylik olması için çok kullanılan sözcüklerde hazf yapılmaktadır. Örneğin: « ~ r\J.::,.. JA » 'Yemek var mı?' cümlesi aslında « ı:ıı:o::, ,i r\J. ::,.0 JA ~15:.;, ji »'Belli bfr za~anda veyayerde yemekvar mıdır?' anl~da&ı-."15 -

Sibeveyhi yukarıdaki verdiği örnek cünılede hazfi zaman ve mekan yönüyle ele almış fakat cümledeki bir diğer hazfe hiç temas etmemiştir. Zira cünılenin aslı:

«?\Ai, ~;., JA » "Yemek var mı?" şeklindedir ve burada "var olmak,

bulunma/i' anlamına gelen «~;.,»sözcüğü hazfedilmiştir.

Konuyla ilgili el-Kitiib'ta geçen başka bir örnek ise,

« y }<.iıJi ~ıJi ~ı oJ.ı. » "Bu öğle, ikindi veya akşam" iladelerine "Bu

öğle na~ıa;ı, ikindi namazı veya akşam namazı" anlamı verilınektedir16• 8- Hazfden Dolayı Yapılan Mecaz

Slbeveyhi bir sözün, daha çok sözcükle liade edilınesi ya da bunun tersi yapılarak kısa ve öz olarak anlatınu konusunda Kur'an-ı Kerim'in Yusuf suresi 82. ayetini örnekolarak verir:

(( ~ );~~!:.~ ur, ~ d;il ~ı ~ı:; ~ ~~ı ~1iı ~\:..ı:; )} "Hem bulunduğumuz köy halkına, hem de birlikte geldiğimiz kafileye sor

ve emin ol ki, biz kesinlikle doğru söylüyoruz!"

Sibeveyhi bu ayette geçen « i!)iı ~\:..ı:; » "Köye sor!" cünılesinin

aslının « ~)iı jAf J\:..ı:; » "Köy halkına sor" şeklinde olduğunu fakat icaz

(kısa ve özlü anlatım) yapıldığı için « jAl » "hal/i' sözcüğünün hazfedildiğini

ve « ~)iı » sözcüğünün de mecaz! bir anlam liade ettiğini açıklarl7 . Dolayısıyla burada hazf durumunun ortaya çıkardığı bir mecaz söz konusudur.

9- Kinaye

Kinaye, hem hakikat hem de mecaz manası anlaşılabilen bir lafızdır18 .

Sibeveyhi el-Kitiib 'ta "kinaye" sözcüğülle kavramsal bir anlam yükler ve bu sözcükle şöyle bir cümle kurar: ·

« ~~')ı ?-- ~ i:S:J.) ~~ '~~ı:; ~~ıj ,4iıJ ~ı ylj:Jii ~~ıf-' ~ ~ JJJ:.iı ~IS' ~~ ~~:S' »

"Her·-ne kadar onun sorumlusu insan değilse de o halde cevap falan fa/andır. Çünkü bu durum insanoğlunun haricinde bir şeyin kinayesidir."19

54 NtSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006

ZAFER KIZIKLI

Sibeveyhi "kiniiye" sözcüğüyle "falan" lafizianna mecfizi bir anlam atfeder ve bu lafızlan "insan dışı varlıklar'' manasuıda kullamr. Ancak cümlede geçen "fa/cm" sözcüğünden ilki eril diğeri de dişil bir yapıya sahiptir. Erillik ve dişiilik olgusu insana özgü bir nitelik olması hasebiyle bu lafızlar gerçek anlamlarmda da kullanılabilirler ve böylece de mecazdan farklı bir kavramsallık arzederek kirıftye konumuna geçerler.

Sibeveyhi her ne kadar '.'kiniiye" sözcüğünü sistematik anlamda bir terim · olarak kullanmış olmasa da dil ve gramerden söz eden bir eserde bu sözcüğün geçiyor olması dikkat çekicidir. Çünkü ki.naye sözcüğünün bir beHigat terimi olarak kökeni ve geçirdiği evreler incelenmek istendiğinde onun bu sözcüğü Arap dili ve edebiyatında, bu anlamda ilk kez kullanan kişi olması son derece önemlidir, ·

lO- Kalb Kalb aslında "sözcüğil tersine çevirme/(', "son harfinden başlayıp

öncekine gelme/(' deme~0 ve bedi' terimlerindendir. Sibeveyhi'de bu tarz bir kalb sanatından söz etınek mümkün olmasa da O, cümle bütünlüğü içinde uygun gördüğü sözcükleri kendi arasmda yer değiştirir ve böylelikle cümlenin dalıa kaliteli olacağını iddia eder. Örnek:

((~i ~h Jı ;ll Ô~'\..o) t..l:, JI;.ıı J:o-~ 4..i :,;ıı ..s) )}21

"Oradaki öküzün başını gölgeye soktuğunu ve vücudunun diğer

kısımlarm m da güneşe maruz kaldığını görürsün!..."

Sibeveyhi bu beyitteki cümle öğelerinin dizilişini beğenınez ve « J:'-~ »

"sokan" sözcüğü ile « t..l:, » "başını" sözcüğünün yer değiştirmesi gerektiğini savunur.

Başka bir örnekte de « a)' !iiıı l.l'"'i) J ~~i » "Başıma şapkayı giydim"

cümlesiniİı bo~ olduğunu ve « l.l'"'iJ J a.J' !(5ıı ~~i » "Şapkayı başu;ıa giydim" şeklinde söylenınesi gerektiği vurgul~2•

Burada yapılan şey sözcüklerin kendi arasında "yer değiştirmesi" ve birinin bir diğerinin yerine geçmesidir. Bu durum ise sözün belagau açısından çok önemli bir unsurdur.

ll- Çoğul Anlamında Kullanılan Tekil Sözcükler

Sibeveyhi Arapçada tekil bir sözcüğün çoğul anlanurıda kullarulabildiğini ve bu durumun dile uygun olduğunu belirterek bu tür kullanımların ·günlük dilden çok şiirde yeraldığına dikkat çekerek 'Alkame b. "Abde'~3nin şu beytini örnek olarak verir: ·

~&ı.. ~u ..s~'~ li! »24 - - -

'· Harap bittip düşmüş kimselerin cesetleri oradadır, onların kemikleri bembeyaz, derileri de kupkurudur."

NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006 55

SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTAB"INDA BELAGAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

Şair 'Alkan'ıe bu beyitte içinden geçip gittiği bir çölü tasvir etmektedir. Beyİtte geçen « .ı1; »"deri" sözcüğü aslında« ~P-- »"deri/ey' anlanundadır. Çünkü burada söz konusu olan harap bitap düşmüş kimselerin derileridir ve sözcük çoğul olmalıdır. Şair sözCüğü tekil kullanmış fakat çoğul anlamı :i:Iade etmek istemiştir. Aslında bu kullanım Sibeveyhi'ı:ıin düşündüğü gibi sanatlı söz söylemek için değil de şiirdeki zorunluluktan kaynaklanır, bir başka deyişle vezin tutturmaya yöneliktir.

12- İsti'niif

Bu sözcük Arapçada "bir işe ara verdikten sonra yeniden başlama!C' anlanundadır. BeHigat terminolojisinde ise "iki cümlecikten oluşan bir cümlede ilk cümleciğin soru ikinCisinin cevab olarak gelmesi durumunda bunların arasının açı/ması"25 anlamına gelir. Bu duruma "Şibhu kemti/i '1-ittisti/" adı da verilir. Sibeveyhi, gerek isti 'ntif gerekse Şibhu kemtili '1-ittisti/ terimlerini hiç kullamnamıştır, fakat e/-Kitab 'ta adını koymaksızın bu olguya şöyle temas etmektedir:

"Şair Muhelhil'in bir şiirinde mubteda şöyle gelir: ~tlu·' -"' \Jı" i ~-C:-·.~- , ''.ı.-:.~- 26 « f .. Y-lıt""~. Y" . .r-"'.::.Jft!~ J»

"Dayı/arımiz ve amcaoğu/larımız Yeşkur kabilesinin evlerini başlarına yıktılar."

Bu beyitte şair 'Yeşkur kabilesinin evlerini başlarına yıktılar' iladesini söylediğinde ona 'Kimler yıktı?' diye soracak olsak 'Dayı/arımız ve amcaoğulları' diye cevap verecektir. Bir başka örnek daha verecek olursak« i:5.fı"i ~~~ '.:.Jj;. » "Kardeşin Abdullah 'a uğradım" cümlesinde "O kimdir?"

veya ''Abdullah kimdir?" diye bir soru yöneltecek olursak "Senin kardeşindir" cevabı verilir."27

Yukarıdaki beyitte fiil cümlesiyle başlanarak bir eylem :i:Iade edilmiş ancak cümlenin ilk kısmında Iail (özne) açıkça belirtilmemiştir. Cümlenin ikinci kısnu ise :ffiili açıklayıcı nitelikte gelmektedir. Beytin· birinci ve ikinci şatırları kendi içinde bir anlam bütünlüğü oluşturnıakla birlikte aslında tek bir cümlenin parçacıkları dır.

13- Bedi'28

Sibeveyhi el-Kitab'da bedi'i sanatları çağnştıran örnek beyitlere de yer verir. Bu beyitlerde geçen söz sanatlarının farkındadır ve bunları anlam yönündeıt.ele a~ak açıklama yoluna gider.

{( ~I.S::iı ~_ı~·~ jj.U ~ ~j.,:.. ~i?-- i*-6 ~ ~J )}29

"Onların ayıplanacak bir durumu yoktur, sadece kılıçları düşman ordusuyla yaptıkları savaştan dolayı çentik/er/e doludur. "30

Bu beyitte "kötülemeye benzeyen bir övgü" ( pıı ~ ~ ç.:ıiı ,.ifu ) durumu

söz konusudur. Zira kılıçların çentiklerle dolu ·olması ilk bakışta olumsuz bir durum gibi görünse de bu çentiklerin düşmanla yapılan savaşın sonucunda oluşması ve şairin "onların hiçbir ayıbı yoktur" şeklinde vurgulu bir :i:Iade

56 NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006

ZAFER KIZIKLI

kullanması, beytin kötüleme değil ·de övgü içerdiğini açıkça ortaya koymaktadır.

14- Cümle Sistemati~ Bir cümlede yeralan öğelerin dizilişi belagat bakımından son derece

önemlidir:.. ÇüJ!kü sözcüklerin yer değiştirmesi anlamsal farklılıklara yol açabileceği gibi aynı zamanda cümlede ortaya konulmak istenen vurguyu da etkiler. Bu durum bir gramer olgusu olmanın ötesinde belagatla da yakından ilgilidir. Belagat sanatlannın açıkça ortaya çıkması ve anlaşılır olabilmesi için sözcük ve edatların cümle içinde doğru ve yerli yerinde sıralanması gerekmektedir. Bu sıralamadaki hata cümlenin gramerini olumsuz yönde etkiler, anlamı bozar ve böylece de belagat ortadan kaybolur gider. O bakımdan "gramer'' ve "belagat'' anlamın oluşumunda birbiriyle çok yakından ilgili birer unsurdur. Bunlardan birinin yokluğu veya yanlış kullanıını bir diğerini de olumsuz yönde etkiler ve cümlenin anlarnca bozuk bir konuma düşmesine neden olur. İşte bu realiteyi Arap dili ve edebiyatı tarihinde ilk tespit eden kişi Sibeveyhi olmuştur.

Sibeveyhi el-Kitab'ta sadece i'rabla ilgili meseleleri ele alınakla kalmaz cümlenin oluşumu, sözcüklerin dizilişi ve uyumu hakkında da geniş bilgiler verir. Aynı ya da birbirine yakın anlamı i:Iade eden cümleler 'arasında tercihlerde bulunur, "mustekim", "kabh", "fesiid" v.b. kendisine özgü terimler kullaınnak suretiyle bu cümleler arasında neredeyse bir puanlamaya gider ve böylece en fasilı, en belagatli cümle şeklini saptamaya çalışır. Örnek: •

~F (:,, 'Y!rr~_a;! j, J~ j, ~pt! ll.J, ll.~Jıj, ~~~;;,.. AA~';II y~ ı..iA ~u j~, \:Ai :ı, ;i~~::.. .J, ~i~: ..s:ı:,a ~~ ~_.;~;,-~;;u,-"Yls-~~ ~-~,.:,, ~ 'ı-:,.iı ~ · ..s:J•ji ~1 ~ q;-~jl \:Ai' 'i ~Cı' ~~ -r~ıı · 'J'.:d , \:ı,,... .,;..-J•i '· ·:­ır.·- . .r- . - - .J ' ':"'"" - .J ' ~ . _,.... ~:!' ; ~~ .J ~

~~j :ıj : ~JJ J>J, '::!':;.; J Jiliı, t-ıı' ~u~~ ~.a::· ~;,\:Ai :ı, ôJ>J :ı, i4' ~~..~;-:ı, 'i :..·iı~\.. ~"·i \..)" · 'J'.ai ~Q ~.i$jl 'J~I \:Ai ' l..iA ô\.::.i' ,,... ·i, lJ.i'• '('' '·'i' ~ !''"" . r _,... . "' . . .J ' . .J ' ~. .J ı.$' .J ' ~ J

"Bu bölüm sözün doğru kullaınmı ve kapsamıyla ilgilidir. Söz beş başlık altında ele alınır:

1. Mustakim Hasen (Güzel Doğru) : 'Dün sana geldim', 'Yarın sana geleceğim'

2. Muhiil (İmkansız) : 'Yarın sana geldim', 'Dün sana geleceğim' Burada sözün öncesiyle sonrası biribiriyle ,çelişki içindedir.

3. Mustakim Kizb (Yaıultıcı Doğru): 'Dağı taşıdım', 'Denizin suyunu içtim'

4. · Mustakim Kabih (Çirkin Doğru) : 'Zeyd'i görmüştüm',

'Zeyd'in sana gelmesi için' Bu tür cümlelerde lafızlardan biri, olması gere~n yerin dışında başka bir yere konulmuştur.

5. M'"uhiil Kizb (Yanıltıcı imkansız) : 'Dün denizin suyunu içeceğim'31 •

NÜSHA, Yn..: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006 57

SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTA:8"INDA BELAGAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

Bu örnekte Sibeveyhi yapisal bakımdan beş tür cümle kurulabileceğinin altını çizer. Bu cümlelerden birincisi hem yapısal hem de anlamsal açıdan her yönüyle doğruluk arz eder. İkinci cümle yapısal bakımdan doğru olmasına karşın anlamsal yönden bozuktur. Çünkü cümledeki zaman zaıfıyla eylem anlarnca birbirine uyum sağlamaz. Bu tür cümlelerden herhangi bir anlam çıkarmak mümkün değildir. Sibeveyhi üçüncü cümleyi yapı olarak doğru fakat anlarnca yanlış bulur, aslında bu cümlede mecaz vardır. Zira "dağı taşıdığını" söyleyen bir kimse "zor bir işi gerçekleştirdiğini" vurgulamak istiyor olabilir. Sibeveyhi ise cümleyi gerçek anlamıyla ele alarak değerlendirdiği için anlamı hatalı bulmaktadır. Dördüncü cümlede çeviride belli olmasa da Arapça orijinal cümleye baktığımızda « ~ij l..ıt; :.li » ve « ;i ;.s:..~ l..ı;.; » örnelderinde « :.li » "kad eddtı"32 :fiilin önünde olması gerekirken

ismin önüne geçmiştir. Diğer örnek cümlede de «;i» "key eddtı"33 mudfui

fiilin önünde olması gerekirken cümlenin başında ve ismin önünde kullanılmıştır. Bu durum Arapça cümle dizilişine aykın olmanın yanısıra liade edilmek istenilen anlamı da bozar. Beşinci örnekte ilade edilen "denizin tüm suyunun içilmesi" gerçekleşmesi imkansız bir durumdur, belki mecaz olarak düşünül.ebilir, fakat kullanılan zanıan zarfnun fiille çelişınesi cümleyi anlamsız bir bale getirmektedir.

Sibeveyhi ei-Kitdb 'ta verdiği bu ve benzeri örneklerle Arapça cümleleri hem tasnif ederek hem de kendine özgü bir tenniriolojiyle bunlan adlandırarak yapı ve anlam yönünden en kaliteli cümlenin arayışı içerisindedir. Dolayısıyla da temelde beliigat sanatına uygun bir sözün nasıl oluşturolabileceğinin asgari şartlarını belirlemektedir.

Sonuç

el-Kitdb,· yüzyıllardır sadece gramer yönüyle tanınmış, beğeni kazanımş ve gramerin baş yapıtı olarak yerini almıştır. Ancak bu eser bir gramer kitabı olmakla ~irlikte ayıu zamanda Arap belagat biliminin temellerinin atıldığı önemli bir kaytrak niteliği de taşır. Dolayısıyla çok yönlü değerlendirilmesi gereken bir eserdir.

Sibeveyhi'nin, eserini sadece gramer konularını anlatmak için yazdığım düşünmek böyle bir eseri değerlendirnıede yetersiz kalır. Ayrıca onun yaşadığı dönemde gramer, sarf, iştikak, belagat, fikhu'l-luga, ilmu'l-luga gibi dille ilgili pek çok bilim dalı daha henüz tam anlamıyla birbirinden ayrışmadığı için Sibeveyhi Arapçayla ilgili tüm birikimini eserine yansıtııuştır. Bu durum ise ei-Kitdb'a sadece bir gramer kitabı olmanın ötesinde dille ilgili diğer bilim dallannın da içinde yeraldığı bir "dil ansiklopedisi" niteliği verir.

Belagat bilimi perspektifinden ele alarak incelediğimiz eserde belli başlı on dört temel belagat öğesi tespit etıniş bulunınaktayız. Bu öğelerin Sibeveyhi'den sonraki dönemlerde belagat bilimiminin oluşumuyla gelişimi aşamalannda, başta 'Abdulkiihir el-Curcfuıi olmak üzere tüm belagat bilimcilerine katkı sağladığı ve onlara illıam verdiği düşünülebilir.

58 ;~ITiSHA, YIL: VI, SA YI: 23, GÜZ 2006

ZAFER KIZIKLI

Dolayısıyla el-Kittib, Arap dili ve edebiyatı tarihinde belagat biliminin temellerinin atıldığı kaynak bir eser konumundadır.

1 el-Bagdadi, 'Abdu'l-Kiidir b. 'Umer,Hizdnetu'1-Edeb ve Lubbu Lubdbi Lisdni'l­'Arab, Dfuu Sadir, Beyrfıt, Thz., XII, 195-199; İbnu'n-Nedim, e1-Fihrist, Dfuu'l­Ma'rife, Beyrfıt, 1978, 76-77; İbnu Hallikan, Alımed b. Muhammed, Vefeydtu'l­A ydn fi Enbd 'i Ebnd 'i 'z-Zamdn, (Thk. İhsan 'Abbas), Dfuu Sadir, Beyrfıt, 1978, III, 463-465; el-Hanbeli, 'Abdu'l-Hayy b. el-'İmad, Şezerdtu 'z-Zeheb fi Alıbari men Zelıeb, (Thk. İhyau't-Turasi'l-'Arabi Komisyonu), Beyrut, Thz., L 252-255; el-K.i.ftl, 'Aliyyi'bni Yusuf, İnbdlıu 'r-Ruvdt, (Thk. Muhammed Ebü'l-Fadl İbrıThlın el­Azbavi), Kahire, 1980, IL 346-360; el-Kutubl, Muhammed b. Şiikir, Fevdtıı '1-Vefeydt, (Thk. İhsan 'Abbas),. Daru Sadir, Beyrut, 1973, lL 103; es- Suyüti, Bııgyetıı'l-Vıı'at; (Thk. Muhammed Ebü'l-FadlİbrıThlın), Dfuu'l-Fikr, Beyrut, 1979, IL 229-230; Yüsufb.Tagriberdi, en-Mıcümu'z-Zdlıirafi Mulüki Misra ve'l-Kalıira, Tab'atu Diiri'l-Kutub el-Mısriyye, Kiilıire, 1929, lL 99-100; İbnu'l-Enbiiri, Nıızlıetu'l-Elibbd', Mektebetu'l-Meniir, (3. Baskı), ez-Zerk§.'/ Ürdün, 1985, s. 57-58; İbnu Kesır, İsmii'il b. 'Umer, el- Biddye ve'n-Nilıdye, Dfuu'l-Kutubi'l-'İlnıiyye, Kiilıire, ı9'S5 X, ı82; Kehhiile, 'Umer·Rıda, Mu'cemu'l-Mu'ellifin, Mu'essesetu'r­Risiile, Beyrut, J993, lL 584-585; el-Yiifi'i, Ebü Muhammed 'Abdullah b. Sa'd, Mir'atu'l-Cendn ve 1bratıı'l-Yakazdn fi Ma'rifeti Havddisi'z-Zamdn, Diiira bi'l­Me' arif, Haydarabiid, h. 1337, L 348; Yakut el-Hamevi, Mü 'cemu '1-Udebd ', Dfuu İhyiii't-Turiisi'l-'Arabi, Beyrut, ı936, XVI, 114-128; ez-Zir:ikli, Hayruddin, el-A 'lam, Daru'l-'İlnıi li'l-Melayin, (6. Bsk), Beyrut, 1984, V, 81; T. D. V. İslam Ansiklopedisi, X, 574-585; Kızıklı, S. Zafer, Arap Grameri Ekolleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitilsü, (Y ayımlanmamış Doktora Tezi), Bursa, 2005, s. 49-57 2 1bnu'l-Enbfui, a.g.e., s. 42 3 Bu konuda daha geniş bilgi için Bkz. Karabela, Nevin, "Zunburiyye Tartışması ve Arka Planı", Ekev Akademi Dergisi, C. III, S.IL Ankara, 2001, s. 257-264 4 ez-Zubeydi, Ebu Muhammed b. el-Hasen, Tabakdtu 'n-Nalıviyyin ve '1-Lugaviyyfn, (Thk. Muhammed Ebü'l-Fadl İbrahim),· Matba'atu's-Sa'iide, Kalıire, ı 954, s. 52 5 Bkz. Çakır, Mehmet, Sfbeveylı, Öğretim Yöntemi ve Koyduğu Bazı Nalıiv Kural/an, Anadolu Mat., İzmir, 1994; Gündüzöz, Soner, Sibeveylı 'te Kelime Yapısı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanınamış Doktora Tezi), Sariısun, 2002; Yanarateş, Metin, Sibeveyh'in Bedel, İsm-i FaiZ, Masdar ve · Sıfat-ı Müş'ebbehe Konulanm İşleme Yöntemi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitilsü, (Yayımlanınamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun, 2000 6 Niisif, 'A1i en-Necdi, Sfbeveyhi İmdmu 'n-Nuhdt, Nehdatu Mıs::, Kahire, ı 953, s. ı 80 7 Sibeveyhi, EbftBişr 'Amr b. 'Usmiin b. Kanber, el-Kittib, (Thk. 'Abdu's-Seliim Muhammed Harun), Diiru'l-Cü, Beyrut, Thz., L 34 8 a.e., I, 343-344 9 a.e., III, ı 75- ı 76 10 Musned ileyh, belagat biliminde bir cümledeki yargının kendisine dayandınldığı nesne veya kişidir. Daha geniş bilgi için Bkz. Alımed Matlüb, Mu 'cemıı Mustalaluiti '1-Beldgiyye ve Tatavvurıılıd, (2. Baskı), Beyrut, 1996, s. 620-62 ı ıı a e., L 47-48 12 a.e., I, ıoı 13 a.e., II, 3ı6 14 Alımed Matlüb, a.g.e., s.456-458 15 Sibeveyhi, a.g.e., IL 130

NÜSHA, YIL: VI, SA YI: 23, GÜZ 2006 59

SİBEVEYHİ'NİN "EL-KİTAB"INDA BELAGAT BiLİMİNİN TEMELLERİ

16 a.e., I, 214-215 17 a.e., I, 213 18 Tiilıinı'l~evlı;y!, Edebiyat Lugatı, Enderun Kitabevi, ıı>tanbul, 1994, s. 88 19 S!beveyhi, a.g.e., II, 415 20 Sa' du' d-dm et-Teftezaru, Şunlhu 't-Tellıfs, Dfuu's-Surür, Beyrut, Tarihsiz, IV, 459 21 Bu beyit Sibeveyhi'nin tanıklim arasında olup söyleyeni belli değildir. 22 S!beveyhi, a.g.e., I, 181 23 'Alkametu'l-Fahl adıyla da tanınır. Teınlın kabilesinden olup CıThili.ye döneminde yaşamış, yöneticiler için söylediği övgü dolu şiirleriyle ünlü bir ş§.irdir. Ölüm tarihi 598'dir. Bkz. el-Cuınahl, Mulıamıned b. Sellfu:n, Tabakdtu Fıthılli 'ş-Şu'ani ', (Şerh edenMahınfldMulıamıned Şıllir), Cidde, Tlız., I, 137, 139 24 Dfviinu 'Alkameti'bni'l-Fahl, el-Vehbiyye, 1293, s. 132; Mufaddal b. ed-Dabbl, el­Mıifaddaliyyiit, (Thk.Ahmed Şıllir- 'Abdu's-Selfun Hfufuı), el-Me'fu::it: 1371, s. 394 25 Ahmed Matli'ıb, a.g.e., s. 61-63 26 Beyit "Muhelhil" lakabıyla anılan C!ilıiliyye döneıni şairlerinden 'Adiyy b. Rabi'a'ya (öl. 531) aittir. Bu kişi aynı zamanda C!ilıiliyye döneınİnin en büyük şiliri olarak kabul edilen ve "Yedi Muallaka" şairlerinin birincisi olan İmriu'l-Kays'ın (500-540) dayısıdır. C!ilıiliyye döneıninin en meşhur· olaylarından biri olan "Besi'ıs Savaşı"na katılmıştır. Bkz. el-Muncid bi 'l-A 'liim, Dfuu'l-Maşrik, Beyrut, 1976, s. 691 27 S!beveyhi, a.g."e., II, 16 . 28 "Lafz! ve ı;iıanev! bazı sanatlar icrasıyla sözün süslenınesini öğreten ilmin adıdır." Tahiru'l-Mevlevi, a.g.e., s. 25 29 Beyit muhadram şairlerden en-Nil.biga el-Ca'di'ye (öl. 684) il.ittir. Şiiiriıı hayatı hakkında Bkz. İbnu Hallikil.n, a.g.e., II, 50, 177, 214; V,193 30 Şair bu beyitte Şam'da hüküm sürmüş Gassaru hükümdarlarından Cefue sülil.lesini övınekiedir .. 31 S!beveyhi, a.g.e., I, 25-26 32 Geçmiş zamanlı fıili vurgulamakta kullanılır. Eylemin geçmişte kesin olarak

Rıeri:~:~!~1~ındadır ve mudil.ri fiilin önünde gelerek onu üstünlü okutur.

·60 NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 23, GÜZ 2006