SÑDEÑ WÏDE AKAN KASA DI DWUMA ÑNNÑ MMERƐ YI WÏ RADIO …

SÑDEÑ WÏDE AKAN KASA DI DWUMA ÑNNÑ MMERƐ YI

WÏ RADIO NE TV SO

ESTHER NANA ANIMA WIAFE-AKENTEN

(10211324)

Nhwehwñmu-dwuma a mede ama Linguistics Department

a ñwõ Legon Sukuupõn mu de repere ‘Ph.D’

Abõdin wõ Akan kasasua ho.

Ïpñnimaa, 2015.

University of Ghana http://ugspace.ug.edu.gh

i

PAEMUKA

Meyi mmoa ahodoõ bi a menya firii nwoma bi mu ne nnipa nkaeñ bi anom

asñnka a matwe a, dwumadie yi nkaeñ no nyinaa ara yñ m’ankasa me nsa

ano adwuma.

Memfaa saa dwumadie yi mu fa bi anaa mua no nkõõ baabi foforõ sñ mede

rekõpere abõdin biara. Saa ara nso na mentintimm ne fa bi wõ nwoma

biara mu.

…………………………..………

E. Nana Anima Wiafe-Akenten

Mpanimfoõ a wõhwññ Dwumadie yi:

Prof. Kofi Agyekum

…………………………………..

Prof. Kwesi Yankah

………………………………….

Prof. Akosua Anyidoho

……………………………………


ii

DINTOÏ

Meto dwumadie yi din ma me Akan lengwesteks akyerñkyerñfoõ yi

Prof. Kofi Agyekum, Prof. Kwesi Yankah ne Prof. Akosua Anyidoho.

ñne

Me dõ, Dr. Wiafe-Akenten, Me mma, Dr. Wiafe-Kwagyan, Nana Adwoa,

Awo Asantewaa ne Ïhemaa Wiafewaa.


iii

DWUMADIE YI ANI SO

AKAN KASA MU: ANIM MMUABÏSÑM

Akwannya wõ hõ ma õman ba biara sñ õsua kasa bi anaa õde di dwuma biara a õpñ. Ïman yi amammuo mmara (1992 constitution of Ghana (article 21 (1) a)) ma ho kwan sñ õman ba biara tumi kyerñ n’adwene, ka deñ õpñ, nanso Akan amammerñ mu deñ, kasa mmara no mma ho kwan saa. Ñwõ sñ õkasafoõ no hunu asñm a yñtumi bõ so penpen ne deñ wõde fa kwatikwan bi so. Bio, ñsñ sñ õhwñ beaeñ põtee a õrekasa no. Wei na ñboa te nkutahodie mu haw so. Ñno na ñkyerñ sñ õkasafoõ no apõ, õnim n’amammerñ. Kwatikwan kasa ho hia pa ara wõ yñn daadaa ne badwam kasa nyinaa ara mu.

Nhwehwεmu yi hwñ sñdeñ radio ne TV so akasafoõ de penpenkasa ne kwatikwan di dwuma, ñnnñ mmerñ yi wõ Akan radio ne TV so. Lengwesteks adwenemusεm a yñde yññ mpñnsñmpñnsñnmu yi ne Fairclough (1995, 2012) kasa mfeefeemu nnyinasoõ “Critical Discourse Analysis” (CDA). Yñde ayñ kasasuo no sukyerñ mpñnsñmpñnsñnmu. Yñahwñ nsñm nkorñnkorñ no mu, na yñahwñ akasafoõ no botaeñ. Yñgyee nsñmmoano no firii Peace F.M. ne Adom F.M.-Nkran, Kessben F.M. ne Fox F.M.- Asante, Eastern F.M. ne Ïboõba F.M.- Apueñ mantamu. TV; Ghana Television–GTV ne UTV. Yεfaa penpenkasa ne kwatikwan kasasuo no firii anõpa dawubõ mpñnsñmpñnsñnmu dwumadie mu, mpamu nsñm dwumadie, ne kaseñbõ; 6:00an, 12aw ne 6:00anw. mu.


iv

ASEDA

Mede aseda kñseñ ma Otweduampõn wõ mpñnmpñnsoõ a õde me abñduru

yi, animuonyam ne nkamfoõ yñ no dea.

Prõfñsa Kofi Agyekum, Prõfñsa Kwesi Yankah, Prõfñsa Akosua

Anyidoho, meda mo ase pii sñ mobirii mo mogya ani, sirii pñ hwññ

dwumadie yi. Akyerñkyerñfoõ nkaeñ a moboaa me; Dr. Reginald Dua, Dr.

Charles Owu-Ewie, Dr. Grace Diaba, Dr. Clement Appah, Dr. Amuzu,

Owura Apenteng-Sackey, Owura Asamoa, Owura Amoa, Owura

Adomako, Awuraa Patience Obeng, Onyame nhyira mo ne mo mmoa.

Prõfñsa Kweku Osam, Prõfñsa Nana Aba Amfo, Prõfñsa Omenyo,

Prõfñsa Wiredu, Prõfñsa Asante, Prõfñsa Odamtten, Prõfñsa Afoakwa, Dr.

Apiagyei meda mo ase pii ne mo nkuranhyñ. Nana Yaw Edmond, Rachel

Thompson, Ante Agatha, Gifty Apeletey, Helen Dente, meda mo ase. Me

nnamfonom a mowõ dawubõ adwuma mu; Amankwaa Ampofo, Ɔkyeame

Asumadu, Odei Ampofo, Ante Afia Konadu, K. Dickson, Adwoa Yeboa-

Agyei, Nana Yaa Konadu, Sampson Nyamekyñ, Kwadwo Asante, George

Quaye, Seth Kwame Boateng ne nkaeñ nyinaa, meda obiara ase ne mmoa.

Afei, meda me papa, Nana Arko Yeboa (I) ne me maame, Mrs.

Mary Yeboa (Maame Gyamfuaa) ase pii. Meda me nuanom, Kwadwo,

Apeaa, Ama Duku, Ama Koran ne Yaa Akomaa ase pii. Mekae mo ntoboa

no nyinaa. Onyame nhyira mo.

Meda me dõfopa Dr. Wiafe-Akenten ase pii wõ n’aboterñ, mpaebõ

ne nkuranhyñ a õde maa me. Me mma, Dr. Kwabena Wiafe-Kwagyan,

Nana Adwoa Gyamfuaa Wiafe-Akenten, Awo Asantewaa Wiafe-Akenten,

Ïhemaa Wiafewaa Wiafe-Akenten, meda mo ase ne mo aboterñ ne õdõ.


v

EMU NSÑM

Kratafa

Paemuka … … … … … … … … i

Dintoõ … … … … … … … … ii

Dwumadie yi ani so … … … … … … iii

Aseda … … … … … … … … iv

Emu Nsñm … … … … … … … … v

ETIRE A EDI KAN

DWUMADIE YI NNIANIMU

1.0 Nnianimu … … … … … … 1

1.1 Akanfoõ ne wõn Kasa ho Asñm … … … 3

1.2 Kasa Nhwehwñmu Dwumadie yi Farebae … 4

1.3 Nsñmmisa a yñregyina so adi Dwuma yi … 7

1.4 Penpenkasa ne Kwatikwan Nkyerñaseñ Tiawa … 8

1.5 Badwan Anidie … … … … … 10

1.6 Ïman yi mu Radio ne TV Abakõsñm Tiawa … 14

1.7 Dwumadie yi Botaeñ … … … … 22

1.8 Dwumadie yi ho Mfasoõ … … … … 23


vi

1.9 Dwumadie yi ho Sintõ … … … … 24

1.10 Dwumadie yi Nkyekyñmu Tiawa … … … 25

1.11 Ïfa yi mmoano … … … … … 27

ETIRE A ÑTÏ SO MMIENU

DWUMADIE YI NSÑSOÏ BI MPÑNSÑMPÑNSÑNMU NE ÑHO AKWANKYERÑ.

2.0 Nnianimu … … … … … … 28

2.1 Dwumadie yi Nsñsoõ bi Mpñnsñmpñnsñmu … 28

2.1.1 Penpenkasa ho Mpñnsñmpñnsñmu … … 29

2.1.2 Kwatikwan ho Mpñnsñmpñnsñmu … … 33

2.2 Dwumadie yi Nnyinasoõ … … … … 40

2.2.1 “Critical Discourse” Nnyinasoõ … … … 41

2.3 Dwumadie yi ho Akwankyerñ ne Nsñmmoano no.. 49

2.3.1 Ñkwan a Yñfaa so Gyegyee Radio ne TV so Nsñm no 49

2.3.2 Radio ne TV so Dwumadie a Yñapaw no … 50

2.3.3 Nkõmmõtwetweñ … … … … … 53

2.3.3.1 Nsñmmisa … … … … … … 56

2.3.4 Nnimdeñ a yñrefa afiri Nwoma mu de ataa Dwumadie yi akyi 59


vii

2.4 Ïfa yi mmoano … … … … … 59

ETIRE A ÑTÏ SO MMEÑNSA

SÑDEÑ AKANFOÏ HUNU PENPENKASA NE KWATIKWAN NE ÑHO KASASUO NO BI 3.0 Nnianimu … … … … … … 60

3.1 Sñdeñ Akanfoõ hunu Kasasuo Kwatikwan ne Penpenkasa 61

3.1.1 Sñdeñ Akanfoõ hunu Kwatikwan anaa Sabuakwan 61

3.1.2 Sñdeñ Akanfoõ hunu Penpenkasa … … 64

3.2 Penpenkasa Su Ahodoõ no bi … … … 67

3.2.1 Atñnnidie/Adapaatwa … … … … 68

3.2.1.1 Mpetoõ … … … … … … 71

3.2.1.2 Mpoatwa … … … … … … 72

3.2.1.3 Ïnokotwa … … … … … … 73

3.2.1.4 Mfefewa … … … … … … 73

3.3 Kwatikwan anaa Sabuakwan Kasasuo no bi … 75

3.3.1 Ñbñ … … … … … … … 75

3.3.2 Nnyinahõma … … … … … … 77

3.3.3 Awan Kasa … … … … … … 79

3.3.4 Kasammrani … … … … … … 81


viii

3.3.5 Akutia … … … … … … … 84

3.3.6 Lengwesteks Kasasuo Nkaeñ bi … … … … 85

(a) Adeyñ ne Nsñmfua Kwatikwan … … … … … 86

(b) Edinnsiananmu Kwatikwan … … … … … 87

3.3.7 Kwatikwan Kasasuo a Akanfoõ taa de di dwuma … … … 90

3.3.7.1 Nkran ne Kumase nsñmmuafoõ adwenkyerñ

hyehyñpono . .. … .… …. …. …. … … … 91

3.4 Ïfa yi Mmoano … … … … … … … 95

ETIRE A ÑTÏ SO NAN BERÑ A AKANFOÏ DE KWATIKWAN NE ÏPÏKASA DI DWUMA NE SÑDEÑ ÑSOM BO MA WÏN 4.0 Nnianimu … … … … … … … … 96

4.1 Radio ne TV Dwumadie no: Ne Su, Nhyehyñeñ ne Ñso Akasafoõ ho Asñm … … … … … … … 97

4.1.1 Anõpa Dawubõ Nkrataa Mpñnsñmpñnsñnmu (ADNM) 101

4.1.2 Akan Kaseñbõ (AK) … … … … …. …. 102

4.1.3 Mpamu Nsñm ne Awaresñm Dwumadie (MN ne AD) … … 103

4.2 Nsñmmoano no Mpñnsñmpñnsñnmu: Kasasuo Ahodoõ no. .. 103

4.2.1 Akan Kasadwini mu Kasasuo Ahodoõ a wõde adi dwuma no 104


ix

4.2.1.1 Mmñ no mu nsñm, nhyehyñeñ ne sohyiõpragmateks

dwumadie…. …. … … … … ... … 105

4.2.1.2 Sentaks Nhyehyñeñ Su bi ne ne Dwumadie: Nnyinasoõ Kasamufa Nhyehyñeñ ne Nkyerñkyerñmu kasamufa … … 105

4.2.1.3 Pragmateks Agyinahyñdeñ ne Sentaks Nhyehyñeñ bi a Ñdi Dwuma sñ Asñnnahõ Nsisodua ne Ntweho Kwatikwan.. 111

4.2.1.4 Mmñ no Mmusuakuo; Dada no, Nsesamu ne Abññfosñm .. ….. 117

(1)Mmñ dada … … … … … … …. …… ….. 118 (2)Mmñ Nsesamu: Sentaks Nhyehyñeñ ne Mõfõ-Pragmateks Su bi ne ne Dwumadie … … … … … …. 121 (2a) Kasammara ne Nsñmfua Ntoamu: Kasa no ne Ñbñ no mu Adwene no Ntoatoamu Kyerñfoõ (The Endophoric References). 122 (2b) Nsiananmu ne Nyifimu Nsñm bi (Substitution and Ellipsis) 124 (3) Abññfo Mmñ no: Mõfõ-Sentatek Su ne Pragmateks Dwumadie. 128 4.2.2 Kasammrani Ahodoõ no Nhyehyñeñ ne ne Sohyiõpragmatek Dwumadie … … … … … … 130 4.2.2.1 Kasammrani Dada no Su ne ne Sohyiõpragmatek Dwumadie 132

4.2.2.2 Abññfo Kasammrani no Su ne ne Sohyiõpragmatek Dwumadie 134

4.2.3 Nnyinahõma Ahodoõ no nhyehyñeñ ne ne sohyiõpragmateks Dwumadie … … … … … … ….. ….. 138 4.2.4 Awan Kasa bi ne ne sohyiõpragmateks Dwumadie ... …. 142

4.2.5 Akutiabõ Nsñm bi ne ne sohyiõpragmateks Dwumadie … 146


x

4.3 Kasammara Nsñmfuakuo no Sohyiõpragmateks Dwumadie. 151

4.4 Radio ne TV so Penpenkasa no ho Mpñnsñmpñnsñnmu … 153

4.5 Ïfa yi Mmoano … … … … … ….. …… 160

ETIRE A ÑTÏ SO NUM BERÑ A AKANFOÏ DE KWATIKWAN NE ÏPÏKASA DI DWUMA NE SÑDEÑ ÑSOM BO MA WÏN 5.0 Nnianimu … … … … … … … 161

5.1 Twaka a ñda Kwatikwan ne Ïpõkasa ntamu … … 162

5.2 Ïpõ ne Ïmpõeñ Kasa Anisokyerñ Tiawa … … 165

5.2.1 Animdefoõ bi Adwenkyerñ wõ Ïpõ Adwenemusñm ho … 167

5.3 Kasa ne Nneyñeñ a Akanfoõ bu no Ïpõ ne Ïmpõeñ … 170

5.3.1 Akanfoõ Ïmpõeñ Kasa no bi; Eburo ne Ammodin … 173

5.3.2 Nneyñeñ a Akanfoõ bu no Ïpõ ne Ïmpõeñ … … 175

5.4 Sñdeñ Radio ne TV so Akasafoõ no de Ïpõkasa ne Nneyñeñ bi adi dwuma sñ Kwatikwan … … … ….. 177 5.4.1 Nneyñeñ bi nso a Wõde adi dwuma sñ Kwatikwan … … 180

5.5 Sñdeñ Kwatikwan ne Ïpõkasa ho Nimdeñ som bo ma Akanfoõ. 183

5.6 Penpenkasa ne Ïmpõeñ Kasa ho Nsunsuansoõ ne Asotweñ … … 187

5.6.1 Penpenkasa Ahodoõ no Anoõden ne ho Nsunsuansoõ … … 191


xi

5.7 Ïfa yi Mmoano … … … … … … … 194

ETIRE A ÑTÏ SO NSIA

DWUMADIE YI NYINAA ARA MMOANO

6.0 Nnianimu … … … … … … … … 195

6.1 Dwumadie no Nyinaa Mmoano … … … … … 195

6.2 Nhunumu ne Emu Nimdeñ no Mmoano … … … … 196

6.2.1 Penpenkasa no … … … … … … … 197

6.2.2 Kwatikwan no … … … … … … … 200

6.3 Nimdeñ Ntoboa … … … … … … … 207

6.4 Nhwehwñmu Foforõ a Ñbñtumi Afiri mu Aba … … … 210

6.5 Awieeñ Asñm … … … … … … … 211

NSÑMFUA BI NKYERÑASEÑ I

NSÑMFUA NKYERÑASEÑ II

NKÏMMÏTWETWEÑ NO NSÑMMISA NO

NWOMA AHODOƆ A MENYAA MU MMOA

NKEKAHO 1

NKEKAHO 2


1

ETIRE A ÑDI KAN

DWUMADIE YI NNIANIMU

1.0 Nnianimu

Afe 1992, berñ a kabimamenkabi amammuo baeñ no akyi, afe 1994 mu na

aban maa kwan sñ ankorñankorñ nso tumi bue radio adwuma no bi. Saa

akwannya yi aboa ama seesei mfidieso dawubõ adwuma no mu atrñ

(Amoakohene 2005 ne Yankah 2004). Radio ne TV nnwuma dodoõ no de

Akan kasa na ñdi dwuma ñnna ebi nso de Borõfo kasa na ñyñ adwuma.

Wei aboa akwannuasa so ama õmanfoõ te nsñm a ñrekõ so wõ õman yi

afanan nyinaa mu. Mfasoõ titire baako ne sñ, ñsiane sñ seesei wõde Akan

kasa titire ne Ga, Ewe, Hausa na ñyñ dwumadie dodoõ no nti, ñboa ma

õmanfoõ bebree te nsñm no ase tumi frñ kyerñ wõn adwene wõ kasa a wõte

na wõtumi ka mu. Nsñm bi a anka ñbñhyñ wõn so ateetee wõn no nso,

wõnya kwan yi firi wõn bo.

Agyekum (2000) nhwehwñmu kyerñ sñ, ñnnñ yi, yñwõ Akan

dwumadie bi te sñ Dawubõ Nkrataa Mpñnsñmpñnsñnmu, Akan Kaseñbõ,

Ñbñ Akansie-Wote Ñbñ a, Me nso Mebu Ñbñ (Peace F.M.), Adult

Education in Akan, Concert Party (Ghana Television -GTV). Agyekum

san de to dwa sñ dwumadie yi mu akasafoõ no taa de kasasuo ahodoõ pii


2

di dwuma wõ wõn kasa mu. Ñsan nso da adi sñ, radio ne TV so kaseñbõfoõ

dodoõ no ara taa de mmñ ne kasasuo ahodoõ bi te sñ nnyinahõma, awan,

anihanehane, nnyegyeeñ-sñ-adwene, nsñngorõ ne nkaeñ bi di dwuma wõ

wõn kasa mu. Ñtõ da bi a, wõde kasasuo no bi yñ kwatikwan (Wiafe-

Akenten 2008:91). Ebinom nso kasa penpen saa. Wõmfa ho sñ kasafi,

eburo kasa, atñnnie bñtumi de õhaw abrñ wõn akasafoõ no ankasa mpo

(Hwñ Agyekum 2004).

Ñwom, akwannya wõ hõ ma õman ba biara sñ õsua kasa bi anaa õde

di dwuma biara a õpñ. Ïman yi amammuo mmara (1992 constitution of

Ghana (article 21 (1) a)) ma ho kwan sñ õman ba biara tumi kyerñ

n’adwene, ka deñ õpñ, nanso Akan amammerñ mu deñ, kasa no ho mmara

mma ho kwan saa. Ñwõ sñ õkasafoõ no tumi hunu sñ asñm a õreka no yñ

deñ õtumi bõ so pen anaasñ ñsñ sñ õde fa kwatikwan bi so.

Bio, ñsñ sñ õhwñ beaeñ anaa berñ põtee a õrekasa no, na sñ n’asñm

no ani yñ nyan, ñbñtumi de ntõkwa anaa animguaseñ bi aba a, na wafura

no ntoma. Ñno nti na yñnam kasa nhwehwñmu nyansapñ kwan so rehwñ

sñdeñ wõsi fa ka saa nsñm yi wõ Akan radio ne TV so. Yñde lengwestek

adwenemusñm na ñbñboa ayñ saa kasa nhwehwñmu nyansapñ yi.


3

1.1 Akanfoõ ne wõn Kasa ho Asñm

Nhwehwñmu akyerñ sñ Akanfoõ dodoõ no ara te õman yi Apueñ, Atõeñ,

Mfinimfini, Asante, Bono, Firaw mantam ne Cote D’ivoire man no fa bi

mu (Dolpyne ne Dakubu 1988). Akan kasa nkorabata ahodoõ no ne Fante,

Asante, Akuapem, Akyem, Agona, Asene, Denkyira, Kwahu, Wassa,

Akwamu, Buem ne Bono kasa (Agyekum 2006:361). Nnipa a wõka Akan

kasa ahodoõ yi nyinaa ara sñ õbaako kasa a, ne yõnko te no ase.

Nsononsonoeñ kakra bi na ñwõ nsñmfua nkorñnkorñ ne nsñmfua

nkyerñaseñ bi mu. Nhwñsoõ: Asante Twi – õbaa; Fante – basia.

Akan kasa ne kasa a nnipa dodoõ no ara te aseñ na wõtumi ka wõ

õman yi mu (Agyekum 2008). Seesei wõkyerñ Akan kasa wõ mfitiaseñ

sukuu de kõpem asuapõn mu. Sñ obi pñ sñ õkõsua Akan kasa nkutoo wõ

asuapõn mu a, akwannya wõ hõ ma onii no. Nnipa bi a wõnyñ Akanfoõ,

amannõnefoõ bi mpo, ani agye kasa no ho resua de redi dwuma ahodoõ

pii. Ñnnñ yi, wõsua Akan kasa wõ amannõne asuapõn bi te sñ Ohio

University, Athens, U.S.A., University of Florida, Florida, USA.

University of Indiana, Bloomington, USA. California State Unversity ne

University of Wisconsin - U.S.A., University of Penslyvannia,

Philadelphia, Zurich University, Switzerland


4

Agyekum (2000), Obuobisa–Darko (2003), Wiafe-Akenten (2008),

Yankah (2004) kyerñ sñ, sñdeñ wõde Akan kasa di dwuma ahodoõ wõ

radio ne TV so, ñne kasasuo ahodoõ a akasafoõ no bi tumi de ka wõn nsñm

ma no yñ anika no, yñ anigye bebree ma nnipa pii sñ wõn nso bñka kasa

no. Ñsan hyñ wõn nkuran sñ wõbñsua kasa no.

1.2 Kasa Nhwehwñmu Dwumadie yi Farebae

Deñ akõfa dwumadie yi aba titire ne sñ, Wiafe-Akenten (2008)

hunuu sñ, penpenkasa ne kwatikwan kasa nso di akotene õman yi radio ne

TV so. Nanso, na wõnhyññ da nyññ hwehwñmu mfaa sñdeñ wõde di

dwuma wõ radio ne TV dwumadie ahodoõ no mu saa. Ñho nhwehwñmu

dodoõ no fa sñdeñ wõde di dwuma wõ Akanfoõ ahemfie, afisñm ne asñnnie

mu, baanu nkõmmõ, amanyõ kasa, dawubõ nkrataa mu nsñm (Yankah

1995, 2002, Agyekum 2004a, Obeng 2003, Wei 2002) mu. Dwumadie

weinom dodoõ nso, borõfo kasa na wõde atwerñ. Nhwehwñmu yi fa

Akanfoõ kasa ne amammerñ ho, kasa no nso ara na wõde yñ radio ne TV

dwumadie no, wei ka ho na ama yñde Twi kasa atwerñ. Nhwehwñmufoõ

ne adesuafoõ pñ nsñmfua ne amammerñ bi a, wõbñnya bi wõ ha nso.


5

Bio, Agyekum (2004a) hwññ dawubõ nkrataa mu nsñm no, õhunuu

sñ, ñnnñ yi, emu kasa pii adane mpoatwa, adaapaa, kamamenka ne

akutiabõ. Atñnnie ahyñ amanyõfoõ ne õmanfoõ bi kasa mu ma. Suban yi

abñtintim anya Borõfo din “Politics of Insult”, kyerñ sñ “adapaatwa

amanyõsñm”. Afe 2008 abatoõ berñ no, adapaatwa yi ho, badwakuo a

wõhwñ dawubõ nnwuma dwumadie (National Media Commission-NMC)

twerñtwerñfoõ panin, Owura George Sarpon bñtuu dawubõ nnwuma ne

õmanfoõ fo sñ, wõntwe wõn ho mfiri kasafi ne deñ ñbñtumi de ntawantawa

aba ho (United Nations Development Partners-UNDP, Ñbõ 18, 2008).

Afe 2012 abatoõ asñnnie no rekõ so wõ õman yi Asñnnibea Kñseñ

no, saa na National Democratic Congress (NDC) ne New Patriotic Party

(NPP) amanyõkuo alõyafoõ ne akyitaafoõ bi twaa adapaa, totoo akutia

manemanee wõn ho. Na ñnam so maa Ayñwohomumõ da a ñtõ so dumienu,

2013, atñmmuafoõ mpanimfoõ; William Atuguba ne Suleman Gbadegbe

bõõ alõyafoõ, nsñntwerñfoõ ne õmanfoõ nyinaa kõkõ sñ wõntwe wõn ho

mfiri saa suban bõne no ho, ñka õman mpuntuo hyñ. Dawubõ adwuma

nhwehwñmu adwumakuo ‘Media Foundation’ nso boa tenetenee

amanyõfoõ, nsñntwerñfoõ ne õmanfoõ bi. Ïman yi mu mpanimfoõ bi,

kasahoanimdefoõ, asõfoõ ne atitire bebree nso kasa tiaa saa suban yi.


6

Agyekum (2012) kyerñ sñ kasamu bi te sñ: “Kill them like

cockroaches"- “Kum wõn sñ ntñfrñ” ka ho na ñkõfaa õko bñtetee Abibiman

Rwanda. Akanfoõ wõ kasabñbuo bi sñ: “Sñ ano watiri a, ne kam sene

yiwan kam”. Wei kyerñ sñ ñduru berñ bi a, Akan kasa mmara ne

amammerñ nsosõ kasantwi, adapaatwa, eburo ne kasafi so. Weinom ka ho

na NMC ne UNDP aka abom atwerñ nwoma rekyerñ kwan pa a ñsñ sñ

Akan radio ne TV nnwumakuo fa so kasa (Guideline for Local Language

Broadcasting, 2009). Nwoma yi wõ borõfo kasa mu, emu afutuo bi ne sñ:

Indecency, sexual-suggestiveness, obscene language must not be used. Treatment of sex and other sensitive matters in all programs should be handled in a manner not to offend the moral dignity, decency and sensibility of the audience. Sex-related crimes, such as rapes, prostitution, and incest should be presented without undue exploitation of the sexual part (Guideline for Local Language Broadcasting by NMC and UNDP. pg 12).

Nsñm yi asekyerñ wõ Akan kasa mu ne sñ:

Ñnni sñ wõde kasa a ñho nteñ, deñ ñkyerñ adwamansñm ne kasafi di dwuma. Ñsñ sñ yñhwñ sñ mpamu nsñm ne nsñm nkaeñ bi a ñbñtumi de õhaw aba no yñka no sñdeñ ñngu obi anim ase, ñngu abrabõpa ho fi na ñmma atiefoõ bo mfu. Bõne a ñfa mpamu nsñm ho te sñ mmõnnaatoõ, baasi, ne mmogyafra nso mma yñnka no sñdeñ yñpñ mfa nni agorõ bi.(Guideline for Local Language Broadcasting by NMC and UNDP. pg 12).


7

Wei kyerñ sñ, nnwumakuo yi ne Akan kasa mmara no kõ bñnkorõ mu sñ,

nsñm yi yñ ammodin. Yñmmfa nni agorõ, ñfiri sñ, mmõnnaatoõ sei ñyñ

ahometesñm. Weinom nyinaa na ama yñrehwehwñ mu ahwñ sñ; Deñbñn

põtee na ñpusu akasafoõ bi ma wõka nsñm bi pen saa? So nnipa bi werñ

afiri wõn amammerñ, abññfosñm ne anibie ntrasoõ na ama wõmpñ sñ wõde

bñyñ adwuma? Anaa nananom kasapa ne nimdeñ kwan a wõfaa so buu

õman no na nnñmmaafoõ bi nni bie anaasñ ñyñ anidahõ? Yñbñsan ahwñ sñ

aso deñbñn põtee na ñtwe õkasafoõ bi adwene kõ so sñ õmfa kwatikwan

so? Ñno nti na ñhia sñ yñbñfa lengwesteks anaa kasasua adwenemusñm

kwan so ayñ nhwehwñmu a emu dõ sei.

1.3 Nsñmmisa a yñregyina so adi dwuma yi bi ne sñ:

1. Adñn nti na nnipa bi rekasa wõ radio ne TV so a, wõmpñ sñ wõbñdi

Akan kasa ho mmara ne nhyehyñeñ so sñdeñ ñsñ no?

2. Adñn nti na ebinom di mmara so fa kwatikwan so?


8

3. Berñ ne beaeñ põtee bñn mu na wõfa kwatikwan so ka wõn nsñm

ñnna berñ ne beaeñ põtee bñn nso na wõpñ sñ wõka nsñm no

penpen? Ñyñ a wohunu berñ ne asñm no sñn?

4. Kasa anaa nsñmfua bi sñn saa na ñma wohunu sñ õkasafoõ no wõ ne

kasa no ho nimdeñ; kasasuo a ñtumi fura asñm no ntoma ka pñpññpñ

anaasñ ñne asñm no kõ?

5. Kasasuo põtee bñn na wõtaa pñ sñ wõde di dwuma?

6. Abññfosñm anaa nsesaeñ bñn na abñwurawura sñdeñ wõde

kwatikwan ne penpenkasa di dwuma wõ radio ne TV so no mu?

1.4 Penpenkasa ne Kwatikwan Nkyerñaseñ Tiawa

Agyekum (2000) ma yñhunu sñ Akan kasadwini ahodoõ bebree na wõde di

dwuma wõ radio ne TV so. Nhwehwñmu dwumadie yi rehwñ ñfa bi a ñyñ

penpenkasa ne kwatikwan. Sñ yñreyñ biribi ho adwuma a, ñhia pa ara sñ

yñbñte ade korõ no ase yie na ama yñatumi de adi dwuma yie. Ne saa nti

na abñhia sñ yñkyerñ penpen ne kwatikwan ase tiawa wõ ha yi. Agyekum

et al. (2011:41) kyerñ sñ, nsñm bi yñ: “Direct anaa Direct language”. Deñ

yñka no “tee/amfabaabiara anaa amfa kasafoforo kwan so.” Saa na Akrofi


9

et al. (1996:69) kyerñ “direct” ase sñ: “nea ñkõ animu tee, nea ñmmane

mfa nkyñn; sñ wõka asñm si kwan mu.”

Deñ asekyerñ yi nyinaa reka ne sñ, obi wõ hõ a, sñ õrekasa a, sñ

asñm no mu yñ duru anaa ñyñ hu sñ deñn, õpñ sñ õwae anim dwidwa mu

pen pen saa. Ïkõ no tee ka no sñdeñ ñteñ, a õmfa kwan foforõ biara so. Saa

adwene ne kasa kwan põtee wei na ñma yñnya Penpenkasa no. Akan

Dictionary (2006:61) ma nhwñsoõ põtee sñ: “Pen - õka kyerññ no pen sñ

õnware no”. Nsñm nkorñnkorñ a yñasensan aseñ wõ soro ha yi si so dua sñ

‘direct language’ yñ nsñm a yñka no tee anaa yñse no pen pen. Saa kasa

kwan yi nni Akanman mu nkutoo. Ïfa a ñtõ so mmeñnsa no mu sñ

yñrehwñ sñdeñ Akanfoõ de penpen kasa ne kwatikwan di dwuma wõ

asetenamu a, yñbñka wei ho asñm kakra.

Sñ anyñ penpen a, na ñyñ kwatikwan. Kasa akwan yi da afaanu te

sñ ‘aane ne daabi’. Agyekum et al. (2011:64) kyerñ “Indirect” ne

“Indirection” nyinaa ase prñko pñ sñ “Kwatikwan”. Na Akrofi et al.

(1996:133) nso ka no sñ: “indirect - nea ñnkõ animu tee nsi asñm no so

dua.” Saa nkyerñaseñ weinom ma yñhunu sñ “indirection” yñ ñkwan bi a

sñ õkasafoõ bi mpñ sñ õde n’asñm no bñfa kwan mu tee a, õde fa saa sabua

kwan anaasñ kwati kwan yi so.


10

Sñ yñhwñ penpenkasa ne kwatikwan nkyerñaseñ ahodoõ yi nyinaa a,

yñbñtumi abõ ne mmienu tõfa sñ, sñ asñm bi bñtumi de ntõkwa aba,

ñbñtumi agu obi ho fi anaa mpo ñde animguaseñ abrñ õkasafoõ no a, na

õde afa õpõkasa anaa abñbuo kwan so. Sñ asñm no ani yñ nyan, ñyñ eburo

kasa, ñbñtumi afrñ mmusuo nso a, na biribi aka õkasafoõ no adwene sñ

õmfa kasasuo te sñ ammodin, kasammrani, nnyinahõma. Wei boa ma asñm

no bñyñ kasapa, kasadñ, õpõkasa ma õkasafoõ no nya animuonyam sene sñ

anka n’anim bñgu ase.

Akanfoõ se: “Deñ ntoa akõduru no, nsan nnuru hõ.” Nokware, sñ

obi ano fom na n’anim gu ase wõ nnipa dodoõ mu a, ñyñ den sñ õbñpepa.

Wobñyñ deñn asan anya saa nnipa yi nyinaa bio? Wei nti na abñyñ

nsñnnahõ bi sñ: “Badwam kasa yñ hu pa ara sene baanu nkõmmõ”.

1.5 Badwam Anidie

Nkutahodie akwan gu ahodoõ bebree. Yñtumi de fa anofafa so kasa. Yñde

bi fa nsñnkyerñnneñ, honam dua (nsa, aniwa, etire, abatire), kasafidie,

ntñnññte, tñst mñsegyi ne nkaeñ so. Ñtõ da bi a, sñ ñhia sñ õfoforõ no nso

tie ma asñm no ho mmuaeñ a, õtie de ma (Dominick 1987). Nkutahodie yi


11

tumi yñ sñ obi ne õno ankasa ne ho rekasa, õne obi foforõ rekasa, ñne sñ

obi rekasa akyerñ ñdõm bi anaa õgyina badwam rekasa.

Sñdeñ madi kan abõ so (1.4) no, badwam kasa na ñyñ den. Nanso,

sñ wotumi kasa yie a, wonya animuonyam, ñnna sñ woantumi ankasa yie

a, ñtumi de animguaseñ ba. Asñmfua a masensan aseñ (anim), a ne nyinaa

yñ asñm korõ, wõ nsñmfua mmienu a ñsono ebiara asekyerñ yi kyerñ sñ

ANIM hia pa ara wõ nkutahodie nyinaa mu. Brown ne Levinson (1987:61)

kyerñ sñ:

‘Face is the public self-image that every member wants

to claim for himself, consisiting in two related aspects:

(a) negative face [and] (b) positive face”.

Asñm yi asekyerñ wõ Akan kasa mu ne sñ:

‘Anim’ [din pa/animuonyam] yñ adeñ a obiara a õgyina

nnipa mu rekasa no pñ sñ õnya, wei gu afa mmienu:

(a) anim bõne [ne] (b) anim papa

Brown ne Levinson kyerñ sñ, mpñn pii, obi anom asñm ne ne nneyñeñ tumi

twa ne ho mfoni bi kyerñ n’atiefoõ. Saa mfoni yi tumi yñ papa anaa bõne.

Yñwõ onipa bi wõ hõ a, õno deñ “watoto n’ani awe”, “n’ani mmu

no dwñ”; ñmfa ne ho sñ n’anim bñgu ase, õbñka eburo ne kasafi no ara.


12

Woka a, õse: “me deñ sñ obiara nim sñ m’ano yñ ya”. Akanfoõ se:

“Wagye õnokwa abõ ne ho”. Ñnha no sñ õkura din/anim bõne. Nanso

nnipa dodoõ no a wõn adwene mu da hõ fann no mpñ sñ wõbñyñ biribi a

ñde animguaseñ bñbrñ wõn, wõpñ din/anim pa. Ñno nti na obi wõ hõ a gye

sñ õnom nsaden te sñ ‘akpeteshie’ (mfñre w’ase, kanawu) ansa na watumi

atutu nsñm bi a ahyñ ne bo ama ne fñrefoõ.

Hudson (2001:230) ne Kendall (2006:115) nso kyerñkyerñ mu sñ,

anim bõne anaasñ anim papa nnyina animdua põtee so, na mmom

õkasafoõ no anom asñm, nneyñeñ no–“the speech and gestures or the

expressive” na ñma õnya anim/din bõne anaasñ anim/din papa. Wei

kyerñ sñ, anim no gyina hõ ma nnipa no ne sñdeñ afoforõ bu no anaa wõhu

no fa. Agyekum (2010:12) nso kyerñ sñ animdua no ankasa nni dwuma

biara wõ asñnka no mu na mmom yñde anim-dua no na ñgyina hõ ma

asñm põtee a yñka no. Anim akwaa tumi kyerñ atenka no. Sñ obi ka

asñmdñ, kasapa a, onii asñmpa no ma yñhunu anim papa, ñno na ñde

animuonyam ba no, ñnna kasafi, asñm bõne ma anim bõne, ñno nso ne

animguaseñ na ñnam. Sei nti na Kendall (2011:116) ne Brown ne

Levinson (1987:61) foa Goffman (1967) so ne no yñ adwene sñ:

face can be lost, maintained, or enhanced, and must


13

be constantly attended to in interaction”.


Yñtumi bõ anim ho ban, hwere anim anaa te anim, ñsñ sñ

yñn ani kõ ho berñ nyinaa wõ yñne afoforõ nkutahodie mu.

Wei kyerñ sñ obi rekasa a, ñhia sñ onii hwñ n’ano asñm yie, sñ õbñbõ õno

ankasa ne afoforõ nyinaa ara anim ne atenka ho ban. Kendall ma yñhunu

sñ: “People maintain (or do not maintain) the faces of self and others…”

Wei kyerñ sñ: “nnipa bõ (anaasñ wõmmõ) wõn ankasa ne afoforõ anim ho

ban”. Ñyñ nokorñ, ñmfa ebinom ho deñ, nanso Akanfoõ se: “animguaseñ

mfata Ïkanni ba”. Nnipa dodoõ no ara pñ din pa. Ebinom koraa nam so yñ

‘mfñnim’ ma yñka sñ wõyñ nnipa pa.

Ne korakora no, sñ yñbñyñ ahwñyie abõ ANIM ho ban deñ a, ne

nyinaa ne sñ, sñ yñrekasa a, yñnnka nsñm a borõfo kasamu yñfrñ no “Face

Threatening Acts (FTA’s)”-Animguaseñ/Animtwi kasa no bi. Onipa biara,

deñ n’asñm nyñ dñ mpo, mpñ animtwie anaasñ animka. Obiara pñ sñ õbñte

asñmdñ, kasapa, abotõyam, akomadwodwoõ nsñm. Akanfoõ se: “obiara

nkyiri fawasñmpa kõ do”. Nnipa dodoõ no ara pñ obi a õwõ suban ne

nneyõeñ pa asñm. Saa nti na sñ ebinom rekasa wõ badwam na sñ wõhwñ sñ


14

asñm no yñ ‘FTA’ anaa penpenkasa bi a ñbñtumi de nsunsuanso bõne aba

a, na wõafa nkwatii kasasuo anaa kwatikwan bi so aka asñm no.

1.6 Ïman yi mu Radio ne TV Abakõsñm Tiawa.

Afe 1935 mu, Kitawonsa bosome da a ñtõ so aduasa baako na wõbuee

radio adwuma a ñdi kan koraa wõ õman yi mu. Saa berñ no na õman yi de

Gold Coast anaasñ Sika Mpoano. Na Gold Coast Amrado ne Sir Arnold

Hodson. Ïno ne ñnyiresi buroni Owura F.A.W. Byron (Radio Engineer)

na ñka bõõ mu pagyaa radio a ñdi kan, Station ZOY, de sii hõ (Ansah 1985

ne Amoakohene 2005). Na wõde õman no mu nsñm fa so to dwa, yñ

nkyerñkyerñ fa amammerñ ne amanyõ ho.

Sir Hodson hyññ sñ wõmfa radio so nkyerñkyerñ aban nhyehyñeñ ne

asoñeñ nkaeñ no dwumadie mma nkorõfoõ nte aseñ yie, na ahyñ wõn

nkuran ama wõn nso ayñ wõn afa mu deñ aboa õman mpuntuo (Ansah

1985). Ïsan hyññ sñ wõnsi afidie wõ Nkran a ñbñma nwomasua nkorabata

no atumi ayñ nkyerñkerñ ama sukuu a ñwõ Nkran no simma aduasa biara,

afa aban no nhyehyñeñ ne õman mu nsñm ho. Ne botaeñ ne sñ sukuufoõ no

bñkõ akõka ma efiefoõ no nso ate bie.


15

Afe 1939 mu, berñ a na wiase nyinaa ko a ñdi kan no mu ayñ den

no, na wõfa station ZOY so ma õmanfoõ te emu nsñm no bi. Afe 1940 ne

1942 mu, aban no trññ radio yi mu maa wõfirii aseñ de õman yi kasahodoõ

bi te sñ Ga, Ewe, Hausa ne Akan (Fante, Twi) dii dwuma wõ Radio ZOY

so (Ansah 1985:5). Afe 1953 mu na radio ZOY din sesa bñyññ Gold Coast

Broadcasting System (G.C.B.S). Afe 1961, Ïsagyefoõ Dr. Kwame

Nkrumah bñtenaa adwa so, na õsesaa edin no yññ no Ghana Broadcasting

System (G.B.S.). Nnoõma a na ñhia Ïsagyefoõ mu baako ne sñ wõbñfa so

abõ abibiman nnepa ho dawuro ma afoforõ ate bie. Na afei, wõde aban

sikasñm ntotoeñ, amanyõsñm ne õman no mu nsñm ato dwa na õmanfoõ

nso ahunu deñ ñrekõ so (Gadzekpo 1998:3).

Ñfiti Sir Hodson so rekõ Ïsagyefoõ Dr. Kwame Nkrumah so de bñsi

Ïmampanin Jerry John Rawlings, Provisional National Defence Congress

(P.N.D.C.) aban no so nyinaa na radio ne TV adwuma no hyñ aban no

nkutoo nsa. Afe 1992 mu, kabimamenkabi amammuo berñ so na

ankorñankorñ bi pññ sñ wõn nso wõbue radio adwuma no bi nanso

National Democratic Congress (N.D.C.) aban no ampene so. Afe 1994 mu

na õman yi asuapõn, University of Ghana nyaa kwan buee ‘The Voice of

Legon’ (Radio Univers). Akyire, afe 1995 mu, õkõntñnkorõ bi nso nyaa


16

kwan buee Joy F.M.. Ïgyefuo 20, 1995 na wõhyññ adwuma aseñ (Yankah

2004:6 ne Amoakohene 2005:69). Seesei deñ radio nnwuma no abñdõõso.

Nkran ne amantam nkaeñ no nyinaa mu, radio nnwuma dodoõ ahaanu

aduanan nson (247) na wõwõ adansedie nkrataa sñ wõtumi yñ adwuma wõ

õman yi afanan (National Communication Authority, March 2014). Ñno na

yñde ato õpono (1) so no:

Ïpono 1: Radio Nnwuma a wõwõ Adansedie Nkrataa Nkran Mantam 41

Asante Mantam 34

Atõeñ Mantam 34

Mfinimfini Mantam 22

Bono Ahafo Mantam 33

Firaw Mantam 18

Apueñ Mantam 25

Atifi Mantam 23

Atifi Apueñ Mantam 9

Atifi Atõeñ Mantam 8

Total 247


17

Radio nnwuma ahaanu ne aduanan nson yi nyinaa wõn mu aduasa na

wõmfirii adwuma aseñ. Wõn mu ahaanu ne dunson na seesei wõgu so reyñ

adwuma. Radio nnwuma a wõgu so reyñ adwuma wõ amantam no bi na

ñwõ õpono (2) so yi (National Communication Authority, March 2014):

Ïpono 2: Radio Nnwuma a wõgu so reyñ adwuma no mu bi nie Radio Adwuma

Kuro

Mantam

Asñmpa F.M.

Nkran

Nkran

Atlantis Radio

Nkran

Nkran

Channel R

Nkran

Nkran

Citi F.M.

Nkran

Nkran

Happy F.M.

Nkran

Nkran

Hot F.M.

Nkran

Nkran

Joy F.M.

Nkran

Nkran

Peace F.M.

Nkran

Nkran

Radio Univers

Nkran

Nkran

Sunny F.M.

Nkran

Nkran

Top Radio Nkran Nkran


18

Unique F.M.

Nkran

Nkran

Adom F.M.

Tema

Nkran

Obonu F.M.

Tema

Nkran

Meridian F.M.

Tema

Nkran

Sena Radio

Tema

Nkran

Kapital Radio

Kumasi

Asante

Angel F.M.

Kumasi

Asante

Anigye F.M.

Kumasi

Asante

Fox F.M.

Kumasi

Asante

Kessben F.M.

Kumasi

Asante

Fox F.M.

Kumasi

Asante

Hello F.M.

Kumasi

Asante

LUV F.M.

Kumasi

Asante

Nhyira F.M.

Kumasi

Asante

Radio Mercury

Kumasi

Asante

Otec F.M.

Kumasi

Asante

Radio Adwuma Kuro Mantam

Spirit F.M. Kumasi Asante


19

Virgin City Radio

Konongo

Asante

Mighty F.M.

Mampon

Asante

Tyme F.M.

Oboase

Asante

Okesse F.M.

Ejisu

Asante

Max F.M.

Enchie

Atõeñ

Radio B.A.R

Sunyani

Bono Ahafo

Omega F.M.

Drobo

Bono Ahafo

Gifts F.M.

Domaa

Bono Ahafo

Radio Central

Oguaa

Mfinimfini

Windy Bay

Winneba

Mfinimfini

Eastern F.M.

Koforidua

Apueñ

Obuoba F.M.

Nkawkaw

Apueñ

Life F.M.

Nkawkaw

Apueñ

Rock F.M.

Tamale

Atifi

Volta Premier F.M.

Ho

Firaw Mantam

Diamond F.M.

Bolgatanga

Atifi Apueñ


20

Radio nnwuma a ñwõ amantam nkaeñ no mu dodoõ no ara fa Nkran radio

no bi kaseñbõ ne dwumadie nkaeñ bi. Bio, Radio a ñwõ õman yi afanan no

mu dodoõ no ara de Akan kasa na ñdi wõn dwuma. Radio ne TV nnwuma

a wõde Borõfo kasa yñ adwuma no mu bi wõ hõ a, ñduru berñ bi a, wõde

Akan kasa nenam mu.

Wõbuee radio ZOY mfeñ aduasa pñpññpñ, afe 1963 mu, Kitawonsa

bosome da a ñtõ so aduasa baako na wõde Television nso bñkaa ho

(Amoakohene 2005). Ahinime bosome mu, afe 1965 mu na wõde Akan

kasa ne õman yi kasahodoõ bi te sñ Ewe, Ga, fitii aseñ dii dwuma wõ TV

so. Dwumadie a ñfa kuayõ ho na wõde fitii aseñ. Akyire yi na wõtrññ mu

too ne din: “Adult Education”; na ñfa asetena ne abrabõ, õman mma

mpontuo, apomden ho nkyerñkyerñ ne afisñm ho. Afei, wõde Akan

dwumadie “Showcase ne “Ïsõfo Dadzie” ahwñgorõ bñkaa ho. Wõfirii

aseñ yññ “Show Case” yi bi wõ Nkran ne Ewe kasa mu.

Ɛnnñ yi, Ghana Television da so ara yñ “Adult Education”, ñsan

yñ dawubõ krataa mpñnsñmpñnsñnmu dwumadie wõ Akan, Nzema, Ewe,

Hausa, Dagbani ne Ga kasa mu. Yñyi GTV a, yñsan wõ TV nnwumakuo bi

te sñ: Metro TV (Nkran), UTV (Nkran), Crystal TV (Kumasi), TV3


21

(Nkran) ne TV Afrika (Nkran). TV so dwumadie a wõde Akan kasa na ñyñ

no bi na ñdi so no, õpono (3):

Ïpono 3: TV so Dwumadie bi a wõde Akan kasa na ñyñ no bi nie Dwumadie Berñ TV Adwuma Kuro Agorõ Fie

Memeneda 8-9andw

Ghana Television

Nkran

Ɔbra

Kwasiada 8:30-9:30andw

Ghana Television

Nkran

Marima Ahyia

Yawoada 10:30-11andw

Ghana Television

Nkran

Yñse Yñse

Ñbenada 9-10andw

Adom TV

Tema

Badwam

Ñdwoada-Fiada 6an-10an

Adom TV

Tema

Serekwakwa Fiada 6-7anw Adom TV Tema Barima Nkwan

Kwasiada 5 – 6anw

Adom TV

Tema

Adekye Nsoroma

Ñdwoada-Fiada 6an-9an

UTV

Nkran

Afotusñm

Ñdwoada 6:30-8anw

Metro TV

Nkran

Asñmsñbñ

Ñbenada 8 - 10an

TV3

Nkran

Edziban

Ñdwoada 8 – 9andw

TV3

Nkran

Ɔman yi mu Nsñm

Ñdwoada-Yawoada 8-10andw

TV Afrika

Nkran

Ɔbaa Mbo

Efiada 8-10andw

TV Afrika

Nkran

Wo Mpomu Te Sñn

Kwasiada 3 – 4anw

Crystal TV

Kumasi


22

Radio ne TV nnwuma no dõõso, yñntumi mfa nsñm no mfiri ne nyinaa so.

Yñrefa afiri Peace F.M, Adom F.M.-Nkran Mantam, Kessben F.M., Fox

F.M.-Asante Mantam, Eastern F.M., Ïboõba F.M.-Apueñ Mantam, GTV

ne UTV so.

1.7 Dwumadie yi Botaeñ

Dwumadie yi botaeñ titire ne sñ yñrehwñ sñdeñ yñde penpenkasa ne

kwatikwan di dwuma wõ kasafidie so ñnnñ mmerñ yi. Ne titire, yñbñhwñ

sñ ñdeñn põtee na ñpusu õkasafoõ bi ma no ka asñm bi penpen saa wõ

ñberñ põtee bi mu. Berñ korõ no mu ara, yñbñsan ahwñ sñ adwene bñn na

ñma obi fa kwatikwan so ka n’asñm. Ne tiawa, dwumadie yi bñhwñ:

1. Kasa no mu nsñm nkorñnkorñ ne ne nhyehyñeñ põtee no, kasasuo

põtee a akasafoõ no de di dwuma sñ kwatikwan ne penpenkasa.

Afei na yñasan ahwñ nsñm a wõreka ansa na ñrekõtwe weinom de

abñpuepue mu (text and context).

2. Bio, yñbñhwñ õkasafoõ no botaeñ; dwuma põtee a õpñ sñ kasa no di

ma no ñne sñdeñ onii no kasa põtee de pñ sñ õduru ne botaeñ ho.


23

3. Akasafoõ tumi de penpen ne kwatikwan di dwuma yie? Wõtumi fa

kasasuo a ñsñ fata ka nsñm no ma no tõ so pñpññpñ?

4. Ne titire, yñbñsan ahwñ sñ nsesaeñ, nnoõma foforõ bi anaa

abññfosñm bi abñwurawura penpen kasa ne kwatikwan ahodoõ a

wõde di dwuma wõ radio ne TV so no mu anaa?

1.8 Dwumadie yi ho Mfasoõ

Akan kasa rehyeta. Seesei wõkyerñ wõ õman yi asuapõn bi mu ne

amannõne nso, nanso nwoma a wõde Akan kasa na atwerñ sua. Yñwõ

awerñhyñmu sñ adwuma a ñfa Akan kasa ho na yñatwerñ wõ Akan kasa

mu yi bñboa abñka nwoma a wõde Akan kasa atwerñ ho.

Bio, animdefoõ bebree na ayñ nhwehwñmu afa penpenkasa ne

kwantikwan ho de reboa nwomasua ne nhwehwñmu adwuma. Nanso

nwoma yi dodoõ no ara wõ Borõfo kasa mu. Saa dwumadie a yñde Akan

kasa ayñ afa Akan penpenkasa ne kwatikwan ho yi bñboa ama sñ adesuani

bi pñ nwoma sei bi a, õmmrñ. Mewõ gyedie sñ dwumadie yi bñsan aboa

ahyñ adesuafoõ, nhwehwñmufoõ ne ankorñankorñ bi nkuran ma wõn abñpñ

sñ wõbñyñ nhwehwñmu afa Akan penpenkasa ne kwatikwan fa foforõ ho.


24

Akyinnyeñ biara nni ho sñ akutiabõ, adapaatwa, eburo kasa reyñ

agye nsam. Ïman yi mu mpanimfoõ atitire bi, asõfoõ, kasahoanimdefoõ ne

õmanfoõ bebree na wõn ani abere rebõ amanyõfoõ ne õmanfoõ kõkõ sñ saa

kasa yi bñtumi apagya õko aba. Megye di sñ saa nhwehwñmu dwuma yi

nso bñboa bi ama biara a õbñkenkan nwoma yi, nnññmmaafoõ ne

nkyirimma nyinaa bñba abñhunu aka ma nkaeñ ate bi sñ nokorñ, kasa boõ

yñ den, nanso yñntõ ampa. Yñnnwene asñm ho yie ansa na yñaka.

1.9 Dwumadie yi ho Sintõ

Nnipa bñyññ bi, ñyñ dñn ara a, yñntumi nyñ ne nyinaa. Ñne sñ dwumadie

yi ntumi nhwñ biribiara a ñfa Akan kasa ho, ñyñ deñbñn ara a, ñbi bñtwa

agya. Kwatikwan kasasuo ahodoõ no dõõso. Yñntumi nka ne nyinaa ho

asñm wõ õfa a ñtõ so mmeñnsa mu, nti na yñafa bi agya bi no. Nanso sñ

ebi pue wõ radio ne TV so kasa mpñnsñmpñnsñnmu mu a, yñbñkyerñkyerñ

mu dwuma a ñredie.

Bio, yñntumi nhwñ radio ne TV so kasa nyinaa, ñno nti na yñrehwñ

nsñm a wõreka a penpen ne kwatikwan pñ bñpuepue mu no. Afei nso radio

ne TV a yñregye nsñm yi afiri so no wõ anuanom a wõfa wõn kaseñ ne


25

dwumadie korõ no ara wõ amantam nkaeñ no mu, ne saa nti na ñnhia sñ

yñbñsan akyini akõ amantam ahodoõ no mu bio.

1.10 Dwumadie yi Nkyekyñmu Tiawa

Yñakyekyñ dwumadie yi mu afaafa nsia. Ïfa a ñdi kan ne dwumadie yi

nyinaa nnianimu. Ñhwñ Akanfoõ ne wõn kasa ho asñm, dwumadie no

farebae. Yñakyerñ penpenkasa ne kwatikwan mu tiawa. Bio, yñakyerñ

sñdeñ badwam kasa su teñ mu tiawa. Yñsan kaa radio ne TV ho abakõsñm

tiawa, dwumadie yi botaeñ, mfasoõ ne ñho sintõ kakra.

Ïfa a ñtõ so mmienu hwñ dwumadie yi nsñsoõ bi ñyñ ho

mpñnsñmpñnsñnmu, ñnna yñkyerñ sñdeñ saa dwumadie yi bñboa penpen ne

kwatikwan dwumadie yi. Yñsan kyerñ dwumadie yi nnyinasoõ; ñyñ mmara

ne nhyehyñeñ kwan bi a kasa ho nhwehwñmufoõ ne animdefoõ bi de ato

hõ sñ yñrekasa a, yñmfa so.

Ïfa a ñtõ so mmeñnsa no kyerñ sñdeñ Akanfoõ ankasa hunu

penpenkasa ne kwatikwan. Ñsan kyerñ penpenkasa, kwatikwan ne

lengwesteks nhyehyñeñ anaa kasasuo a Akanfoõ de di dwuma wõ

nkutahodie ne asetena mu no bi. Ñsan hwñ berñ ne beaeñ a wõde saa


26

kasasuo no di dwuma. Afei, yñbñkyerñ kasasuo no mu deñ õmanfoõ taa de

di dwuma.

Ïfa a ñtõ so nan no nso hwñ sñdeñ radio ne TV so akasafoõ de

kasadwini mu kasasuo ne lengwesteks nsñmfua kuo ahodoõ no yñ

kwatikwan. Ñsan hwñ sñdeñ wõde kasasuo no di dwuma wõ berñ a wõreka

amanyõsñm, kaseñbõ ne dwumadie a ñfa asetena ne amammerñ ho.

Nnoõma põtee bi a yñbñhwñ wõ lengwestek mpñnsñmpñnsñmu no mu ne;

kasasuo korõ a õkasafoõ no de di dwuma, ñne ne nhyehyñeñ, emu nsñm

põtee ne nsñntitire bi a ñpuepue wõ mu. Afei, yñbñhwñ sñ deñbñn põtee na

ñkõtwe penpen ne kwatikwan de ba; akasafoõ no botaeñ.

Ïfa num no nso hwñ kasa a Akanfoõ hunu no sñ ñyñ õpõ kasa. Ñsan

kyerñ kwan a akasafoõ bi fa so de õpõkasa bi yñ kwatikwan, na afei

yñkyerñ sñdeñ kwatikwan ne õpõkasa ho nimdeñ som bo ma Akanfoõ. Ne

korakora, yñbñhwñ sñ ñnnñ yi nsesaeñ bi abñka kwan a yñfa so ka nsñm bi

penpen ne kwatikwan ho anaa?


27

1.11 Ïfa yi Mmoano

Akyinnyeeñ biara nni ho sñ Akan kasa a seesei wõde yñ radio ne TV so

dwumadie dodoõ no aboa ama kasa no rehyeta. Nokorñ, wei de akwannya

bi aba ama mpanimfoõ ne mmõfra bebree ani abñgye ho resua Akanfoõ

amammerñ, amanneñ, asetenam nsñm, kasa no mu nyansa ne akwan

ahodoõ a yñfa so ka nsñm bi.

Nanso mpanin se: “Berñboõ biara bõnwoma bata ho”. Ïhaw a

ñbata anigyesñm yi ho ne sñ, radio ne TV so kasa no bi adane mfeafeaho

ne anihanehane, kasantwi, eburo kasa ne nsñm bi a ñto Akan kasa ho

mmara ne ne nhyehyñeñ. Obiara wõ ho kwan sñ õkasa nanso ñnyñ nsñm

nyinaa na yñtumi ka no pen. Nsñm bi a ñbñtumi de mpaepaemu,

animguaseñ, ate obi sunsum so, agu obi ho fi ñne deñ ñfa owuo, nyarewa

bi anaa dñmdie ho no, Akanfoõ nka no watraa, wõde fa kwatikwan so.

Sñ ñduru berñ bi nso na sñ ñsñ fata sñ wõbõ nsñm bi so penpen nso

a, wõyi to hõ waa waa ne bum bum saa ara. Sñ yñtie radio ne TV so kasa

a, yñbñhunu sñ ñnnñ yi deñ yñatu berñ a yñtumi ka penpenkasa ne

kwatikwan no abõ mu. Ñberñ a ñsñ sñ yñde nsñm bi fa kwatikwan so no na

yñreka no penpen saa ara. Wei ka ho bi na ama yñayñ nhwehwñmu

dwumadie yi sñdeñ ñbñboa ama akenkanfoõ ne nkyirimma asua kasapa.


28

ETIRE A ÑTƆ SO MMIENU

DWUMADIE YI NSÑSOÏ BI MPÑNSÑMPÑNSÑNMU NE ÑHO AKWANKYERÑ. 2.0 Nnianimu

Kasa yñ õkwan soronko bi a ñpia nnipa abrabõ ne nkutahodie akyi pa ara.

Kasa di akotene wõ adasamma dwumadie bebree mu. Weinom ka ho na

akanyan kasa ne amammerñ mu animdefoõ ama wõayñ nhwehwñmu afa

kasa anaa lengwesteks nkorabata ahodoõ ho apñ mu nimdeñ. Animdefoõ yi

nwoma no bi a ñfa penpen ne kwatikwan titire ho na yñde reboa yñn

adwuma yi. Ɔfa yi mu na yñbñkyerñ dwumadie yi nnyinasoõ ne sñdeñ yñde

bñyñ mpñnsñmpñnsñnmu no. Na afei, yñakyerñ kwan a yñfaa so gyegyee

radio ne TV so nsñm no.

2.1 Dwumadie yi Nsñsoõ bi Mpñnsñmpñnsñnmu

Amannõne ne õman yi mu animdefoõ bi na wõatwerñ nwoma afa

penpenkasa ne kwatikwan ho. Wõn nwoma no ma yñhunu sñ saa kasa

akwan yi wõ wiase afanan nyinaa kasahodoõ pii mu. Yñbñhwñ nwoma a

wõatwerñ afa kwatikwan ho, ne deñ ñka penpenkasa ne kwatikwan nyinaa

ho asñm.


29

2.1.1 Penpenkasa

Rista-Dema (2002) de to dwa sñ Albania amanyõfoõ de penpenkasa ne

kwatikwan nyinaa di dwuma. Ɔkyerñ mu sñ, sñdeñ Obeng (2002a) kyerñ sñ

õman yi amanyõfoõ taa yñ ahwñyie no, Albania amanyõfoõ taa ka wõn

nsñm penpen. Sñ amanyõni bi de nsñm bi refa kwatikwan so a, ñtaa yñ

berñ a õne õfoforõ nyñ adwene, nanso õmfa abufuo nnye akyinnyeñ. Ɔfa

adamfogorõ ne õdõ kwan so na õka. Na sñ obi fom anaa õda suban bõne bi

adi deñ a, wõka si oniikorõ no anim pen. Sñ amammuo ho asñm bi reteetee

õmanyõni bi a, awadawada nnim, õdwidwa mu kasa yi firi ne bo.

Rista-Dema (2002) kyerñ sñ, Borisova (1998) de to dwa sñ saa na

Russia amanyõfoõ nso ka wõn nsñm pefee. Rista-Dema se, Fairclough

(1998) kyerñ sñ nsñm a yñwae anim ka no penpen taa yñ atñnnie. Wobñkõ

mu no, na ñyñ õkasafoõ no suban dada. Ebi nso firi amammuo adwene a

õno anaa n’amanyõkuo no kura. Ɔkyerñ sñ, sñ amanyõkuo bi gye atñnnie

õnokwa bõ wõn ho a, wõn akyitaafoõ taa fa saa suban yi bi. Sñ wõrekasa a,

wõtaa yiyi nsñm ani to hõ waa waa ne bum bum, wõmfa ho ne kasabõne yi

nsunsuansoõ bõne. Nea ñhia wõn ne sñ wõbñhane wõn ani aka asñm no

sñdeñ õmanfoõ bñgye atom. Rista-Dema kyerñ sñ, ñtõ da bi nso a, ñnyñ sñ

amanyõni no pñ sñ õyi nsñmfo bi firi ne bo, na mmom õhyñ da kasa sei de


30

gye ne din. Obi wõ hõ mpo a, õka kasafi wie a, na waboapa de aseresñm

atoa so. Yñbñhwñ sñ sñn na wei teñ wõ õman yi amanyõfoõ kasa mu. Deñ

Obeng (2002a) nso hunuiñ no saa na ñda so teñ?

Hartford (2002) kyerñ sñ Nepal amanyõfoõ nso taa ka wõn nsñm

penpen. Ïse, amanyõfoõ a wõtaa kasa sei no yñ saa de te õfoforõ no

sunsum so. Wõka nsñm de gu onii no anim ase, sñdeñ ne kra bñfiri ne ho

na wõatumi adi ne so nkonim. Nanso sñ ne yõnko fom no na õreka akyerñ

no deñ a, õkasa obuo mu sñdeñ õbñnya ne haw no anoyie pa, sene sñ ne

kasa no de õhaw foforõ bio bñba.

Wei kyerñ sñ, Albania ne Russiaman mu deñ, sñ õmanyõni bi fom

ne yõnko a, õka kyerñ no penpen, Nepal amanyõfoõ nso ka wõn nsñm

penpen saa ara, nanso sñ obi fom ne yõnko na nea yñafom no no redi yaw

koraa a, õkasa obuo mu. Ɔbõ õno ne õfoforõ no nyinaa animuonyam ho

ban sñdeñ Kendall (2011) ne Brown and Levinson (1987) ka no (Hwñ 1.5).

Akanfoõ nso se: “Sñ obi fom kum a, wo nso wo mfom nnwa”.

Agyekum (2004a) nhwehwñmu ma yñhunu sñ õman yi amanyõfoõ

kasa reyñ adane atñnnie. Amanyõfoõ bi ano kasa taa gyina n’amanyõkuo

amammuo ho adwenepõ a wõkura. Obi wõ hõ nso a, ñyñ ne suban.

Agyekum (2004a) tu amanyõfoõ, dawubõ nkrataa, kasafidie nnwuma ne


31

afrñfoõ fo sñ, ñwom sñ ñtõ da bi a nsñm bi hia sñ yñbobõ so penpen deñ,

nanso sñ nsñm no ani yñ nyan anaasñ ñbñtumi de nsunsuanso bõne bi aba

deñ a, ñsñ sñ yñde fa kwatikwan so. Agyekum nhwehwñmu yi ma yñhunu

sñ atñnnie yi firii aseñ akyñ. Nsñm a õyññ ho mpñnsñmpñnsñmu no firi afe

1998 ne 2001 mu. Yñbñhwñ sñ nsesaeñ pa bi aba mu anaa?.

Osam (2008) hwñ õkwan a dawubõ krataa ‘The Ghanaian

Chronicle’ fa so de Ïmampanin dada Jerry John Rawlings ano nsñm bi to

dwa. Ɔkyerñ sñ, sñ Ïmampanin Rawlings kasa na sñ õka asñm bi a ñmfata

a, ñno mmom na dawubõ krataa yi fa kasasuo bi te sñ ntimu, ampñmmuaeñ

asñmmisa, nnyinahõma, ntotohosñm, anihanehane so twe õmanfoõ adwene

kõ so. Anihanehane ne ampñmmuaeñ asñmmisa na wõtaa de twa mfoni sñ

Ɔmampanin kasa nyñ, õno nso a õntumi nyñ adwuma mmoa ne manfoõ;

wadi wõn huammõ. Osam (2008) ma yñhunu sñ, yñmfa kasasuo nnane

kwatikwan nkutoo, yñtumi fa ebi te sñ anihanehane, ampñmmuaeñ

asñmmisa, ntotohosñm ne nsñmfua bi so di atñm pefee. Sñ wode obi toto

aboa bi ho a, na woayeyñ no ara ne sa.

Yankah (2004:5) kyerñ sñ, Akanfoõ gye to mu sñ, ñnyñ nsñm nyinaa

na yñwae anim ka no penpen, nanso berñ bi wõ hõ a, sñ obi yñ saa a, yñte

no aseñ. Wõse: “Pae mu ka ma ahotõ” ñnna “Ïfeñ akyi nni abofono”. Na


32

mmom, ñhia sñ õkasafoõ no bñhwñ sñ saa berñ no yñ berñ pa anaa n’asñm

yñ dñ ansa. Yankah (2002:435) de to dwa sñ, sñ Takyimanfoõ redi Apoõ

Afahyñ a, wõwõ nhyehyñeñ bi a wõma kwan ma õmanfoõ no tumi twi

Nananom anim ka deñ wõpñ kyerñ wõn. Sñ õhene anaa õpanin bi abõ

adwaman, õyñ osisifoõ, õmmu õman no yie anaa õreda suban bõne bi adi a,

wõtumi ka si n’anim pen. Nanso sñ afahyñ no twam deñ a, obiara nni ho

kwan sñ õkasa tia Nananom anaa õpanin bi. Sñ obi yñ saa a, õbñtumi anya

ho asotweñ.

Obeng (2003:24) de to dwa sñ, Akanfoõ se: “Ano watiri a, ñsene

anamõn”. Wõsan nso gye to mu sñ: “Asñm da ne kwan mu a, na woaka;

yñnyi nto nkyñn na yñnkyea no nso” (Hwñ Obeng 2003:10). Wei kyerñ sñ,

ñnyñ nsñm nyinaa na yñde wadawada. Obeng (2003) ne Yankah (2002)

nhwehwñmu yi kyerñ yñn sñ penpenkasa no bi nso yñ adwuma pa bi wõ

nkutahodie mu. Sñdeñ kwatikwan kasa som bo wõ Akanman mu no, saa na

penpenkasa no bi nso boa wõ kwan bi so. Nanso, sñ ñsñ sñ yñde asñm bi fa

kwatikwan so deñ a, mma yñnsesa no. Anyidoho (2002) de to dwa sñ,

Akanfoõ ntaa nsesa wõn amammerñ, amanneñ ne kasadwini mu kñkñ saa,

wõkura mu twe.


33

Wiafe-Akenten (2008) nso da no adi sñ, ñwom sñ radio ne TV so

akasafoõ no bi fa mmñ yñ kwatikwan deñ, nanso ebinom kasa yñ penpen.

Eburo, kasafi, afotuo ne takrawõgyam ahyñ amanyõfoõ, kaseñbõfoõ,

dwumadie akyeame, badwafoõ ne afrñfoõ bi kasa mu ma. Saa na Agyekum

(2004a) nso hunuu sñ, atñnnidie adõõso wõ dawubõ nkrataa bi mu.

Dwumadie wei bñhwñ botaeñ a ñma nnipa bi ka wõn nsñm penpen?

2.1.2 Kwatikwan

Wei (2002:69) de to dwa sñ, Taiwanfoõ afe 2000 abatoõ no,

amanyõkuo ahodoõ no frankaatufoõ de nnyinahõma ne asñntotoho dii

dwuma wõ wõn kasa mu pa ara. Sñ wõfa abasñm bi mu agorõba anaa

Twerñ Kronkron mu nnipa pa bi a na wõde atoto wõn ho akyerñ sñ õno

amanyõni no nso wõ saa nnepa no bi. Ñno nti, õmanfoõ nto aba mma no na

õmmñboa wõn. Amanyõfoõ yi bi tumi fa asñntotoho, nnyinahõma,

anansesñm, mmñ, ntotohosñm ho di wõn yõnkonom ho fñw anaa mpo wõdi

wõn atñm kwa. Wõbisa wõn a, wõse wõmmõõ obiara din. Saa suban yi nyñ

deñ, nanso kwatikwan a wõde fa so no boa te ntawantawa so sene sñ anka

wõbñyi anim atwa wõn ho adapaa.


34

Wafula (2002) nso nhwehwñmu da no adi sñ amanyõfoõ taa de

edinnsiananmu, nkabomdeñ, asñmsini, nsñmfua bi hyehyñ wõn nsñm mu

ka no sñdeñ õmanfoõ ne wõn bñyñ adwene. Ñtõ da bi a, amanyõfoõ yi bi

tumi fa õfoforõ asñm bi na wõadane no anaa wõde wõn ankasa nsñmfua bi

aka ho de asesa asñm no asekyerñ ankasa mu. Ïkyerñ sñ, amanyõfoõ taa

yñ wei de twa mfoni pa fa wõn ho, na wõasñe õfoforõ no din.

Obeng (2002a) nso kyerñ sñ kwatikwan kasasuo a õman yi

amanyõfoõ taa de ka wõn nsñm ne nnyinahõma, ansa na ñbñ aba. Wei

(2002) hunuu sñ Taiwan amanyõfoõ nso taa de nnyinahõma na ñdi dwuma.

Yñbñhwñ kasasuo a, nnansa yi, õman yi amanyõfoõ ne õmanfoõ nyinaa taa

de di dwuma. Obeng (2002a) kyerñ sñ, sñ obi pñ sñ õhunu sñ asñm põtee bi

yñ amanyõsñm a, õnhwñ õkasafoõ no titire, ne kasa mu nsñm, ñne berñ ne

beaeñ no. Sñ radio ne TV so nsñm a yñagyegye no bi kyere yñn so a, saa

nimdeñ yi bñboa yñn.

Agyekum (2010) akyerñkyerñ nnoõma ahodoõ pii a Akanfoõ hunu

no sñ ñyñ atñnnie, mmusuo, ammodin, eburo kasa. Wakyerñ mu sñ, sñ

Ïkanni ba bi bu saa kasa mmara no so a, õnya ho asotweñ. Agyekum

(2010) asan akyerñ kwatikwan ahodoõ bi; kasammrani, kasakoa, õpõ kwan

ñne berñ pa a obi bñtumi aka saa nsñm yi a õnnya amanneñ biara.


35

Agyekum (2010) kyerñ sñ Akanfoõ wõ gyedie bi sñ yñmmõ

Otweduampõn ne sunsum nkaeñ no din basabasa, yñmfa ntam, nsedie,

duabõ nni agorõ, yñmmõ nyarewa ne efie nnoõma (ammodin) bi, honam

akwaa bi, nnipa mu nsufi anaa nnoõma bi, owuo, nnamu nsñm ne nsñm bi

so penpen saa. Sñ obi to saa mmara yi a, õtumi gye animguaseñ anaa

õkõpue ahemfie ma yñbõ no ka. Yñtumi ka sñ oniikorõ no yñ eburo,

õmpõeñ, n’ano nteeñ, ne ade. Agyekum kyerñ sñ sñ obi mpñ sñ õbñkõ õhaw

yi bi mu a, na ñsñ sñ onii no fa kwatikwan, ammodin, kasammrani anaa

nkaeñ no bi so de bõ n’animuonyam ho ban.

Obeng (2003) nso hwñ sñdeñ Akanfoõ de kwatikwan di dwuma wõ

nkutahodie mu. Ïkyerñ mu sñ, ñhia Akanfoõ pa ara sñ anka Ïkanni ba pa

ara rekasa a, õbñdi mmara ne nhyehyñeñ a ñbata wõn kasa ho so. Sei na

ñma Akanfoõ hunu sñ õkasafoõ no apõ, õnim kasa, õwõ nananom nyansa.

Yankah (1995:15, 2002:426) ne Obeng (2003:11) nso akyerñ kwatikwan

kasasuo ahodoõ (ñbñ, akutia, awan, nnyinahõma, anihanehane, anansesñm,

õpõ kasa, adñfñdñfñ) bi a ñduru berñ a ñsñ mu a, Akanfoõ fa de yñ

kwatikwan.

Obeng (2002b) nhwehwñmu kyerñ sñ, sñ amanyõfoõ pii rekasa a,

wõtaa sese hwñ wõn atiefoõ, beaeñ ne berñ, nea wõreka ho asñm no, na


36

wakõfa ho kasasuo de akasa sñdeñ wõbñkyere atiefoõ no adwene. Obeng

kyerñ sñ Amerika mampanin, Bill Clinton nam õpõ kasa ne kwatikwan

kasa so nyaa õmanfoõ ma wõsan too aba maa no, ñwõ berñ a na nnipa pii

dwene sñ ne mfomsoõ bi bñyi no afiri akonnwa so. Hgonyani (2002) de to

dwa sñ Tanzania Ïmampanin Nyerere nso tumi de nnyinahõma kyerñkyerñ

ne nsñm mu ma õmanfoõ te aseñ yie. Ïse, wei ama wõpñ n’asñm, na wõato

ne din sñ “Teacher” – Ïkyerñkyerñni.

Obeng (1994, 1997, 2002b, 2002c) nso kyerñkyerñ õpõ kasa ne

kwatikwan kasasuo a amanyõfoõ taa fa so de ka wõn nsñm no bi. Weinom

ne edinnsiananmu, dintoõ, anansesñm-ntotohosñm ne nsñnnahõ. Obeng

(2002b) nhwehwñmu kyerñ sñ amanyõfoõ taa bõ wõn ara ne wõn

amanyõkuo din ho ban sñdeñ ñbñyñ a wõnhwere akyitaafoõ. Ïse,

amanyõfoõ a wõnim kasa yie na wõwõ kwatikwan kasa ho nimdeñ taa fa

kwatikwan ahodoõ yi so gye din pa. Wõde twitwa wõn ho berñ a wõanya

amanneñ bi. Obeng (1997) kyerñ n’adwene sñ, anka ñnsñ sñ yñhwñ

asotweñ no ansa, ñhia sñ obiara bñbõ n’animuonyam ho ban.

Yankah (1986b; 1989b) hunuu sñ ñbñ ne kasasuo titire pa ara

Akanfoõ taa de di dwuma wõ kasa mu. Ofoe (2003) ne Wiafe-Akenten

(2008; 2011) hunuu sñ nsñntwerñfoõ, kaseñbõfoõ, afrñfoõ ne amanyõfoõ


37

nyinaa taa de mmñ di dwuma wõ wõn kasa mu. Yñn nso yñbñhwñ sñ mmñ

kwatikwan da so di akotene wõ radio ne TV so kasa mu anaa?

Yankah (1995) adi dwuma bi afa õkyeame adwuma wõ ahemfie ho.

Ɔse, õkyeame na õde Nana anom asñm to dwa; õyñ Nana kasamafoõ. Ïsan

yñ ntamgyinafoõ, õdimafoõ, õpatafoõ ñne õfutufoõ. Akyeame bebree taa fa

kwatikwan so kasa de pñ asomdwoeñ. Yñyi õkyeame a, Yankah kyerñ sñ

Akanfoõ de obuo ne anidie ma onipa biara a õnim kasa. Yankah kyerñ sñ,

akyeame dodoõ no ara ano ate yie, wõnim kasa. Wõtumi dane nsñm fa

kwatikwan so wõ berñ a ñsñ mu. Ñda õkyeame biara akoma so, ñnna ñyñ

no ahohoahoa sñ ne kasa bñkõ yie berñ biara na ama biribiara atõ dinn.

Yñbñhwñ radio ne TV so dwumadie no akyeame, kaseñbõfoõ ne õman yi

mpanimfoõ akasamafoõ/akyeame nso nimdeñ a wõkura wõ Akan kasa mu.

Yankah (1997) ahwñ sñdeñ dwontoni Nana Ampadu de kasasuo

ahodoõ bi asaesae ne nnwom mu “Ebi te yie, ebi nso nte yie koraa”.

Yankah mpñnsñmpñnsñnmu da no adi sñ, Nana Ampadu de nnwom yi ayñ

kwatikwan de retu amanyõfoõ, õman yi mu mpanimfoõ ne adwuma

nnaanofoõ a kñtñasehyñ, porõeñ ñne tumidie agye wõn ti fo. Nana Ampadu

mmõ obiara din, na mmom õde mmoa bi na agyinagyina hõ sñ nnipa de

rekyerñ suban yi. Akanfoõ se: “Sñ worepñ asñm aka akyerñ Onyame a,


38

woka kyerñ mframa”. Yankah kyerñ sñ, Akanfoõ yñ nnipakuo bi a sñ obi

ne õfoforõ nyñ adwene a, õtaa de n’asñm fa kwatikwan so, titire ne sñ

õfoforõ no yñ õpanin bi. Yñbñhwñ sñdeñ nnwom kwatikwan yi rekõ.

Agyekum (2005) nso ahwñ sñdeñ õdwontoni Kwabena Konadu de

mmñ ne kasasuo bi asaesae nnwom de rebõ akutia. Akanfoõ wõ kasabñbuo

bi sñ: “Wo yõnko da ne wo da”. Sñ obi hwere ne busuani bi a, ñmfa ho sñ

wo ne no te adowa nwoma so, wogyae biribiara mu kõma no yaakõ. Sñ

wonkõ mpo a, wonsere no wõ berñ a ne nsono mu ateñ, nanso Konadu

fiefoõ yi yii anim pefee maa no hunuu sñ ñyñ wõn dñ. Asñm yi hyee

Konadu yie, nanso ñsiane sñ õmpñ sñ õbñkasa na ñde ntõkwa foforõ abñpee

ne yaw no so nti, õnam kwatikwan kasasuo; mmñ, kasakoa, akutiasñm,

asñntotoho so nwenee nnwom bõõ akutia sñ “Mpanin kaeñ a wõmmoa sñ

obi abawuo tuatua obi aso ampa”. Kwabena Konadu akyerñ sñ õwõ

abrabõ mu osuahunu, nyansa, kasa ne amammerñ mu nimdeñ, na õde ayñ

adwuma yie kama. Wadi wõn ho yaw deñ, nanso õkõkasaeñ kaa ne bo so

asñm a, anka ebia wõbñka bi ama adane ntõkwa kñseñ asan ate ne koma.

Yankah (1989a) ne Agyekum (2011:585) akyerñ õkwan sononko bi

a Akanfoõ fa so de kwatikwan tete wõn ho. Sñ asñm to obi, na sñ onii hwñ

na õdi fõ a, õtumi de dwanetoa kõpa kyñw. Dwanetoa kwatikwan ne sñ,


39

oniikorõ no kõfa õpanin onimuonyamfoõ ma no di n’anim kõpa kyñw ma

no. Ɔtumi nso dwane toa nea wafom no no fñrefoõ bi. Ñto asñnnie a, sñ

dwanetoafoõ no nim kasa yie a, õtumi fa kasasuo yi bi kasa dñdññdñ,

hwam hwam hwam, kama ma wõhunu nea wafom no mmõbõ. Mpanimfoõ

a wõredi asñm no anaa onii a obi afom no no tumi ka sñ: “Sñdeñ

dwanetoafoõ no si akasa koraa nti, asñm no abõ me bo, magyae biribiara

mu ñnka”. Wei kyerñ sñ dwanetoa kwatikwan nso tumi boa ma abaa tõ wõ

abufuo ne ntõkwa berñ mu.

Yñwõ gyedie sñ nnwoma ahodoõ a yñapñnsñmpñnsñn mu yi nyinaa

bñboa dwumadie yi. Animdefoõ yi nhwehwñmu no dodoõ no nhyñ da nhwñ

sñdeñ wõde penpenkasa ne kwatikwan di dwuma wõ radio ne TV so saa.

Bio, atwerñfoõ yi dodoõ no ara de borõfo kasa na atwerñ dwumadie a ñfa

Akanfoõ kasa ne amammerñ ho. Yñn nso reyñ yñn afa mu deñ, sñ yñde

Akanfoõ kasa (Twi) na ñreyñ nhwehwñmu adwuma a ñte sei, ñnna yñasan

de retwerñ emu nimdeñ ne osuahunu no nyinaa. Ñbñboa ama ayñ anigyeñ

ama nhwehwñmu adwumayñfoõ ne adesuafoõ sñ wõbñpñ mu Akan kasa mu

nimdeñ ne nsñmfua bi de adi dwuma foforõ bi.


40

2.2 Dwumadie yi Nnyinasoõ

Nnyinasoõ ankasa a yñde reyñ mpñnsñmpñnsñnmu yi ne Fairclough (1995,

2012) kasa mfeefeemu nnyinasoõ “Critical Discourse Analysis” (CDA),

ñnna yñde Agha (2007) ne Irvine (2001) nhyehyñeñsñm ne amammerñ

mmara a ñbata badwam kasa ho nso taa akyire yññ nhwñsodeñ gyegyee

nsñmmoano no. Nsñm a yñagyegye no bi yñ amanyõsñm kasa, yñmpñ sñ

yñde yñn ankasa adwene bñbu biribi. Yñwõ awerñhyñmu sñ Fairclough

(1995) kasa mfeefeemu nnyinasoõ, CDA bñboa ayñ sukyerñ mapa

mfeefeemu afa nsñmmoano no mu nsñm nkorñnkorñ no ankasa ho. Wei

bñboa ama yñahunu twaka a ñdeda kasa nkorabata titire ne nkumaa a

õkasafoõ no de di dwuma no nyinaa mu. Ñbñtumi nso akyerñ botaeñ nti a

akasafoõ no de wõn nsñm bi hyehyñ kasasuo no mu.

Yñgye di sñ nnyinasoõ nkabom weinom nyinaa yi bñboa de

lengwesteks nhwehwñmu dwuma mapa ato dwa. Yñakyerñkyerñ mu sñdeñ

nnyinasoõ no mu biara reboa wõ mpñnsñmpñnsñmu no mu.


41

2.2.1 Kasa Mfeefeemu Mpñnsñmpñnsñnmu “Critical Discourse Analysis

(CDA1)”-Fairclough (2012, 2003) ne (1995) ‘Media Discourse’

Wodak ne Meyer (2009) kyerñ sñ, afe 1990 mu, Ɔpñpõn bosome mu

na Fowler, van Dijk, Kress, Wodak, Leeuwen ne Fairclough hyia toatoaa

adwene de hyehyññ nnyinasoõ yi. Ñfiti saa berñ no, animdefoõ te sñ Kress

(1993), van Leeuwen (1993), Tannen (1994), van Dijk (1995), Fairclough

ne Wodak (1997), Kotthoff ne Wodak (1997) de CDA adi dwuma afa

asetena mu nsñm te sñ tumidie ne adwenemusñm, mmarima ne mmaa

kasa, amanyõ kasa ne dawubõ kasa ho.

Yñba Abibiman ne õman yi mu nso a, Agyekum (2004a) ne Osam

(2008) de CDA ayñ nhwehwñmu afa dawubõ ne amanyõfoõ kasa ho.

Agyekum (2004a) de CDA afeefee amanyõfoõ ne wõn akyitaafoõ kasa mu

ma wakyerñ sñ, wõn mu bi kasa yñ adapaatwa nko ara. Osam (2008) nso

hwñ sñdeñ dawubõ krataa bi fa Ïmampanin bi nsñm bi de twa mfoni fa ne

ho sñ õnka nokware, õpñ tumi dodo, õyñ nhyñsoõ.

van Dijk (2006) nso akyerñ asetena mu nsñm nkaeñ ne animdefoõ

põtee bi a wõn nso de CDA ayñ nhwehwñmu. Ïkyerñ sñ, animdefoõ te sñ

1 Sñdeñ yñayñ no, wode Fairclough (1995) nnyinasoõ “Critical Discourse Analysis” (CDA)

kõ Twi kasa mu a, ñyñ Kasa Mfeefeemu Mpñnsñmpñnsñnmu. Nanso, yñafa ne tiawa CDA no. Wiase afanan ne õman yi mu nyinaa, sñ wõde redi dwuma a, CDA na dodoõ no wõfa.


42

van Dijk (1991) ne Dines ne Humez (1995) nso de CDA ayñ nhwehwñmu

afa tumidie ne nnipakuo mu nyiyimu ne nhyñsoõ ho. Animdefoõ te sñ

Fisher ne Todd (1988) ne Ehrlich (2011) ahwñ kasa ho nhyehyñeñ a ñwõ

adwuma te sñ ayaresa ne nnuromma, mmara ne asñnnie ho (Hwñ van Dijk

2006:358-363). van Dijk (1995:18) kyerñ sñ, CDA yñ “inter- or

multidisciplinary approach”, wei kyerñ sñ, yñtumi de yñ nhwehwñmu fa

asetena mu nsñm a ñfa adesua nkorabata ahodoõ te sñ filõsõfi, sõhyeõlõgyi,

saekõlõgyi, asetena-amammerñsñm ne nkitahodie adesua ho.

van Dijk (1995:18) kyerñ mu sñ: “CDA uncovers, reveals or

discloses what is hidden or otherwise not immediately obvious…”.

Asekyerñ ne sñ: “deñ ahinta anaasñ deñ anka yñntumi nhunu nyinaa ara,

CDA tumi da no adi”. Ïde foa so sñ, CDA na nhwehwñmufoõ taa de

feefee kasa anaa kasa nhyehyñeñ a amanyõfoõ ne mpanimfoõ a wõkura

tumi de di dwuma mu ma ñboa yi suban ne adwenemu nsñm a anka

ñbñtumi ahinta nyinaa pue. (Hwñ van Dijk 1995:18, 2006:352 ne Gordon

2011:78).

Adeñ a yñhunu wõ dwumadie dodoõ no a animdefoõ yi de CDA adi

ho ne sñ, wõtaa de CDA hwñ asetena mu asñm korõ no mu kasa no ne ne

nhyehyñeñ, dwumadie põtee a saa kasa no redi ne twaka a ñwõ akasafoõ ne


43

atiefoõ ntam. van Dijk (2003:340) frñ wei “situational environment of

discourse or situational context”, kyerñ sñ, kasa no ne ñho nsñm no pñ.

Saa ara na Wodak ne Meyer (2009:23) nso hunu wei ara bi, wõka no wõ

Borõfo kasa mu sñ: “particularly of discussion is the way in which

sampling is done in CDA. Most studies analyse typical text”. Asekyerñ ne

sñ: “adeñ a ñsñ sñ yñhwñ ka ho asñm ne sñdeñ yñde CDA hwehwñ

nsñmmoano mu. Nhwehwñmu dodoõ no ara hwñ kasa põtee no”.

Wodak ne Meyer (2009), Kotthoff (2011) ne Fairclough (1995,

2012) nso adwene ne sñ, kasa “text” no nkutoo ntumi mmoa mma

yñnhunu adesuadeñ bi te sñ abakõsñm a ñwõ kasa no ho, õkasafoõ no

nimdeñ ne osuahunu, amammerñ mmara ne nhyehyñeñ a ñbata saa

nnipakuo no kasa ho. Ne saa nti, sñ wohwñ wõn dwumadie mu a, wõde

CDA hwñ;

(i) kasa no ne ne nhyehyñeñ -“situational context”,

(ii) dwumadie korõ no ho mmara ne nhyehyñeñ - “institutional

context”, ne

(iii) asetena ne amammerñ mmara – “sociocultural context” no

nyinaa (Hwñ Fairclough 1995:57, Wodak ne Meyer

2009:23).


44

Wõkyerñ sñ, saa nnoõma mmeñnsa yi na ñka bom ma yñhunu botaeñ ne

adwene põtee a ñma õkasafoõ bi de kasa ne ne nhyehyñeñ bi di dwuma.

Bio, sñ onii no tumi de kasasuo no di dwuma yie sñdeñ ñsñ wõ beaeñ hõ ne

dwumadie korõ no mu a, ñma yñhunu ne nimdeñ ne asetena mu osuahunu

a õwõ. Ñwom sñ, saa dwumadie yi rehwñ sñdeñ yñde Akan kasa di dwuma

wõ radio ne TV so deñ, nanso yñnhwñ kasa no nhyehyñeñ no nkutoo,

yñresan ahwñ amammerñ ne nhyehyñeñ a ñbebare saa badwam kasa yi ho.2

Ne saa nti na yñafa Fairclough (1995) de reyñ dwumadie yi ho

mpñnsñmpñnsñmu no.

Fairclough (1995, 2012:454) kyerñkyerñ CDA dwumadie mu sñ,

yñtumi de pñnsñmpñnsñm nsñm mu hunu asetena mu dwumadie põtee a

ñrekõ so, berñ ne beaeñ põtee no, kasa mmara nhyehyñeñ a ñbata saa

dwumadie no ho, akasafoõ no nnipasuo, ñnnesuo ne nneyñeñ a wõde ka

kasa no ho. Fairclough (1995 ne 2012) nyinaa kyerñ sñ nsñnkyerñnne a

yñhunu wõ radio ne TV so dwumadie mu te sñ akasafoõ no animyõ, sñdeñ

obi kyea, sereñ, kommyñ, afadeñ ne sñdeñ wõhyehyñ akasafoõ no nyinaa

2 van Dijk (2006:359) kyerñ mu sñ animdefoõ te sñ Fowler (1991) ne Bell (1995) nso de

CDA ahwñ dawubõ kasa, nanso õse: “for a later CDA approach to media studies that is related to the critical approach of cultural studies, see Fairclough 1995”. Asekyerñ ne sñ: “CDA nnyinasoõ pa ara a ñhwehwñ dawubõ kasa a ñne amammerñ adesua wõ twaka pa ara ne Fairclough 1995”.


45

ka nsñm bi, na ñsan da tebea a õkasafoõ no wõ mu no adi (Hwñ Agha

2007:180 nso).

Fairclough (1995:36) san kyerñ mu sñ, nkutahodie dwumadie

“communicative event” gu ahodoõ, ebi ne dõkotani ne õyarefoõ nkõmmõ,

nnipadõm anaa kasafidie so kasa. Deñ ñdi kan no yñ baanu nkõmmõ -

“private domain”, ñnna nkaeñ no yñ badwam nkutahodie - “public

domain”. Fairclough (1995) ne Agha (2007:163) ano kõ bñnkorõ mu sñ

kasafidie so yñ beaeñ bi a sñ yñde nsñm anaa kasa bi to dwa a, nnipa

mpempem na ñteñ. Nsñm no tumi hyeta ma nnipa bebree fa de kasa bi. Ñtõ

da bi mpo a, nipa a õkaa asñm no din koraa bata ho hyeta bi. Sñ yñyñ

mfomsoõ ka nsñm a ñnyñ, ketewaa bi mpo a, ñtumi de nsunsuansoõ kñseñ

brñ õkasafoõ no, atiefoõ ne õman mu no nyinaa.

Ormrod (1999) nso kyerñ sñ: “Bandura, the proponent of social

learning theory, argues that individuals, especially children learn

aggressive responses from observing others, either personally or through

the media. Asñm yi asekyerñ ne sñ: “Bandura a õde asetenamu suban ne

nneyñeñ sua nnyinasoõ baeñ kyerñ sñ, ankorñankorñ, titire ne mmõfra sua

abufuhyew nneyñeñ firi afoforõ hõ anaasñ deñ wõhunu wõ dawubõ

dwumadie mu” Ñno nti na ñsñ sñ radio ne TV so adwumayñfoõ ne


46

akasafoõ nyinaa kyerñ suban pa ne kasa pa na afoforõ nso asua ñno bi. Ñsñ

sñ dwumadie no, emu kasa, atiefoõ ne akasafoõ nyinaa di mmara ne

nhyehyñeñ a ñbebare wõn no so ketee.

Irvine (2001) adwuma a wadi afa kasa nhyehyñeñsñm ne amfa

nhyehyñeñsñm wõ nkutahodiemu – “formality and informality in

communicative event” nso ma yñhunu pefee sñ radio ne TV so kasa ka

kasa a ñdi nhyehyñeñsñm mmara so ho bi. Ñnyñ baanu nkõmmõdie bi kñkñ,

ñyñ badwakñseñ mu kasa.

Agha (2007:314) nso foa so sñ, sñ obi rekasa na sñ ñhõ yñ badwam

a, ñwõ sñ oniikorõ no tumi hyñ ne ho so na wanka asñm biara a ñbñtumi de

basabasa anaa animguaseñ aba. Ñhia sñ obiara bñdi badwam kasa

nhyehyñeñ ne mmara so, sñ ñsñ sñ wohwñ beaeñ ne berñ no na wofa

nsñmfua põtee “register” bi de yñ kwatikwan anaa õpõkasa a, na woahwñ

afa deñ ñsñ na ñtõ asñm no so pñpññpñ (Hwñ Agha:145). Ïka no wõ Borõfo

kasa mu sñ: “for many speakers such norms of appropriateness clearly

function as ‘standard’ of proper behaviour”. Asñm yi kyerñ sñ, sñ

õkasafoõ no tumi di nhyehyñeñ ne mmara a ñsñ sñ badwam kasa di so yi a,

na saa nnipakuo no bñgye atom sñ õkasafoõ no ada suban pa adi.


47

Yñyi nkorabata titire te sñ nnoõma a yñaka ho nsñm wõ soro hõ no

to nkyñn a, Fairclough san de CDA yñ kasasuo no mu nsñm mu (text and

intertextual analysis) sukyerñ mfeefeemu. Fairclough (1995:57) kyerñ sñ:

linguistic and sociolinguistic analysis of a media discourse should attend to the texture of text; details of form and structure, not only the content of text [themes]. Text analysis is the linguistic analysis of vocabulary and semantics, the grammar of sentences, the sound system (the phonology) and how sentences are organized together to bring out certain meaning. Intertextual analysis focuses on the borderline between text and discourse practice. It aims to unravel the genres and discourses-often in creative discourse, and this is realized linguistically in the form and meaning. This analysis is more sensitive to absence as well as presences in text.


Sñ yñreyñ lengwestek ñne sohyiõlengwestek mpñnsñmpñnsñnmu afa dawubõ kasa ho a, ñwõ sñ yñhwñ kasasuo no mu nsñm nkorñnkorñ no nso, ñnyñ emu nsñntitire nkutoo. Lengwestek nhwehwñmu no ankasa ne nea yñhwñ nsñmfua ne asekyerñ no, kasamu ho kasammara fõnõlõgyi no, ñne sñdeñ yñhyehyñ kasamu bi ma ñde asekyerñ bi to dwa. Kasasuo no mu nsñm no mpñnsñmpñnsñnmu no hwñ twaka a ñwõ kasasuo no ne asñm korõ no mu. Ñkyerñkyerñ kasasuo ne nsñm ahodoõ no mu, mpñn pii, nea yñn ankasa anwene no mu pefee ma nteaseñ ba. Weinom da adi wõ kasa no nhyehyñeñ ne asekyerñ no mu. Mpñnsñmpñnsñnmu wei na ñhwñ nsñmfua a akasafoõ de hyñ nsñm mu ne deñ wõboapa yi firi mu no.


48

Nkuranhyñ nsñm weinom na yñregyina so na yñasan ahwñ radio ne TV so

nsñm no mu nsñmfua ne kasammara nhyehyñeñ (the microstructure -

lexical item and grammatical structure) ñne nsñntitire no nhyehyñeñ, berñ

ne beaeñ a yñde saa nsñm no to dwa (the macrostructure - thematic

organization and ethnographic setting). Weinom na ñbñboa ama

nhwehwñmufoõ ahunu kasa no bi akyire (Hwñ Agha 2007:162 nso).

Agyekum (2004a) de to dwa sñ Bell (1998) frñ nnyinasoõ yi

“ideological detective work”, kyerñ sñ ñyñ “adwenemusñm nhwehwñmu

hunufoõ”. CDA tumi feefee mu hunu adwenemu botaeñ bi a ñma obi twa

nsñmfua bi gya, õboa pa de nsñmfua põtee bi wurawura ne kasa mu, õsesa

kasa bi nhyehyñeñ mu, õka asñm a ñkura asekyerñ ntanta, anaa õtwa ntorõ.

Yñwõ gyedie sñ CDA bñboa ama yñahunu lengwestek nhyehyñeñ

põtee bi a kasasuo ne õpõkasa bi kura, ñne õkasafoõ bi botaeñ. Titire no,

yñbñtumi ahunu õmanyõni bi adwenemusñm nnyinasoõ, animuonyam a õpñ

sñ õnya, ñne nimdeñ a õda no adi wõ ne kasa nhyehyñeñ, asetena ne

amammerñ mmara mu.


49

2.3 Dwumadie yi ho Akwankyerñ ne Radio ne TV so Nsñm no

Mmoano

Dwumadie yi ho akwan gyina nnoõma mmienu. Deñ ñdi kan, yñapaw radio

ne TV so dwumadie ahodoõ bi, ñnna yñagyegye emu kasa no bi. Yñrehwñ

sñdeñ akasafoõ de kwatikwan ne penpenkasa di dwuma wõ wõn kasa mu.

Yñadi kan akyerñkyerñ mu wõ 2.2.1 hõ, sñdeñ nimdeñ a yñnya firii Agha

(2007) ne Irvine (2001) nhyehyñeñsñm ne amammerñ mmara a ñbata

badwam kasa ho nso boa maa yñn akwankyerñ de gyegyee nsñm no. Yñne

mpanimfoõ bi atwetwe nkõmmõ ama wõn nso akyerñ wõn adwene afa

sñdeñ yñde penpenkasa ne kwatikwan di dwuma wõ Akan radio ne TV so,

nnansa yi. Deñ ñtõ so mmienu, yñakenkan nwoma ahodoõ na yñde emu

nimdeñ retaa dwumadie yi akyi na atumi adi mu.

2.3.1 Ñkwan a Yñfaa so Gyegyee Radio ne TV so Nsñm no

Akanfoõ bu ñbñ bi sñ: “Hwerñma na ñtwetwe nnwom ba”. Ñno nti,

yñannyegye kwatikwan kasa no nkutoo, yñgyee ñne ñho nsñm no kakra. Sñ

ebia, sñ obi reka asñm bi a ñfa õbarima ne õbaa nna ho anaasñ õretu obi fo

afa suban bõne bi ho, na kasa no mu ara, akõba sñ õkasafoõ no fa

kwatikwan, õpõ kasa anaasñ õwae asñm no anim ka no pen. Saa


50

penpenkasa, kwatikwan ne õpõ kasa no ankasa ne ñho nsñm no na Borõfo

kasa mu yñfrñ no ‘text and context of usage’ (actual words used before

and after the strategies). Malinowski (1935) na õde adwene yi baeñ.

Hymes (1974), Yankah (1989a: 29, 1995: 6), Fairclough (1995:56)

ne Agha (2007) nyinaa ano kõ bñnkorõ mu sñ kwatikwan no ne ñho nsñm

no boa ma yñhunu baabi a õkasafoõ no de asñm no firi reba ne botaeñ bi a

õrehwehwñ sñ õbñduru ho. Hinnenkamp (2009:195) nso de foa so sñ,

Gumperz (1992) frñ wei “signals” anaa “contextualization cues”. Wei

kyerñ sñ, ñho nsñm no na ñboa kyerñ yñn õkasafoõ no asñm anaa ne

nneyñeñ no aseñ, na ñma yñtumi hwñ mu hunu sñ, onii no ntoo saa

nnipakuo no amammerñ ne kasa nhyehyñeñ mmara anaa? Weinom nso

bñboa sukyerñ mfeefeemu mpñnsñmpñnsñnmu no.

2.3.2 Radio ne TV so Dwumadie a Yñapaw no

Ñsiane sñ yñn nhwehwñmu yi fa nnipakuo bi kasa ne beaeñ põtee bi ho nti,

yñgyinaa botaeñ nyiyimu “purposive sampling” kwan so na yñde gyegyee

nsñm no (Creswell 2007, Marshall ne Rossman 2006). Yñhwñ faa Akan

radio ne TV so dwumadie a akasafoõ no taa de penpenkasa ne kwatikwan

di dwuma wõ mu pa ara. Saa dwumadie no mu nsñm no fa amanyõsñm,


51

asetena ne abrabõ, amammerñ ne amanneñ, mmara ne asñnnie, awareñ ne

mpamu nsñm ho. Yñsan hwññ berñ põtee a wõyñ saa dwumadie no ansa;

anõpatutuutu, awia ne anadwo. Kaseñbõ no bi ne anõpa dawubõ nkrataa

mpñnsñmpñnsñnmu taa wõ anõpa. Wei bñboa ama yñahunu sñ, aso

akasafoõ no tumi de kasasuo no di dwuma wõ berñ a ñsñ no mu anaa?

Yñaka wõ sintõ no mu (õfa 1) sñ, yñntumi mfa Akan radio ne TV no

nyinaa. Deñ yñhwñ faeñ ne Peace F.M. ne Adom F.M. (Nkran mantamu),

Kessben F.M. ne Fox F.M. (Asante mantamu), Eastern F.M. ne Ïboõba

F.M. (Apueñ mantamu). Nhwehwñmu kyerñ sñ, Peace F.M. ne Adom F.M.

na seesei wõkura atiefoõ dodoõ pa ara wõ Nkran ne õman yi afanan nyinaa

(Media Watch, Pragma ne Synovate Ghana, Dawubõ Nnwuma

Nhwehwñmu Adwumakuo, Ïpñpon, 2014). Peace ne Adom kaseñbõ na

radio nnwuma no bi a wõwõ õman yi amantam nkaeñ no ne amannõnefoõ

bi fa de di dwuma.

Nhwehwñmu akyerñ sñ, yñyi Peace ne Adom nuanom (Hello ne

Nyira F.M.) to nkyñn a, nkaeñ a yñafa yi na wõwõ atiefoõ pa ara wõ wõn

mantamu. Bio, wõn ankasa yñ wõn dwumadie, wõmfa Nkranfoõ deñ no bi.

Radio nkaeñ a wõwõ Asante ne Apueñ mantamu no bi mmom na wõfa saa

nnwuma yi kaseñbõ ne wõn dwumadie kõ wõn nkuro a atwa wõn ho ahyia


52

no mu. Deñ ñka ho ne sñ, amantam mmeñnsa a yñgyegyee nsñmmoano no

firii mu yi nso yñ mmeañ a wõka Akan kasa a yñde redi dwuma yi pa ara.

Nnwuma no ne dwumadie ahodoõ ankasa a yñgyegyee nsñm no

firii so ne Peace F.M.; Kokrokoo, Akan Kaseñbõ, Wo Haw ne Sñn, Wo Ba

Ada Anaa?, Adom F.M.; Edwaso Nsñm, Akan Kaseñbõ, Ɔdõ Ahoma So,

Kessben F.M.; Maakye, Kaseñbõ, Apatakñseñ Ase, Fox F.M.; Fox

Morning Drive, Kaseñbõ, Di M’asñm Ma Me, Sñ Me Kñtñ Pa, Eastern

F.M.; Eastern Anõpa Dwumadie, Ïdõ Keteke, Ïboõba F.M.; Ïboõba

Kasa, Ïboõba Kaseñ, Nkõmmõwoõ, UTV- Deñ Abrabõ Hwim firii Me

Nsamu Mpñnsñmpñnsñnmu ne UTV Kaseñbõ, Ghana Television (GTV)

‘Adult Education’ ne Akan kaseñbõ. Radio ne TV nnwuma nkaeñ no

dodoõ no ara dwumadie nhyehyñeñ te sñ weinom deñ no ara.

Yñbñka dwumadie yi su, ne nhyehyñeñ ne ñso akasafoõ no ho asñm

wõ õfa num no mfitiaseñ. Nsñmmoano no firi afe 2012, Ïpñpõn mu de bñsi

2014 mu. Yñatie nsñm a yñagyegye no nyinaa, na yñatwetwe penpenkasa,

kwatikwan ne ñho nsñm no mmeñnsa mmeñnsa afiri radio nnwuma no

biara anõpa dawubõ dwumadie ne kaseñbõ mu, ñnna yñfaa mmienu

mmienu nso firii asetena-amammerñ ne mpamu nsñm no biara mu.

Nsñmmoano nwõtwe nwõtwe na yñafa afiri radio nnwuma no biara so.


53

Radio deñ no nyinaa yñ aduanan nnwõtwe, na yñfaa nsñmmoano nsia nso

firii TV no biara so; ñno nso yñ du mmienu. Yñatwerñ ne nyinaa ara agu

nkrataa so na yñama ebiara nõmma. Ïfa num no mu na yñbñyñ ho

mpñnsñmpñnsñnmu.

Yñyi sukyerñ mpñnsñmpñnsñmu (descriptive analysis) a yñreyñ yi

to nkyñn a, yñbñsan afa dodoõkyerñ (quantitative method) kwan so ahwñ

kasasuo a akasafoõ taa de di dwuma wõ nsñm a yñagyegye no mu, na

yñayñ ñho hyehyñpono anaa graafo. Yñbñgyina mfoni a ñwõ hyehyñpono

ne graafo no nso so ayñ mpñnsñmpñnsñnmu.

2.3.3 Nkõmmõtwetweñ

Deñ yñahunu wõ nsñmmoano no bi ho ne sñ, akasafoõ bi a wõfa

kwatikwan so san dane wõn ho berñ korõ no mu ara ka nsñm no bi penpen.

Obi wõ hõ nso a, õse: “Asñm wei deñ memfa nwadawada biara, me deñ

mñka no pen saa”. Seliger ne Shohamy (2001:12) kyerñ mu sñ, ebia na saa

nnipa yi nim amammerñ mmara no, nanso biribi na ama wõabu so.

Wray et al. (1998:183) nso foa so sñ, sñ nhwehwñmufoõ pñ sñ wõte

nsñm anaa nneyñeñ bi botaeñ aseñ yie pa ara a, ñbñhia sñ wõn ne saa nnipa

no ankasa bñkõ akõtwetwe nkõmmõ. Wõse saa õkwan wei na yñtumi fa so


54

bõwura wõn adwene mu nya nkyerñkyerñmu. Akanfoõ nso se: “Kaakum

yñgye no kwakuo anom”. Ne saa nti yñati saa akasafoõ no mu bi a yñtumi

nyaa wõn ne wõn akõtwetwe nkõmmõ abisa wõn deñ nti a anka ñsñ sñ

wõfa kwatikwan so no, wõanyñ saa na mmom wõkaa wõn nsñm no

penpen? (Hwñ 1.3). Saa akasafoõ yi bi yñ kaseñbõfoõ, amanyõfoõ ne nnipa

bi a wõtaa frñ radio so pa ara.

Nnoõma bi a yñsan hwñ faa akasafoõ yi ho ne; wõn mfeñ, wõn

nnipasu anaa diberñ, tebea, wõn ho abakõsñm te sñ nnipakuo a wõfiri mu

anaasñ amanyõkuo a wõdõm. Yñde weinom totoo nsñm a wõkae no ho, na

CDA adaworoma nti, ñma yñtumi sii agyinaeñ bi. Yñanyñ nsñmmisa

nkrataa, ñyññ baanu nkõmmõ kwan so. Nsñm a yñbisaa wõn no bi wõ

nkekaho hõ. Yñmaa wõn hunuu sñ yñmmõ wõn din wõ nwoma no mu

(Creswell 2009:75). Wei boa yii fñreñ ne osuro firii hõ ma wõtumi yii

anim ne yñn kasae. Yñde wõn nkyerñmu ne adesuadeñ a yñnyae no bñto

dwa wõ mpñnsñmpñnsñnmu (õfa nan) no mu.

Agyekum (2004b:137) kyerñ sñ, sñ obi pñ asetena mu osuahunu,

nyansa ne amammerñ a, nananom mpanimfoõ na wõkura. Rababa’h ne

Malkawi (2012) nso kyerñ sñ, kasa ne amammerñ ho nimdeñ pa ara deñ,

mpanimfoõ wõ bebree sene mmabunu. Ñsiane sñ, dwumadie yi fa kasa ne


55

amammerñ ho nti, mapñ Akanfoõ mpanimfoõ bi a sñ biribi kyere so a,

wõma me ñho nimdeñ. Mpanimfoõ yi yñ nnwõtwe; mmarima nan ne mmaa

nan. Dwumadie yi nhyñ da nnyina mpanimfoõ yi bõbea põtee so saa, nanso

na ñbñyñ sñ yñbñfa mmarima ne mmaa nyinaa. Nimdeñ a wõkura ne sñdeñ

ñbñtumi aboa adwuma yi na ñhia pa ara. Sñdeñ ñbñyñ a yñde nimdeñ mapa

bñto dwa nti, nsñm no bi wõ hõ nso a yñhyñ da bisa wõn nyinaa de si

anoyie no so dua. Nimdeñ nni õbaakofoõ tiri mu.

Saa nnipa yi wõ mfeñ bñyñ aduonum ne aduoson ntam. Wõn nyinaa

kura efie ne sukuu nteteñ. Agyekum (2004b) kyerñ sñ, Akanman mu deñ,

sñ obi wõ sukuu nyansa na õnni efie nyansa a, wõbu onii no sñ ne nyansa

mu yñ hare. Sñ obi kura ne nyinaa bi na sñ õde yñ adwuma a, wõbu no sñ

õyñ nyansani mapa. Mpanimfoõ yi nyinaa akõ mfitiaseñ sukuu, na wõasan

anya efie nteteñ wõ kasa ne amammerñ mu. Mmarima no mu baako yñ

Ankõbeahene wõ kuro bi a ñwõ Apueñ mantamu. Ïbaako yñ õdwontoni bi

a õtaa de kwatikwan saesae ne nnwom, õfiri Kwahu-Oboo. Ïbaako suaa

Akan kasa wõ ntoasoõ sukuu, õyñ Asante-Akyem õmanhene bi kyeame,

õsan yñ adwuma wõ Ghana Broadcasting Corporation-Akan kasa

nkorabata hõ. Ïbaako nso suaa Akan kasa kõduruu Legon asuapõn mu, na

õsan kyerññ Akan kasa wõ hõ ara.


56

Mmaa no mu baako yñ õhemaa wõ kuro bi a ñwõ Apueñ mantamu,

na õbaako nso yñ adwuma wõ Ghana Broadcasting Corporation-Akan

Kasa Nkorabata hõ. Ïbaako yñ õdwadini, õte Ïfoase ahemfie, Kumase,

Asante mantamu. Ïbaako nso te Kwahu-Ïbõmen. Sñ wohwñ õfa mmeñnsa

ne nan no mu (penpenkasa ne kwatikwan kasasuo no ne ne dwumadie no

mu) a, mpanimfoõ yi aboa ama yñn nhwñsoõ no bi. Wõasan aboa akyerñ

berñ pa ne beaeñ a obi tumi de kasasuo bi di dwuma. Ñduru

mpñnsñmpñnsñnmu no mu (õfa nan ne num) a, yñde wõn mmoa no bi bñto

dwa. Yñgye di sñ mpanimfoõ yi nimdeñ bñboa ama yñde asetena mu

osuahunu ne adesuadeñ mapa ato dwa.

2.3.3.1 Nsñmmisa

Nsñmmisa yi botaeñ ne sñ, õfa mmeñnsa titire ne num no hwñ sñdeñ

Akanfoõ hunu penpenkasa, kwatikwan ne õpõ kasa ñne sñdeñ ñho nimdeñ

som bo ma wõn. Saa nti, na na ñhia sñ yñne Akanfoõ ankasa bi bñtwetwe

nkõmmõ (Hwñ Wray et al. 1998:183). Ñno nti, nsñmmisa wei mu deñ,

yñne Akanfoõ mpanimfoõ ne mmabunu nyinaa na ñtwetwee nkõmmõ gyee

wõn ankasa adwenekyerñ no. Yñmaa wõkyerññ wõn adwene faa berñ ne

beaeñ a akasafoõ, titire radio ne TV so akasafoõ bi de penpenkasa ne


57

kwatikwan di dwuma ho. Yñama wõakyerñ wõn adwene sñ, saa kasa

weinom boa anaasñ ñmmoa? Yñsan bisaa kasasuo a wõtaa te sñ nkorõfoõ

ne radio so akasafoõ titire taa de di dwuma pa ara.

Ñsiane sñ, õfa num no hwñ nsunsuansoõ anaasñ asotweñ a

penpenkasa anaa animtiabuo tumi de ba no nti, na ñsñ sñ yñbisa ñno nso

ho asñm firi saa nnipakuo yi ara hõ (Hwñ Locher ne Watts 2008). Wõfoa

so sñ, animtiabuo ho asotweñ taa gyina saa nnipakuo no amammerñ ne

kasa ho mmara no so. Wõn nananom ahyehyñ na wõn mu dodoõ no agye

atom, na wõrehwñ sñ nkyirimma nso bñdi so. Yñamma wõn nsñmmisa

nkrataa, ñyññ baanu nkõmmõ (Hwñ nkekaho hõ). Ebiara dii bñyñ sima du

ne dunum ntam. Yñsese hwññ sñ, sñ yñkõ mmeae pii a, nsñmmisa no ho

adwuma bñtumi agye yñn nsamu. Ne saa nti, yñyññ nsñmmisa no wõ

Kumase ne Nkran pñ.

Deñ na ñhia pa ara baako nso ne sñ, yñbñnya nsñmmuafoõ a Twi

kasa a yñde redi dwuma yi na wõde twaa wõn funuma anaasñ wõyñ

Twifoõ. Nhwehwñmu kyerñ sñ, Kumase ne Nkran nso yñ mmeañ a

Akanfoõ dodoõ te (Ghana Statistical Service Report, 2012). Afei nso, na

ñnyñ ntotoho põtee bi na yñreyñ, nnipakuo a dwumadie yi fa wõn ho

adwenkyerñ ñwõ wõn kasa ne amammerñ ho pa ara na na yñrepñ.


58

Yñfaa nnipa aduonu (20) firii Kumase (mmarima du, na mmaa nso

du), na aduonu (20) nso firi Nkran (mmarima du, na mmaa nso du).

Nsñmmuafoõ no nyinaa yñ aduanan (40). Mmarima du no biara mu num

yñ mmabunu na num nso yñ mpanimfoõ, na mmaa no nso saa. Yñaka dada

sñ saa dwumadie yi nhyñ da mfa bõbea põtee ho deñ nanso yñhwñ faa wõn

nyinaa bi.

Mmabunu no adi fiti mfeñ aduonu kõsi aduanan, na mpanimfoõ no

nso mfeñ yñ aduonum ne aduoson ntam. Yñhwññ sñ wõn mu biara atena

beaeñ hõ, Akanman mu adi boro mfeñ du ne akyire. Mpanimfoõ no bi ankõ

sukuu koraa, nanso mmabunu no deñ na wõn mu biara akõ mfitiaseñ ne

ntoasoõ sukuu. Mpanimfoõ no bi yñ adwadifoõ, akuafoõ ne aban

adwumayñfoõ. Yñbisabisa pññ nnipa a na wõmfñre na wõnsuro sñ

wõbñkasa. Bio, sñ asñmmisafoõ no nya obi ne no kasa wie a, na wabisa no

sñ õnkyerñ no obi a õhwñ a, õbñtumi ne no akasa, na õbñnya berñ ama

asñmmisafoõ no. Yñde wõn mmuaeñ ne animyñ no bi ato dwa wõ õfa

mmeñnsa ne num no mu.


59

2.3.4 Nimdeñ a Yñrefa afiri Nwoma mu de ataa Dwumadie yi Akyi

Yñadi kan ahunu sñ amannõne ne õman yi mu akunini ne animdefoõ

bebree na wõadi dwuma afa penpen ne kwatikwan kasa ho. Wõn nwoma a

wõatwerñ ne intñnññt so nwoma na yñrefa nimdeñ ne osuahunu de ataa yñn

dwumadie yi akyi. Animdefoõ yi dwumadie no dodoõ no ara wõ Borõfo

kasa mu deñ, nanso ñnyñ den saa. Yñnam nwoma ahodoõ bi so atumi de

nsñm a ñwõ Borõfo kasa mu no akõ Akan kasa mu. Weinom bi ne:

Agyekum et al (2011b), Agyekum (2003), Legon-Zurich-Trondheim

Dictionary (2006), Akrofi et al (1996). Wei bñboa ama yñasan anya

nimdeñ mapa wõ Akan nsñmfua asekyerñ mu.

2.4 Ɔfa yi Mmoano

Saa õfa yi ama yñahunu sñ, amannõne ne õman yi mu nyinaa, adasamma

de kwatikwan ne penpenkasa di dwuma pa ara. Yñasan ahunu sñ õman yi

mu ne amannõne amanyõfoõ nyinaa taa fa kwatikwan so ka wõn nsñm.

Afei, yñakyerñ nnyinasoõ ahodoõ a yñde reyñ mpñnsñmpñnsñmu no.

“Nyansa nni õbaakofoõ tirimu” nti, yñgye di sñ nwoma mu nimdeñ nso

bñboa de dwumadie yi aduru ne botaeñ ho.


60

ETIRE A ÑTÏ SO MMEÑNSA

SÑDEÑ AKANFOÏ HUNU PENPENKASA NE KWATIKWAN NE ÑHO KASASUO NO BI 3.0 Nnianimu

Saa õfa yi kyerñ sñdeñ Akanfoõ hunu penpenkasa ne kwatikwan. Yñasan

ahwñ kasasuo ne lengwesteks akwan a Akanfoõ taa de yñ kwatikwan ne

õpõkasa no bi. Sñdeñ yñaka wõ õfa mmienu mu (2.3.3.1) no, yñnam Wray

et al. (1998) akwankyerñ so, ne Akanfoõ bi (wõte Kumase ne Nkran)

atwetwe nkõmmõ ma wõakyerñ wõn adwene wõ penpenkasa ne kwatikwan

ho. Nsononsonoeñ kakraa bi na ñwõ Kumasefoõ ne Nkranfoõ no

adwenkyerñ no mu. Yñde wõn adwenkyerñ no ato dwa.

Yankah (1991a,1991b) ne Agyekum (2011:22) ma yñhunu sñ

kasasuo di akotene pa ara wõ kasadwini ne nkutahodie nyinaa mu.

Kasadwumfoõ ne akasafoõ de mmñbusñm, kasammrani ne kasakoa saesae

wõn nsñm ma ñyñ dñ na ñsan yñ anika. Nkõmmõtwetweñ no mu no,

õmanfoõ no akyerñ penpenkasa ne kwatikwan kasasuo a wõte sñ õmanfoõ

taa de di dwuma. Yñapñnsñmpñnsñn wei mu na yñayñ ho hyehyñpono,

yñde bñtoto radio ne TV so nsñmmoano deñ no nso ho na yñagyina so

akyerñ kasasuo põtee a õmanfoõ taa de yñ kwatikwan.


61

3.1 Sñdeñ Akanfoõ hunu Kasasuo Kwatikwan ne Penpenkasa

Yñakyerñ nsñmfua penpenkasa ne kwatikwan ani so traa wõ õfa a ñdi kan

mu (1.4). Ñha na yñrekyerñ sñdeñ Akanfoõ ankasa hunu saa kasasuo yi.

Fraenkel ne Wallen (2000) kyerñ sñ, nnipakuo a yñreyñ wõn kasa ho

nhwehwñmu no adwenkyerñ nso tumi boa ma wohunu wõn suahunu,

gyedie ne sñdeñ kasa no si som bo ma wõn. Ñma wote nnoõma yi ase yie.

Ñsan boa ma wohunu wõn amammerñ mmara, kasa nhyehyñeñ, suban ne

nneyñeñ a wõn nyinaa agye atom, na wõde di dwuma wõ berñ põtee bi.

Mpanimfoõ ne mmabunu aduanan (40) a yñbisaa wõn nsñm no mu

aduasa mmienu (32) hunu no sñ penpenkasa mmoa; ñtaa de yawdie,

abufuo ne ntõkwa ba. Saa nti, sñ obi rekasa na sñ ñsñ sñ onii no fa

kwatikwan a, na wayñ saa. Mmabunu nsia (mmarima-nan ne mmaa

mmienu) ne mpanimfoõ mmienu, mmarima na wõse: “ñtõ da bi a ñboa”.

3.1.1 Sñdeñ Akanfoõ hunu Kwatikwan

“Tñkrñma na ñkum nnipa, gyae nnipa”

Deñ ñdi kan, yñhunuu wõ yñne õmanfoõ no nkõmmõtwetweñ no mu sñ,

mpanin ne mmabunu no nyinaa nim kwatikwan ne penpenkasa. Wõn

nkyerñaseñ no bi ne sñ kwatikwan: “yñ kasa a ñwõ aduradeñ, ñyñ kwan bi


62

a yñfa so fura nsñm a ñnyñ ho ntoma; ñyñ kasa bi a yñnka no tee na yñde

wowan”. Nhwñsoõ a wõmae bi ne; “owuo ho nsñm (obi aka nkyene agu),

nnipa mu nsufi (mekõ gu nsuo, mekõgya me nan), brayõ (wabu ne nsa,

kõtõkõfoõ aba paake so), kõteñ (ne dua), ñtwñ (n’ahemfie) ”. Ïbabunu bi

koraa hunu kaa sñ: “nsñm a ñde abufuo ba na yñtaa de fa abñbuo

kwatikwan so pa ara.” Agyekum (2011) akyerñ mu sñ kwatikwan kasa ho

nimdeñ ka Akanfoõ nteteñ ho nti Akanfoõ pii nim. Mmõfra sua firi

mpanimfoõ hõ. Deñ ñyñ anika baako ne sñ, nhwñsoõ a mmabunu no dodoõ

de maeñ yñ kasammrani, nanso wõreka kasasuo a wõtaa te pa ara no,

wõkaa sñ ñbñ (Hwñ 3.3.1). Wõakyerñ deñ nti a wõkaa sei wõ 3.3.7.1

Sñ yñyi õmanfoõ adwenkyerñ yi to nkyñn a, Akan kasa ho

animdefoõ bi nso akyerñ wõn adwene wõ kwatikwan ho. Agyekum (2011)

kyerñ sñ:

Kwatikwan yñ sabuakwan anaa kwan a ñnkõ tee na ñwowan. Akanfoõ nam kwatikwan pii so de wõn nsñm to dwa.Wei taa pue berñ a wõpñ sñ wõbõ nsñm bi a ne ka yñ den so, ñnkanka ammodin. Yñnam kwatikwan so ka biribi fa owuo, sunsum mu mmoa, yarebõne, kñtñmusñm, kyima, nyinsñn ne ade ho (2011:24).

Agyekum asñm yi si so dua sñ, sñ Akanfoõ reka asñm bi na sñ wõmpñ sñ

wõbñpa ho ntoma anaasñ wõbñka no pen a, kwatikwan anaasñ sabuakwan


63

na wõtaa de fa so ka. Ñyñ adeñ titire anaa kasa aduro bi a Akanfoõ de

dwodwo anoborõ ano. Agyekum nhwñsoõ yi nso kyerñ sñ ñba ammodin a,

kasammrani na õmanfoõ taa fa de di dwuma (Hwñ 3.3.7.1 nso).

Akanfoõ dodoõ no ne Agha (2007) ne Fairclough (1995) yñ adwene

sñ, ñsñ sñ õkasafoõ biara hwñ di wõn amammerñ mmara ne kasa nhyehyñeñ

so na aboa ate kasa mu amanenya so. Saa nti na Akanfoõ hwñ sñ õkanni ba

biara de kwatikwan bñdi dwuma wõ berñ a ñsñ mu no (Hwñ Yankah

1995:15). Nkõmmõtwetweñ no mu no, Ïpanin N.A. buu ñbñ bi sñ:

“Tñkrñma na ñkum nnipa, gyae nnipa”, “nti na kane no na awofoõ hyñ da

kyerñ wõn mma kwatikwan ne kasapa no”.

Obeng (2003) nso kyerñ mu wõ borõfo kasa mu sñ:

Verbal indirection [is] a communicational strategy through which a speaker speaks the unspeakable or communicates ‘difficulty’ without making his/her utterances inconsistence with face and politeness…proverb, metaphor, innuendoes, euphemism, circumlocution, riddles, tales, hyperbole are some of the strategies through which indirection finds expression (2003:10).

Obeng nso asñm yi asekyerñ ne sñ:

Kwatikwan yñ kwan bi a õkasafoõ bi fa so ka nsñm bi a yñntumi mmõ so anaa ne ka yñ den, õka no sei sñdeñ ne kasa no mfa animguaseñ mma, na ñbñyñ õpõkasa pñpññpñ… ñbñ, nnyinahõma, akutia, kasammrani, awan, aborõmmñ, anansesñm, anihanehane nyinaa yñ akwan a yñde yñ kwatikwan no bi.


64

Adeñ titire baako a yñhunu wõ animdefoõ yi nkyerñmu no ho ne sñ, sñ

wõkyerñ kwatikwan ase wie a, na wõakyerñ kasasuo a Akanfoõ taa de yñ

kwatikwan no nso bi. Deñ wõtaa de to dwa ne; ñbñ, kasammrani,

nnyinahõma, akutia, awan, anansesñm, aborõmmñ (Hwñ Yankah 1995:15;

Agyekum 2011:24). Brown ne Levinson (1987:212) nso kyerñ sñ saa

kasasuo weinom ne nkaeñ bi te sñ ampñmmuaeñ-asñmmisa, asñnhuansoõ,

ampñanka, akorõkorõ na õmanfoõ taa de yñ õpõ kwatikwan. Anobrñaseñ

anaa õpõkasa nso a asñmmuafoõ no dodoõ no kaeñ ne “sñbe ne mepa wo

kyñw”. Hwñ õpõkasa a wõde yñ kwatikwan ho asñm wõ õfa num no mu.

3.1.2 Sñdeñ Akanfoõ Hunu Penpenkasa

“Penpen wõse no pen” “Sñ twene anim da hõ a, yñmmõ nkyñn.” Nsñmmuafoõ no, mpanimfoõ ne mmabunu no nyinaa kyerññ penpenkasa

ase sñ: “ñyñ nsñm bi a obi wae anim ka no pen sene sñ anka õbñfura ho

ntoma; ñyñ nsñm a yñka no sñdeñ ñteñ; ñyñ asñm bi a obi nnwene ho ansa

na waka anaasñ õnto sñbe. Wei nso kyerñ yñn sñ, nnññmmaafoõ no nso

nim penpenkasa. Anokwa, mpanimfoõ no nkyerñmu no titire aboa ama

yñatumi de nhwñsoõ no agu akuo mu (Hwñ Agyekum 2004a, 2004b ne


65

2009 nso) ne Rababa’h ne Malkawi (2012). Nhwñsoõ ahodoõ a wõde maeñ

bi na ñwõ adaka no mu wõ aseñ ha no;

Sei na asekyerñ no nyinaa teñ: (i) ne (ii) no na wõka bõõ mu sñ: obi di

atñm anaasñ õbu ne yõnko animtia a, ñkyerñ sñ onii no mmu adeñ anaasñ

yñantete no yie, (iii) wei yñ nsñm bi a obi ka a, ñkyerñ sñ onii no mpõeñ3,

(iv) weinom nso yñmmõ din saa.

Adeñ baako nso ne sñ, na ñyñ mpanimfoõ no dodoõ no den sñ

wõbñbõ nhwñsoõ no so pen, wõtoo sñbe ansa, nanso mmabunu no deñ,

dodoõ no amfñre saa. Maame panin bi kyerñ sñ: “ñwom sñ wei yñ adesua

nkõmmõ deñ, nanso “wonim amammerñ a, wonsñe amammerñ”, me ne

m’adamfo bi na yñredi agorõ anaasñ anka asñm bi reteetee me a meyñ me

3 Eburo kasa ne ammodin nsñm no nso ka penpenkasa ho bi, nso õfa num no mu na yñbñka ho

asñm akõ akyiri. Ñsiane sñ, ñhõ na yñbñhwñ õpõ ne õmpõeñ kasa, ñho nsunsuansoõ ne asotweñ.

I ATÑNNIDIE

II ANIMTIABUO

III EBURO KASA

IV AMMODIN

Woyñ kwasea Wonyñ obiara Edie Wawu

Hwñ n’anim tantan bi

Paninhunu Ñtwñ Yareñ te sñ anifra ne kwata

Wabõ dam Kõteñ

Woyñ odwan Ebini


66

ho hwee a ñnyñ yie a, na mñka no penpen ayi afiri me bo” (Hwñ Yankah

2002:427 nso).

Obeng (2003) nso de to dwa wõ Borõfo kasa mu sñ:

Directness in communication refers to those utterances not prefaced by, or suffixed with apologetic expressions or polite addressives, figurative expressions (e.g. metaphors, proverbs etc.), circumlocutions, and any other face-saving or face-maintaining devices (2003:9).

Asñm yi asekyerñ ne sñ:

Penpenkasa yñ nsñm bi a yñmfa kyñwpa anaa õpõkasa, kasakoa (te sñ nnyinahõma, ñbñ ne ade.), awan, ne animteñ anaa kasasuo biara nsi asñm no anim anaa akyi.

Obeng kyerñ mu sñ, Akanfoõ gye tom sñ, sñ obi ka asñm bi pen a, ñtumi

de ntawantawa ba, nanso wõn mu bi nso hunu no sñ, ñduru berñ bi na

“asñm deñ ñda ne kwan mu a, na woaka; yñnnyi nto nkyñn na yñnkyea no

nso”. Nsñmmuafoõ no mu bñyñ du nso kasa foaa so sñ, penpenkasa mmoa

deñ, nanso ñtõ da bi a, ebinom kasa saa de yi yaw firi wõn bo ne wõn

adwenemu de pñ abodwoõ ne ahotõ. Coker (2012) kyerñ sñ, ebi nso hyñ da

yñ saa de gye wõn din. Ebinom tumi de penpenkasa yi bi yñ anigyedeñ ne

agodie (Mills 2009:1048).


67

Fairclough (1995), Agha (2007), Agyekum (2012) ne Akanfoõ

dodoõ no nso bõ kõkõ sñ, saa kasa yi tumi de õhaw bebree ba (Hwñ 5.6.1).

Nso, nsñmmisa no mu no, mpanimfoõ ne mmabunu no mu dodoõ no

kyerññ sñ, nnansa yi, wõtaa te atñnnidie wõ radio ne TV so (Hwñ ñho

mfoni wõ 5.6). Ormrod (1999) nso akyerñ sñ radio ne TV so kasa ne

mfoni tumi de nsunsuansoõ brñ mmõfra ne mpanimfoõ nyinaa (2.2.1).

3.2 Penpenkasa Su Ahodoõ no bi

Atwerñfoõ, mpanimfoõ no ne yñn nhwehwñmu no nso ama yñahunu sñ

penpenkasa nso gu ahodoõ (pg. 66). Nhwehwñmu no ama yñahunu sñ,

atñnnidie san wõ nuanom te sñ mpetoõ, mpoatwa, õnokotwa ne mfefewa.

Yñhunuu sñ nwoma ahodoõ no nhyñ da nkyekyñ weinom mu saa. Ne saa

nti, yñahwñ wei nso, sñdeñ akenkanfoõ ne nkyirimma bñhu weinom nso.

Penpenkasa su a yñbñka ho asñm wõ ha ne atñnnidie ankasa, sñ

yñreka õpõ ne eburo kasa ho asñm wõ õfa num no mu a, na yñbñhwñ

animtiabuo ne ammodin no nso bi. Na afei, yñagyina Austin (1962) ne

Nemani1 ne Rasekh (2013) kasatumi nsunsuansoõ “perlocutionary act” so

de akyerñ penpenkasa su a ano yñ den, õhaw a ñtaa de ba ne ñho asotweñ

no bi.


68

3.2.1 Atñnnidie/Adapaatwa

Agyekum (2004a:347) kyerñ mu wõ Borõfo kasa mu sñ: “an invective is

an abusive or insulting word or expression with a violent censure or

reproach on the addressee”. Asñm yi asekyerñ ne sñ: “atñnnie yñ õsñeñ

nsñm bi a ñtumi ma nea yñato abõ no no di yaw, õyñ kekakeka,

hagyahagya anaa n’anim gu ase”. Ïkyerñ mu sñ, atñnnie yñ ano “akodeñ

(weapon)”. Nokorñ, sñ obi pñ sñ õka asñm ma ñte õfoforõ akoma a, õhyñ

da twa onii adapaa ma onii adwene yñ no basaa. Nsñmmisa no mu, awuraa

bi ka kyerññ yñn sñ obi twaa n’adamfo bi adapaa sñ: “woyñ kwasea baa,

abõdamfoõ asefoõ, woagyimi sñ wo maame bõdamni no a õnenam Kejetia

dwa mu resrñsrñ aduane no”.

Awuraa no kyerñ sñ, atñnnidie yi maa n’adamfo no botoe bñboro

bosome, na õrepue a, agye sñ õtetñ. Ñsiane sñ ne borõnosofoõ bñhunuu

n’ahintasñm nti, akyire õtu firii hõ. Obeng (2003:10) ne Agyekum (2004a)

ano kõ bñnkorõ mu sñ atñnnie kura “perlocutionary effect”-kasatumi

nsunsuansoõ. Atñnnie mu nsñm mu yñ duru, ñpem wo a, ñtumi gya ñkam.

Atñnnie wei mu nsñm (a-bõdamfoõ asefoõ) no kyerñ yñn sñ onii no hyññ

da faa nsñm a ñbñhye adamfo yi akoma. Ne maame nkutoo na wabõ dam

(wei nko ara mpo yñ ya), nanso õde kaa abusua santen no nyinaa. Anka


69

õbñtumi aka sñ õ-bõdamni ba (õbaako kabea - adamfo no pñ) sene sñ a-

bõdamfoõ (dodoõ kabea). Ñtumi dane abusua ntõkwa.

Fairclough (1995) CDA kyerñ mu sñ, sñdeñ õkasafoõ bi hyehyñ

n’asñm no tumi kyerñ ne botaeñ bi sñ, õpñ sñ õka asñm no ma onii no te

nka yie. Adapaatwafoõ bi koraa hyñ da hwñ nnipa a ñwõ hõ no (wo

fñrefoõ) ne beaeñ hõ (badwam/nnipa mu) na waka asñm a ñbñgu w’anim

ase wõ badwam hõ. Wohwñ õfa nan no mu a, wobñhunu sñ amanyõfoõ ne

radio so akasafoõ bi nso hyñ da yñ wei bi (Hwñ nhwñsoõ no bi wõ 3.2.1.3).

Bernal (2008) kyerñ sñ, ñtõ da bi a, ñnnesuo anaa animyñ koraa a õkasafoõ

bi de ka asñm no tumi kum obi sunsum.

Ñnyñ sñbe ‘kwasea, woagyimi, aboa, wo ho fi’ nko na ñyñ

atñnnidie. Agyekum (2004a:348, 2010:111) kyerñ nnoõma a yñde di atñm

no bi. Ebi yñ mmoa, yareñ, obi tebea, ne nnipakuo, ne som, abusua ne

ntõn, n’amanyõkuo, adwuma, honam akwaa/ne baa anaa ne barima, ne

ade. Nhwñsoõ a yñnya firii nsñmmisa ne mpanimfoõ no hõ bi ne:

(a) Mmoa; Woayñ ne ho fi te sñ prako.

(b) Yareñ; W’ani a akyew.

(d) Nnipakuo; Wonte asñm ase saa deñ, adñn woyñ õtanni?.

(e) Amanyõkuo; Amanyõkuo weinom deñ, anoõyaafoõ nko ara.

(ñ) Adwuma; Nwurasesa sikagyeñ adwuma fo yi koraa wode tu wo


70

ho na anka me a metõn aburokyire mpaboa papa bi.

(h) Honam akwaa; Wo ti kakraka.

(i) Ïsom; W’ataadeñ tenten te sñ deñ wokõ Odiifoõ Nkansa asõre.

Nnoõma a adapaatwafoõ no bi fa no yñ nea nnipa gyedie hyñ mu na

ñsom bo ma wõn, nti sñ obi ka nsñm de gu ho fi a ñtumi hye wõn. Ñtõ da bi

mpo a, wobñkõ mu no na asñm no nyñ nokorñ, nanso na adapaatwafoõ yi

apira onii no awie. Sñ ñyñ radio anaa TV so koraa deñ a, due! - wobñyñ

dñn asan anya saa nnipa no ara bio aka akyerñ wõn sñ ñnyñ nokorñ. Sñ

asñm no yñ nokorñ a, ñtumi hye deñ obi adi no atñm no akoma sñ onii no

ayi n’ahintasñm apue badwam. N’ani tumi bere yie.

Jay ne Janschewitz (2008) ne Ickes et al. (2011) nso nhwehwñmu

kyerñ sñ, nnipa bi tumi de eburo kasa ne atñnnie yñ agodie. Onipa bi nso

wõ hõ a, sñ obi kasa tia no sñ deñn ara a, ne bo mfu da. Akanfoõ wõ agorõ

atñnnidie anaa anyensin te sñ; ‘aboa laek dat, wonni’, na õfoforõ no agye

so ‘kwasea laek dat, wose’. Ñwom sñ, sñdeñ onipa no bñka asñm no ma

yñhunu sñ ñyñ agorõ deñ, nanso weinom biara tumi de animguaseñ anaasñ

abufuo ba. Culpeper (2010:3234 ne 2011:22) kyerñ sñ, abufuo a ñbñba no

nso taa gyina berñ ne beaeñ, nnipa a wõwõ hõ ñne sñdeñ onii a obi redi no

atñm no bñhwñ asñm no afa. Sñ obi ka asñm tia ne yõnko wõ ne fñrefoõ


71

anim anaa badwam a, ñtumi yñ onii no ya pa ara. Ñba saa a, na õno nso pñ

sñ õka biribi de tete ne ho, wobñhwñ na adane ntõkwa.

Sñ atñnnidie yñ agorõ anaasñ anibere so, ñtumi kõwie ntõkwa. Sñ

wõreyiyi na õbaako asñm hye õfoforõ no akoma saa a, õtumi to hyñ ne so

ma ñdane ntõkwa pupopupo; “Kamamenka de asñm nam” 4. Abufuhyew a

ñbata atñnnidie ho no tumi de pira ne õbõwuo ba (Avorgbedor 1994;

Anyidoho 1988:89). Hwñ penpenkasa (atñnnidie) ho nsunsuansoõ no bi wõ

5.5. Atñnnie anoborõ nti na Akanfoõ nso bu no akyiwadeñ no. Atñnnidie

nuanom bi ne; mpetoõ, mpoatwa, õnokotwa, mfefewa. Yñnyaa weinom

nkyerñmu ne nhwñsoõ no bi firii Kwaffo (1997) mu, mpanimfoõ a yñgye

wõn hõ mmoa no ne nsñmmuafoõ no hõ.

3.2.1.1 Mpetoõ

Mpetoõ yñ atñnnidie bi a obi hyñ da hwñ ne yõnko honam akwaa bi na

waka ho asñmmõne. Ïhwñ biribi a ñnyñ wõ onii no ho na õde ayeyñ no.

Ñtumi yñ yareñ anaa ahintasñm bi na wayi apue de asopa no, sñ ebia;

(a) Hoo! Ababaawa aberewa, wo se a adwiri na wakõhyñ

4 Saa asñm wei bi sii wõ Asñmpa F.M. (Nkran) Ñkõsii Sñn dwumadie so (6/8/2014),

kamamenka mu ara na Aron Adomako, N.D.C. amanyõkuo akyitaani bõõ Charles Owusu Boakye, N.P.P. akyitaani maa mogya tuu no.


72

atifihyia, ñno nti na wontumi nwe nantwinam wõ nnipa mu no.

(b) Wo nan nketenkete te sñ nankõhwea, hyñ ‘short skirt’ na yñnhwñ.

(N. A. Y., baanu nkõmmõ, Kõtõnimma 3, 2014). Ebia na asñm yi koraa ha

onii no wõ n’adwene mu dada, ñno saa no, ñtumi hye no pa ara sñ saa

kokoam asñm yi apue. Ïtumi boto anaa ñte ne sunsum so.

3.2.1.2 Mpoatwa

Sñ obi twa ne yõnko mpoa a, õde biribi a õwõ bi te sñ agyapadeñ (dan,

asaase, lõre), sukuu, dibea, honam akwaa, ohia, awoõ, na õfoforõ no nni

bi hoahoa ne ho, na wabrñ õfoforõ no ase. Obi tumi fa nnoõma weinom mu

biara bi na õde adi onii no ne n’abusua nyinaa anaa n’amanyõkuo atñm (Ï.

A., A. S., baanu nkõmmõ, Kõtõnimma 3, 2014).

Nhwñsoõ: (a) Kwaseampanin a õte sñ wo. Kõhwñ m’aborosan papa bi

wõ Kumase, wo, woabisa sñmñnte boõ mpo da?

(b) Obonini a õte sñ wo, wo nso wo bi na me nso mensoma no bi.

Sñ obi twa ne yõnko mpoa saa a, onii no werñ tumi ho sñ waka akyiri wõ

abrabõ mu.


73

3.2.1.3 Ïnokotwa

Atñnnidie weinom nyinaa, õnokotwa na ano yñ den. Kwaffo (1997: 65)

kyerñ sñ: “sñ nnipa bi twa õnoko a, wõdi wõn ho atñm keka nsñm a ñyñ ya

kyerñ wõn ho; wõdi anobaabae ankasa”. Ñnyñ sñbe aboa ne kwasea kñkñ.

Ñyñ adapaa a ano yñ hye na ñyñ ya sene nhyerawa, anhwñ a da biara a

wõbñhyia no wõbñsan ako bio. Wei bi tumi si wõ akorafoõ ntam. Ebi nso

taa si wõ radio ne TV so.

Anobaabae yi bi sii wõ Onimuonyamfoõ Kennedy Agyapong (Assin

Central mmarahyñbadwani) ne dawubõ krataa Al Hajj samufoõ, Alhaji

Bature ntam wõ Okay F.M. anõpa dawubõ mpñnsñmpñnsñnmu dwumadie

so (2/12/2014). Mpanimfoõ yi dii wõn ho atñm maa no kõkaa wõn

abusuafoõ nyinaa, wei se: “wo papa”, õbaako nso se: “wo maame”.

Obiara pñ sñ õka deñ ñbñhye ne yõnko. Wei tumi dane abusua ne õman

ntõkwa.

3.2.1.4 Mfefewa

Obi yi mfefewa a, õboa pa fa agorõ kwan so di obi atñm. Ïtumi de anidahõ

ka sñ: ‘me nua tintinto, kwaseato, koogyimii’, asñ õne ne yõnko no redi

agorõ, nanso na õredi no atñm pa ara. Nnipa bi hyñ da fa saa kwan yi so yi


74

obi ahi anaa hyñ no abufuo kñkñ. Sñ onii no bo fu pñ, na waboa pa aka sñ:

‘agorõ a me ne wo redi yi na wo bo afu yi, wonni aboterñ’. Ïkasafoõ no fa

so bõ õno anim ho ban na wama õfoforõ no ayñ nnipabõne. (E. A-S., N.A.,

baanu nkõmmõ Kõtõnimma 3, 2014).

Ilie (1999) ma yñhunu sñ amanyõfoõ bi ne mmarahyñbadwafoõ taa

de kasa sei bi yñ kwatikwan. Radio ne TV so akasafoõ ñne õmanfoõ bi nso

yñ saa bi. Wõtaa de nkamfoõ din te sñ me nua, õdññfoõ, nana nono na

ñdwodwo atñnnie no ano. Ñwom, nkamfoõ tumi si ntawantawa ano, nanso

agorõ sei mu deñ asñm no, beaeñ hõ ne nnipa a wõwõ hõ no bñtumi ama

adane abufuo (Agyekum 2003:373).

Afe 1997 mu, asñm wei bi sii wõ õman yi mmarahyñbadwam;

Onimuonyamfoõ Osei-Prempeh (Nsuta Kwaaman-Asante mantam) kaa

asñmfua bi, na saa berñ no Onimuonyamfoõ John Dramani Mahama (Bole

Bamboe- Apueñ mantam) de sereñ kaa sñ: this shows you are a typical

Ashante.”- “wei kyerñ sñ woyñ Asanteni ankasa”. Sñdeñ Onimuonyamfoõ

Mahama de sereñ kae no, ebia na õhyññ da anaasñ na õredi agorõ, nanso

Onimuonyamfoõ Osei-Prempeh ne õmanfoõ bi amfa no agorõ; wõn bo fui

pa ara, ma õpaa ho kyñw (Hwñ Fairclough 1995, Agha 2007:180 ne 2.2.1).

Wõmpñ nnipakuo ntõkwa nti, asñm yi nni mmarahyñbadwa “website” hõ.


75

3.3 Kwatikwan Kasasuo no bi Anisokyerñ Tiawa

Yñakyerñkyerñ mu wõ ñsoro hõ sñ penpenkasa su ahodoõ a yñama ho

nhwñsoõ yi mu biara tumi de baanu, abusua ne õman ntõkwa ba.

Mpanimfoõ se: “Mehunuiñ a anka, na aka akyire dada”. “Ïsetie yñ sene

afõrebõ”. Yankah (1991a, 1995, 2002), Obeng (2003), Agyekum (2010,

2011) nyinaa kyerñ sñ, sñ õkasafoõ bi hwñ na asñm bi bñtumi atwa bõne a,

saa kasasuo weinom bi na õde asñm no fa so ka. Kwatikwan kasasuo

dõõso, yñafa emu bi a atwerñfoõ yi ne nkorõfoõ a yñne wõn twetwee

nkõmmõ no kyerññ sñ ñtaa pue wõ kasa mu no bi. Yñreka õpõ anaa obuo

kasa ho asñm wõ õfa num mu a, yñbñhyia nkaeñ no bi.

3.3.1 Ñbñ

Orwenjo (2009) de to dwa sñ kasadwini baako a yñde di dwuma wõ

asetena ne abrabõ, kasa ne amammerñ mu pa ara ne ñbñ. Yankah (1989a)

se: “Akanfoõ de ñbñ twa asñm tiawa”. Agyekum (2011:51) kyerñ sñ:

“Abñbuo yñ aduradeñ a ñma kasa yñ hwam, ñyñ abohemaa a ñpue badwam

hyñnn wõ õkasa mu”. Wei kyerñ sñ, ñbñ boa akwannuasa so wõ Akanfoõ

nkutahodie nyinaa mu.


76

Ñbñ ne Akan kasadwini sononko baako a ñpue wõ kasadwini nkaeñ

no (te sñ anansesñm, amoma, nsuiñ, nnwom) mu, na ñdi dwuma sñ kasasuo

wõ mu. Yankah (1995:52) ne Agyekum (2005) kyerñ sñ mmñ na õmanfoõ

taa de nsñm fa so bõ akutia pa ara, ñsiane sñ obi ntumi ne õfoforõ nko

anaasñ õnsaman no sñ wabu no ñbñ. Sñ obi bu ñbñ wõ asñnnie mu a,

atñmmuafoõ no tumi fa mu adwene de di asñm no. Wei tumi boa õbñbufoõ

no ma õdi bem (Hwñ Obeng 1997, 2003).

Sñ obi hwñ na õwae asñm bi anim ka na ñbñtumi de manso aba a,

õde fa asñm-sñ-bñ so. Sñ ebia: “monka nkyerñ maame no sñ, mepa no kyñw

“Anafranaku õnsõre borõdeñ ase mma odwenini nwo ahenasa” Ghana nyñ

õne ne kunu no dea...” Adom F.M. (31/3/2011). Adom anõpa dawubõ

krataa mpñnsñmpñnsñnmu so na wõde too dwa sñ Ïmampanin dada

Rawlings yere Maame Konadu regyina wõ N.D.C. frankaatufoõ abatoõ no

mu bi, na õfrñfoõ bi too kasabñbuo yi maneeñ.

Ïkasafoõ yi hwñ hunuu sñ, asñm a õreka no sñ Maame Konadu ne

n’akyitaafoõ te a, ñnyñ wõn dñ, nanso na õpñ sñ õka ara, nti na õde faa

kwatikwan anaa abñbuo so no. Na õpñ sñ õkyerñ obuo nso nti, õdii kan de

õpõkasa brññ asñm no ase. Wammõ Maame Konadu din, nanso õkaa

n’asñm no pñpññpñ. Sñ badwemma bi hunu deñ õbñbufoõ no repñ akyerñ


77

koraa a, õntumi ne no nko so, ñsiane sñ õmmõõ obiara din. Ñbñ su sei nti

na Akanfoõ nso taa de yñ kwatikwan no.

Yankah (1989b:326) kyerñ sñ Yorubafoõ wõ kasabñbuo bi sñ:

“wopñ sñ õsotifoõ te asñm a, woka ma ne ba te”. Ïkyerñ mu sñ, nsñm a

yñka gu mframa mu sei taa yñ mmñbusñm. Animdefoõ yi nyinaa

(Okpewho 1992; Yankah 1995, 1989b; Charteris-Black 1995; Obeng

2003, Agyekum 2005, 2011; Ali ne Makhlef 2011) ma yñhunu sñ,

amannõne, abibiman ne õman yi mu nyinaa yñde mmñ di dwuma sñ

kwatikwan pa ara wõ baanu nkõmmõ ne badwam te sñ radio ne TV so.

Yankah (1995) kyerñ sñ, sñ yñrekasa wõ badwam na ñsñ sñ yñkyerñ

õpõ anaa yñde asñm bi fa kwatikwan so a, ñbñ ne kasasuo a Akanfoõ taa

fa. Asetena ne abrabõ mu nsñm a Akanfoõ taa de mmñ di dwuma wõ mu bi

ne amanyõsñm, asñnnie, awaresñm, afotuo, ayiyõ. Akanfoõ san de mmñ fa

nsñnkyerñnneñ te sñ bankyinnie, akyeampoma, ntoma, duku, mmoa so.

3.3.2 Nnyinahõma

Nnyinahõma yñ kasasuo bi a yñfa so de nnoõma mmienu bi a ñnsñ toto ho

de kyerñ wõn suban anaa nneyñeñ bi a ñsñ. Nnyinahõma reyñ ayñ te sñ

ntotohosñm, nanso nsonosonoeñ kakra a ñda wõn ntam ne sñ yñde nsñm bi


78

te sñ: te sñ, gyenegyene, kyñn, sene, na ñhyñ nnoõma mmienu bi

mfinimfini yñ ntotoho; X te sñ Y. Agyekum (2011:5) kyerñ mu sñ,

“nnyinahõma firi nsñmfua n+gyina+hõ+ma mu”. Wei kyerñ sñ yñde adeñ X retoto ade foforõ Y a ñne no nsñ anaa ñne no nni twaka biara ho. Yñtaa de adeyñ asñm “yñ” na ñkyerñ X ne Y ntam nkutahodie no. Yñtaa nya biribi te sñ X yñ Y. Sñ yñnya nnyinahõma a, na ñkyerñ sñ ñregyina hõ ama Y no, na afa su ahodoõ a Y wõ nyinaa.

Sñ obi ka sñ, Kwadwo (X) yñ õkraman (Y) a, na ñkyerñ sñ õde Kwadwo

agyina hõ sñ õkraman. Ïde no atoto õkraman suban a dodoõ nim ho,

mmaapñ. Sñ õhunu kraman baa biara a õbñsa no ara akõfa no. Ñsiane sñ

Kwadwo yñ õbarima nti, sñ obi ka sñ Kwadwo yñ õkraman a, deñ ñdi kan

ba adwene mu prñkopñ ne sñ; Kwadwo pñ mmaa pa ara. Ïnsa mmaa mu

anaasñ õnni ahohyñsoõ kakra koraa. Wei (2002:70) kyerñ sñ nnyinahõma

yñ: “cognitive process or experience”- adwenemu mfoni twa anaasñ

suahunu (Hwñ Lakoff ne Johnson 1980 nso). Ne saa nti, akasafoõ a wõde

nnyinahõma di dwuma no taa fa nnoõma a õmanfoõ nim, sñdeñ wõtwa

mfoni no a, wõbñhunu adekorõ no.

Ngonyani (2002) ne Agyekum (2013:108) kyerñ Ïbõadeñ nnoõma a

atwa yñn ho ahyia a wõde nnipa suban toto ho yñ nnyinahõma no bi;

weinom ne mmoa, nnua ne ewiem nnoõma (nsoroma, awia) ho. Wõde


79

asetena ne abrabõ mu nsñm, adesuadeñ, nyansahunu nso yñ nnyinahõma

saa ara. Wõtumi de nnyinahõma twa mfoni bõne ne papa nyinaa.

Nnyinahõma kasa no bi ne: Afia yñ nsoroma, õbra yñ õko, abrabõ yñ

akwantuo, Kwaku yñ agyinammoa, me yere Ama deñ õyñ nsansom,

õbarima nyñ summiiñ, Kwadwo adane õbaa, õbaa gyata.

Yñtumi nso nya penpenkasa bi a ñyñ nnyinahõma: woyñ odwan,

woyñ ebini anaasñ ñta. Weinom yñ atñnnidie deñ, nanso ñsan yñ

nnyinahõma; adapaatwafoõ no de twa mfoni bõne fa deñ õredi no atñm no

ho. Yñne Agyekum (2011:24) ne Wei (2002:70) yñ adwene sñ nnyinahõma

taa di dwuma sñ kwatikwan, nanso yñbñka sñ ñfa bi nso ñtumi yñ atñnnidie

(penpenkasa). Ne nyinaa gyina nsñm ne nnoõma põtee a õkasafoõ no de

twa mfoni no. Hwñ 2.2.1., wobñhunu deñ Fairclough (1995 ne 2003) ka fa

kasa nhyehyñeñ ne emu nsñm ho.

3.3.3 Awan Kasa

Kasawan nso yñ kasasuo titire baako a Akanfoõ fa so ka nsñm a ne ka yñ

den. Agyekum (2011:25) de to dwa sñ asñmfua yi firi kasa ne awan mu.

Wei kyerñ sñ yñnka saa nsñm yi pen, na mmom yñde wowan te sñ deñ


80

yñde atñ kõ awan na yñmfa nsi tñpa mfinimfini no. Yñde saa nsñm no di

ntwareho wadawada sene sñ yñbñsi no pi aka no prñkopñ.

Animdefoõ bi, te sñ, Grice (1975) ka wõ ne kasa nhyehyñeñ

“conversational maxim” mu sñ, sñ yñrekasa a yñntwa nsñm no ntiatia “be

perspicacious”, na nteaseñ no nna adi pefee. Ñkwan bi so no, Akanfoõ ne

Grice yñ adwene, wõwõ kasabñbuo bi sñ: “Asñmpa yñ tiawa”, nanso wõsan

hunu no sñ: “nsñm bi wõ hõ a, yñka no mpemanimmpemanim”.

Sñ Ïkanni ba rekasa na sñ õhwñ oniikorõ a õne no rekasa no anaa

asñm põtee no, na sñ asñm no bñtumi de animguaseñ, abufuo,

ayamhyehyeñ, ntõkwa aba a, na ne ka no ayñ no den. Ñno na ñyñ a, na õde

asñm no akõdan kasawan no. Agyekum (2010:144, 2011), Wiafe-Akenten

(2008:71), Obeng (2003:11) de foa so sñ, kasawan nso yñ õkwan titire

baako a Akanfoõ nam so kwati nsñm bi a yñmpñ sñ yñbñbõ so penpen.

Nsñm a Akanfoõ taa de kõ awan no bi ne: amanyõsñm, mpamu

nsñm, boseabõ, adesrñ, ntorõtwa, ayieseñ, suban ne õbra bõne ho afotuo.

Ïpanin Kwadwo Kyerñ yñ awareñ mu õfotufoõ, õtaa ka asñm bi sñ: “Sñ

woyñ õbarima na sñ wotaa srasra õbaa na õma wo aduane a, hwñ wo ho

yie ñfiri sñ ebia na woakõdidi adidibõne” (Hwñ Agyekum 2011:25).

Asñm yi fa mpamu nsñm ho, nti na õde awan akõfa aduane die so no.


81

Badwam kasa te sñ, radio ne TV so asñnka ayñ te sñ boseabõ, ñnkyñ na

animguaseñ ne din bõne bõ aba mu. Ne saa nti na yñrehwñ sñdeñ wõde

awan kasa nso di dwuma no.

3.3.4 Kasammrani

Agyekum (2011:24) kyerñ mu sñ: “saa asñmfua yi gyina hõ ma õkasa a

yñabra ani anaa yñde adeñ akata so”. Ïfrñ kasasuo yi kasammrani, nanso

nsñmmuafoõ (mpanimfoõ ne mmabunu) no frñ no kasakoa. Agyekum

(2010:146 ne 2011) kyerñ mu sñ, ñwom sñ kasasuo a yñde frñ eburo ne

ammodin nso yñ kasakoa deñ, nanso kasammrani na õhunu no sñ ñsñ na

ñtõ so pñpññpñ. Anokwa, sñ wohwñ nsñmmuafoõ no nkyerñmu a wõde mae

no bi wõ 3.1.1. a (ñyñ kasa bi a yñde bram asñm a ani yñ nyan ani),

wohunu sñ kasammrani no tõ eburo ne ammodin no so5

Sñ yñde ñsoro hõ asñm yi to nkyñn a, ñda adi wõ nhwehwñmu yi mu

sñ, kasammrani ne kasasuo a, Akanfoõ taa de fura eburo, kasafi, ammodin

nsñm ho ntoma (Hwñ 2010:146 nso). Hassanein (2013) ne Ren ne Yu

(2013) nso de to dwa sñ, wiase afanan nyinaa mu, nkwatii kasa titire

5 Ebia na nsñmmuafoõ no nnim asñmfua kasammrani no papa. Awuraa Mfanteni bi na

õkyerññ sñ, wõn deñ wõfrñ no kasambranyi saa ara.


82

baako a õmanfoõ taa de yñ eburo ne mpamu nsñm ho aduradeñ ne

kasammrani. Allan ne Burridge (1991:3) kyerñ sñ:

Euphemism is described as expression that seeks to avoid being offensive…[it] is characterized by avoidance language and evasive expression; that is speaker uses words as protective shield against the anger or disapproval of natural or supernatural beings.


Kasammrani yñ õkwan bi a yñfa so kasa sñdeñ yñnka õfom kasa biara… kasa yi taa yñ “nkwatii ne ampñanka” kasa; ñne sñ õkasafoõ no de nsñmfua di dwuma sñ bammõ sñdeñ nnipa anaa ahonhom abufuo mma ne so.

Wei nso kyerñ sñ, sñ õkasafoõ bi hwñ na asñm bi ani yñ nyan, ñbñtumi de

ateetee abñgya ne so anaasñ ñbñma nananom nsamanfoõ abufuhyew aba a,

kasammrani anaa ammodin na õfa de dura asñm no ho.

Yankah (1995), Obeng (2003) ne Agyekum (2010, 2011, 2013)

nyinaa kyerñ sñ, Akanfoõ de kasammrani di dwuma wõ nkõmmõdie ne

badwam kasa nyinaa mu. Nsñm a Akanfoõ de kasammrani dura ho bi ne;

owuo, mpamusñm, kyima, agyanan, nyinsñn, mmoa ne yareñ akñseñ,

nnoõma nkaeñ a ñyñ hu anaa ñyñ tan, ñne nsñm a ñbñtumi afrñ nananom

nsamanfoõ abufuo ne asotweñ aba.


83

Agyekum (2010) kyerñ nsñm a wõde si nnoõma a ñwõ soro hõ yi bi

anan mu; aboa õwõ yñ aboatea, sñ obi wu a, yñka sñ wafiri mu, watwa

n’ani ahwñ ban, waka nkyene agu. Sñ õhene wu a, yñse Nana kõ akura,

Odupõn atutu ne ade. Sñ yñbõ owuo asñm so saa a, ñkae owufuõ no

abusuafoõ yaw, nti na yñmmõ so pen no. Yñde mekuta duam na ñsi kwata

anan mu, nan a yñatwa so yñ kuntunsini. Sñ wokõ Akanman mu a, nnipa

bebree wõ gyedie bi sñ saa yareñ weinom yñ ntõyareñ ne sunsum mu

yareñ; yarebõne a sñ obi bõ din basabasa a, ebi bñtumi asane no.

Sñ õbaa yñ bra a, yñka sñ õkõ afikyire, wabu ne nsa, õwõ mmaa mu.

Sñ õbarima bi yñ kõtewuiñ a, yñka sñ aban agye ne tuo, ñdie yñka sñ õne

no reda, yñfrñ ñtwñ sñ ahemfie, akosua kumaa. Ebini yñ agyanan, obi

rekõne a, õse õrekõkyea nana, õrekõ ahemfie, sñ õrekõ dwonsõ a, õrekõgu

nsuo. Ïbaa nyem a, yñka sñ ne ho adane, wafa afuro, waforo dua.

Akanfoõ wõ gyedie bi sñ, sñ wobõ nyinsñn no so pen na sñ obi wõ ani anaa

sunsum bõne a, õbñtumi de asñe no (Hwñ Agyekum 2010). Sñ Ïkanniba bi

ammra eburo kasa yi so na sñ õbõ nsñm yi bi so pen a, Akanfoõ hu no sñ

õmpõeñ anaasñ nimdeñ a õwõ wõ kasa no ho wõ fam.

Crespo-Fernandez (2013) kyerñ sñ, ñsiane sñ amanyõfoõ mpñ sñ

wõbñhwere wõn animuonyam ne obuo a wõn akyitaafoõ ne õmanfoõ de ma


84

wõn nti, wõde kasammrani nso di dwuma pa ara. Saa na radio ne TV

adwumayñfoõ, abadwafoõ, afrñfoõ binom de ayamhyehyeñ nsñm, kasafi,

eburo kasa, ammodin fa kasammrani so (Hwñ Wiafe-Akenten 2008).

Yñbñhwñ sñdeñ (nsñm no, berñ ne beaeñ põtee a) wõde di dwuma no.

3.3.5 Akutiabõ

Yñadi kan aka sñ Akanfoõ wõ kasabñbuo bi sñ: “Sñ worepñ asñm aka

akyerñ Onyame a, woka kyerñ mframa”. Akutiabõ mu pa ara na yñhunu

saa suban yi. Lee ne Pinker (2010) de to dwa sñ, sñ asñm bi hyñ obi bo

anaa n’adwene mu, na onii no pñ sñ õyi firi hõ nya ahotõ wõ berñ a õmpñ

sñ ntõkwa foforõ bñsan aba a, õde yñ akutiabõ. Sñ otitire, õfñrefoõ,

adwuma mu panin, onimuonyamfoõ bi da suban bõne bi adi na ñyñ den sñ

yñbñka asi n’anim a, yñtumi de fa akutia so. Ñwom sñ, yñnhyñ da nka

asñm no nsi onii no anim deñ, nanso Bell (1997) kyerñ sñ, ñtõ da bi a,

asñm no tumi pem onii no ma õgyae nsñmmõne anaa suban bõne no. Tumi

bi wõ kasa mu ampa (Hwñ Austin 1962, Nemani1 ne Rasekh 2013 ne 4.5)

Obeng (2003) kyerñ mu sñ, akutiabõ yñ kwatikwan baako a yñboa

pa de nnipa suban toto atosñm mu agorõmma deñ ho anaasñ yñde fa

asñmsñbñ so to mane. Akutiabõfoõ no ka kasantwi, õnwae asñm no anim.


85

Mpanimfoõ se: “Onipa anim te sñ kurotwiamansa”. Akutiabõfoõ yi nim

nipa a õde no pa ara, nanso õmmõ onii no din da. Ñnna mpñn pii no, deñ

yñrebõ no akutia no nso nim ne ho, nti na yñka sñ; “Akutia nim ne wura”,

nanso õsõ so pñ, akutiabõfoõ no bñka sñ “Memmõõ wo din, wo ara na

woagye ama wo ho”. Wei nti, nea yñrebõ no akutia no nso ntaa nsõ so. Sñ

õbua akutiabõfoõ no pñ, õno mpo na yñbñka sñ õpñ ntõkwa.

Sñ akasakasa ba asomasi ne õbenten ntam, na sñ asomasi pñ sñ õka

kyerñ õbenten sñ õnsuro no a, õhyñ da bõ no akutia sñ: “Me deñ huhuhuhu

nyñ me hu o!; õkyereben ne opete mohwñ me kõõkõõ montumi nkye me,

abayifoõ”. Asomasi ato ne nkra no pñpññpñ, nanso ñsiane sñ wammõ

õbenten din nti, õntumi nka sñ asomasi de no. Asomasi de akutiabõ adane

kwatikwan aka n’asñm pñpññpñ a ntõkwa biara amma. Wei nti na nnipa pii

taa de akutiabõ yñ kwatikwan no. Nsñm a yñde fa akutia so yi taa boa te

amanenya ne ntawantawa so (Obeng 1994, 2003; Yankah 1995).

3.3.6 Lengwesteks Kasasuo Nkaeñ bi

Ñnyñ kasadwini kasasuo nkutoo na akasafoõ de yñ kwatikwan, õmanfoõ

ne amanyõfoõ nyinaa de lengwesteks kasasuo te sñ din, dinnsiananmu,

adeyñ yñ kwatikwan (Hwñ Obeng 2002a, 2003) Rista-Dema (2002:46) nso


86

kyerñ sñ, Abaniaman mu nso amanyõfoõ taa de lengwesteks kasasuo

weinom di dwuma pa ara.

(a) Adeyñ ne Nsñmfua Kwatikwan

Adeyñ a akasafoõ de yñ kwatikwan no taa kura nkyerñasedodoõ, ebi ne di,

to, bu.

1. Di nhwñsoõ; di aduane, di (sñbe) õbaa, di atñm, di asñm, di nkunim.

Sñ obi mpñ sñ õbñka pen sñ, Papa no di ne yere da biara a, õdane no sñ:

2. Papa no di ne yere…aduane da biara.

Wobisa õkasafoõ yi a, õbñtumi aka sñ õreka aduane a yñdi fa yñn anom,

ñnyñ deñ yñdi fa yñn ase. Nanso yñbñkõ mu no na õreka õbaa die ho asñm

na õboa pa se aduane die. Kasammrani a wõde ma mmaa agyapadeñ bi nso

ne ‘Ïdomankoma aduane, Onyame anoa’. Nkyerñaseñ ntanta a adeyñ ‘di’

kura no nti, sñ õkasafoõ no ho kyere no a, õtumi kyerñ asñm no ase fa

baabi foforõ tete ne ho.

Saa na ñduru berñ bi a, õmanfoõ ne amanyõfoõ fa nsñmfua, kasa

nhyehyñeñ bi na wõde ayñ adwobrñsñm ne anyianim kasa (Wafula 2002).

Radio so akasafoõ bi nso de adñfñdñfñsñm, akorõkorõsñm, din ne nkamfoõ

abõdin te sñ õdññfoõ, õbaatan pa, abisansuoamansa ne õkumkõm di


87

dwuma (Agyekum 2003:375). Weinom yñ pragmateks kwatikwan a wõde

gyegye obi so gye adeñ firi ne nsam. Adetõnfoõ nso tumi fa so twe atõfoõ.

(b) Edinnsiananmu Kwatikwan

Yñnhwñ akwan a wõfa so de dinnsiananmu yñ kwatikwan no bi. Obeng

(2003:98) adi wei ho dwuma kõ akyiri. Ïde to dwa sñ:

the indirect use of pronouns involves changing and shifting the meaning of the pronoun. The first person singular pronoun may be used to mean second or third person.


sñ dinnsiananmu di dwuma sñ kwatikwan a, dinnsiananmu no gyinaberñ ne asekyerñ no sesa”. Onipa baako dinnsiananmu no tumi gyina hõ di dwuma sñ onipa mmienu anaa mmeñnsa dinnsiananmu no.

Deñ õkasafoõ a õyñ sei ñyñ ne sñ, sñ õreka asñm bi afa obi foforõ (wo, õno)

ho a, na waboa pa aka no te sñ deñ ñfa õno ankasa (me) ho. Ñho nhwñsoõ;

3. K.D. nom nsa pa ara, nanso seesei deñ õse watua. Wõn adamfo K.A. se wõnkõgya no na õnkõtõ nsa. Wõkõduruu hõ ara na K.D. nso se n’anom ato, nti wõma no kakra bi mfa nte n’anom. Ñhõ ara na K.Y. kaa sñ: “Ei! Me ara na mekaa sñ matua nsa, nanso sññ na meboa” (Ï. A., baanu nkõmmõ, Kõtõnimma 10, 2014).


88

Sñ wohwñ nhwñsoõ yi a, K.D. ara na K.Y. rekasa afa no ho, nanso waboa

pa akyea asñm no de ahwñ õno K.Y. mmom ho. Anka K.Y. bñtumi aka asi

K.D. anim pen sñ: “ñnyñ wo ara na wose woatua nsa no”, nanso ebia na

adane abufuo, nti na õboa pa de ne ho hyññ hõ no, sñdeñ ntõkwa biara

mma. Dinnsiananmu kwatikwan yi nso tumi yñ akutiabõ. Ñtumi ma kasa

mu banbõ (Gelabert-Desoyer 2004, 2008).

Agha (2007:280) foa so sñ yñtumi fa dinnsiananmu so kyerñ õpõ ne

obuo. Wei nso taa gyina õkasafoõ ne õtiefoõ no mfeñ, diberñ, beaeñ, ne

tebea. Ñtumi nso kyerñ ayõnkofa a ñda baanu no ntam (Hwñ Obeng 2003).

Frenchfoõ de onipa a õtõ so mmienu baako kabea dinnsiananmu (tu) na

ñma atipñnfoõ anaa nnamfo, na wõde nnipa a wõtõ so mmienu dodoõ kabea

‘vous’ kyerñ dodoõ pñpññpñ. Nanso, sñ obi pñ sñ õkyerñ ne tipñn anaa

õpanin bi obuo a, ‘vous’ na õde di dwuma. Sñ wode ‘tu’ ma otitire anaa

õpanin bi a, ñkyerñ sñ wommu no (Hwñ Agha 2007:286). Agha (2007,

2005) frñ kwan wei wõ Borõfo kasa mu sñ “pronominal deference or

politeness”, kyerñ sñ obuo anaa õpõ dinnsiananmu.

Akanfoõ nso fa nnipa a õtõ so mmienu dodoõ kabea (mo) so kyerñ

anidie, wõyñ wei nkanka sñ õrepñ biribi afiri obi anaa õpanin bi nkyñn a.


89

4. Maame A. (45) kõpñ bosea wõ A.A. (40) hõ de atua ne ba sukuu

fiisi (A. S., baanu nkõmmõ, Kõtõnimma 10, 2014);

M.A: Agya wei deñ mesrñ mo, monhwñ mmoa me na me ba no anka fie. A.A: Ñno wo deñ mñhwñ nea mñtumi ayñ ama wo. Menya bi a mñfrñ wo. Sñ wohwñ nhwñsoõ yi a, Maame A. de mo dinnsiananmu yi ayñ

kwatikwan bi de reka akyerñ Agya A.A. sñ, anidie mu ara, sñ õno nni bi a,

õnkõpñ bi wõ baabi mma no. Sñ wohwñ Obeng (2003:97-110) mu a,

wakyerñ mu akõ akyiri sñdeñ Akanfoõ de dinnsiananmu no dodoõ no di

dwuma sñ obuo kasa anaa kwatikwan.

Sñ yñyi abusuabõ dinnsiananmu (te sñ yñn) me, wo a yñaka ho asñm

wõ soro hõ yi a, Akanfoõ san wõ akwan nkaeñ bi nso a wõfa damusaa din

ne dinnsiananmu so to nsñm mane. Ebi ne;

obi (maame bi anaa papa bi), ebinom, biribi, nkorõfoõ, õnokwa, õno nono (õõno), wo nua, õdasani, õbenten, asomasi, yaanom, ñnonom, agya, sewaa, abusua, kwaata, kyeiwaa, wodzii (nnññmmaafoõ kasa).

Weinom nyinaa yñ nkwanta no bi anaasñ wõkura asekyerñ ntanta, ne saa

nti na õmanfoõ taa fa de yñ akutiabõ ne ntweho kwatikwan no. Nhwñsoõ a

mpanimfoõ a yñgye wõn hõ mmoa no de maa yñn bi ne;

5. (a) Ïnokwa no no, wasan akõka ntõkwa abñka yñn bio.

(b) Wodzii reba o, aha nyñ din, sñ moka biribi a, õde mo bñkõ.


90

(d) Ei! Asomasi, nti atñnnidie yi wonyaeñ?

(e) Ebinom deñ, yñrebrñ yi nyinaa, wõn deñ ñmfa wõn ho koraa.

(ñ) Amanyõkuo wei akyitaafoõ deñ, wõpñ adapaatwa ne ntorõ dodo.

(f) Sewaa, ñno no no, wei deñ pñ kakra ma wo ba ntõ biribi nni.

(g) Agya barima, me nua wei deñ te so na mentumi ntõ bi.

Wohwñ a, (f) ne (g) no deñ ñnyñ akutiabõ bi, ñyñ kwatikwan bi a yñfa so

dñfñdñfñ anaa yñkorõkorõ obi ma ne tiri mu yñ no dñ, na ñyñ merñ. Sñ yñka

sñ saa onipa/otiefoõ yi nyñ adwuma bi anaasñ yñregye biribi wõ ne hõ a,

ñnyñ den. Ïkasafoõ no na õtaa nya kwatikwan wei ho mfasoõ.

3.3.7 Kwatikwan Kasasuo a Akanfoõ taa de di dwuma pa ara

Seesei yñahunu ñkwan a Akanfoõ fa so de kasasuo ahodoõ no yñ

kwatikwan. Yñahunu penpenkasa su ahodoõ no nso bi, na yñahunu emu

nea õmanfoõ taa ka, nnansa yi. Amannõne animdefoõ te sñ Wei (2002),

Ren ne Yu (2013) akyerñ kwatikwan kasasuo a wõn manmufoõ taa de di

dwuma. Ïman yi mu animdefoõ te sñ Yankah (1989a), Agyekum (2010),

Obeng (2002) akyerñ kasasuo a na õmanfoõ de di dwuma pa ara wõ berñ a

wõyññ wõn dwumadie no (Hwñ 2.1.2 ne 3.3). Yñn nso yñahwehwñ mu

ahunu kasasuo a, ñnnñ yi, õmanfoõ taa de yñ kwatikwan pa ara.


91

Nsñmmisa ne nkõmmõtwetweñ no mu na yñmaa õmanfoõ (Akanfoõ

bi a wõte Kumase ne Nkran) kyerññ kasasuo a wõde yñ kwatikwan no bi,

na yñbisaa wõn sñ emu deñ ñwõ he na wõtaa te sñ õmanfoõ de yñ

kwatikwan. Yñne mpanimfoõ aduonu (mmarima du na mmaa du), na

mmabunu aduonu (mmeranteñ du na mmabaawa du) na ñtwetwee nkõmmõ

yi. Nnipa yi nyinaa yñ aduanan (Kumasefoõ aduonu na Nkranfoõ aduonu).

Wõn mmuaeñ no ho hyehyñpono ne mpñnsñmpñnsñnmu na ñwõ aseñ hõ no.

3.3.7.1 Nkran ne Kumase Nsñmmuafoõ Adwenkyerñ Hyehyñpono

Saa pono yi na yñde rekyerñ kwatikwan kasasuo a nhwehwñmu no ada no

adi sñ, ñno na ñnnñ mmerñ yi, Akanfoõ taa de di dwuma.

Ïpono 4: Kwatikwan Kasasuo a Ïmanfoõ taa de di dwuma pa ara.

Kasasuo Nkran Kumase Wõn nyinaa Dodoõ

Dodoɔ Ɔha mu

nkyñmu

Dodoɔ Ɔha mu

nkyñmu

Dodoõ Ïha mu Nkyñmu

Ñbñ 10 50% 8 40% 18 45%

Kasammrani 5 25% 7 35% 12 30%

Nyinahõmma 3 15% 2 10% 5 12.5%

Akutia 1 5% 2 10% 3 7.5%

Awan 1 5% 1 5% 2 5%

Nnipa dodoõ 20 100% 20 100% 40 100%


92

Adwenkyerñ no ho akontaa a ñwõ pono yi so no kyerñ sñ, kasasuo a

õmanfoõ taa de di dwuma wõ nkutahodie mu, ñnnñ yi, ne ñbñ. Nkran,

nnipa 10 (50%) kyerñ sñ ñbñ na wõtaa te sñ õmanfoõ de di dwuma.

Kumase nso nnipa 8 (40%) se ñbñ na wõtaa te pa ara. Sñ woka Nkranfoõ

ne Kumasefoõ (nnipa 40) yi nyinaa bõ mu a, wõn mu 18 (45%) na

wõkyerñ sñ ñbñ na wõtaa teñ.

Ñbñ ne kasasuo a õmanfoõ anaasñ Akanfoõ taa de yñ kwatikwan pa

ara. Nea ñdi so ne kasammrani (12/40); Nkranfoõ 5 (25%) na Kumasefoõ

7 (35%) na wõkyerñ sñ, ñbñ firi mu a, kasammrani na wõtaa teñ, ansa na

aba nnyinahõmma (5/40). Nkranfoõ 3 (15%) na Kumasefoõ 2 (10%) na

wõkyerñ sñ nnyinahõmma na wõtaa teñ. Nkranni 1 (5%) na Kumasefoõ 2

(10%) na wõse akutia (3/40), na Nkranni 1 (5%) ne Kumaseni 1 (5%) nso

kaa sñ awan (2/40).

Yñatwa akontaa mpñnsñmpñnsñnmu yi ho mfoni 1 ne 2 afa

Nkranfoõ ne Kumasefoõ yi mmuaeñ no ho, ato aseñ hõ. Bio, õmanfoõ a

yñne wõn twetwee nkõmmõ, titire ne Kumasefoõ no kyerññ nsñm bi mu fa

kasammrani ne ñbñ ho, yñde mfoni 1 ne 2 yi aka 3 no ho wõ aseñ hõ ayñ

saa mpñnsñmpñnsñnmu no, sñdeñ ñbñboa ama akenkanfoõ ate aseñ yie.


93

Akontaa Mfoni 1: Nkranfoõ Adwenkyerñ no ho mfoni

Akontaa Mfoni 2: Kumasefoõ Adwenkyerñ no ho mfoni


94

Akontaa Mfoni 3: Kwatikwan Kasasuo a Akanfoõ taa de di dwuma

Saa mfoni 3 yi na yñregyina so aka sñ ñbñ (45%) na Akanfoõ taa de di

dwuma wõ wõn nkutahodie dwumadie ahodoõ mu. Yankah (1989a) hunuu

sñ ñbñ ne kasasuo a ñdi akotene pa ara wõ Akanfoõ kasa mu. Nhwehwñmu

yi nso da no adi sñ, ñnnñ yi nyinaa ñbñ da so ara di tintiman wõ Akanfoõ

kasa mu; ñbñ yñ kasa mu abohemaa ampa. Ïpanin baako kyerñ sñ, nsñm bi

a ñfa owuo ho a ñyñ ammodin anaasñ kasakoa koraa no, õte sñ ebinom de

fa ñbñbuo so, nti õbñka sñ ñbñ na ñdi akotene wõ Akanfoõ kasa mu.

Adeñ baako ne sñ, wode akontaa mfoni dua 1 ne 2 no toto ho a,

Kumasefoõ a wõse kasammrani na wõtaa te no dõõso sene Nkranfoõ no.

Nkõmmõtwetweñ no mu no, yñhunuu sñ Akanfoõ a wõwõ Asanteman mu


95

no taa de mmara a ñbata eburo kasa ne ammodin ho no yñ adwuma sene

Akanfoõ a wõwõ Nkran no. Yñsan hunuu sñ, sñ yñyi mpanimfoõ no a,

Kumase mmabunu no nso mu dodoõ no ara wõ kasasuo no ho nimdeñ sene

Nkran mmabunu no. Wohunu sñ, framaframa ne abññfosñm nyinaa akyi,

Asanteman kura wõn kasa ne amammerñ mu.

Obeng (2002b:97) hunu sñ, nnyinahõma na õman yi amanyõfoõ taa

de yñ kwatikwan, ansa na ñbñ aba. Ïmanfoõ no nso kyerñ sñ ñbñ na wõte

sñ amanyõfoõ taa de di dwuma anaa wõde yñ kwatikwan. Yñbñhwñ sñdeñ

wei si teñ wõ radio ne TV so nsñmmoano no mu (õfa nan mu).

3.4 Ïfa yi Mmoano

Saa õfa yi ama yñate aseñ yie sñ, ñnyñ õman yi mu ne Akanfoõ nko ara, na

mmom abibiman ne amannõne nyinaa yñde kasasuo ahodoõ no bi di

dwuma sñ kwatikwan. Kasa ayñ ne ho te sñ sekan nufanu; õyñ õdomfoõ, na

õno ara san yñ õkumfoõ. Ne saa nti, sñ yñrekasa wõ badwam te sñ radio ne

TV so, na sñ yñhwñ sñ asñm no bñtumi de manso ne mpaapaemu bi aba a,

na ntñmpa ara yñakõfa kasasuo a yñde yñ kwatikwan no bi de ayi amanneñ

ne ntawantawa afiri hõ. Yñahunu nso sñ ñbñ pa ara na Akanfoõ da so ara

taa de di dwuma wõ kasa mu.


96

ETIRE A ÑTÏ SO NAN

SÑDEÑ RADIO NE TV SO AKASAFOÏ NO DE KASASUO AHODOÏ NO

ADI DWUMA

4.0 Nnianimu

Saa õfa yi ne dwumadie yi nyinaa fapem. Ñha na yñrehwñ sñdeñ radio ne

TV so akasafoõ no de penpenkasa ne kwatikwan kasasuo ahodoõ no di

dwuma. Ñdaa adi wõ nkõmmõtwetweñ ne nsñmmoano no mu sñ, kasasuo a

wõtaa de di dwuma sñ kwatikwan no gu ahodoõ mmeñnsa. Weinom ne

kasadwini mu kasasuo, lengwesteks nhyehyñeñ anaa kasammara

nsñmfuakuo bi, ñnna õpõkasa ne nneyñeñ bi. Ñno na ñwõ pono so no.

Ïpono 5: Nsñmmoano no mu Kasasuo Ahodoõ no

Kwatikwan Kasasuo no

(i) (ii) (iii) Kasadwini Kasasuo Lengwesteks Nhyehyñeñ Ïpõkasa ne Nneyñeñ (ñbñ, nnyinahõma, ne Nsñmfuakuo bi (adeyñ (sñbe, mesrñ meka) kasammrani, awan) edin, edinnkyerñkyerñmu)


97

Yñbñhwñ õpõkasa ne nneyñeñ a wõde yñ kwatikwan no wõ õfa num

mu. Ñha deñ yñrehwñ sñdeñ wõde Akan kasadwini ne kasammara nsñmfua

a yñkaa ho asñm wõ õfa mmeñnsa no mu no di dwuma wõ radio ne TV so.

Ne titire no, yñrehwñ kasasuo a wõde adi dwuma no mu nsñm nkorñnkorñ

ne ne nhyehyñeñ no, na yñahwñ botaeñ põtee nti a ñma wõde saa kasasuo

põtee yi di dwuma. Deñ yñrehwñ bio ne berñ a akasafoõ no pñ sñ wõka

nsñm bi penpen, ne berñ nso a wõde fa kwatikwan so. Na afei, yñahwñ sñ

wõtumi faa kasasuo a ñtõ asñm no so pñpññpñ anaa? Yñbñsan ahwñ

kasasuo põtee a akasafoõ no taa de di dwuma, na yñahwñ sñ, aso

abññfosñm anaa nsesaeñ bi aba penpenkasa ne kwatikwan kasa mu?

4.1 Radio ne TV Dwumadie no: Ne Su, Nhyehyñeñ ne ñso Akasafoõ ho Asñm. Radio ne TV so dwumadie a wõde Akan kasa na ñdie dõõso. Deñ ñteñ ne

sñ, dwumadie no dodoõ no yñ dawubõ nkrataa mpñnsñmpñnsñnmu, nnwom

bõ, kaseñbõ, õman mu nsñm, afisñm, mmara, apomuden, awareñ, mpamu

nsñm dwumadie ne ade. Weinom nyinaa di berñ nhyehyñeñ bi so; anõpa,

awia ne anadwo dwumadie. Dwumadie yi mu deñ ñdi akotene wõ õman yi

afanan nyinaa radio ne TV so ne anõpa dawubõ nkrataa


98

mpñnsñmpñnsñnmu, anõpa, awia ne anwummerñ kaseñbõ, awaresñm ne

mpamu nsñm dwumadie. Yñaka wõ õfa mmienu no mu sñ, saa dwumadie

ahodoõ mmeñnsa yi so na yñfaa nsñmmoano no.

Dwumadie yi so akasafoõ no mu dodoõ no yñ Akanfoõ. Wõn a

wõnyñ Akanfoõ ankasa no koraa tumi ka kasa no ma õmanfoõ te wõn ase.

Ñtõ da bi a, wobñte na wõrebu mu ñbñ ne kasakoa ahodoõ. Ñsiane sñ Akan

kasa na wõde yñ dwumadie no nso nti, wõhyñ abadwafoõ, afrñfoõ ne

akasafoõ nkaeñ no nyinaa nkuran ma wõka Akan kasa. Sñ Akan kasa anaa

asñmfua bi kyere obi so a, dwumadie no kyeame, abadwafoõ no bi anaa

nsñm nkyerñaseñfoõ no tumi boa onii no. Dwumadie põtee ne radio ne TV

no na yñde ato pono so wõ aseñ ha no.


99

Ïpono 6: Radio ne TV so Dwumadie a yñfaa mu Nsñmmoano no Dawubõ Adwuma no din

Agyina- Hyñdeñ

Dwumadie no

Da ne Berñ

Peace F.M., Nkran

104.3 Kookrokoo Akan Kaseñbõ Wo ba ada anaa?

- Ñdwoada – Efiada 6:30 – 10an - Ñdwoada – Efiada 6an, 12aw, 6anw -Yawoada 10-12andw

Adom F.M., Nkran

106.3 Dwa so Nsñm Akan Kaseñbõ Ïdõ Ahoma so

- Ñdwoada – Efiada 6:30 – 10an - Ñdwoada – Efiada 6an, 12aw, 6anw - Wukuada 10andw

Fox F.M., Kumase

105.7 Morning Drive Akan Kaseñbõ Sñ me kñtñ pa

- Ñdwoada – Efiada 6:30 -10an - Ñdwoada – Efiada 6an, 12aw, 6anw - Memeneda 10andw

Eastern F.M., Koforidua

104.3 Eastern Anõpa Dwumadie Akan Kaseñbõ Ïdõ Keteke

- Ñdwoada – Efiada 6:30 -10an - Ñdwoada –Efiada 6an, 12aw, 6anw - Efiada 8 – 9andw

Ïboõba F.M., Nkõkõõ

106.3 Ïboõba Kasa Akan Kaseñbõ Nkõmmõwoõ

- Ñdwoada – Efiada 6:30 -10an - Ñdwoada –Efiada 6an, 12aw, 6anw - Memeneda 10andw

GTV, Nkran Anõpa Dwumadie Akan Kaseñbõ “Adult Education”

- Ñdwoada 8 - 9an - Ñdwoada 6anw - Ñdwoada 5anw

UTV, Nkran Anõpa Dwumadie Akan Kaseñbõ Deñ Abrabõ hwim firii me nsa mu

- Ñdwoada - Efiada 8 – 10 an - 6: 30 – 7:30anw - Ñdwoada - Yawoada 9andw- 9:30andw.


100

Saa dwumadie a ñda pono no so yi yñ ahodoõ mmeñnsa, nanso yñahwñ ne

su ne emu nsñm no na yñagyina so akyñ mu akuo mmienu. Weinom ne

nsñm a ñyñ asetena-amanyõsñm ne asetena-amammerñsñm “socio-

political and socio-cultural issues”. Yñaka sñ, dwumadie yi su, ñso

akasafoõ no nnipasuo ne berñ a wõyñ dwumadie yi titire nti na ñma

yñfaeñ. Weinom nso bñboa ama yñatumi akyerñ sñ, õkasafoõ põtee no tumi

hwññ dwumadie korõ no, berñ ne beaeñ no maa õfaa kasasuo a ñsñ anaa?

Ïde asñm no faa kwatikwan so anaasñ õkaa no penpen?

Fairclough (1995:56) ka wõ ne “Media Discourse” nwoma no mu

sñ, adwumakuo ne dwumadie pii (te sñ radio so kaseñbõ, TV so kasa,

dawubõ nkrataa mu nsñm) wõ kasa mmara ne nhyehyñeñ a wõde ato hõ sñ

adwumayñfoõ no nni so. Badwakuo a wõhwñ dawubõ nnwuma dwumadie

so (National Media Commission- NMC) atwerñ nhyehyñeñ nwoma

(Guideline for Local Language Broadcasting) de ama Akan dawubõ

nnwuma no sñ wõnhwñ so mfa nyñ adwuma. Wõaka dawubõ adwuma no

kasapa ne subanpa nhyehyñeñ ne Akan kasa amammerñ abõ mu sñ

kaseñbõfoõ ne dawubõ nkrataa mpñnsñmpñnsñnmufoõ nhwñ nni so.

Yñbñhwñ sñ wõde saa mmara ne nhyehyñeñ yi yñ adwuma anaa?


101

4.1.1 Anõpa Dawubõ Nkrataa Mpñnsñmpñnsñnmu (ADNM): Peace F.M: Kookrokoo, Adom F.M: Edwaso Nsñm, Kessben F.M: Maakye, Fox F.M: Fox Morning Drive, Eastern F.M: Eastern Anõpa Dwumadie, Ïboõba F.M: Ïboõba Kasa, GTV ne UTV: Anõpa dwumadie.

Saa dwumadie weinom fa asetena ne amanyõsñm titire ho. Dwumadie no

din na yñasensan aseñ no. Wõyñ no fiti Ñdwoada kõpem Efiada. Wõfiti

aseñ anõpa nnõnsia ne fa kõsi nnõndu (6:30-10an). Dwumadie yi mu biara

wõ õkyeame, dawubõ nkrataa mu nsñm nkyerñaseñfoõ ne abadwafoõ.

Dwumadie yi so akasafoõ no mu dodoõ no anya boro mfeñ aduonu-num;

wõyñ mmabunu ne mpanimfoõ, mmaa ne mmarima. Abadwafoõ no bi yñ

amanyõfoõ, dawubõ nkrataa asamufoõ, asuapõn mu akyerñkyerñfoõ ne

adwumayñfoõ nkaeñ bi. Sñ wõfa dawubõ nkrataa no mu nsñm no bi a, na

wõama abadwafoõ no akyerñ wõn adwene.

Ñduru baabi nso a, wõfrñ animdefoõ bi, asõfoõ, asoafoõ anaa nnipa

a nsñm korõ no fa wõn ho wõ ahoma so. Na wõne wõn atwetwe nkõmmõ,

agye nsñm bi mu nkyerñmu. Sñ saa onipa no ntumi nka Akan kasa no yie

mpo a, nkyeraseñfoõ no tumi boa no. Ñtõ da bi a, wõma atiefoõ nso kwan

ma wõfrñ kyerñ wõn adwene.

Nsñm a ñbñtõ dwa saa da no wõ dawubõ nkrataa mu na

wõpñnsñmpñnsñn mu. Nsñm no dodoõ fa amanyõ, mmara, apomuden ne


102

nsñm bi a ñsisi wõ õman no mu te sñ ntõkwa, awudie, korõno, nnubõne ho

adwadie ho. Radio ne TV nnwuma no kaseñbõfoõ no ara bi na wõkyerñ

nsñm no ase firi Borõfo mu de kõ Akan kasa mu.

4.1.2 Akan Kaseñbõ (AK): Peace F.M, Adom F.M, Kessben F.M, Fox F.M, Eastern F.M, Ïboõba Kaseñ, GTV ne UTV Akan kaseñ.

Kaseñbõ nso taa wõ Ñdwoada kõsi Efiada; anõpa (6an), awia (12aw) ne

anwummerñ (6anw). Ebinom nso wie no nnõnwõtwe (8anw). Radio no bi

san bõ kaseñ Memeneda ne Kwasiada anõpa ne anwummerñ ka ho. GTV

kaseñbõ no wõ Ñdwoada anwummerñ pñ. Kaseñbõfoõ no mu dodoõ no yñ

mmabunu, na mpanimfoõ kakraa bi. Akan kaseñ mu nsñm no nso taa yñ

asetena ne amanyõsñm titire. Ñyñ nsñm a asisi wõ õman yi ne aman

ahodoõ so. Ñtaa fa õman yi mu atitire, õmampanin, asoafoõ, asõfoõ,

adwuma nnaanofoõ ne mpanimfoõ animuonyamfoõ nkaeñ ho. Nsñm no bi

nso fa apomuden, mmara ne kõõto nsñm, afisñm, nnamu nsñm,

mmõnnaatoõ, korõno, atoyerñnkyñm, lõre akwanhyia ne owuo ho.


103

4.1.3 Mpamu Nsñm ne Awaresñm Dwumadie (MN ne AD): Peace F.M: Wo ba ada anaa? Adom F.M: Ïdõ Ahoma so, Kessben F.M: Apatakñseñ ase, Fox F.M: Sñ me kñtñ pa, Eastern F.M: Ïdõ Keteke, Ïboõba F.M: Nkõmmõwoõ.

Dwumadie weinom nso fa asetena ne amammerñ ho. Ñha na wõtaa kasa fa

mpamu nsñm ho, awaresñm, mmara, apomuden, afisñm ne nsñm bi a ñte

sei ho. Wõfiti aseñ anadwo nnõndu kõpem du mmienu. Wei nso wõ

akyeame saa. Ñso abadwafoõ no taa yñ asõfoõ, awareñ mu afutufoõ, mmaa

ne mmarima awarefoõ ne mpanimfoõ a wõwõ awareñ mu osuahunu.

Wõma atiefoõ no nso kwan ma wõfrñ gye adwenkyerñ ne afutuo firi

abadwafoõ no hõ. Saa na wõn nso wõtumi kyerñ wõn adwene fa nsñm a

wõde to pono so no ho. Dwumadie yi yñ awarefoõ anaa mpanimfoõ

nkõmmõ. Na ñsiane sñ wõyñ no anadwo nso nti, abadwafoõ ne afrñfoõ no

nyinaa wõ ho kwan sñ wõtumi bõ nsñm bi so penpen. Sñ obi pñ sñ õde

n’asñm no fa kwatikwan so ka a, wõnsi kwan.

4.2 Nsñmmoano no Mpñnsñmpñnsñnmu: Kasasuo Ahodoõ no.

Yñredi kan ahwñ kasadwini mu kasasuo ahodoõ no ne kasammara nsñmfua

no. Na afei, yñahwñ penpenkasa no nso. Yñaka sñ, Fairclough (1995)


104

“media discourse”- dawubõ kasa nhyehyñeñ no na yñde reyñ sukyerñ

mfeefeemu yi, na yñde Agha (2007) badwam kasa nhyehyñeñ ataa akyire.

4.2.1 Akan Kasadwini mu Kasasuo Ahodoõ a Wõde Adi Dwuma. Kasasuo a wõde adi dwuma no bi ne ñbñ, kasammrani ne kasakoa,

nnyinahõmma ne ntotohosñm, awadawada/awan kasa, akutiabõ,

ampñmmuaeñ asñmmisa, nsñngorõ ne nnyegyeeñ-sñ-adwene, nnwom,

asñnhuansoõ, ampñammua ne abõdin. Hwñ abõdin, nkamfoõ ne kommyñ

ho asñm wõ õpõkasa kwatikwan (õfa num no mu).

Deñ yñhunuu wõ kasasuo6 no bi, te sñ ñbñ, ho ne sñ õkasafoõ no

sesa nsñm/kasasuo dada no mu na õde n’ankasa nsñmfua bi ahyehyñ mu

“intratextuality”. Ebi nso wõ hõ a, asñm no mfitiaseñ de kõpem n’awieeñ

no, õkasafoõ no fa bñboro kasasuo mmeñnsa na õde ka asñm korõ

“intertextuality” (Hwñ Fairclough 1995:61-75). Yñbñhwñ emu twaka no.

Fairclough kyerñ sñ, weinom nsi kwa, ñyñ botaeñ bi nti a. Saa nti,

yñbñhwñ kasasuo no sentaks nhyehyñeñ, mõfõ-fõnõlõgyi, semanteks ne

pragmateks su no. Weinom nso ho mpñnsñmpñnsñnmu no bñboa ayi saa

6 Yñde kasasuo no ne ñho nsñm no bi ayñ nhwñsoõ wõ dwumadie yi ankasa mu. Wohwñ nkekaho 1

ne 2 hõ a, emu dodoõ no ne ñho nsñm no wõ hõ. Wobñhunu berñ, beaeñ anaa dwumadie korõ a

õkasafoõ no de kasasuo no dii dwuma wõ mu no. Nkekaho 1 no yñ kasasuo no ne ñho nsñm no

nyinaa ara. Ñma yñte nsñm no ase yie, na yñhunu sñdeñ wõde kasasuo no bi abõ mu adi dwuma.

Fairclough (1995:75) frñ wei “intertextuality”. Nkekaho 2 no yñ kasasuo ahodoõ no nko ara bi.


105

kasa no nkyerñaseñ põtee ne ne botaeñ no adi (Fairclough 1995:57).

Kasammara nsñmfua no gyinaberñ ne ñho nsñm no nso tumi de nkyeraseñ

foforõ bi to dwa (Hwñ Short 1996:161).

4.2.1.1 Mmñ no mu nsñm, nhyehyñeñ ne sohyiõpragmateks dwumadie

Deñ ñdi kan no, sñ wohwñ nsñmmoano no mu a, wohunu sñ akasafoõ no de

mmñ no dodoõ no retu fo, na wõde bi nso rebõ kõkõ. Wõafa mmñ no de

rekyerñ sñ asñm a wõreka no yñ asñnturodoo. Nso, deñ ñteñ ne sñ, mmñ no

redi dwuma sñ kwatikwan. Sñ wohwñ mu a, kwan bi so no, akasafoõ no

afa so de reka wõn nsñnhia bi afiri hõ. Hwñ nkekaho 1 ne 2, wobñhunu deñ

yñreka yi wõ mmñ no dodoõ no ho, ebi ne; 5, 6, 8, 9, 11, 13, 14, 51, 28,

54, 56, 41, 46, 48. Mmñ no dõõso nti, yñntumi mfa ne nyinaa mma ha.

Yñafa emu bi na yñde ayñ nhwñsoõ wõ mpñnsñmpñnsñnmu no mu.

Yñakyerñkyerñ sñdeñ wõde adi dwuma.

4.2.1.2 Sentaks Nhyehyñeñ Su bi ne ne Dwumadie: Nnyinasoõ Kasamufa Nhyehyñeñ ne Nkyerñkyerñmu kasamufa Adeñ titire a ñboa maa yñhunuu mmñ yi dwumadie no yie ne mmñ no

kasasuo ne nhyehyñeñ põtee no. Weinom nso na ñboa maa yñhunuu


106

akasafoõ no bi adwene, botaeñ, gyinaeñ ne sñdeñ wõbu wõn atiefoõ no fa

(Hwñ Halliday 1996:58; 65). Ñne sñ, Akanfoõ mmñ kura kasasuo ne

nhyehyñeñ bi te sñ, sñnnahõ, ntotoho, atwasin, õfrñ ne nnyesoõ, aane daabi

ne nkyerñkyerñmu kasamufa. Wiafe-Akenten (2008:43-48) ne Agyekum

(2011:67) ahwñ weinom akõ akyiri (ebi nso wõ 3.3.1). Weinom mu deñ

yñhunuu wõ nsñmmoano (ADNM, AK, MN ne AD dwumadie) no mu

mmñ no ho bi ne; atwasin (7, 28 iii, 56 i), sñnipa (42) ne sñnnahõ (1, 5, 6,

8, 9, 11, 13, 14, 22, 25 ii, 28 i, ii, 56 i). Deñ ñdi wei mu akotene ne

sñnnahõ no (Hwñ nkekaho 2). Akasafoõ no dodoõ no de sñnnahõ mmñ no

atoto wõn nsñm a wõreka no ho de rekyerñ sñ ñyñ nokwasñm.

Sñ ñba mmñ no nhyehyñeñ no nso a, esu a ñda adi wõ ho no bi ne

kasamu tiawa (9, 28 i, 55, 42), kasasini mmñ (7, 28 iii), ampñmmuaeñ

asñmmisa (13, 41 i,) ne nkyerñkyerñmu kasamufa mmñ (6, 8, 11, 13, 46).

Ne nyinaa no, nhyehyñeñ a ñdi akotene wõ dwumadie no nyinaa mu ne

nnyinasoõ kasamufa nhyehyñeñ (Hwñ nkekaho 2 hõ; 1, 2, 8, 13, 14, 16, 28

ii, 54, 56 i ne ii, 39, 41 ii, 48, 60). Ñda adi sñ, kasasuo ne sentaks

nhyehyñeñ a ñdi akotene wõ mmñ a wõde adi dwuma no ho ne asñnnahõ

ntotoho ne nnyinasoõ kasamufa nhyehyñeñ.


107

Deñ ñteñ ne sñ, nnyinasoõ kasamufa nhyehyñeñ mmñ no kura afa

mmienu ne mmeñnsa. Ñwõ adwene baako a ñgyina ne ho so; õkasamufa

titire. Na kasamufa nkaeñ; õkasamufa n/kumaa no femfam ho boa ma

adwene mu põtee no si pi, sñ nsusuiñ, suban anaa nneyñeñ bõne ho afutuo

anaa kõkõbõ (Hwñ aseñ ha). Nkabomdeñ a ñka adwene no bom ne;

sñ……a,…… ne …….a……… no (nnyinasoõ ne nkyerñkyerñmu

kasamufa nkabomdeñ). Sñ…a,…7 no taa hyñ õkasamufa kumaa no mu.

Kasamufa titire no nso tumi ba ansa na kumaa yi aba. Sei na saa

nhyehyñeñ yi nkrampan no teñ:

Ïkasamufa kumaa ne nkabomdeñ + Ïkasamufa Titire =Kasamu tenten Sñ nsusuiñ, suban ne nneyñeñ + Nsunsuansoõ/Tebea = Asñnnahõ ne bõne anaa papa a, Afutuo ne kõkõbõ osuahunu ntotoho

(1) Sñ wode wo nsa keka afuo nketenkete a, + ñdane adwoguo o?” = Asñnnahõ/osuahunu

Sñ-kasamufa kumaa + NP (Noun Phrase)

Ïkasafoõ yi de saa ñbñ yi reyñ kõkõbõ. Deñ ñwom ara ne sñ, abñbufoõ no

fa saa mmñ no so de kyerñ atiefoõ no sñ: “ñnyñ me na mereka oo, na

mmom sñdeñ ñda hõ anaasñ ebia woate pñn no, sñ woanyae saa yõ a, sei

7 Sñ di dwuma ahodoõ wõ Akan kasa nhyehyñeñ mu. Yñaka sñ dwumadie baako ho asñm wõ

4.2.1.3. Ñno redi dwuma sñ adwenemusñm agyinaehyñdeñ “interpretive marker” (Agyekum 2002).


108

bi na ñbñba wo nso wo so. Ñda adi sñ, mmñ no dodoõ no redi dwuma sñ

asñnnahõ ntotoho ne nsisodua kwatikwan. Ñho nhwñsoõ bi nie.

(AK) (56) (i) Ïse, Ïmampanin nhwñ na õntu ne mmeranteñ no fo, ñsiane

sñ, mpanimfoõ se: “Ïpanin a õtena fie ma mmõfra we nanka no, sñ yñreka nankawefoõ a, wõka ho bi”.

(MN ne AD) (41) (ii) … “Yñse: “Sñ aboa bi bñka wo a, na ñfiri wo ntoma mu.”

Sñ wohwñ mmñ no dodoõ no a, wobñka sñ õkasafoõ no rebõ otiefoõ no

kõkõ nso, wafa ho reka n’asñm. Wobñka sñ õretu fo, nso õde atwa mfoni bi

de reka asñm bi. Nnyinasoõ kasamufa mmñ no titire na ñtaa di dwuma sñ

asñnnahõ ntotoho ne kõkõbõ bi no (Hwñ Diabah ne Amfo 2015 nso).

Deñ ñteñ ne sñ, mmñ aduasa mmienu (32) a ñwõ dwumadie no

nyinaa (ADNM -13, AK -12, MN ne AD -7) mu no, ADNM ne AK mu

deñ no pa ara na wõde ayñ asñnnahõ ntotoho no. Dwumadie weinom na

ñyñ asetena-amanyõsñm no (4.1.1 ne 4.1.2). Obeng (2002a:84) ne Wafula

(2002:20) de to dwa sñ, nsñm a ñfa amanyõ ne amanyõfoõ ho ka yñ den

“sensitive/delicate/controversial issues”. Ñnkyñ na adane abufuo, soboõbõ,

amanenya ne ntõkwa. Ñno nti na õmanfoõ ne amanyõfoõ no bi pñ sñ

wõbñfa asñnnahõ ntotoho sei so aka no. Ïfa ñbñ sei so, na õde akyerñ


109

suban anaa nsusuiñ bõne ne nsunsuansoõ a ñtaa de ba no. Mmñ nso kura

‘kasa tumi’ no bi. Wõde twa mfoni bi de bõ onii no kõkõ sñdeñ ñbñma no

atwe ne ho afiri saa suban no ho. Hwñ ADNM - 1, 5, 8, 13, 16 ne AK 22,

25 (i, ii, iii), 28 (iii), 29, 30, 54, 56 (i, ii).

Ñsan da adi sñ, amanyõfoõ ne afrñfoõ no bi mfa mmñ no nsi nsñm

no so dua sñ ñyñ asñnnahõ nkutoo. Wõde yñ adansedisñm bi

“evidentiality” ma wõn ankasa wõn nsñm no (Hwñ van Dijk 1998 ne

Obeng 2002a:84). Wõde adansedisñm/nsisodua no kyerñ sñ wõn nsñm no

yñ nokwasñm prñkopñ; ADNM - 6 (i, ii), 7, 9, 11, 14, 16, 51 (i, ii) ne

AK- 22, 28 (i, ii), 55. Mmñ wei ankasa bi nie;

ADNM (14) Sñ aban yi apagya no de no akõto ne koko mu deñ a, deñ yñreka

akyerñ aban ne sñ: “Sñ totobi kõ ayie a, õda abñnkwan fie”. Sñdeñ ñbñyñ a, aban no din ho bñsan nti, õnyñ õbarima nkyerñ yñn.

AK (28) (ii) Ñnyñ asñm a, anka mñka sñ nyaatwom…, sñ mpanimfoõ se: “Twene anim da hõ a, yñmmõ nkyñn.”

Sñ wohwñ ñbñ 28 (ii) no a, ñnni dwuma sñ asñnnahõ nkutoo. Ïkasafoõ no

awae asñm no anim aka awie, na wahyñ da de ñbñ no adi ho adanseñ.

Ïkwan bi so nso, õde adansedibñ no reyñ adwobrñoonsñm. Brown ne Yule

(1985: 2-3) kyerñ akwan ahodoõ mmienu bi a õkasafoõ bi fa so de


110

nsñnnahõ bi to dwa. Weinom ne “use of language for transmission of

factual” ne “intentional transmission of factual”. Deñ ñdi kan no yñ sñ

wode asñm no reto dwa sñ ñyñ nsñnnahõ turodoo. Deñ ñtõ so mmienu no

nso, asñnnahõ no akyi no, wohunu sñ õkasafoõ no wõ botaeñ põtee bi.

Sñ wohwñ sñdeñ akasafoõ no de mmñ no adi dwuma a, mmñ no

nkyerñ asñnnahõ kñkñ, wõahyñ da afa ho de ayi wõn bo so asñm no. Wei bi

na Borõfo kasa mu, Yankah (1986:205; 1989:162) frñ no ‘conscious or

strategic manipulation’. Yñbñka sñ wei yñ sabuakwan8 bi (intentional).

Wõn kasa no kyerñ sñ, wõnim sñ wõato amammerñ mmara, na wõaboa pa

de mmñ no rekata so; anidaho. Mmñ te sñ 1 ne 41(ii) no, wohunu sñ wõde

adi dwuma sñ sñnnahõ turodoo/kwatikwan turodoo.

Ñba MN ne AD dwumadie no a, mmñ kakra bi (7) na wõde adi

dwuma. Yñaka dwumadie yi su ho asñm wõ 4.1.3. Deñ ñteñ ne sñ, nsñm a

wõde ayñ kwatikwan no, kasammrani nsñm dõõso sene mmñ. Mmñ a wõde

adi dwuma no su nso yñ kasakoa (41 ii, 46, 60) ne kasammrani (39, 42,

48). Wõde abra ammodin no ani, na wõde kasakoa no atwa mfoni bi de

rekyerñ awarefoõ no sñ wõn ankasa mfa mu aba.

8 Sabuakwan ne kwatikwan nyinaa ara da asekyerñ baako adi, na mmom sñdeñ wõde mmñ te sñ

9, 14, 16, 28 (ii) ne aseñ hõ, 4.2.1.3 ekuo 1 nsianimu no adi dwuma no na ñma yñka sñ ñyñ sabuakwan no. Ñno na yñakyerñkyerñ yñn nnyinasoõ no nyinaa mu wõ soro hõ no.


111

Akasafoõ no mpñ sñ wõbñka biribi a ñde ntõkwa bñba awarefoõ no

ntam anaasñ obi bñka sñ wõresñe obi awareñ. MN ne AD mu mmñ no taa

di dwuma sñ asñnnahõ nsisodua ne afutuo. Dwumadie wei mu mmñ no

nso taa kura nnyinasoõ kasamufa nhyehyñeñ saa ara, nso akasafoõ no ntaa

mfa nyñ sabuakwan bi te sñ 9 ne 28 (ii) no. Wõde yñ kwatikwan ankasa.

4.2.1.3 Pragmateks Agyinahyñdeñ ne Sentaks Nhyehyñeñ bi a Ñdi Dwuma sñ Asñnnahõ Nsisodua ne Ntweho Kwatikwan

Agyinahyñdeñ titire bi a ñdi akotene pa ara wõ ADNM, AK, MN ne AD

dwumadie no nyinaa ho ne; sñ, yñse…, mpanimfoõ ka asñm bi sñ…

Pragmateks adesua mu, wõfrñ no “Adwenemusñm Agyinahyñdeñ -

interpretive markers”. Ñyñ nsñm bi a õkasafoõ bi fa so de n’adwene mu

asñm ne ne botaeñ põtee to dwa. Yankah (1986), Amfo (2001:31-41),

Agyekum (2002) ne Boadi (2005) akyerñ saa nsñm yi dwumadie ahodoõ

wõ Akan kasa mu. Sñ tumi di dwuma ahodoõ sñ õteka, gyedisñm, õpñ ne

nhwñanim asñm. Yñse nso di dwuma sñ adansedisñm, õteka kyerñ.

Mpanimfoõ ka sñ nso di dwuma sñ nokwasñm/asñnnahõ ne nsisodua.

Saa ahyñnsodeñ yi di akotene pa ara wõ radio ne TV so akasafoõ no

mmñ no anim. Ñno nti na yñrehwñ sñdeñ wõde adi dwuma wõ wõn kasa


112

mu no. Ñno nso bñboa ama yñahunu õkasafoõ bi adwene anaa ne botaeñ

no. Deñ ñteñ ne sñ, akasafoõ no bi afa ahyñnsodeñ turodoo a ñwõ soro hõ

no bi. Ebi wõ hõ nso a, wõde wõn nsñm bi aka ho. Ñho nhwñsoõ no bi wõ

aseñ ha, nkaeñ wõ nkekaho hõ. Hwñ sñdeñ wõde adi dwuma no.

Yñse – ADNM - 6 i ne ii, 7, 8, 11, 51, AK - 25 ii, MN ne AD – 41.

Mpanimfoõ se -ADNM - 13, 28 ii, AK - 55, 56, MN ne AD - 39, 42, 60.

Yesu se – 6 ii, Ñnyñ me o, Yñse – 8, Mo mpanimfoõ (yi ara) na moka

asñm bi sñ – 9, Sñdeñ yñn nyinaa ara yñnim no mpanimfoõ se -16 –

ADNM, Sñdeñ mpanimfoõ kae no, ñnyñ me, monim dada sñ, 22, Obi na

õkaeñ, õse - 30 – AK.

ADNM (6) (ii) Mose N.P.P.foõ ama me O.B. sika…. Bible mu, Yesu se: “Moma yñmfa nto mo so na momma no nyñ hõ.”

(16) Ïkasafoõ 1: … deñ bñn na aban yi ayñ de aboa adwumayñfoõ . Ïkasafoõ 2: ñmh!!! 2012 election asomdwoeñ na yñn nyinaa pñ, meboa…? ñsiane sñ, sñdeñ yñn nyinaa yñnim no mpanin se: “Sñ ñha mu dwo a, na efie nso adwo.” Meboa?

AK (22) Ñno na õmanfoõ rebisa sñ deñbñn koraa na ñrekõ so wõ N.D.C.

amanyõkuo no mpanimfoõ yi ntam… Sñdeñ mpanimfoõ kaeñ no, ñnyñ me, monim dada sñ: “Kamamenka deñ ñde asñm nam....”

MN ne AD (41) (ii) … “Yñse: “Aboa bi bñka wo a, na ñfiri wo ntoma mu.”


113

(46) Deñ mñka akyerñ mo ne sñ, mpanimfoõ na wõkaa asñm bi sñ: “Nea õkõfaa ahwedeñ baa fie no, õno ara na õde nwansena baeñ”. Hwñ na pata wo yere.

Ahyñnsodeñ a yñasensan aseñ yi na ñrekyerñ mmñ no abõseñ. Abõseñ

ahyñnsodeñ no yñ ahodoõ mmienu; “source formula and factivity

formula”. Akan kasa mu, wõfrñ weinom ‘farebae ahyñnsodeñ ne sñnnahõ

ahyñnsodeñ’ (Yankah 1986:205; 1989:163-164). Deñ ñdi kan no rekyerñ sñ

mmñ no yñ nokwasñm. Ñyñ nananom nyansa ne osuahunu bi a wõanwene

de ato hõ ama nkyirimma. Deñ ñka ho no nso kyerñ sñ, mmñ mu nsñm yñ

nsñnnahõ bi a obiara nim, na õmanfoõ nyinaa agye atom. Wakyerñ ñho

ahyñnsodeñ no bi; mpanimfoõ se, mpanimfoõ na wõbuu bñ sñ (farebae);

kae sñ, yñse, wonim sñ (asñnnahõ) (Hwñ Yankah 1986:205 nso).

Ñda adi wõ nhwehwñmu yi mu sñ, radio ne TV so mmñ ahyñnsodeñ

no yñ ahodoõ mmienu. Weinom ne abõseñ turodoo ne mframu. Abõseñ

turodoo na wõafa mmñ dada weinom ara bi no. Mframu no mu no na wõde

wõn ankasa wõn nsñm bi ahyehyñ mu no. Sñ wode mmñ 6, 8, 9, 16, 22, 28

(ekuo 1) toto 55, 56, 39, 41, 42, 46, 48, 60 (ekuo 2) no ho a, na wohunu

nsakramu no yie. Ekuo 2 mu deñ no yñ farebae ne sñnnahõ ahyñnsodeñ

turodoo a Yankah ama ho nhwñsoõ no bi. Akasafoõ no amfa nsñm foforõ


114

anka ho te sñ ekuo 1 mu deñ no. Wõde adi dwuma sñ asñnnahõ nsisodua

ankasa anaa kwatikwan ankasa.

Baabi nso wõ hõ a, obi ahyñ da afa asñnnahõ nsisodua turodoo yi bi

na wasesa ñbñ no mmom mu (Hwñ ñbñ nsesamu ho asñm, 8 ne 13, wõ Kr.

124). Wei no, ñbñ no na ñma ñda adi sñ wafa so ara reka n’asñm no. Wei

mu no, wõde asñnnahõ ahyñnsodeñ no yñ banbõ bi ma wõn ho. Obeng

(2003:92) kyerñ sñ, mmñ ahyñnsodeñ ne nsiakyire nsñm no nso tumi di

dwuma sñ animuonyam ho banbõ “face saving strategies/hedges”.

Ekuo 1 no mu na wõde nsñm bi asan aka abõseñ ahyñnsodeñ no ho

no; mo mpanimfoõ (yi ara na) moka sñ, (sñdeñ yñn nyinaa yñnim no)

mpanimfoõ se, (ñnyñ me) monim (dada) sñ. Sentaks mu no, nsñm a

yñasensan aseñ yi yñ nsisodua “focus markers” (Hwñ Boadi 2005 ne

Agyekum 2010:185). Pragmateks kwan so no, ekuo 1 ne 2 ahyñnsodeñ yi

nyinaa redi dwuma sñ asñnnahõ nsisodua. Na mmom, nsñm a wõde aka

ekuo 1 mu deñ ho no ma ñda adi sñ botaeñ foforõ bi taa akyire. Agyekum

(2002:129) ma yñhunu sñ, nnipa bi tumi fa saa adwenemusñm

agyinahyñdeñ weinom so ka wõn ankasa adwenemu nsñm bi.


115

Fairclough (1995:57) nso kyerñ sñ, nsñmfua a yñde ka kasasuo ne

ñho nsñm ho ne nyifirimu no nso ñma yñhunu kasa no akyiri. Yankah

(1989:162) de to dwa sñ:

proverb manipulation begins with the strategic use, modification or omission of the ‘pre-proverb formula’ and ends with stylized elaboration of the proverb image or metaphor to suit the speaker’s strategies.


Deñ ñma obi boapa dane ñbñ mu ne sñ, wobñhwε no na onii no pñ sñ õde yñ ne biribi. Wei tumi ma yñde nsñm bi hyehyñ mu anaa yñyi ñbñ ahyñnsodeñ no firi hõ, na yñde kasasuo bi afeafea ho de atwa mfoni anaa ayñ nnyinahõma bi na ama asi õkasafoõ no botaeñ no so pñpññpñ.

Asñm yi kyerñ sñ, ñnyñ ñbñ su, nhyehyñeñ anaa emu nsñm no nko ara na

obi hyñ da sesa mu de ka n’asñm. Wõtumi sesa ahyñnsodeñ no nso mu.

Yankah asñm yi, Fairclough (1995:57) mfeefeemu nnyinasoõ

“intertextual/macro and micro structure analysis” ne deñ yñahwñ afa

ahyñnsodeñ yi ho nyinaa na ñkyerñ yñn sñ, boapayõ bi wõ ekuo 1

ahyñnsodeñ ne ne mmñ (8, 9, 13, 16) no dwumadie mu. Cutting (2002:8)

nso kyerñ sñ: “intertextuality is more often interpersonal than cultural.”


116

Asekyerñ ne sñ: “Kasasuo a wõde bi keka ho no taa yñ õkasafoõ no ne

otiefoõ no ntamu asñm bi sene sñ ñyñ amammerñsñm.”

Ñnyñ me na mereka o, yñse, mpanimfoõ yi ara na mose, monim

dada, nso na õno ara asñm bi na õreka. Akanfoõ bñka sñ: “õpñ asñm, nso

õsuro asñm”. Obi tumi ka n’asñm wie na wahyñ da abisa sñ, ñnyñ saa,

meboa anaa?- ampñmmuaeñ asñmmisa (Hwñ 8, 16, 51 i). Saa kasasuo yi

nso yñ asñnnahõ nsisodua kwatikwan no bi. Ñnyñ mmuaeñ bi na

õrehwehwñ. Deñ õrepñ akyerñ ne sñ obiara nim sñ n’asñm no yñ nokorñ

(Yankah 1986:206). Sñ wohwñ nhwñsoõ 6 (i) no a, õkasafoõ no nim ñbñ no

pa ara, na õboa pa maa dwumadie kyeame no mmom buiñ. Na õhyññ da

kaa sñ, “… sññ obiara ahunu ñnyñ me nko ara.” Ïkyeame no nso de

‘yñse’ sii ñbñ no anim, sñdeñ ñbñyñ ntweho banbõ ama no. Hwñ ‘yñse’

dwumadie sñ õteka kyerñ ne ntweho wõ Amfo 2001:31-41.

Saa ara na 6 (ii) mu nso õde kasabñbuo no ahyñ Yesu ano.

Nhwñsoõ 9 nso mo9 mpanimfoõ yi ara na moka asñm bi sñ: … Ïkasafoõ no

de ‘yi’ (edin Nkyerñkyerñmu oyikyerñ/ñkyerñ põtee/ñyñ +õbñn), ara

(anoõden kyerñfoõ) asan aka na (nsisodua) no ho. Ïnam edinnsiananmu

9 Yñaka edinnsiananmu ho asñm wõ 4.3. Deñ yñreka wõ ha ne sñ, kwan bi so no õkasafoõ no de

mo onipa mmienu dodoõ kabea edinnsiananmu no ayñ ntweho afiri n‟atñnnidie no ho.


117

no ne nkyerñkyerñmu oyikyerñ no so reka sñ saa mpanimfoõ no ma ho

kwan sñ õtumi kasa saa, nanso ñnyñ saa na ñteñ. Wafa ho aka n’asñm.

Nkyerñkyerñmu yi ma ñda adi sñ, ahyñnsodeñ weinom nni dwuma

sñ ntweho bi kñkñ, ñdi dwuma sñ ntweho sabuakwan bi (Hwñ Yankah

1986:210 nso). Nhwehwñmu yi akyerñ sñ, abõseñ turodoo no taa di

dwuma sñ kwatikwan ankasa. Mframu no nso bi taa yñ sabuakwan bi.

Mframu ahyñnsodeñ no dodoõ no na ñwõ ADNM ne AK mu.

Wotumi hunu sñ, saa akasafoõ no nya a, anka wõbñka nsñm no penpen,

nanso amammerñ mmara no ma wõto wõn bo ase kakra. MN ne AD mu na

wohunu ekuo 2 mu ahyñnsodeñ no dodoõ. Wei kyerñ sñ, berñ ne beaeñ

(dwumadie korõ no), asñnkorõ, nnipasu (õkasafoõ no suban anaa otiefoõ

no suban) no nso wõ nsunsuansoõ wõ kasa bi mu nsñm so (Hwñ Hymes

1974). Wei bi na ñtumi ma õkasafoõ no fa ahyñnsodeñ turodoo yñ

kwatikwan, anaasñ õde õno ara nsñm bi hyehyñ mu yñ sabuakwan no.

4.2.1.4 Mmñ no Mmusuakuo; Dada no, Nsesamu ne Abññfosñm

Ñsan nso da adi sñ, mmñ a akasafoõ no de adi dwuma sñ kwatikwan no yñ

ahodoõ mmeñnsa. Ebi wõ hõ a, wõfa mmñ dada no bi ara, wõmfa wõn

nsñm biara nhyehyñ mu. Ñtõ da bi nso a, onii no sesa ñbñ no nhyehyñeñ no


118

anaa nsñmfua no mu, na õde õno ankasa nsñmfua bi ahyehyñ mu. Ñduru

berñ bi nso a, wõnwene wõn ankasa deñ.

(1) Mmñ dada

(2) Mmñ nsesamu

(3) Abññfo mmñ

(1) Mmñ dada

Ñha deñ akasafoõ no mfa nsñm biara nhyehyñ mmñ no mu. Wõde nsñmfua

ne nhyehyñeñ dada no ara na ñdi dwuma sñ kwatikwan. Ñho nhwñsoõ na

ñwõ aseñ ha yi. Hwñ nkaeñ no bi wõ ADNM - 6, 9, 11, 14, 16, 51(i), AK –

22, 25 (i ne ii), 28 (ii), 55, MN ne AD - 39, 42, 46, 60.

ADNM (1) Mate sñ wõreba abñsi dan ‘twelve thousand four hundred’ ama

atikyafoõ ne nññsefoõ. Ñyñ adwene pa o! ‘Affordable houses’ no a aban a wabñsene kõ no hyññ aseñ no yñayñ no dñn…? Kwame “Sñ wode wo nsa keka afuo nketenkete a, ñdane adwoguo ?” Efisñ wodõ ha wie na woadua nnoõma mmeñnsa bi na asñ woagyae. Ïkyena na woate sñ yñretõn asaase wõ Gõõso na woakõtõ hõ kookoofuo o! wode bñyñ afuo na woakeka agyae. Adekyeñ na yñse yñretontõn asaase wõ Sñhwi…. Enti ansa na wobñkõ owuo mu no na wowõ asaase a anka yñde bñyñ afuo no; ebi wõ Asante, ebi wõ Sñhwi; ebi wõ Wasa nanso na wontee kookoo aba baako koraa. Ñmm!... ebi na yñpñ sñ yñyñ yi anaa? Kwame, ñyñ õman adwuma na yñreyñ, ñfisñ baako no kaa sñ anka apolisifoõ bñnya bi meboa? Wei deñ ñwõ ha no apolisifoõ din nnim…….


119

Deñ ñkõtwee ñbñ no baeñ ne sñ, N.P.P. aban firii adansie dwumadie bi ase

“affordable houses”. Na wõn botaeñ ne sñ, wõwie a, wõbñtõn no fo ama

aban adwumayñfoõ bi. Wõanwie na wõfirii adwa so. Na õmanfoõ ani da so

sñ aban foforõ no, N.D.C aban bñtoa dwumadie no so, nanso õyññ

n’adwene sñ õbñsi foforõ. Ñno na ñbñtõõ dawubõ nkrataa mu a abadwafoõ

ne afrñfoõ bi nso kyerññ wõn adwene wõ ho no. Emu na õkasafoõ yi de

abñbuo no yññ afutuo de maa N.D.C. aban no.

Wotumi hunu sñ N.D.C. aban no ara na õretu no fo no, nanso

wammõ aban põtee biara din (Hwñ edinnsiananmu a yñde yñ kwatikwan

ho asñm wõ 4.3). Asñm a õreka no yñ amanyõsñm, anhwñ a na obi akasa

atia no sñ õrekasa ama aban bi anaasñ õwõ aban bi afa. Bio, beaeñ hõ yñ

badwam (radio so), atiefoõ no gu ahodoõ. Ñsono sñdeñ obiara te asñm ase

fa. Ñbñ no mu na õkyerññ kakra sñdeñ obiara bñte aseñ, na wõatumi anya

adwene mu mfoni a aban no nsusuiñ no bñtumi de aba no yie. Ne titire no,

wamfa asñm biara anhyñ ñbñ dada no mu, na wansesa nhyehyñeñ no nso.

Ñda adi wõ nhwñsoõ nkaeñ no ho sñ, akasafoõ a wõfa mmñ dada no

taa hwñ fa ñbñ a emu nsñm no tõ wõn nsñm no so pñpññpñ. Ïkasafoõ yi de

afuyõ atoto adansie no ho. Ïde rekyerñ sñ, ne nyinaa yñ adwumasono bi a

woreyñ a, ñsñ sñ woma w’ani ku ho na ama woatumi awie. Ïde retwa


120

mfoni bi sñ, sñ wotu anammõn a ñte sei, na w’ani anku ho anwie a,

nsunsuansoõ sei bi pñpññpñ na ñtaa de ba... “… nti aban no nhwñ nte aseñ

saa, na õnwene ne nsusuiñ no ho yie”. Ïde ñbñ dada no rekyerñ sñ, ñnyñ

õno n’asñm bi, na ñyñ asñnnahõ. Ñbñ no kura nnyinasoõ

kasamufa/asñnnahõ ntotoho nhyehyñeñ no bi (Hwñ 4.2.1.2).

Deñ Irvine (2001:190) ka fa badwam kasa ho ne sñ, “formal speech

are marked by special structuring syntactic or semantic parallelism.

Asekyerñ ne sñ: badwam kasa taa wõ sentaks nhyehyñeñ sononko anaa

semanteks nsawõsoõ bi. Ïkyerñ sñ, otiefoõ no ne asñnkorõ a õreka wõ

beaeñ bi na ñtaa ma õkasafoõ no fa fõnõlõgy, mõfõlõgyi anaa asñmfua

nhyehyñeñ bi. Ïkasafoõ no yñ saa sñdeñ saa kasa põtee no bñyñ banbõ bi

ama no (Hwñ Obeng 1997 nso).

Yankah (1986:196) kyerñ sñ, ñnyñ kasadwumfoõ anaa õkasafoõ

biara na sñ õde kasadwini/ñbñ bi redi dwuma a, õpñ sñ õbñsesa mu anaa

õbñnwene foforõ. Ïka no sñ: “[the speaker] equates tradition with truth,

and deny creativity in their performance in order not to appear as

falsifying truth”. Asekyerñ ne sñ: “õkasafoõ no gye to mu sñ atetesñm no

yñ nokorñ/asñnnahõ, ñno nti õmpñ sñ õbñsesa mu na obi aka sñ õde ntorõ


121

bi rebata nokorñ no ho”.10 Ebia na õkasafoõ no mpñ ne kasa no akyi nsñm

bebree, nti õde dada no ara bñdi dwuma sñ kwatikwan no ara.

Ñbñtumi ayñ sñ, õkasafoõ no wõ ne kasa no ho nimdeñ sñ õbñtumi

asesa ñbñ no mu anaa õbñnwene bi, a ñmfa akyire asñm biara mma, nanso

õnyñ. Anhwñ a na nsñm a, õde bñka ho no ama õmanfoõ ama nkyerñaseñ

afoforõ bi. Tiawa no, na wafa dada no ara bi de akyerñ sñ asñm a õreka no

yñ asñnnahõ a obiara nim. Deñ yñhunu wõ ha ne sñ, ñbñ yñ kwatikwan

dada, nso dada no san di dwuma sñ banbõ mprenu ma õkasafoõ no.

(2) Mmñ Nsesamu: Sentaks Nhyehyñeñ ne Mõfõ-Pragmateks Su bi ne ne Dwumadie. Mmñ wei na akasafoõ no de wõn ankasa nsñmfua bi ahyehyñ dada no mu

no. Ñda adi sñ, asñmfua korõ no tumi ma ñbñ no asekyerñ no mu sesa

kakra. Ñtumi nso ma ñbñ no mu sane. Yñahwñ nsesamu no semantek ne

pragmatek dwumadie no. Yñde kasasuo no ne ñho nsñm no kakra ayñ

nhwñsoõ wõ aseñ ha. Yñde mmñ dada no ankasa ahyehyñ nsesamu no aseñ,

na ama nsononsonoeñ no ada adi. Hwñ nhwñsoõ nkaeñ no wõ nkekaho 2 ne

1 hõ; ADNM – 5, 8, 13, 51(ii), AK – 25 (iii), 56, MN ne AD - 48. 10

Ahemfie mpanimfoõ bi nso kyerññ sñ, asñnnie mu anaa mpanimfoõ no nkõmmõ mu no, wõntaa nte sñ obi de õno ankasa nsñmfua bi ahyehyñ ñbñ dada bi mu de reka n’asñm (Nana A.Y., Ïkyeame A., baanu nkõmmõ, Kõtõnimma 15, 2015).


122

ADNM (8) Woka a, wõse kõntñmpt. Yñse: “Mpanimfoõ a wõtena fie ma

mmõfra wia nanka nam no, sñ yñreka…a, wõka ho bi. Chief, ñnyñ saa?

(Ïpanin a õtena fie ma mmõfra we nanka no, sñ wõreka nankawefoõ a, õka ho bi)

AK (25) (iii) … Nti sñ wose: “ñyñ yñnkõ nko ara ma mo a,” õmanfoõ “Sñ

moasoa nsuo, moasoa nsa, mo na moahunu deñ ñyñ ma mo,” enti monhwε so nto moaba wae!?

(Masoa nsuo, masoa nsa, mahunu deñ emu yñ duru) MN ne AD (48) Mpanimfoõ na wõkaa sñ: “Sñ waduro kyinkyinkyinkyini a, õnya

abñ wõ”. Adñn? Ïbarima a woaware… deñn bio na worehwehwñ. (Sñ waduro kyinkyinkyinkyini a, ñnya abñ wõ)

Nsesamu titire baako a wohunu wõ ha ne mmñ no mu õyñfoõ

(edin/dinnsiananmu) kabea no nsesamu no. Ñda adi wõ nhwñsoõ 5, 8, 13,

25 no ho sñ, edin ne edinnsiananmu no asesa afiri baako kabea mu kõ

dodoõ kabea mu. Wode ñbñ dada no toto kasa no mu deñ no ho a, na

wohunu nsesamu no yie. Fairclough (1995:57) kyerñ sñ, ñnyñ kasa bi

nhyehyñeñ ne emu nsñmfua no nkutoo na yñsesa mu. Ïkasafoõ bi tumi

sesa n’asñm no kasammara no nso mu, sñdeñ ñbñma adwene põtee a õde

reto dwa no atoatoa yie. Ïfrñ wei wõ Borõfo kasa mu sñ “grammatical

cohesion” – kasammara ntoamu. Na nsñmfua ntoatoamu no nso yñ lexical


123

cohesion. Brown ne Yule (1985:223) kyerñ sñ, adwene no ntoatoamu

“coherence” no boa ma wote õkasafoõ no asñm no ase yie.

(2a) Kasammara ne Nsñmfua Ntoamu: Kasa no ne Ñbñ no mu Adwene no Ntoatoamu Kyerñfoõ (The Endophoric References) Saa nsesamu weinom ho nhwñsoõ no bi na ñwõ aseñ ha yi. ADNM (5) …Na anka saa mpanimfoõ a wõakõ sukuu aduru akyiri,

‘Professors’ di wõn kan, moreteki disihyen a, na wei na moreteki ama Ghanafoõ? Ah! Me werñ aho. Mommu õman no yie o. “Akõmfo bõne, sñ mose kuro no mmõ a, mote mu bi”.

(Sñ õkõmfo bõne se kuro mmõ a, õte mu bi)

Sñ wohwñ saa kasa yi a, wohunu sñ õkõmfoõ (õbaakofoõ kabea) asesa

abñyñ akõmfoõ (dodoõ kabea). Nsesamu yi asan ama onipa 3 baako kabea

edinnsiananmu (õ/se) õte) no, asesa ayñ nnipa 2 dodoõ kabea

edinnsiananmu (mo/se) mote). Nnipa a õkasafoõ no reka wõn ho asñm no

‘saa mpanimfoõ no’ (oyikyerñ nnipa “deitic persons”) na ñmaa õsesaa ñbñ

no mu onipa no kabea no.

Ïkasafoõ no pñ sñ edin (õkõmfoõ < akõmfoõ) ne edinnsiananmu no

(õ<mo) kabea no ne ne kasa no mu oyikyerñ nnipa no dodoõ kabea bñyñ

pñ. Ñbñ no mu edin ne dinnsiananmu yi redi dwuma sñ “endophoric


124

references”- kasa anaa adwene no ntoatoamu kyerñfoõ (Hwñ Cutting

2005:9). Nsesamu ne ntoamu no ama ñbñ no mu ada hõ kakra. Wotumi

hunu sñ, akõmfo bõne yi hwñ saa mpanimfoõ no ara. Ïde ñbñ no mu

asñnnahõ kõkõbõ no atoa n’asñm no so de akõsi deñ õpñ sñ õka no so.

Nsesamu a ñte sei yñ “pragmatically controlled anaphora” (Brown ne

Yule 1985:215). Ñkyerñ sñ, õkasafoõ no nsesa edin ne edinnsiananmu no

mu kñkñ, õde di dwuma põtee bi. Ïhwñ faa ñbñ a emu adwene ne n’asñm

no kõ, na õsesaa nnipa no dodoõ no sñdeñ ñbñtõ n’asñm no so pñpññpñ. Na

õde kyerññ nnipa/mpanimfoõ no anamõntuo no ne ñso nsunsuansoõ no.

Edin ne dinnsiananmu (akõmfoõ/mo) yi abñyñ ‘anaphoric noun and

pronoun’- akyirihwñ din ne dinnsiananmu (Hwñ Cutting 2005:9-10).

Ñkyerñ sñ, õkasafoõ no de weinom ayñ nsamsoõ a ama watumi akõ n’akyi

akõfa n’asñm no de abñtoa ñbñ no mu adwene no so. Ayñfoõ

nsasoõ/ntoatoa ‘coherence’ no nso na ñma wohunu õkasafoõ no botaeñ

anaa dwuma põtee a õpñ sñ kwatikwan no di ma no no akyire ntñm.

(2b) Nsiananmu ne Nyifimu Nsñm bi (Substitution and Ellipsis) Sñ wohwñ nhwñsoõ 7, 8, 13, 28 (iii), 56, 48 no nso a, wohunu sñ akasafoõ

no ayi nsñm no bi afiri mmñ no mu, na ebi nso wõ hõ a, wõde wõn ankasa


125

wõn nsñm bi aka ho. Deñ ñteñ ne sñ, mmñ 7 ne 28 (iii) mu no, wõahwñ afa

mmñ a emu nsñm no ne wõn nsñm no korõ. Na wõatwa sini baabi a ñne

wõn nsñm no mu adwene no yñ baako. Ñtaa nso yñ ñbñ no fa baabi a

õmanfoõ nim pa ara. Sini a wõfa no taa yñ edin kasasini; ñbñ no tire a

nteaseñ wõ mu (adidi daa…, anomaa konekone…).

Ñbñtumi nso ayñ sñ, baabi a wõtwa twene no, saa beaeñ hõ yñ toro

nti, wõmpñ sñ wõbñka aka ho. Wõrehwñ sñ atiefoõ no ankasa bñhunu wõ

wõn adwene mu, na wõafa aba a ñwõ mu no. Wohwñ 28 (iii) no a,

õkasafoõ no afa baabi a ñhia no no, na õde ñno ayñ nnyinahõma. Ïde atwa

mfoni bi de rekyerñ nnipa a õreka wõn ho asñm (Ïmampanin ne

n’abadiakyire) no suban no.

Ñbñ 8 mu nso õkasafoõ no ayi edin nankawefoõ no afiri hõ. Ïde

adeyñ wia (sñ worefa adeñ bi a ñnyñ wo dea) na asi we (sñ wode wo se

rebobõ aduane anaa biribi mu) anan mu aka asñm no, nanso wamfa ñho

din nankawiafoõ no anhyñ hõ. Asñ deñ õkasafoõ no nnim, nanso wohwñ ne

kasa mu, ñne sñdeñ õde ñbñ no adi dwuma no a, wotumi hunu sñ õnim ñbñ

dada no (Hwñ nkekaho 1). Wahyñ da na wasesa mu saa de reka n’asñm.

Wohunu sñ ahwñyie ne banbõ bi wõ ne kasa no mu. Ïmpñ sñ ‘Papa Ato ba

no bñkye no kõntñmpt’.


126

Wei san kyerñ sñ, baabi wõ hõ a, akasafoõ no fa abñbuo so deñ,

nanso, ñbñ no fa bi wõ hõ a, sñ wõka ka ho a, ñbñtumi de abufuo aba ntñm

anaa ñbñyi wõn ama ntñm (Hwñ 56- õka ho bi). Wõgya, saa no sñ obi hunu

asñm no akyiri a, na wõagyina ñno so de atete wõn ho. Ïkasafoõ no

bñtumi agye akyinnyeñ sñ ‘waka biribi anaasñ waka sñ saa nipa no ka ho

bi anaa?’ (E.K, baanu nkõmmõ, Kitawonsa, 13, 2013). Ebi wõ hõ nso a,

na ñbñ no mu nsñm nkaeñ no nhyñ da nkasa mma no saa, nti na õgya no.

Ñno nso na ñtõ da bi a, na õno ankasa de ne nsñm bi ahyehyñ hõ no.

Sñ wohwñ ñbñ 13 a, adeyñ nsñm to ne tõ abñdane tua ne hwe.

(13) Ghanafoõ … moma yñma yñn ani nna hõ. Mpanimfoõ se: Baabi a ñsñ sñ yñde fam no, yñamfa antua hõ fee a, ñyñ deñ bñn… ñfiri hwe fam, meboa…? Monhwñ na afeñ yi monto aba pa (Baabi a ñsñ sñ wode to no, sñ woamfa anto hõ a, ñfiri tõ.)

Ñha nso õkasafoõ no asesa adeyñ nsñm no anoõden kyerñfoõ no mu. Ïde

nsñmfua (fee ne fam) bi abatabata ho de ayñ yñbea kyerñfoõ ne nsisodua

(Hwñ Agyekum 2010:164-165 ne Akan Dictionary mu). Ïsan de

ampñmmuaeñ asñmmisa nso ataa n’asñm no akyiri de resi so sñ ñyñ

nsñnnahõ. Weinom nyinaa yñ kwatikwan bi a akasafoõ no bi fa so de wõn

adwene no to dwa.


127

Saa na wõasesa mmñ weinom mu edin ne edinnsiananmu no mu.

Ñbñ 8 mu õpanin (baako kabea) no abñyñ mpanimfoõ (dodoõ kabea), õ

(onipa 3 baako kabea edinnsiananmu) abñyñ wõn (onipa 3 dodoõ kabea

edinnsiananmu). Ñbñ 13 mu no, ñbñ no ankasa mu wo (onipa 2 baako

kabea edinnsiananmu) no adane yñn (onipa 1 dodoõ kabea edinsiananmu),

na 48 mu ñ (no) õnyñ nipa dinsiananmu (-animate 3 person pronoun) no

nso abñyñ õ (no) nipa (+animate 3 person pronoun) deñ. Nsesamu wei

nyinaa nso ase ne sñ, akasafoõ no pñ sñ mmñ no ne wõn nsñm no mu

adwene no toa yie, na ñtumi tõ wõn nsñm no so pñpññpñ.

Sñ adwene no bñyñ baako saa a, na atumi atõ atiefoõ no aso mu yie

sñ deñ wõreka no yñ nokware. Afei nso, wõrehwñ sñ saa no bñboa atwa

adwene mu mfoni a wõpñ sñ atiefoõ no nya no yie ma wõn. Yankah

(1986:206) ka asñm bi sñ:

… in the strategic manipulation of proverbs… speakers may transform proverb statement to question, or change its basic impersonal format to personal. Speakers may also subject the proverb to elision, or elaboration, and intersperse the proverb with emphatic markers, or question tags.


… abñbuo mu no, sñ akasafoõ no pñ sñ ñbñ no di dwuma põtee bi ma wõn a, wõtumi sesa asñnka no yñ no asñmmisa, anaa wõde ankyerñobi-põtee asñm no hwñ obi. Wõtumi yi nsñm no bi


128

firi mu, anaa wõde bi ka ho. Wõtumi nso de nsisodua nsñm bi, anaa asñmmisa nsñm bi ka ñbñ no ho.

Deñ ñkõ so wõ ha bi nso ne sñ, akasafoõ no mpñ sñ wõbñwae nsñm no anim

aka. Nso, sñdeñ wõka no no, sñ nnipa a wõreka wõn ho asñm no te a,

wõbñte wõn nkra no aseñ ‘Asñm no wura no nim ne ho’. Ne nyinaa no,

yñhunu no sñ, nsesamu no tumi ma kwatikwan kasa no nkyerñaseñ no mu

da hõ kakra ‘explicit’ (Wafula 2002:21).

(3) Abññfo Mmñ no: Mõfõ-Sentatek Su ne Pragmateks Dwumadie Ñduru baabi nso a, õkasafoõ bi tumi nwene õno ankasa ne ñbñ. Anka

õbñtumi afa dada no ara bi, anaasñ õbñsesa bi mu, nanso õnyñ saa. Yankah

(1989) kyerñ sñ, adeñ titire a ñtaa ma õkasafoõ bi bu õno ankasa ne bñ ne

sñ, onii no pñ sñ õkyerñ ne nimdeñ a õwõ wõ abñbuo ne ne kasa no mu.

Obi nso wõ hõ a, na õpñ sñ õnwene ñbñ a emu nsñm no ne n’asñm no bñkõ

pñpññpñ (Hwñ Yankah 1986:197). Abññfo mmñ no nhwñsoõ bi nie;

AK (54) Deñ õkae ne sñ, Yñse: “Ñnyñ sñ wotee tatatata ara na wode

mmirika ntñntñ rekõtõ Tata bus. Sñ tatatata a yñatetare no ketee no tete a, ahokyerñ bñba.” Ñno nti Ghanafoõ nhwñ wõn adwuma a wõayñ no so nto aba…


129

Sñ wohwñ sñdeñ kaseñbõfoõ no de ne bñ no adi dwuma a, wotumi hunu sñ

ñnyñ ne nimdeñ nkutoo na õrekyerñ. Ïde ñbñ no ayi akwa (avoidance

strategy); õmpñ sñ õbñka asñm põtee a õkasafoõ no kaeñ no. Ñno nti na

õnwenee saa ñbñ no de twaa adwene mu mfoni, de too asñm no maa

atiefoõ no. Yankah (1989) kyerñ sñ, Akan kasa amammerñ nso ma kwan

sñ obi tumi nwene ne bñ, na mmom ñsñ sñ ñkura ñbñ su ne ne nhyehyñeñ

no bi, na ñtõ asom (Hwñ Wiafe-Akenten 2008:41-48 ne Agyekum 2011:

51-68). Ne saa no na ñbñma õmanfoõ agye ñbñ foforõ no atom.

Wohwñ abññfo ñbñ yi mu nsñm no a, wohunu sñ ñkura nsñngorõ su.

Ïbñbufoõ no ahwñ afa ‘tatatatatata’ (nnyegyeeñ-sñ-adwenesñm) de

agyina hõ ama afidie su bi. Na õde adeyñ asñm ‘… tetare (afaafa

nkakuho) ne ketee (yñbea kyerñfoõ) no tete a…’ nso atwa afidie no su ne

ne ntetareñ tebea no ho mfoni no. Agyekum (2008:108) kyerñ mu sñ:

“ideophones draw much attention to the state of affairs and give distinct

description of the event”. Asekyerñ ne sñ: “Nnyegyeeñ-sñ-adwene taa twe

adwene kõ adeñ no tebea no so, na akyerñkyerñ dwumadie no su põtee

no”. Ïbñbufoõ no anka õkasafoõ no asñm põtee no, nanso watumi de

lengwesteks nsñmfua ne kasasuo yi atwa mfoni no pñpññpñ. Wakyerñ sñ

õwõ nimdeñ wõ Akan kasa ne amammerñ ho.


130

4.2.2 Kasammrani Ahodoõ no Nhyehyñeñ ne ne Sohyiõpragmatek Dwumadie

Deñ ñdi kan no, nhwehwñmu no kyerñ sñ, radio ne TV so akasafoõ no de

kasammrani nso yñ kwatikwan pa ara. Sñ ñba eburo kasa, ammodin nsñm,

kasafi ne nsñm a ne ka yñ den no nso bi a, ñno na dwumadie akyeame no,

kaseñbõfoõ, abadwafoõ, afrñfoõ no taa fa. Yankah (1995:49-52) ne

Agyekum (2002:371-373; 2010:148-192; 2011:24-25) adi dwuma afa

kasammrani ho. Wõakyerñ nsñmfua ahodoõ a Akanfoõ de yñ kasammrani

wõ daadaa nkõmmõdie mu no bebree (Hwñ 3.3.4 nso). Nhwehwñmu

dwumadie wei nso ahwñ nsñmfua a wõde yñ kasammrani wõ radio ne TV

so dwumadie mu, seesei.

Ñda adi sñ, kasammrani a wõde adi dwuma no bi yñ dada anaa tete

deñ a wõtaa de di dwuma wõ daadaa nkõmmõdie mu no bi (kasammrani

dada). Na nkaeñ no nso yñ deñ nnññmmaafoõ nam wõn nimdeñ, nyansa ne

osuahunu so anwene (abññfo kasammrani). Yñde ho nhwñsoõ no bi agu

pono so wõ aseñ ha. Ñne ñho nsñm no ne sñdeñ wõde adi dwuma no wõ

nkekaho 1 hõ.


131

Ïpono 7: Kasammrani dada no ne abññfo Kasammrani no

Ekuo 1: Kasammrani Dada no bi

Ekuo 2: Abññfo Kasammrani no bi

(11) (i) Ayaase (31) (viii) … Moses abaa gasee (37) (ii) Ne barima …ne dua

(18) (iv) … Ñhõ

(24) (iv) mpa so agorõ … (26) (ii) Na wõne no daeñ (18) (i) … kõnom õdõ nsuo (29) (iii) “sñ wakõwe abõfra yi mako deñ … (36) (i) Ayaase donko yi ara na… (ii) worebu wo pa … (35) (i) ….. a wayñ no pasaa. (20) (iii) Finfinaam

(37) (iii) … asi ne tiri ase

(39) (i) Mñgyaagyaaa mu ama no

(ii) Na yñayñ yñn ho bi fine

(57) (i) … nna mu yareñ

(ii) Sñ õbarima yñ krawa …

(iii) … nkwammoa wõ fam,

(iv) … õntumi mfa afuro

(58) (i) wõadi dñm …, õtõ gu so

(ii) n’adwene ho aka kakra

(11) (ii) Tõnga (20) (ii) Trench (24) (i) Undercanoe no … (11) (iii) Radomradom zo…. (iv) kotwekotwekotwe … (31) (ii) õyññ no Romosa … (26) (iii) wabõ no alagongoosi, (iv) abñbõ no awuradwoa e! ma wo nan so, (v) … sudwñ sudwñ sudwñ sudwñdwñdwñ na õkõ… (35) (i) Suhum Nsawam, Suhum Nsawam (35) (ii) ‘sleeping without information’moahunu deñ merekyerñ yi? Ade nkyeeñ. (38) (i) Foe; Light off … (39) (iv) Surutu surutu yi ara na yñde gye yñn ani… (57) (i) S.T.D.s … (42) Sex drive

(32) (i) mmarima tõtekõtestran (ii) rewurawura sista Atwññ

twñspanwi mu … (33) Penis?… (34) (i) ne ‘gradar’ na õde retutu mmaa nantam sradeñ


132

Yñagyina su mmienu yi so akyñ kasammrani no agu akuo mmienu mu.

Ekuo 1 no na ñyñ kasammrani dada no, na ekuo 2 mu deñ no nso ne

abññfo kasammrani no. Ñda adi sñ, ekuo 1 ne 2 mu deñ no bi koraa nso san

kura kasa su afoforõ bi, na ebi nso wõ anika nsñmfuasñm nhyehyñeñ bi.

Ne saa nti ama yñahwñ kasammrani ahodoõ yi mõfõ-fõnõlõgyi, lñxikal

semanteks su, sentaks nhyehyñeñ ne pragmatek dwumadie no.

4.2.2.1 Kasammrani Dada no Su ne ne Sohyiõpragmatek Dwumadie

Yñnka kasammrani dada yi ho asñm bebree. Yankah (1995) ne Agyekum

(2010) akyerñ nsñmfua a Akanfoõ de yñ kasammrani no akõ akyiri. Deñ

nhwehwñmu yi rehwñ ne nsñmfua yi lengwestek nhyehyñeñ ne su foforõ bi

a ñsan da adi wõ saa kasasuo ahodoõ yi ho. Ñda adi sñ, kasasuo no bi yñ

nsñmfua baako, na ebi nso yñ kasamu.

Crespo-Fernandez (2014) ne Hassanein (2013) nso nhwehwñmu da

no adi sñ, lengwestek nhyehyñeñ anaa su põtee a kasammrani kasasuo

ahodoõ no kura no yñ ahodoõ mmienu. Weinom ne nsñmfua su

“lexical/word level” ne kasamu su “sentential level” (Hwñ Crespo-

Fernandez 2014:3-4).


133

Deñ ñteñ ne sñ, nsñmfua baako no, akasafoõ no afa nsñmfua bi a ñho

adwenemu mfoni no te sñ eburo kasa no ara, na wõde saa nsñmfua no

agyina hõ ama eburo kasa no. Sñ wohwñ pono no so a, saa nsñmfua no bi

ne;

finfinaam, pasaa (anoõden kyerñfoõ/nnyegyeeñ-sñ-adwene), ayaaseñ, abaa, ne barima, ne dua (edin/nnyinahõma), ñhõ (beaeñ kyerñfoõ/edinnsiananmu), di ne da (nkyerñaseñdodoõ adeyñ).

Kasamu no nso, wõka nsñmfua ne adeyñ nsñm bi bom na wõde atwa mfoni

a ñkura saa eburo kasa no bi pñpññpñ. Wei nso ho nhwñsoõ bi ne;

mpa so agorõ, Moses abaa gasee, aduane a Onyame anoa no, ayaase adonko, asi ne tiri ase, n’adwene ho aka, wahwere ne nkwa (Hwñ ekuo 1 no mu).

Kasamu no nso, wohunu sñ akasafoõ no ahyñ da afa nsñmfua ne adeyñ

põtee a ñbñboa ama atiefoõ no anya deñ wõrepñ akyerñ no ho mfoni no yie.

Kasasuo bi a ñwõ kasamu kasammrani yi ho bi ne; sñ-nipa, asñnhuansoõ,

ñfamamua, nnyinahõma ne ntotoho. Kasasuo a wõde ayñ kasammrani no

mu dodoõ no ara yñ asesñsñm ne abusuakorõ kasa “figure of resemblance

and relationships” (Hwñ Agyekum 2013:184). Wohunu sñ, kasammrani

no mu adwenemu mfoni no, ne ne penpenkasa deñ no wõ twaka anaa

asekyerñ baako.


134

Ne nyinaa no, na kasasuo a wõde adi dwuma no tumi twa mfoni no

ma wohunu adekorõ a wõrekyerñ no. Wei hia pa ara, ñsiane sñ, beaeñ hõ

yñ radio ne TV so, sñ atiefoõ no anhunu deñ õkasafoõ no rekyerñ no a,

ebia na wõannya kwan annye nkyerñmu. Wei bñtumi ayñ õhaw wõ

nkutahodie no mu. Ne korakora no, ñda adi wõ AK dwumadie no mu sñ,

nnññmmaafoõ no dodoõ no nso wõ nimdeñ wõ kasammrani dada no ho.

Wõtumi faa deñ ñsñ fata de bõõ wõn animuonyam ne atiefoõ no atenka ho

ban.

4.2.2.2 Abññfo Kasammrani no Su ne ne Sohyiõpragmatek Dwumadie

Sñ ñba abññfo kasammrani a wõde adi dwuma no a, ñno nso gu ahodoõ

mmienu saa ara; asñmfua baako ne kasamu. Nsononsonoeñ a ñwõ kasasuo

dada no ne abññfo deñ yi ho ne sñ, weinom nsñmfua ne kasamu no yñ deñ

nnññmmaafoõ no ankasa anwene. Wõde wõn nimdeñ a wõwõ wõ kasa,

amammerñ ne abññfo nnoõma a atwa wõn ho ahyia na anwene. Ñho

nhwñsoõ wõ ñsoro hõ pono 8 so. Deñ ñteñ ne sñ, kasa nnyina faako, kwan

wõ hõ sñ obi tumi nwene õno ankasa ne kasammrani. Na mmom, ñsñ sñ

õhwñ sñ asñmfua no su ne ne dwumadie kyerñ pefee sñ ñyñ kasammrani

(Hwñ Hassanein 2013 nso).


135

Hassasein (2013:135) ka no wõ Borõfo kasa mu sñ:

“creation/coinage of euphemism is rule-governed” Asekyerñ ne sñ:

“mmara bata kasammrani afoforõ nwene ho”. Ñsñ sñ onii no hwñ sñ

n’asñmfua no wõ nteaseñ “lexical meaning”, ñna ñtõ asñm no so pñpññpñ

“contextual meaning”. Afei nso, ñsñ sñ ñtumi ne dada no nya nteaseñ

twaka bi, na ñtumi twa adwenemu mfoni a ñno nso twa no bi pñpññpñ.

Ïse, ne sei na ñbñma õmanfoõ agye saa asñmfua anaa kasamu kasasuo

foforõ no atom.

Sñ wohwñ nkekaho 2 a, wobñhunu abññfo kasammrani nkaeñ no.

Nkekaho 1 no kyerñ sñdeñ radio ne TV so akasafoõ no de adi dwuma no.

Sñ wohwñ a, kasasuo no nyinaa tõ nsñm no so pñpññpñ. Deñ ñwõ ho ne sñ,

ebi wõ hõ a, wõdane wõn tñkrñma kõfa borõfo kasa a n’asekyerñ no ne

Akan penpenkasa no yñ pñ (Code Switching). Wõn adwene ne sñ, sñ woka

asñm no wõ Borõfo kasa mu a, ñte asñm no anoõden no so. Nsesaeñ ne

õfñm kwatikwan no nyinaa ñyñ “marked code-switching” (Hwñ Amuzu

2012:19). Kasa nsesaeñ kwatikwan yi bi nso wõ 33 ne 41 (i).

Abññfo asñmfua kasammrani no bi yñ edin, edinnsiananmu, adeyñ

ne õkyerñfoõ; goods/nnoõma, manhole/amenakñseñ, undercanoe/aseñ hõ

kodoõ, light off/kanea dum, bõ boxing/di kuturuku agorõ. Kasasuo a


136

ñwõ weinom ho ne nnyinahõma ne ntotoho. Baabi nso, wõasesa Borõfo

kasa no a wõakõfñm no mu ma ñne Akan kasa nsñmsini nhyehyñeñ (CV11

structure) no abñyñ pñ (Borrowed word/Nativisation); romance/romosa.

Ebi nso, wõde saa adeyñ no ho nnyegyeeñ bi na agyina hõ ama no,

ebi ne (11) … ñduru anadwo a, bñtie kotwekotwekotwee… Wei nso yñ

nnyegyeeñ-sñ-adwene/nkakuho mbõho (Hwñ Agyekum 2008). Ebi te sñ

(11) radomradomzo ne (31) zaazazazaza….12 nso, asñ wõde nsñm no redi

agorõ nso na wõde redi dwuma sñ kasakoa ara. Kasa su weinom nso yñ

nsñngorõ. Ebi yñ nnwom bi a emu nsñm bi tumi twa mfoni no ma onii no.

Nsñmfua no bi nso nhyñ da nni nteaseñ anaa nsñnkuo biara mu saa. Nso,

sñdeñ wõde adi dwuma wõ kasa no mu no, ñboa ma wohunu deñ onii no

rekyerñ no, ebi ne (34) skrobodombee dadabee.

Hwñ abññfo kasammrani no nkyerñaseñ wõ nkekaho – nsñmfua

nkyerñaseñ (ii) hõ. Yñde pono a ñwõ aseñ hõ no rekyerñ kasasuo ahodoõ a

ñwõ abññfo kasammrani no ho no bi.

11

„CV structure‟ yñ Consonant Verb structure – Kõnsonante ne Vawol nhyehyñeñ. Weinom yñ

sñdeñ wõhyehyñ anom nnyegyeeñ ne ñnne nnyegyeeñ de yñ asñmfua wõ Akan kasa mu. 12

Weinom yñ nnwom. Dwontoni Gyedu Blay Abolley na õbõõ „Adam ne downfall ñyñ

radomradomzo yi ara‟. Kokoveli na bõõ „zaazazazaza Kokoveli masan aba, hugahugaga‟.


137

Ïpono 8: Kasasuo a ñwõ Abññfo Kasammrani no ho bi nie.

Ne nyinaa no, abññfosñm yi; Akan kasa nsñmfua, nsesaeñ ne õfñm kasasuo

no, nso tumi twa kasakoa mfoni te sñ dada no pñpññpñ. Ñda adi wõ abññfo

kasammrani yi ho sñ, nnññmmaafoõ bi nso wõ Akan kasa ho nimdeñ ne

osuahunu pa ara.

Nnyinahõma Nnyegyeeñ-sñ adwene

Nsñngorõ Amfa- Kwanmu- nsñmfua

(23) goods manhole (24) undercanoe bõ boxing (29) Romosa Bõbi stand Miss lolo (31) Motoburu (33) Penis (35) Sleeping without concern (38) Light off Mmaa engine (45) Lovty lovty Center (49) Emptybarrel

(11)Kotwekotwe kotwee (26)Sudwñsudwñ sudwñdwñdwñ

(11) Radom- radomzo (18) Ïzinzim- õyaa (24) Sweetsweet Fantabielo... (31) Zaazazaza- Zaza Kokoveli wasan aba… (31) Adwoa e ma wo nan so sogya Alafia dññdññdñ… (32)Tõtekõtesran Atwññtwñspanwi (35) Suhum NsawamSuhum Nsawam

(11)Tõnga (26)Alago -ngoosi (34) Skro- bodombee dada bee (39)Srutu -srutu


138

4.2.3 Nnyinahõma Ahodoõ no Nhyehyñeñ ne ne Sohyiõpragmateks Dwumadie Ñda adi wõ nsñmmoano no mu sñ, wõde nnyinahõma nso di dwuma pa ara

wõ radio ne TV so kasa mu. Ñbñ ne kasammrani mpñnsñmpñnsñnmu no

koraa di wei ho adanseñ. Wohunu wõ ebi mu sñ, akasafoõ no de mmoa ne

nnoõma bi na agyina hõ ama nnipa/adeñ bi, na wõde redi dwuma sñ

kwatikwan no. Hwñ ñbñ te sñ (6) ne kasammrani dada ne abññfo deñ pono

8 no. Wei kyerñ sñ, nnyinahõma nso di akotene wõ kwatikwan kasa mu.

Ñho nhwñsoõ bi wõ aseñ ha. Hwñ nkaeñ wõ nkekaho 2 ne 1 hõ; (3, 5). Ebi

nso wõ ñbñ (6, 28, 29) ne kasammrani (20, 24, 37, 38, 40) mu.

ADNM (8) (i) Papa no deñ, õno ne Moses a, anka Onyankopõn asoma no sñ (ii)

…õmmñyi yñn mfiri Faraoh ne ne nkurõfoõ atirimuõdenfoõ, sikadie aban yi nsam…

AK (22) (i) ‘the barking dog’ … kraman a õrepõ no. (24) (i) Terry na sñ wo undercanoe no …

(ii) … seesei deñ adane manhole (28) Saa nkurõfoõ yi ayñ wõn ho anomaa konekone... (33) Kobõlõ kõyii ne mmire

Wohwñ nhwñsoõ te sñ 4, 8, 14, 22 a, ñsiane sñ ñyñ kwatikwan kasa nti,

akasafoõ no ammõ nnipa no din põtee. Nso, obiara a õnim saa nsñm yi

bñtumi ahunu nkurõfo korõ no. Sñ obi reka biribi fa nnamu nsñm anaa


139

nnipa akwaa ho, na sñ õka sñ; ne dua anaa mmire a, mfoni a ñba kane ne

sñbe kõteñ. Sñ õka sñ, ne engine anaa undercanoe, na wamfa õbaa ansõ so

mpo a, wotumi hunu sñ õreka, sñbe, ñtwñ ho asñm. Nnoõma weinom su;

nnyinasoõ ne adeban no yñ pñ, nti ñtumi si ammodin no ananmu pñpññpñ.

Asesñsñm ne abusuakorõ mu nnoõma no na ñtwa adwenemu mfoni põtee

no ma yñhunu ade korõ a wõrekyerñ no. Twaka ne abusuabõ a ñwõ nsñm

no ntam nso tumi twe adwene no kõ hõ ntñm.

Kasasuo a ñwõ nnyinahõma te sñ 14 (aban yi) ne 37 (ne barima) ho

ne asiananmu ‘metonymy’. Nkaeñ bi nso ne atosñm ‘allegory’ (4, 22(ii),

28), edintoõ ‘name-calling’ (8, 14) (Hwñ Allan and Burridge 1991: 17,

Kӧvecses 2002:4, Obeng 2002a: 14-15, Rista-Dema 2002:58, Agyekum

2011:26; 2013:184-186).

Sñ obi tumi fa botaeñ adeñ “target domain” a ne su ne n’asekyerñ

(lexico semantic features) no ne abõseñ anaasñ farebae abusua “source

domain” deñ no di nsñ saa a, ñboa ma mfoni no mu da hõ fann. Ñma wote

aseñ ntñm, wõ berñ a ñnhia nkyerñkyerñmu biara bio (Kӧvecses 2002:4;

Xu ne Wu 2014:72). Sei na nsawõsoõdie no teñ;


140

Farebae Adeñ ne Botaeñ no

(a) Kõteñ ==> Dua, mmire, ne barima (b) Ñtwñ ==> Undercanoe, engine (d) Moses ==> Papa no (e) Faraoh ne ne nkurõfoõ ==> Aban yi (f) Totobi ne abñnkwan ==> Ïno ne aban yi Ayõnkofa ne wõn suban (g) Ïman Israel ==> Ïman Ghana

Ñtõ da bi nso a, deñ õreka ho asñm ‘context’ no nso boa ma kasakoa no

nteaseñ no ba ntñm. Wõfrñ nsawõsodie anaa abusuabõ a ñwõ asesñsñm no

mmienu no mu sñ “conceptual correspondences” anaasñ “semantic

mappings” (Hwñ Lakoff ne Johnson 1980; Kӧvecses 2002; Charteris-

Black 2005). Wohwñ nhwñsoõ a ñwõ soro hõ no a, wohunu sñ, akasafoõ no

taa fa nsñm ne nnoõma a wõn manfoõ no nim pa ara, ampa. Saa no, sñ

wõde twa mfoni no a, ñma wõhunu no ntñm (Velasco-Sacristán 2010).

Sñ wohwñ nhwñsoõ te sñ 4, 8, 14 mu a, ‘under my umbrella’ yñ

dwom a na aba so saa berñ no. Moses ne Faraoh nso yñ Twerñ

Kronkron mu nnipa bi a wõagye din pa ara. Moses na õdii Israelfoõ anim

yii wõn firii nkoasom mu wõ Ïhene Faraoh nsam. Baabi nso, õde õman

Ghana tebea bi atoto Israel ho. Obi de twaka a ñwõ totobi13 ne abñnkwan

13

Totobi yñ nsuomnam bi a wõhyñ no mõmõne. Wõtaa de yñ abñnkwan pa ara.


141

ntam nso atoto nea ñrekõ so wõ aban no ne onii a õreka n’asñm no ho. Saa

nsñm anaa nnoõma yi yñ deñ na nnipa dodoõ no reka ho asñm anaasñ ñrekõ

so saa berñ korõ no mu. Nhwñsoõ 8, 14 no san kyerñ yñn sñ, akasafoõ no

bi mfa nsñm ne nnoõma a õmanfoõ nim pa ara nkutoo kwa. Botaeñ põtee

bi na ñma wõfa saa nsñm põtee no. Wõfa deñ ñbñtumi atwa mfoni põtee bi

a ñbñma wõanya nsunsuansoõ a wõpñ sñ asñm no nya wõ o/atiefoõ no so.

Ñdaa adi wõ nsñmmoano no ne yñn nhwehwñmu yi mu sñ,

amanyõfoõ na wõtaa de nnyinahõma di dwuma sei bi (Hwñ Ngonyani

2002:35; Obeng 2002a:12; Obeng 2002b:90; Wafula 2002:27; Wei

2002:70-71; Franssila 2013:1 nso). Deñ wõyñ ne sñ, wõde nnoõma papa no

twa mfoni pa ñfa wõn ho, na wõde bõne no atwa afa õfoforõ no ho

(Arcimaviciene 2013:15). Wei bi ne; 8 (Papa no yñ Moses, Aban yi yñ

Faraoh). Obi nso tumi ka sñ; amanyõkuo X mufoõ yñ ‘abonsamfoõ’, nti na

ahokyerñ bebree aba wõ wõn berñ so no, wõn amanyõkuo Y deñ, wõyñ

‘Onyame mma’, nti sñ yñto aba ma wõn a ñyñ ahotõ ne mpontuo nko ara.

Ebi nso ne sñ;

X yñ asomdwoeñhene na Y yñ õmammõeñfoõ, X yñ Junior Jesus, X yñ Ghana Obama, Ama Hugo Chavez, X yñ kookoo ase kuraseni, Asomasi yñ Judas (Peace F.M. Kaseñbõ, 7/8/2012 ne Kessben F.M. Kaseñbõ, 5/9/2014).


142

Sñ wohwñ a, wõde Twerñ Kronkron mu nnipa ne atitire a wõagye din nso

adi dwuma (Kӧvecses 2002). Amanyõkuo baako mu ara nnipa koraa nso

tumi yñ wõn ho sei bi; Ïmampanin X yñ kraman a õrepõ, Weinom yñ ‘the

old evil dwarfs’ (mmoatia abofoõ) (Peace F.M. Kaseñbõ, 6pm, 5/10/2012).

Nso, mpñn pii no, nnipa a wõnni amanyõkuo baako mu na wõtaa de wei yñ

afoforõ no. Botaeñ a wõde yñ saa ne sñ, wõde pñ mfñnim ne akyitaafoõ.

Ñda adi sñ nhwñsoõ 8, 14, 22, 28 mu akasafoõ no nso yñ amanyõfoõ.

Wohwñ nkekaho 1 a, nhwñsoõ 3 ne 4 mu akasafoõ no yñ dwumadie

kyeame ne kaseñbõfoõ. Wõn nso wõn adwuma no nhyehyñeñ mma kwan

mma wõnka wõn adwene wõ saa beaeñ hõ ne dwumadie no mu. Ne saa nti

na wõde asñm no afa kwan yi so no (Hwñ Fairclough 1995, Cammaerts

2012 ne EL-Sharif 2014). Wotumi hunu sñ MN ne AD dwumadie no mu

akasafoõ no de nnyinahõma no ayñ kasammrani; kwatikwan ankasa.

4.2.4 Awan Kasa bi ne ne Sohyiõpragmateks Dwumadie

Agyekum (2010) nhwehwñmu kyerñ sñ, Akanfoõ taa de awan kasa di

dwuma sñ kasammrani wõ daadaa nkutahodie mu pa ara. Ñda adi wõ

dwumadie yi mu sñ, wõde awan kasa nso yñ kwatikwan wõ radio ne TV

so. Radio ne TV so kasa di mmerñ so (Hwñ Vivian 2005:5). Ne saa nti na


143

ñyñ yñn sñ Grice (1975) kasa nhyehyñeñ fa ‘be perspicuous’ (clear and

concise) wae anim kasa tiawa no na wõde bñdi dwuma. Nso, akasafoõ no

bi nhwñ no saa. Wõamfa wõn nsñm no anto hõ tee, wõde awadawada ayñ

kwatikwan. Ñho nhwñsoõ no bi nie.

ADNM (16) Ïkasafoõ 1: May day, yñnyñ nsese kakra nhwñ sñ deñbñn na

aban yi ayñ de aboa adwumayñfoõ mpontuo. Ïkasafoõ 2: Oo…? ñnnora wotiee nsñm a yñkae no……ññmmhh!!! 2012 election sñ asomdwoeñ na yñn nyinaa pñ, meboa…? Ññ!?... a wo ne me nso ka ho bi, ñsiane sñ, sñdeñ yñn nyinaa yñnim no mpanin se: “Ñha mu dwo a, na efie nso adwo”

AK (33) … Na aberanteñ yi ama põnkõ no dua so ayñ ‘overlapping’ wõ

põnkõ no sisi akyi. Na õgyina põnkõ no akyi te sñ electric pole, na ne nika no aworõ abñgu ne serñ mu. Kyerñ sñ n’ayaasoro, reba n’ayaa mfinimfini ñne n’ayaase no õnhyñ hwee. Ïnhyñ hwee na õgyina põnkõ no akyi ama põnkõ no dua so ato n’akyi na õfam põnkõ no to no, Deñn na na õreyñ?... wei ñyñ ‘question’; where is his penis?…

Deñ ñteñ ne sñ, wõde awan kasa no bi adi dwuma sñ kasammrani saa ara.

Na wõde bi nso ayñ anobrñaseñ nsñm. Saa no, õkasafoõ no nka asñm no

nwie no na n’anoõden no ano adwo kakra. Ñbrñ nsunsuansoõ no ase (Allan

ne Burrigde 1991:16; Sangiorgi (2006:187). Sñ wohwñ nhwñsoõ 33 ne 37

no a, wohunu sñ honam akwaa ammodin no ne dwuma a mmeranteñ no

redi no na wõmpñ sñ wõbñbõ so pen. Ñno na ama wõde nsñm no rekõ


144

ntwareho saa no. Ïkasafoõ 33 no asñm no tiawa ara ne sñ, ‘aberanteñ no

refa põnkõ no’. Deñ 37 no nso pñ sñ õka ne sñ, ‘sñ õbarima anhyñ ne ho so

a, ñtumi ma no yñ mmerñ ntñm’.

Nhwñsoõ 16 ne 49 mu nso, wohunu sñ nsñm no ka yñ akasafoõ no

den. Asñ wõreka asñm no, asñ wõmpñ aka, nanso biribi nti na ñsñ sñ

wõkasa. Weinom tumi san yñ ampñanka. 16 no, dwumadie kyeame no

retwñn asñmmisa no ho mmuaeñ. Ïmanfoõ nso retie no. Sñ õsoafoõ no

ankasa a, wõbñtumi agye n’ano asi bõne. Ne saa nti na ñsñ sñ õka biribi.

49 no nso, asñm no fa õman yi mu mpanimfoõ bi ho, ñnna ñsan nso yñ

amanyõsñm. Nsñm sei mu no, anhwñ a, na obi abõ no kwaadu sñ, wabu

mpanimfoõ no animtia anaasñ mpo adane ntõkwa. Ñno na ama õde asñm

no rewadawada no. Baabi koraa, wadane ne tñkrñma kõ Borõfo kasa mu.

Ñda adi wõ nhwñsoõ (16 ne 49) yi ho sñ, awan kasa nso yñ ahodoõ

mmienu. Baako yñ eburo kasa ne ammodin nsñm a wõde kõ awan;

kasammrani awan. Agyekum (2010:144) ka no sñ: “euphemism long

drawn out”. Asekyerñ ne sñ: “kasammrani a yñde rekõ ntwareho” (33,

37). Na yñwõ nsñm bi a ne ka yñ den, anhwñ a, na ñde ntawantawa aba

(Yankah 1991:53; Obeng 2003:15). Ebi ne suban ne nneyñeñ bõne ho


145

afutuo anaa kõkõbõ a yñde rekõ awan. Wei mu na wõtaa de nsñm no

wadawada anaasñ wõde nsñm no fa kasabñbuo so no.

Awadawada kasa pa ara mu no, wotumi hunu sñ õkasafoõ no de

biribi anaa nokorñ bi rehinta (16). Ne kasa nyinaa kyerñ sñ õnya a, anka

õmmua asñm no. Wei nso na ñtumi yñ ampñanka. Nhwñsoõ no bi nso wõ

nkekaho hõ (7, 10, 12). Ñda adi sñ, ADNM dwumadie no mu na

awadawada kasa no dodoõ wõ. Yñaka dada sñ, amanyõsñm na ñdõõso wõ

mu. Montgomery (2010:187) nso kyerñ sñ: “politicians are often evasive

under questioning from members of the news media. Interviewees either

fail to answer the question they have been asked or attempt to shift its

agenda”. Asekyerñ ne sñ: “dawubõ adwumayñfoõ rebisa amanyõfoõ asñm

a, ampñammua taa ba mu. Ïkasafoõ no taa yñ n’adwene sñ õmmua asñm

no anaasñ õdane hwñ baabi foforõ koraa”. Wei bi ne nhwñsoõ 16 no.

Montgomery kyerñ mu sñ, deñ ñrekõ so wõ ñnnñ dawubõ adwuma

mu no na ama wei adõõso. Ebi wõ hõ a, na kaseñbõfoõ anaa dwumadie

kyeame no de reyñ ne biribi “agenda setting”. Nsñmmisa no bi nso ñyñ

abufuo “hostile questions”. Kyenkyen ara a, õpñ sñ õpia onii no ma õka

asñm põtee a õrehwehwñ de ayñ n’adeñ no. Ñno na sñ õno nso hunu akyire

a, õnka sñ õmmua asñm no, na õno nso de adane awadawada anaa


146

ampñanka kasa. Ïyñ saa de bõ õno anaa n’amanyõkuo no din ho ban. Wei

mu no, wõde awadawada ne ampñanka no yñ banbõ wõmfa nyñ nnaadaa

anaa ntorõtwa nko ara (Obeng 1997: 54; Wafula 2002:28).

Sñ yñde awan kasammrani yi toto kasammrani ankasa no ho a,

nsononsonoeñ a ñwom ne sñ, kasammrani ankasa no taa yñ nsñmfua ne

kasamu (Hwñ 4.2.2). Na awan kasammrani no nso yñ ntwareho anaa

awadawada kasa; kasamu atenten. Ñda adi pefee sñ, sñ yñyi nsñmfuasñm

ne kasamu tiawa a, wõde awadawada kasa nso di dwuma pa ara wõ radio

ne TV so. Ne nyinaa ne sñ, wõde ñno nso yñ banbõ (Montgomery 2010).

4.2.5 Akutiabõ Nsñm bi ne ne Sohyiõpragmateks Dwumadie

“Sñ obi repñ aka asñm akyerñ Onyame a, õka kyerñ mframa” ampa.

Nhwehwñmu no kyerñ sñ, radio ne TV nso yñ mframa anaa beaeñ titire a

seesei õmanfoõ fa hõ de akutiasñm mane afoforõ pa ara. Sñdeñ

Thornborrow (2003:50) ka no, “radio and TV broadcasting [is]

pervasive…” Asekyerñ ne sñ: “radio ne TV so nkratoõ tumi duru

baabiara”. Woka asñm wõ so a, ñtumi kõ akyiri. Seesei nso õman yi mu

radio ne TV adõõso (Hwñ 1.6). Ïmanfoõ nso tie, sñdeñ wõbñhunu deñ

ñrekõ so wõ õman no mu.


147

Coker (2012: 126) nhwehwñmu kyerñ sñ, ñnnñ yi, sñ õmanfoõ ani

nnye adeñ bi a ñrekõ so wõ õman yi mu ho, anaasñ õmanyõni/õpanin bi

reda suban bõne bi adi a, obi tumi frñ kasa tia no wõ radio so (Hwñ

Agyekum 2004 nso). Ñne sñ, sñ akwanya amma ma wammñn onii no anka

koraa a, mframa no de ne nkratoõ14 no bñkõ ara. Ïnim sñ, sñ onii no

ankasa mpo ante a, obi foforõ bñte, na wafrñ no abõ no amaneñ. Ñtõ da bi

a, radiofoõ no ankasa mpo na wõfrñ onii no: “asomasi se sei o, ayñmbiaa

wate anaa, wo nso woreka deñn?”

Adeñ baako nso ne sñ, sñdeñ ñnnñ yi, õmanfoõ bebree aso ne wõn

ani di õman no mu nsñm akyi no nti, sñ wobõ obi akutia a, ñma wõhunu

onii no. Agyekum (2004:370) kyerñ sñ, radio ne TV so akutiabõ no, sñ

woyñ obi a wotaa tie radio a, õkasafoõ no fitii n’asñm no ase pñ, wotumi

hunu onipa a õrebõ no akutia no. Ñno nso nti na sñ deñ yñrebõ no akutia no

ankasa mpo ante a, obi tumi hunu ka kyerñ no no. Wobñte na waba radio

no so, na õno nso reto bi mane onii no. Ïhyñ da kyea asñm no hwñ baabi

ka saa ara, nso akutia biara wõ wura, na ne wura no nso nim ne ho”

(Yankah 1995 ne Obeng 1997:56). Akutia no bi ho nhwñsoõ na ñdi so yi.

Nkaeñ bi nso wõ nkekaho 1 ne 2 hõ.

14

Dwontoni Lucky Mensah de nkratoõ abõ dwom bi. Ñmu nsñm no nso ñma yñhunu akwan

ahodoõ a, õmanfoõ nam so to nsñm mane afoforõ bi. Ïtoo ne nkra no kõmaa õmampanin bi.


148

ADNM (5) … Na wei mobñka sñ menim nyansa anaasñ mennim nyansa? Me

nuanom bñdi me atñm, ayi me afiri me mpaninnie no so. Na anka saa mpanimfoõ a wõakõ sukuu aduru akyiri, ‘Professors’ di wõn kan, moreteki disihyen a, na wei na moreteki ama Ghanafoõ? Ah! “Akõmfo bõne, sñ mose kuro no mmõ a, mote mu bi”. Mommu õman no yie.

AK (22) (i) .. Da no õmampanin dada Rawlings se: “yutong bus driver no

reda.’’ … (v) Ñnnñ deñ, Owura Asiedu Nkñtia se: “The traitor ne enemy within”. Naano õse: “Ïmampanin kraman no - the barking dog”. Ñno na õmanfoõ rebisa sñ deñ bñn koraa na ñrekõ so wõ N.D.C. amanyõkuo no mpanimfoõ yi ntam ne saa kamamenka yi?

Sñ wohwñ nhwñsoõ no mu nsñm no a, wohunu sñ akasafoõ no ahyñ da afa

nsñmfua ne nnoõma bi a asekyerñ no nnyina faako (generic implicatures).

Nhwñsoõ 8 sei, õde edin no ayñ asñnka; “woka a, wõse kõntñmpt, na Papa

Atoga ba no akye wo. Memmõõ obiara din o”. Ïmmõõ obiara din, nanso

wohwñ kasa no mu ne sñdeñ wasopññle kasasin no a, wobñtumi ahunu onii

no. Wohunu sñ ñnne nsisisoõ nhyehyñeñ bi wõ mu a ñtwa edin ‘Atuguba’

mfoni. Nso, sñ obi bõ no kwaadu a, õbñka sñ wammõ saa din põtee no.

Baabi nso, akasafoõ no afa edinnsiananmu (7 ne 27; ebinom),

abñbuo (5 ne 8) ne nnyinahõma (22; yutong bus drõba no reda,

õkraman a õrepõ) na wõde adi dwuma. Ebi nso, wõde fa nnwom so (4,


149

29). Sñ õka sñ ebinom anaa õkraman a õrepõ no a, õmmõõ obiara din, nso

saa nkurõfoõ no deñ wõnim wõn ho. Nhwehwñmu kyerñ sñ, ebinom a ñwõ

27 no hwñ N.D.C aban no ‘transition team’ no. Mpñn pii no, deñ ñboa ne

sñ, akutia nsõsoõ no nso taa yñ akutiabõ saa. Ebi ne nhwñsoõ te sñ 22 no.

Nnipa a wõrebõ wõn akutia wõ radio so no teeñ no, na wõn nso wõbñbuaa

wõ akutiakwan so saa: “Sñ yutong bus drõba no reda a, yñbñma no kõfe”.

Yñhunuu sñ akutiabõ no yñ ahodoõ mmienu; ñborõ, deñ ñwowõ ne

ñnni borõ (Hwñ Bell 1997:37 nso). Deñ ano nni borõ no taa fa nna mu

nsñm ho. Deñ ano wõ borõ no na ñtumi wowõ nipa no akoma no. Ñno nso

na ñtumi pia no ma õsõ so no. Sñ obi da suban bõne bi adi, na wõrebõ no

akutia kwaadu wõ badwam a, wei tumi hyehye no ma ñyñ ñborõ no bi.

Amanyõsñm kasa no mu pa ara na yñhunu anoborõ akutia saa bi.

Deñ ñteñ ne sñ, amanyõfoõ mpñ sñ obi bñka bõne afa wõn ho na ama

wõahwere akyitaafoõ. Ne din na yñammõ, nanso, akutia wura no deñ

õmanfoõ tumi hu no. Anhwñ a, na ñde etwa bi abñtõ ne ho. Ñno na ñma

wõtaa de anoyie mane akutiabõfoõ no, anaa wõbñsan wõn ti no. Ñrekame

ayñ sñ, ñsiane sñ, akasafoõ no ayñ wõn adwene sñ wõde nsñm no refa

kwatikwan so nti, anoyie no mu koraa no, wõyñ ahwñyie kakra wõ wõn

kasa mu. Baanu ‘wonie menie’ akutiabõ, akorafoõ, mmabunu atipñnfoõ


150

akutiabõ tumi dane ntõkwa pupoopupoo, nanso radio ne TV so deñ wei

ntaa mma. Ebinom hwñ sñ ñhõ yñ badwakñseñ, woanhyñ wo ho so a,

wobñgye animguase kñseñ.

Ebi wõ hõ nso a na onipa a asñm no fa ne ho no yñ õmampanin,

õsoafoõ, õsõfoõ, otitire bi anaa asñm no ankasa ka yñ hu. Onii no mpñ sñ

õmanfoõ bñka sñ õnni nteteñ pa anaa õbñnya amane bi. Ñno nso nti na

mpñn pii, dwumadie kyeame, kaseñbõfoõ, afrñfoõ no nyinaa bi nso yñ

ahwñyie no (Yankah 1995 ne Obeng 1997). Ñnyñ Akan radio ne TV

nkutoo, Borõfofoõ no bi koraa de wõn akutia no fa nnwom bõ so (4).

Yankah (1997) ne Oduro-Frempong (2009:1092) ahwñ akutia a wõde fa

nnwom so akõ akyiri. Nnoõma bi nso a, ñmma ntõkwa ntaa mma radio so

akutiabõ no mu ne sñ, ñyñ a nnipa no ntaa mmñn. Obi wõ hõ nso a, õnim

sñ, sñ õka kasafi a, dwumadie kyeame no bñyi no afiri so.

Ñdaa adi wõ dwumadie yi mu nso sñ, ADNM ne AK dwumadie no

mu pa ara na wõde akutiabõ kasa ne nnwom no di dwuma. Akutia no mu

nsñm no ne ñho nsñm no na ñma yñhunu sñ ñfa amanyõsñm anaa baanu bi

ntam asñm ho. Wei nkyerñ sñ, amanyõsñm mu nkutoo na wõde akutia yñ

kwatikwan. Yñaka wõ õfa mmeñnsa no mu sñ, akutiabõ wõ afisñm, awareñ

ne adwuma mu mpo. Wobñtumi ahyia ñborõ no bi wõ hõ.


151

4.3 Kasammara Nsñmfuakuo no Sohyiõpragmateks Dwumadie

Yñahwñ sñdeñ wõde edin, edinnsiananmu ne adeyñ di dwuma sñ

kwatikwan wõ daadaa nkõmmõdie mu, ñwõ õfa mmeñnsa (3.3.6) mu.

Yñrehwñ mmñ (4.2.1.3, 4.2.1.4; 1, 2a, 2b), kasammrani (4.2.2.1), akutia

(4.2.5) wõ õfa nan yi mu nso, yñhunuu sñdeñ wõde nsñmfua yi bi aka

kasadwini weinom ho de adi dwuma. Ñsan nso ma yñhunu sñ, kasadwini

kasasuo no ne kasammara nsñmfuakuo no nyinaa ne wõn ho wõn ho di

nsawõsoõ wõ wõn dwumadie mu. Yñnsan nka ho asñm bebree, sñdeñ wõde

ayñ kwatikwan no wõ dwumadie ahodoõ no mu, na yñrehwñ. Yñrehwñ sñ,

radio ne TV so dwumadie no mu deñ ñwõ he na wõtaa de di dwuma wõ

mu. Nsñmfua a wõde yñ kwatikwan no su te sñn?

Deñ ñdi kan no, ñda adi wõ mpñnsñmpñnsñnmu no mu sñ, wõde

edin, edinnsiananmu, õkyerñfoõ ne adeyñ no di dwuma wõ ADNM, AK,

AD ne MN dwumadie no nyinaa mu. Mmom, ADNM dwumadie no mu na

wohunu saa kasasuo yi dodoõ. Ansa na aba AK mu. Kakra bi na yñhunuu

wõ AD ne MN deñ no mu. Sei na ñteñ;

ADNM – Edin ne Edin Nkyerñkyerñmu: 6 (õkõmfoõ < akõmfoõ, õte< mote ), 8 (Faraoh, Papa Atoga ba, Chief/Ïhene, John ba John), 1 (aban baako no)

Edinnsiananmu: 1 (õmo/wõn, yñn), 2 (yñn/ yñse), 7 (ebinom), 16 (wo ne me = yñn)


152

AK - Edin: 34 (saa papa no, M.P bi), 49 (saa nkurõfoõ yi), Edinnsiananmu: 30 (Obi), 32 (wo Kofi deñn na worepñ afiri One Love Kobõlõ hõ) Adeyñ: 20 (di), 26 (da)

AD ne MN - Edin: 42 (Adeñ) Edin Nkyerñkyerñmu Oyikyerñ: 44, (Aduane baako no),

Beaeñ Kyerñfoõ: 45 (Ñhõ)

Wobñtumi ahwñ ñne ñho nsñm no wõ nkekaho 2 ne 1 mu. Ñbñma woahunu

sñdeñ wõde adi dwuma no yie. Yñhunuu wõ mpñnsñmpñnsñnmu no mu sñ,

dwumadie no nyinaa mu nsñmfuakuo kasasuo yi dwumadie no yñ ahodoõ

mmienu. Ebi wõ hõ a, sñ obi reka amanyõsñm, õpanin bi ho asñm, anaa

asñm bi a ñbñtumi de no akõ amaneñ bi mu a, na wafa saa edin,

edinnsiananmu yi bi de ayñ banbõ anaa kwatikwan no; (1) nsñmfuakuo a

wõde ayñ anim ne amaneñ ho banbõ. Ebi nso deñ, wohunu sñ akasafoõ no

de rebram eburo kasa no ani; (2) nsñmfuakuo a wõde ayñ kasammrani.

Sñ wohwñ ñsoro hõ anaasñ nkekaho 2 a, ADNM ne AK mu na

wohunu deñ wõde adi dwuma sñ banbõ titire no dodoõ. ADNM ne AK no

nso na emu nsñm no taa fa amanyõsñm ho. Nhwehwñmu no ma yñhunu sñ,

(1) mu deñ no nso na wõde dodoõ no aka mmñ ne akutiabõ no ho no (ñho

mpñnsñmpñnsñnmu no bi wõ mmñ: 4.2.1.3, 4.2.1.4; 1, 2a, 2b ne akutia:

4.2.5). Wohwñ a, wobñhunu sñ ñno ara bi na amanyõfoõ, akyitaafoõ ne


153

õmanfoõ bi taa de di dwuma sñ ntweho, kahobi, adñfñdñfñ ne abusuabõ

kwatikwan no.

Saa kwatikwan weinom mu na amanyõfoõ no bi de banbõ no san yñ

ohintaduakyire/sabuakwan bi no. Ebinom nso de yñ kwatikwan turodoo.

Ñda adi sñ, wõde (2) kasammrani no nso taa di dwuma sñ kwatikwan

turodoo. Ñno na ñfa awareñ ne mpamu nsñm ho no. Ñno deñ, wohunu sñ

akasafoõ no redi Akan kasa mmara no so fann.

Obeng (2003) ahwñ sñdeñ Akanfoõ de edinnsiananmu di dwuma sñ

kwatikwan akõ akyire. Agyekum (2010) nso akyerñ edin ne adeyñ ahodoõ

bi a Akanfoõ de yñ kwatikwan. Mmom, na ne dwumadie no nhyñ da nhwñ

kasammara nsñmfua a wõde yñ kasammrani. Deñ yñanya afiri nhwehwñmu

yi mu de reka animdefoõ yi osuahunu ho ne sñ, wõde kasammara asñmfua

õkyerñfoõ nso yñ kwatikwan pa ara. Wei taa yñ beaeñ kyerñfoõ; ñhõ, aseñ,

emu, ñso, baabi. Weinom nso tumi gyina hõ sñ ñtwñ ho kasammrani.

4.4 Radio ne TV so Penpenkasa no ho Mpñnsñmpñnsñnmu

Fairclough (1995:35), Yankah (1995:52-55), Irvine (2001:190) nyinaa ma

yñhunu sñ, “formal communicative event” badwam nkutahodie te sñ, radio

ne TV so kasa hia ahwñyie ne kasakoa. Agha (2005; 2007) ne Agyekum


154

(2012) kyerñ sñ, kasa a ñsñ fata wõ badwam ne obuo, õpõ ne kasasuo a ñdi

amammerñ nhyehyñeñ so “formal/cultural registers”. Mpñnsñmpñnsñnmu

a ñwõ soro hõ no kyerñ sñ, radio ne TV so akasafoõ no bi hwññ sñ, beaeñ a

wõrekasa no yñ badwam, ñma wõfuraa nsñm no ho ntoma. Ebi nso wõ hõ

a, akasafoõ no awae wõn nsñm no anim aka no penpen saa. Ñho nhwñsoõ

no bi na ñwõ aseñ ha yi, na ñho nsñm no dodoõ no wõ nkekaho 2 ne 1 hõ.

ADNM (5) Me nuanom bñka sñ m’agyimi! (Atñnnidie). Ebi nie… (6) Ei! N.D.C.foõ anka moreyñ ayñ asñm a me wõfa Kwame taa ka yi ‘akohwifoõ paa’ (Atñnnidie). They have corrupted themselves to

the highest degree, a obiara nim. Corruption, sñ meka corruption a, dwirim, dwirim, kñtñasehyñ, prõeñ ne kankan adõre wõn sñ nokommoa ……

TÑLÑVIHYEN SO (52) … sñbe sñbe mpñn aduasa, kwasea bi nti… AK (19) Ghanani bi se, sñ worepñ nnipa a wõn ho yñ hu, na nokorñ ne

nkontompo, wõtwa nkontompo… gyina hõ mereba, awi, nyansakorõno…. ñnni kwan sñ wõbñn nnipa a, ñnneñ õman

teaseman N., Y. A.nom. …saa nkurõfoõ no wõyñ werñm werñm, akorõmfoõ awerñmfoõ, gyina hõ na mereba, esum ase ne kñtñasehyñ……. (Atñnnidie).

(23) Ïne me rekasa no a õbamm me no, ñpiaa me kõõ akyire…. õgyina

so. Mmarima toso no, Ghana ha wõhyñ goods. Ñnyñ biribiara, ñyñ ne kõte (Eburo kasa) no ara no no…..


155

Kaseñbõfoõ no: (sere kwakwa) õbñbu wo ayaase agu mu… manhole pa ara na wagya ama woõ no. Wontumi nka nkyerñ yñn sñ yñn kõte soso sene Malifoõ. Ghanafoõ nnuru baabiara wõ kõtekñseñ (Eburo kasa) ho. Wohunu Cote D’ivoireni kõte a, õkoso hõ a, ñyñ akuraase atonko (Eburo kasa) yi bi so a, ne kõte koraa ñsi fam. Yñn nso yñgyina yñn nan so pa ara…..

AD ne MN (37) … woyñ õbarima na wotam wo kõte bagayaa to wo kõn ho a,

wõbñboa wo ma wõasi dan wõ wõn to (Eburo) o? Wõse apuskeleke- wo sika bñsa na ñtwñ (Eburo) no deñ ñbõ hõ sñ mita.

(43) ….. Aaane, medõ awareñ deñ emu anigyeñ baako pa ara ne edie. …. wokunu kõte awu a ñbñyñ ahomete …. (Eburo kasa)

Deñ ñdi kan no, sñ wohwñ dwumadie mmeñnsa no nyinaa mu a, radio so

ADNM no mu na atñnnidie ne animtiabuo no dõõso. TV so kasa no mu

deñ, yñanhunu atñnnidie pii. Deñ ñwõ mu no, nhwehwñmu kyerñ sñ, ñyñ

õmanyõni bi anom asñm, ñnyñ õkasafoõ no ankasa na õkaeñ. Ñno koraa no,

wato ho sñbe mpñn aduasa (52). Yñne akasafoõ no bi nkõmmõtwetweñ15

mu no, yñhunuu sñ, ebi hunu no sñ, radio so kasa no, obi nhunu wo anim

saa. TV so deñ, w’anim da hõ pefee (Hwñ Yankah 1998:40 nso). Ne saa

nti, TV so kasa no taa yñ kasantwi, akutiabõ ne nneyñeñ kasa (Hwñ 5.3.2

15 Kaseñbõfoõ no bi a yñne wõn kasae no kyerñ sñ, tñst mñsegye a wõnya no kyerñ sñ, wõn atiefoõ no ani gye eburo kasa no ho. Ñno nti na ñma wõka no, nanso wõn TV so kaseñbõ no mu deñ, wõse, wõntumi nyñ saa. Amanyõfoõ ne afrñfoõ no nso bi kyerñ sñ: “Sñ biribi ha wo, anaasñ sñ obi pñ sñ õha wo a, na woakeka wo fiilinse akyerñ no na wokõ wo baabi. Radio so deñ, obiara nhunu wo anim”.


156

nso). Weinom ñyñ nkataho kakra “covert language”. Radio so atñnnidie

ne eburo kasa no na dodoõ no mu da hõ pefee “overt” (5, 9, 10, 19, 21).

Agyekum (2004) nso nhwehwñmu kyerñ sñ, sñ ñba nsñm a ñfa

amanyõ ho wõ dawubõ nkrataa mu a, kasa baako a ñdi akotene ne

atñnnidie. Thompson (2014) nhwehwñmu nso kyerñ sñ, atñnnidie ne

animtiabuo kasa na ñregye nhini wõ radio so anõpa dawubõ nkrataa

mpñnsñmpñnsñnmu dwumadie (ADNM) mu.

Weinom nyinaa kyerñ sñ, atñnnidie ne animtiabuo kasa da so ara

redi ahim wõ radio so kasa titire mu. Ñnyñ weinom nkutoo, yñsan nso

hunuu eburo kasa nso pii. AD ne MN no mu na wohunu weinom nso

dodoõ. AK no deñ, atñnnidie ne eburo kasa no reyñ ayñ pñ. Nso, anka

õman yi mu ne amannõne kasahoanimdefoõ bi (Fairclough 1995:34;

Yankah 1995:52-55; Irvine 2001:190; Agha 2007:145; Agyekum 2012)

kyerñ sñ, anka badwam kasa sei ñsñ fata kwatikwan anaa banbõ kasa. Ne

saa nti, nhwehwñmu dwumadie yi nso atoa so ahwñ sñ, deñn na ñmaa saa

akasafoõ no kaa wõn nsñm no penpen saa.

Ren ne Yu (2013:47) ne Hassanein (2013:133) ma yñhunu sñ, biribi

anaa botaeñ bi na ñma obi ka kasa bi. Ñbñtumi ayñ, nnipa a atwa ahyia

beaeñ hõ, adwenemu anaa atenka/akomamu asñm bi nti “social,


157

psychological or emotional motivation”. Wõkyerñ sñ, kasa korõ no ne ñho

nsñm no (text and context/contextualization cues) no tumi boa yi botaeñ

no adi (Hwñ Hinnenkamp 2009:195 ne 2.3.1 nso).

Sñ wohwñ ADNM dwumadie no mu a, kasa no bi (2, 6, 9, 10) yñ

amanyõfoõ kasa, na ebi nso yñ afrñfoõ bi (5, 11, 12). Afrñfoõ no nsñm ne

sñ, amanyõfoõ bi ahyñ wõn bõ wõanni so, ama wõn ho rekyere wõn. Ebi

nso reda suban bõne bi adi, ñmmoa õmanfoõ no, nti wõrebõ wõn kõkõ. Wei

kyerñ sñ, anibere, ahokyerñ ne ateetee mu na wõrekasa. Sñ wohwñ

amanyõfoõ no nso kasa no bi a, õkasafoõ 2 adwene ne sñ,

“asomdwoeñhene” deñ, ñsñ sñ õtumi hwñ ma asomdwoeñ ne ahotõ ba.

Ïkasafoõ a õtõ so 6 ani abere sñ kñtñasehyñ adõre nkurõfoõ no

dodo/sñ nokommoa. 9 no nso rekyerñ sñ, mpanimfoõ no ahyehyñ bõ bebree

nso wõanni so. Dumsõ ne ahokyerñ na aba, nso sikatwitwiridie akõdi

õbaakofoõ nsam. Wabõ amampanimfoõ no din weñ. 10 no nso, asñm a

õbaako no kae no na ama õno nso rekyerñ n’ase no.

Wõn kasa no nyinaa mu no, wohunu wõ afrñfoõ ne õmanfoõ nkaeñ

no kasa mu sñ, ñyñ kõkõbõ bi. Na mmom wõpñ sñ, wõka no sñdeñ ñteñ na

ñpem onii no sñdeñ ñbñma no asesa. Amanyõfoõ ne akyitaafoõ no nso

atñnnidie no ase ne sñ, õmanyõni bi aka asñm bi anyñ õbaako no dñ, anaa


158

õreyñ biribi a õbaako no ani nye ho, na ama ne bo afuo no. Ne nyinaa nso

firi wõn mmienu no agyinaeñ no; adwene a ñnyñ baako, anim/din banbõ,

ñne sñ õrekorõn ne ho na wabrñ õfoforõ no ase. Saa agyinaeñ yi ara na

Crespo-Fernandez (2014:3) nso ka no wõ Borõfo kasa mu sñ “ideological

differences, defensive face saving and self-presentational purposes”. Deñ

amanyõfoõ no bi yñ ne sñ, sñ wõte sñ õfoforõ reka bõne fa wõn ho wõ

badwam a, na wõn nso wõabñyi agu õfoforõ no so (10). Ñno na wohunu sñ,

sñ wõpñ sñ wõka asñm no penpen a, na wõafa penpen nnyinahõma “overt

metaphor” te sñ 6 ne 12 no. Sñ wõpñ sñ wõfa kwatikwan a, na wõafa

kwatikwan nnyinahõma “covert metaphor” te sñ 8 ne 14.

Ne nyinaa mu no, Hymes (1974) kyerñ sñ, sñ obi rekasa a, ñbñyñ sñ,

onii no bñhwñ ne nnipasuo, diberñ ne beaeñ no, na wafa nsñm a ñfata.

Badwam kasa hia ahohyñsoõ ne ahwñyie. Agyekum (2004; 2012) nso

kyerñ sñ, atñnnidie amanyõsñm no ntumi mmoa õman yi kamamenkabi

amammuo ne õman mpontuo (Agyekum 2004:371; Ansu-Kyeremeh

2008:31). Akanfoõ se: “Ka ma menka nso deñ, ñde asñm nam”. Atñnnidie

ne animtiabuo kasa tumi de õhaw brñ õkasafoõ no ne otiefoõ no nyinaa.

Abotrñ ne obuo kasa mmom boa de nnuhu ne nsesaeñ ba. Afei nso,


159

mpanimfoõ, asoafoõ nkasa nni atñm saa. Sñ wõyñ saa a, wõtumi hwere

wõn animuonyam (Hwñ 5.5 nso).

Sñ ñba eburo kasa a ñwõ mpamusñm dwumadie mu a, ñsiane berñ a

wõyñ dwumadie no, ne sñdeñ wahyñ da ahyehyñ de ama awareñfoõ nti, sñ

wõbõ nsñm no so penpen a, ñnha adwene saa. Ñno koraa no, ebinom ammõ

nsñm no so penpen. Wõde faa kwatikwan so. Kaseñbõ no mu nso, berñ,

beaeñ ne nsñm no nti, adwuma no mmara ne nhyehyñeñ mma kwan sñ

wõmmõ nsñm no so penpen. Wõkyerñ sñ, wei ñnkyerñ adwumayñ mu

subanpa (Ansu-Kyeremeh 2008:31; Guidelines for Local Language

Broadcasting, 2009). Nso, yñn nhwehwñmu no kyerñ sñ, ñnyñ mmarima no

nkutoo, mmaa no bi nso ka eburo kasa no bi.

Fairclough (1995:35) ne Hassanein (2013:133) nso ano kõ bñnkorõ

mu sñ, sñ wote eburo kasa wõ baanu agodie anaa nkõmmõ te sñ dõkota ne

õyarefoõ nkutahodie mu a, ñnha adwene saa. Na mmom, radio ne TV so

deñ, wõmfa nni agorõ saa. Kasa kura nsunsuansoõ (Hwñ 5.5). Obi bñtumi

adi õkasafoõ no atñm (Culpeper 2010; Ren ne Yu 2013). Nkyirimma resua

adeñ (Ormrod 1999 ne Agyekum 2004). Ñnyñ nnipa nnyinaa nso na

wõtumi hyñ wõn akõnnõ so.


160

4.5 Ïfa yi Mmoano

Saa õfa yi ama yñahunu sñdeñ radio ne TV so akasafoõ de kasadwini

kasasuo ne kasammara nsñmfua no di dwuma. Ñda adi pefee sñ, ñnnñ yi

nso, sñ ñba kwatikwan kasa a, mmñ, kasammrani, nnyinahõmma, awan

kasa, akutia di akotene pa ara wõ radio ne TV so. Sñ asñm bi ano yñ den,

na ñbñtumi de ntõkwa aba a, weinom ara bi na wõde fa so ka. Sñ ñyñ eburo

kasa nso a, wõtaa de fa kasammrani so. Yñahunu dwumadie a wõtaa de

weinom di dwuma wõ mu. Akasafoõ no bi nso tumi sesa kasasuo dada no

bi mu na wõde wõn nsñm ahyehyñ mu. Nnññmmaafoõ bi nso anwene wõn

ankasa kasasuo. Afei nso, yñahunu sñ, ebinom afura wõn kasa no ho

ntoma no, ebinom nso aka wõn nsñm no penpen saa ara.


161

ETIRE A ÑTÏ SO NUM

SÑDEÑ WÏDE ÏPÏKASA DI DWUMA SÑ KWATIKWAN NE SÑDEÑ

ÑHO NIMDEÑ SOM BO MA AKANFOÏ

5.0 Nnianimu

Ñwom sñ, dwumadie yi rehwñ penpenkasa ne kwatikwan, nanso

nhwehwñmu no ma yñhunu sñ, Akan kasa mu no, õpõkasa di akoten wõ

kwatikwan dwumadie mu pa ara. Yñde saa õfa yi rehwñ sñdeñ Akanfoõ de

õpõ ne obuo kasa di dwuma sñ kwatikwan, na afei yñahwñ sñdeñ ñho

nimdeñ si som bo ma wõn. Yñakyerñ õpõ ne õmpõeñ aniso kakra, na

yñakyerñ mu tiawa sñdeñ õpõ adwenemusñm no si teñ. Sñ yñhunu sñ

õkasafoõ bi de õpõkasa bi ayñ kwatikwan a, yñbñtumi de õpõ

adwenemusñm no fa a ñhia ataa Fairclough (1995) CDA akyi de

akyerñkyerñ nsñm no mu, na aboa ama mpñnsñmpñnsñnmu no adi mu.

Yñakyerñ berñ ne asetena mu nsñm a Akanfoõ taa de kasadwini mu

kasasuo, pragmateks adeyñ, din ne õpõkasa nyinaa ka bõ mu di dwuma sñ

kwatikwan no bi. Na afei, yñahwñ nsunsuansoõ a ñwõ penpenkasa ne

kwatikwan ho nso bi.


162

5.1 Twaka a Ñda Kwatikwan ne Ïpõ Kasa ntamu

Animdefoõ bi, te sñ House ne Kasper (1981), Blum-Kulka (1987) hu no sñ

kwatikwan ne õpõkasa nni twaka saa (Hwñ Upadhyay 2003:1651 ne

Pinker 2007:442 nso). Ogiermann (2009:192) nso kyerñ sñ, nnipakuo bi te

sñ Russiafoõ kasa mu no, sñ obi resrñ ne yõnko adeñ, na õde fa kwatikwan

bi so a, wõhu no sñ õkasafoõ no resñe otiefoõ no berñ, anaasñ õreto no

mmarada bi. Ñmfa ho sñ deñ onii no resrñ no adeñ no yñ õpanin bi anaa ne

tipñnfo mpo. Nnipakuo yi mfa saa kwatikwan kasa no sñ ñyñ õpõ anaa

obuo kasa. Wõhunu kwatikwan sñ ñyñ animtiabuo, mmerñsñeñ ne

mmaradatoõ kwan (Hwñ Watts 2003 nso).

Animdefoõ bi, te sñ Leech (1983) ne Brown ne Levinson (1987),

agyinaeñ ne sñ kwatikwan ne õpõ kasa di nsawõsoõ. Leech (1983:108) de

to dwa sñ: “[there is] a strong link between indirectness and politeness”.

Asekyerñ ne sñ: “twaka kñseñ da kwatikwan ne õpõ kasa ntam”. Ñdaa adi

wõ nsñmmoano no ne yñne õmanfoõ nkõmmõtwetweñ no mu sñ, Akan kasa

mu deñ, kwatikwan ne õpõ di nsawõsoõ pa ara. Yñntumi nka kwatikwan ho

asñm wõ berñ a õpõ kasa mfa mu. Yñhunuu sñ, akasafoõ no bi de õpõkasa

ayñ kwatikwan, de repñ akwanya ahodoõ. Maame M. Y., Kumase (baanu

nkõmmõ, Ïsanaa 15, 2014.) kyerññ sñ:


163

(a) Sñ asñm bi ani yñ nyan, na wohwñ de fa kwatikwan bi so ka a, na yñn Akanfoõ hu no sñ woapõ. Sñ woanka no abñbuo mu a, woto sñbe anaa woka mepa wo kyñw”

Saa na Obeng (2003:8) nso de to dwa sñ, sñ Akanfoõ pñ sñ wõkyerñ õpõ a,

wõtaa de bi fa kwatikwan kasasuo so:

Polite speech, in Akan culture, finds expression in the use of apologetic expressions and, more especially, through various indirection strategies, such as proverbs, euphemisms, metaphors, and other figurative expressions. Where one cannot help but be direct, apologetic expression like sñbe, mesrñ meka is used as preface to non-euphemistic talk about taboo topics (Obeng 2003:8).


Akan amammerñ mu, sñ obi pñ sñ õkyerñ õpõ a, õde fa kyñwpa kasa so, titire ne kwatikwan kasasuo te sñ ñbñ, kasammrani, nnyinahõma, ne kasasuo nkaeñ so. Sñ ñhia sñ õkasafoõ no yi asñm no anim nso a, õde sñbe, mesrñ meka di ammodinsñm no anim ansa na waka.

Nsñm weinom nso ma yñhunu sñ, Akanfoõ taa de õpõkasa te sñ kyñwpa ka

kasasuo te sñ ñbñ, kasammrani ho yñ kwatikwan. Wõtumi nso de sñbe di

eburo kasa anaa ammodin te sñ owuo asñm bi anim ansa na waka no pen.

Leech (1983:108) kyerñ sñ, sñ obi de asñm bi fa kwatikwan so a,

onii no hwñ sñ õnhyñ otiefoõ no, ne kasa nhyñ no abufuo anaasñ õkorõkorõ


164

no. Akanman mu nso, sñ obi pñ sñ nea õresoma no no kõyñ deñ õrehwehwñ

no ma no a, sei na õtaa kasa:

(b) “Mepa wo kyñw, wobñtumi afa me fon no ama me?” sene sñ: “Fa me fon no ma me!”.

Ïkasafoõ yi ahwñ Akanfoõ kasa nhyehyñeñ ne wõn asetena ne amammerñ

mmara no, na õde adesrñ no afa obuo ne akorõkorõ so. Ïde ahobuo õpõ

ayñ kwatikwan, sñdeñ ñbñma no aduru ne botaeñ ho (Brown ne Levinson

1987 ne Fairclough 1995:57).

Ïkasafoõ (b) yi adi kan apa nea õresoma no no kyñw; õde obuo ama

no. Wafa kwatikwan bi so reka n’akoma. Ïde pragmateks anaa adeyñ

tumi nso rekyerñ no sñ, õnim sñ ebia na õreyñ biribi nanso õresrñ no asoma

no kakra. Sñ õkasafoõ bi de obuo ne anidie sei ma otiefoõ a, õno nso hwñ

sñ õntu anammõn a ñbñbu õkasafoõ no animtia anaa ñbñkyerñ sñ otiefoõ no

mpõeñ. Ïpõkasa no akõwie kwatikwan so fa ara.

Yñgye tom sñ, ñsono õman biara ne ne kasa ho nhyehyñeñ. Yñn

nhwehwñmu yi ma yñhunu sñ, Akan kasa mu deñ, kwatikwan kõwie õpõ

(Hwñ 3.1.1 ne 3.1.2 nso). Kwatikwan ne õpõkasa taa di dwuma baako sñ

animteñ kasa (Hwñ Yankah 1991, Nwoye 1992 ne Obeng 2003 nso).


165

Yñbñhwñ sñdeñ radio ne TV dwumadie ahodoõ no mu akasafoõ no de õpõ

kasa no di dwuma sñ kwatikwan.

5.2 Ïpõ ne Ïmpõeñ Kasa Anisokyerñ Tiawa Brown ne Levinson (1987:1) kyerñ sñ, õpõkasa yñ õkwan bi a õkasafoõ bi

fa so ka asñm bi sñdeñ õhaw biara mma õne otiefoõ no ntam, na ama

nkutahodie no akõ so yie. Ïmpõeñ kasa nso, Culpeper (1996:350,

2010:3232) a kyerñ mu sñ, ñyñ õkwan bi a sñ õkasafoõ bi fa so kasa a,

ñtiatia ne tiefoõ no anim, na ñmma nkutahodie no nkõ yie. Wei kyerñ sñ,

saa kasa yi tumi de ntawantawa ba asetena mu, na õpõ ne obuo kasa nso

de animuonyam ne asomdwoeñ ba.

Ñnyñ õpõ adwenemusñm põtee na yñde reyñ dwumadie yi, nti yñnka

ho asñm bebree. Brown ne Levinson (1987) ne Culpeper (1996) aka õpõ

ne õmpõeñ kasa ho asñm kõ akyiri. Culpeper (1996:355) ahwñ Brown ne

Levinson (1987:69) õpõ kasa nhyehyñeñ no so de ahyehyñ ne deñ no. Wõn

õpõ ne õmpõeñ adwenemusñm no ayñ te sñ aane ne daabi kabea. Sñ ñnyñ

aane/õpõ a, na ñyñ daabi/õmpõeñ.

Brown ne Levinson (1987) kyerñ kwan a õkasafoõ bi fa so de

kasasuo bi di dwuma sñ kwatikwan ne õpõ kasa, na õde pñ animuonyam


166

sene sñ õbñgye animguaseñ. Farfaáán ne Holzscheiter (2011;145-146) kyerñ

sñ: “Brown and Levinson’s politeness is framed within specific context…

negative versus positive face, directness versus indirectness. Asekyerñ ne

sñ: “Brown ne Levinson õpõ nhyehyñeñ no hwñ de anim bõne ne anim

papa toto penpenkasa ne kwatikwan ho sñ ñka ho na ñma obi kyerñ õpõ

(Hwñ Obeng 2003:4 nso). Wõn dwumadie no fa yi titire na ñreboa yñn

nhwehwñmu no. Farfaáán, Holzscheiter ne Obeng kyerñ sñ, sñdeñ Brown ne

Levinson ahyehyñ wõn õpõ no nti, ama animdefoõ bebree fa de di dwuma.

Brown ne Levinson (1987:62) akyekyñ wõn nnyinasoõ no mu:

“Bald on record (penpenkasa), positive politeness (õpõ papa), negative

politeness (ahobuo õpõ) ne off record (aninsamu õpõ). Ne tiawa no, ‘bald

on record’ ka nsñm no penpen. ‘Positive politeness’ pere din pa,

nnamfofa, agorõ ne ahohyehyñ, baakoyñ ne nteaseñ. ‘Negative politeness’

hwñ põtee sñ ñbñte õhaw a ‘FTAs’ no de ba so. Wei mu na akasafoõ taa de

kwatikwan di dwuma wõ wõn kasa mu pa ara.

Wõkyerñ sñ, kasasuo a akasafoõ yi taa de yñ kwatikwan tete wõn ho

“face saving lines/escape route” bi ne; kasakoa, ñbñ, nnyinahõmma,

ntotoho ne awan kasa. Wõfrñ weinom nyinaa “conventional strategies or

formal politeness”- kasasuo a nananom ahyehyñ na õmanfoõ no agye


167

atom. Weinom na yñahwñ wõ õfa nan no. Akanfoõ de saa õpõ akwan wei

nyinaa bi te FTAs – animtia kasa so. ‘Off record’ ayñ te sñ ‘negative

politeness’, õkasafoõ no nyi asñm no anim fann, õkyea hwñ baabi, ma

asekyerñ no yñ ntanta. Asñm ba a, na wafa nkwanta baako so adwane.

5.2.1 Animdefoõ bi nso Adwenkyerñ wõ Ïpõ Adwenemusñm ho

Goffman (1967) kyerñ mu sñ, onipa biara hwñ sñ õbñbõ ‘n’anim’

anaasñ n’animuonyam ‘positive face’ ho ban wõ nkutahodie mu (Hwñ

Kendall 2011:115 ne 1.5 nso). Ñno na Brown ne Levinson (1987:61) gyina

so sñ, ñba saa a, õkasafoõ no hwñ sñ õnka asñm/FTA biara a õbñnya

animguase ‘negative face’ anaa ñbñbu otiefoõ no animtia. Wõkyerñ sñ, õpõ

kasa wõ nnipakuo a wõwõ wiase afanan nyinaa kasa mu.

Amannõne animdefoõ te sñ Blum-Kulka (1987), Mills (2003),

Watts (2003), Kasper (2004) ne abibiman mufoõ te sñ Nwoye (1992),

Agyekum (2004c) kyerñ wõn adwene sñ, Brown ne Levinson de wõn õpõ

nnyinasoõ no ahwñ õkasafoõ no ne otiefoõ no anim banbõ dodo, te sñ deñ

saa na ñteñ wõ kasa biara mu. Watts (2003: 107) kyerñ mu sñ, Brown ne

Levinson hwññ Goffman ‘face work’ -‘anim kasa dwumadie’ no so deñ,


168

nanso wõka anim ahwñdeñ no ho asñm te sñ deñ ñfa õkasafoõ ‘speaker’ ne

otiefoõ ‘adressee’ no nko ara ho ‘individual property’.

Watts (2003) se, Goffman (1967) kyerñ sñ, anim ahwñdeñ kñseñ no

ara gyina nnipakuo no kasa nhyehyñeñ ne amammerñ mmara so. Nea wõn

nyinaa agye atom na wõhwñ sñ obiara de bñdi dwuma wõ wõn asetena mu.

Ñno na ñhyñ õkasafoõ bi ma no di õpõkasa ne kwatikwan nhyehyñeñ no so.

Wei na ñma õpõkasa yñ adeñ a ñfa nnipa nyinaa ho “public property”-.

(Hwñ Eelen 2001:32-43 ne Agyekum 2004c:73).

Animdefoõ bi nso nhwehwñmu kyerñ sñ, ñsono nnipakuo biara ne

wõn kasa nhyehyñeñ ne amammerñ. Nnipakuo bi koraa nhyñ da nhwñ sñ

kwatikwan ne õpõkasa yñ õkasafoõ ne otiefoõ no asñdeñ saa. Upadhyay

(2003) ne Ogiermann (2009:191-2) nhwehwñmu kyerñ sñ, sñ ñyñ baanu

nkõmmõ anaa badwam, amannõne nnipakuo te sñ Polandefoõ, Russiafoõ,

Nepalfoõ ntaa mfa kwatikwan kasa nyñ adwuma. Wõtaa wae nsñm anim

ka no penpen. Wõhunu kwatikwan a yñde kyerñ õpõ no sñ ñyñ mmerñsñeñ

ne animtiabuo (Hwñ Wierzbicka 1985:154; Escandell-Vidal 1996:643

nso). Nhwehwñmu kyerñ sñ, nnipakuo bi te sñ, Nepalfoõ kõ adesrñ ne

boseabõ a, wõhwñ sñ wobñka no penpen. Akanfoõ deñ, wõhu no sñ ñyñ


169

FTA, nti wõde fa kwatikwan ne õpõkasa, te sñ awan kasa, abñbuo,

akorõkorõ ne adñfñdñfñ, so (Hwñ Agyekum 2004d ne 2005a nso).

Nhwehwñmu yi mu no, yñn nso yñhunu sñ, Akanfoõ hunu

kwatikwan ne õpõ kasa sñ ñfa wõn nyinaa ho. Ñyñ wõn nyinaa

animuonyam anaasñ din pa ho banbõ agyapadeñ. Akanfoõ nhwñ nkutoo sñ

õkasafoõ bi bñhwñ abõ õno ne n’atiefoõ no nko ara anim ho ban. Wõhwñ sñ

õkasafoõ biara bñhwñ sñ ne kasa ho bñte na ñnkõfa nsunsuansoõ bõne biara

mmrñ õno ne n’atiefoõ a wõwõ beaeñ hõ, wõn a wõretie no wõ akyire no

mpo, wõn abusuafoõ ne õman mu no nyinaa.

Akanfoõ hunu no sñ, õpõ ne kwatikwan yñ wõn amammerñ mmara

ne kasa nhyehyñeñ a ñsñ sñ õkasafoõ biara di so (Hwñ Akanfoõ mpanimfoõ

no nso adwenkyerñ wõ 5.1). Ñno nti na sñ, õkanni ba bi to badwam kasa

ho mmara a, õgye asotweñ bi anaasñ õnya animguaseñ bi no (Hwñ 5.5 no,

ne Agyekum 2010 nso). Akanfoõ hwñ sñ, sñ obi rekasa na ñhõ yñ badwam

anaa mpanimfoõ anim koraa deñ a, ñsñ sñ õkasafoõ no yñ ahwñyie kñseñ sñ

õnto ne nnipakuo no badwam kasa mmara ne amammerñ no.


170

5.3 Kasa ne Nneyñeñ a Akanfoõ bu no Ïpõ ne Ïmpõeñ

Yñakyerñ kasadwini kasasuo ne lengwesteks nhyehyñeñ a Akanfoõ de yñ

kwatikwan no bi wõ õfa mmeñnsa no mu. Ñha na yñrekyerñ õpõkasa bi nso

a Akanfoõ de yñ kwatikwan. Deñ ñdi kan no na Brown ne Levinson (1987)

frñ no “conventional indirectnesses/linguistics realizations” no, kyerñ sñ,

kasasuo a nnipakuo no nyinaa di so. Ïfrñ weinom nso “polite expressions

and behaviours”- õpõ kasa ne nneyñeñ.

Deñ ñdi kan, sñ Akanfoõ ka sñ obi kasa ne nneyñeñ kyerñ sñ wapõ a,

na ñkyerñ sñ onii no kasa ne nneyñeñ ho te. Ïnim berñ pa, kasa pa ne

kwan pa a yñfa so kasa kyerñ mpanimfoõ, n’atipñnfoõ. Ïnim sñdeñ yñkasa

wõ badwa nyinaa mu. Saa nnipa yi ani sõ adeñ anaasñ õbu nnipa

(Christaller 1933 ne Akrofi et al. 1996).

Ñda adi wõ Akan kasahoanimdefoõ adwenkyerñ ne nkõmmõtwetweñ

no mu sñ, sñbe ne mepa wo kyñw anaa mesrñ wo pa ara ne kasa a Akanfoõ

taa de kyerñ õpõ ne obuo (Hwñ 3.1.1, Yankah 1991:41 ne Obeng 2003:8).

Deñ ñteñ ne sñ, sñ obi rekasa na sñ ñduru baabi na asñm bi ani yñ nyan a,

na wato sñbe (asñm a ñreba no sñ ñbeñ anaa agyanan-ñyñ tan). Ïde sñbe

no bõ atiefoõ kõkõ sñ, asñm a ñreba no nyñ, nti wõnna wõn ho so. Sñ ebia:

(d) Me nua maakye. Ïmanfoõ mesrñ mo ma menka na sñbe papa


171

wei deñ n’anom kasa nyñ. Ñbõn koo sñ sñbe akurase atonko, hwii tim no bi. Ah! Woreyñ ayñ õpanin bõne… amanyõsñm nti? Ïkasa a, asñ õnnwene ho. Ïbuebue n’ano kñkñ. [Ayi] mua! (Ïboõba F.M. Ïboõba Kasa, 15/11/2012)

Sñ wohwñ sñdeñ õkasafoõ yi ahyehyñ ne kasa ne emu nsñm no a, wotumi

hunu sñ õpñ sñ õka asñm firi ne bo so deñ, nanso wahwñ adi ne kasa

mmara no fa bi so. Sñdeñ Fairclough (1995) ne Agha (2007) kyerñ no,

õkasafoõ no ahwñ ahunu sñ, nea õreka n’asñm no yñ õpanin. Bio, beañ hõ

yñ badwam. Akanfoõ amammerñ mu no, sñ õkasa sei fa õpanin ho a, wabu

no animtia. Obi bñtumi aka sñ wannya nteteñ pa, õnnim õpõkasa anaa kasa

pa (Agyekum 2012). Gyama, ñno nti na õkaa: mesrñ meka, kyerñ sñ asñm

no hyñ ne so, nti wõmfa nkyñ no na õnka. Ïde sñbe no ayñ adwobrñoo

“softening mechanism”; õde adwodwo FTA no ano. Mesrñ te sñ mepa wo

kyñw, ne nyinaa yñ kyñwpa kasa, “apologetic expression” (Brown ne

Levinson 1987:210).

Sñ wohwñ a, õkasafoõ yi de kyñwpa ne adwobrñoosñm yi ayñ

kwatikwan bi de aka n’asñm no pñpññpñ afiri ne bo so, a õnnya amane

biara. Ïde nkyea no nso akyerñ anibue ne õpõ (Hwñ Agyekum 2008). Sñ

anka õkasafoõ no amfa saa kasasuo yi anni dwuma deñ a, na wõbñka no

prñkopñ sñ õmpõeñ, wankyerñ obuo anaasñ wabu papa no animtia pefee.


172

Boseabõ ne adesrñ mu nso, akasafoõ bi ka mesrñ wo anaa mepa wo

kyñw sñdeñ nea wõresrñ no adeñ no bñyñ deñ wõrehwehwñ no ama wõn. Sñ

adesrñfoõ no nsa ka deñ wõrehwehwñ no wie a, ebinom ka meda wo ase de

kyerñ anisõ, õpõ ne ahobrñaseñ (Agyekum 2010b:71-81). Nnaaseñ no boa

ma daakye bi sñ saa nnipa no san hia mmoa bio a, wõnya. Saa anisõ ne õpõ

kasa yi nso kura kasatumi nsunsuansoõ “perlocutionary effect” Sñ õpanin

bi tumi ka weinom bi kyerñ abõfra anaa ne tipñn a, ñma da biara a õbñhia

õkumaa no mmoa biara no, õde mmirika yñ ma no. Sñ ñsñ sñ obi ka ‘meda

wo ase’ na wanka a, Akanfoõ se õmpõeñ, n’ani mmueñ anaa õyñ boniayñ.

Akanfoõ de akorõkorõ, nkamfoõ ne abodin nso yñ õpõ ne obuo.

Abodin no bi ne; nana, õhemaa, õbaa pa, okumpa, aberaw, me dehyeñ,

õpanin kñseñ, daasebrñ, Otumfoõ, nana, me nuanom, abusua, ne ade

(Agyekum 2003:374-381 ne 2004d). Ïkasafoõ bi tumi de saa nsñm yi bi

bõ obi mmrane wõ adesrñ mu. Beaeñ bi te sñ badwam ne mpanin anim nso,

Akanfoõ hwñ sñ õkasafoõ no de õpanin bi abodin bñbõ no de akyerñ anidie

ne obuo (Agha 2007). Sñ õpanin bi ho yñ obi ahi nso a, onii no hyñ da bõ

õpanin yi dinweñ, a õmfa ne dibea anaa abodin nka ho (Culpeper

(1996:357). Akanfoõ hunu wei sñ ñnkyerñ anibue ne suban pa.


173

5.3.1 Akanfoõ Ïmpõeñ Kasa no bi; Eburo ne Ammodin

Sñ yñyi atñnnidie ne animtiabuo kasa to nkyñn a, ammodin ne eburo kasa

titire na sñ obi bõ so pen a, Akanfoõ bu onii no sñ õmpõeñ anaasñ n’ani

mmueñ16 no.

Baabi a wõma kwan sñ wõtumi bõ saa nsñm yi so ne Akanfoõ agorõ

te sñ aborõmmñ anaa Afahyñ te sñ Takyiman Apoõ, Otuam Opurotuo ne

Ñdena Bakatue afahyñ fa bi. Sñ wõrepo saa a, wõtumi di ahemfo ne kuro

no mu mpanimfoõ mpo atñm anaa wõtumi ka eburo kasa biara a wõpñ, fa

wõn ho di. Bakatue nso, nnawõtwe a ñtõ so mmienu, Benada ahemadakye

a mmeranteñ no atutu gya de nenam kuro mu no (sõõsõõgya berñ no), sñ

wõhyia ababaawa anaa õbaapanin bi mpo a, wõdi no atñm pa ara (Hwñ

Agyekum 2011). Sñ anyñ berñ a ñte sei bi, na sñ obi yñ wei bi a, Akanfoõ

bu onii no sñ õmpõeñ, õnni nteteñ pa anaa wato badwam kasa mmara.

Kane no, na nananom bu eburo kasa ne ammodin abususñm, nti na

wontaa nte (Agyekum 2009:10). Ñnnñ yi deñ, abññfosñm, suatra ne abññfo

mfidie (Intñnñt ne mobaal fon; facebook, whatsApp, Instagram, twitter)

ama adwamansñm ne ho mfoni abu. Ñnyñ nna wõ dawubõ nkrataa mu, TV

16

Yñakyerñ eburo kasa no bi wõ 3.1.2 ne 4.4 (Hwñ Agyekum 2010a:142 nso). Wobñhunu bi nso wõ nkekaho 2. Yñakyerñ mu sñ, ñyñ Akanfoõ akyiwadeñ sñ obi bñbõ saa nsñm weinom bi so wõ badwam anaa mpanimfoõ anim. Yñahunu sñ, beaeñ bi te sñ, nnamfo anaa atipñnfoõ nkõmmõ mu, õdõ anaa baanu nkõmmõ mu deñ, ebinom tumi bõ weinom so.


174

ne radio so (Hwñ 4.4). Adwamansñm ahyñ nnññmmaafoõ nnwom (Hiplife)

dodoõ no mu ma. Nnññmmaafoõ atoto wõn amammerñ ne kasa pa ase, na

wõresua amannõnefoõ bi suban.

Ñdaa adi wõ yñn nhwehwñmu no mu sñ, ammodin te sñ owuo,

nsaneyareñ, duabõ ne ntam titire deñ, õmanfoõ ntaa mmõ so basabasa saa.

Duabõ mmom na nnansa yi amanyõfoõ ne õmanfoõ bi de adane

ahunahunagorõ, ebi nso bõ dua ankasa. Ñho nhwñsoõ bi nie;

ADNM (12) Ïkasafoõ 1: Wahunu NDCfoõ … wõne Woyome akyñ

‘gargantuan money’ sei adi. Ñnnñ deñ wõse wõnnim ho hwee. Wei deñ ñsñ sñ yñbõ dua. Yñmfrñ ayi…. Ïbosom kñseñ, tatahwe no, na yñmfa nnye wõn, yñbñhunu nokorñ seesei ara. Ïkasafoõ 2: Ïbosom kñseñ bñn? Ïkasafoõ 1: Adñn wonyñ Koofromni anaa? Sñ wonim sñ yñmmõ ne din basabasa.

Nkorõfoõ a yñne wõn twetwee nkõmmõ no kyerñ sñ, wõsuro ammodin ho

nsunsuansoõ (te sñ nananom abufuhyew, nsaneyareñ) no sene eburo no

(Hwñ Allan ne Burridge 1991:1-5 ne 4.5.1 nso). Sñ wohwñ a, saa õkasafoõ

yi ammõ õbosom korõ no din. Nnipa no bi nso kyerñ sñ, mmuaeñ anaa

atñmmuo õhyewso (seesei ara) no ka ho bi na ñma wõpñ sñ wõbñbõ dua

sene sñ wõbñkõ polis sitehyen anaa kõõto. Wõhunu no nso sñ, nnipa binom

da so ara suro abosom ne wõn abufuhyew sene Onyame.


175

Agyekum (2009:11) de to dwa sñ, õman yi asuapõn University of

Ghana, Commonwealth Hall, University of Cape Coast Atlantic Hall ne

Kwame Nkruma University of Science and Technology, Unity Hall

mmeranteñ tumi ka eburo kasa, nsñm fi ahodoõ bebree, de bi yñ asõre

nnwom de gye wõn ani, nanso wonte sñ wõbõ abosom din de di agorõ.

Ammodin nsñm no bi nso wõ hõ a, ñnni kasakoa anaa kasammrani

põtee bi, wõfrñ wõn ‘ammodin’ prñkopñ (Hwñ Agyekum 2010a:142). Ebi

ne praeñ, waduro, wõmma anaa ammisa (adeñ a ñnsñ sñ yñbisa, ñsiane sñ,

ne boõ nyñ den). Sñ õbaa rekõsrñ bi a, fñreñ ne animguaseñ nti, õmmõ din

(Maame A.F., baanu nkõmmõ, Ïsanaa 17, 2014). Ebinom nso gyedie ne

sñ, saa nnoõma yi nso kura sunsum bi a ñtumi di nnipa nya. Sñ õkasafoõ bi

werñ firi anaasñ biribi nti õpñ sñ õbõ ammodin anaa eburo bi so a, õdi kan

ka sñ nananom mesrñ meka, m’ano da sumina so anaasñ sñbe. Ïde kyerñ

sñ, õnim amammerñ no nso abñhia sñ õbõ asñm no so pen. Sñ õka saa nso

a, nananom bo ntaa mfu no anaa õmanfoõ ntaa nni no atñm sñ, õmpõeñ.

5.3.2 Nneyñeñ bi nso a Akanfoõ Bu no Ïpõ ne Ïmpõeñ

Akanfoõ nso hu no sñ, ñnyñ daa na ñboa sñ yñde yñn anofafa bñka nsñm bi.

Ñduru baabi a, wõbu kommyñ sñ ñkyerñ õpõ ne anibue (Hwñ Agyekum


176

2002:32). Wõde lengwesteks nneyñeñ te sñ sereñ, ñwa, hwenemu poro,

ñnne soro-famkõ (prosody/intonation), anikyibuo, ne honam akwaa

(kinesics) ka wõn nsñm bi pa ara. Weinom nso tumi to nkra ma otiefoõ no

te aseñ kwan bi so (Hwñ Hymes 1974:55 ne Fairclough 1995:57 nso).

Hymes (1974:55) kyerñ sñ: “actual words are sometimes

unnecessary to provide the key; wink, a gesture, even posture may convey

it”. Asekyerñ ne sñ: “ñtõ da bi a, ñnhia sñ yñde yñn ano bñka asñm bi;

anibõ, honamyñ anaa sñdeñ obi bñtena ase, õbñgyina hõ anaa ne nanteñ

mpo tumi ka asñm korõ no.” Nokorñ, sñ obi rebñka wo asumasñm bi, na

wompñ sñ wobñka sñ õnnyae na afoforõ no ate a, wotumi bu w’ani kwan bi

so kyerñ no ma õte wo aseñ.

Ntõkwa mu nso, deñ ebi yñ ne sñ, sñ õpñ sñ ne nkratoõ no hye

otiefoõ no kñse a, na wahyñ da aka akutiasñm bi de aka nneyñeñ no ho.

Deñ ñma nneyñeñ nso boa ne sñ, sñ onipa no nneyñeñ kyerñ sñ õne wo

koraa no a, wankasa no nti, ñyñ den yie sñ wobñbisa no asñm mpo. Bio,

nneyñeñ no nso asekyerñ taa yñ ntanta. Sñ õkasafoõ no hwñ na otiefoõ no

reyñ akye no a, õtumi kyerñ aseñ fa baabi foforõ bi.

Akanfoõ hwñ sñ, sñ wone õpanin bi rekasa a, wo nne bñda fam;

ñkyerñ obuo ne ahobrñaseñ. Kane no a, anka abõfra tea õpanin a, wabõ


177

mmusuo. Ñnnñ yi nso deñ, mmõfra ne mmabunu bi tumi teatea mpanimfoõ

anaa wõdi wõn awofoõ ne mpanimfoõ animuonyamfoõ mpo atñm. Woka a,

wõse, ñnyñ wo ba nono, di wo fie asñm. Saa suban wei ka ho na ama

atñnnidie regye nsam wõ radio ne TV so no.

Na anka Akanfoõ kyiri sñ obi de ne nsa benkum bñkasa akyerñ

titire õpanin bi, nanso ñnnñ yi deñ agye nsam. Mpanimfoõ, amanyõfoõ ne

mmabunu dodoõ no yñ bi wõ badwam nyinaa. Afei nso, sñ obi (titire

õpanin) kasa wo ho na woamfii no a (fikyiw), ñnkyerñ obuo. Ne korakora

no, Agyekum (2006, 2010b:22) kyerñ sñ, nneyñeñ pa tumi kyerñ badwam

kasa ho nimdeñ ne efie nyansa a obi kura. Saa kasa yi ka Akanfoõ nteteñ

ho; wõgye di sñ ñyñ wõn amammerñ ne kasa ho nhyehyñeñ no bi. Ñno nti

wõntoto ñno nso ase. Ne saa nti na yñrehwñ sñdeñ wõde saa nneyñeñ no

nso di dwuma wõ radio ne TV so no.

5.4 Sñdeñ Radio ne TV so Akasafoõ no de Ïpõkasa ne Nneyñeñ no di dwuma sñ Kwatikwan

Ñda adi sñ, akasafoõ no bi ka wõn nsñm no wie, ansa na wõafa õpõ kasa

anaa kyñw pa asñm bi de adi n’asñm no akyi. Ñho nhwñsoõ bi nie;

(5) (i) Aaa! na anka bõne biara nni mu, nanso ne nyinaa ara ne sñ saa nkurõfoõ yi tumi teki disihyen a me koraa mpo a menkõõ sukuu


178

nnuruu akyire no, menyñ saa. Na anka wõn a, Prõfñsa di wõn kan … Me nuanom bñka sñ gyimie! Ebi nie! Wodeñ ma mento sñbe.

(6) Ei! N.D.C.foõ anka moreyñ ayñ asñm a me wõfa Kwame taa ka yi ‘akohwifoõ paa’ Mmm! menka biribiara. Sñ wohwñ nhwñsoõ (5) yi a, õkasafoõ no adi atñm no awie, ansa na õreto

sñbe no. Wohwñ asñm a õde dii ne kasa no kan no a, ñkyerñ sñ, õnim sñ

asñm a õrebñka no ani yñ nyan, ñbñtumi ahyñ abufuo, nanso õbñka ara. Ne

saa nti na anka ñsñ sñ õto ho sñbe no ansa na waka.

Obeng (2003:8) kyerñ sñ: “where one cannot help but be direct,

apologetic expression like sñbe, mesrñ meka is used as preface to non-

euphemistic talk about taboo topics”. Asekyerñ ne sñ: “sñ ñhia sñ

õkasafoõ no ka asñm no penpen nso a, õde sñbe, mesrñ meka di

ammodinsñm no anim ansa na waka. Wotumi hunu sñ akasafoõ (5 ne 6) yi

afa kwan yi so aka asñm a wõpñ sñ wõka no awie na wõaboa pa de sñbe ne

anka no ayñ anodwo nsñm. Obi nso tumi ka sñ; ñnyñ asñm a anka mñka sñ,

wodeñ menka hwee, wodeñ magyae menka bio, nso na waka awie dada.

Ñnyñ afrñfoõ no nko ara, abadwafoõ, kaseñbõfoõ ne amanyõfoõ bi nso yñ

wei bi. Borõfo radio ne TVfoõ no nso yñ bi. Yñhunu wei nso sñ ñyñ

sabuakwan bi.


179

Saa na afrñfoõ bi hyñ da ma õpanin anaa õmanyõni bi abodin de twa

mfoni bõne fa ne ho. Ïhyñ da fa nsñm a asekyerñ yñ ntanta, õde rehuhu no

no, na õde rekeka no (Hwñ Coker 2012:130 nso). Wei kyerñ sñ, yñtumi

nya abodin papa (nokorñ) ne bõne (huhukeka). Deñ ñtaa yi huhukeka yi

su pue ne berñ põtee, ñnnesuo anaa nsñmfua a onii no de bõ abodin anaa

mmrane no. Sñ ebia, Asomasi reka asñm bi na õbenten hunu sñ asñm no yñ

ntorõ anaasñ õpñ sñ õkyerñ sñ, asomasi taa twa ntorõ dodo a, õtumi ka sñ:

Ïdññfoõ nana no no, wogyafo, Akoo nana, n’ano awo sñ, wasan ayñ n’adeñ no bio. (Abodin huhukeka anaa Nnaadaa abodin)

Sñ asomasi hunu akyire, na õbisa õbenten sñ: “Ñyñ wo sñ meboa?” anaa

“Adeñ bñn na mayñ” a, õbenten bñtumi anya bi aka sñ ñnyñ saa na õrepñ

akyerñ. Ïrepñ akyerñ sñ, n’ano awo, õnim kasa, õyñ õpanin ba. Nanso, sñ

wohwñ a, wobñhunu pefee sñ, õrepñ akyerñ sñ asomasi retwa ntorõ.

Deñ ñteñ ne sñ, abodin bõne anaa huhukeka no nso taa kura asekyerñ

ntanta saa ara. Ne saa nti, ñntaa mfa ntõkwa mma, ñyñ ara sene sñdeñ anka

õbñka asñm no penpen. Amanyõfoõ taa de kwatikwan wei di dwuma.

Afrñfoõ no bi nso taa bõ akyeame no bi mmrane te sñ Ïdehyeñ nana

Tikñseñ (Okay F.M.-Adeñ Akye Abia, Nkran), Chairman General baako pñ

the whole Ghana no size (Peace F.M.-Kokrokoo, Nkran), Kwaakye Adeñfñ


180

Ïdññfoõ no no (Ïman F.M.-‘Boiling Point’ Amanyõsñm dwumadie,

Nkran), ne ade. Wõde weinom nso yñ adñfñdñfñ ne akorõkorõ kwan bi,

sñdeñ ñde ayõnkofa bñto õne kyeame no ntam, na afei nso, ama no

akwanya bi de aka n’asñm no nyinaa. Obi koraa nso tumi srñ prñkopñ sñ;

“Me nua mesrñ wo ma menka me bo so asñm kakra.” Saa õpõ kasa yi

nyinaa nso tumi de mmuaeñ pa anaa bõne ba. Wõde pñ din pa, õdõ,

baakoyñ, akyñdeñ, tumi, akyitaafoõ, ayõnkofa, ne ade.

5.4.1 Nneyñeñ bi a Wõde Adi Dwuma sñ Kwatikwan. Wõde nneyñeñ nso yñ kwatikwan wõ radio ne TV so, titire, pa ara.

AK (34) Ñnyñ nwanwa, efisñ M.P. bi koraa nso sñ wohwñ ne suban a,….

hmm! Yñnka…. Hahahaha! (õsere). ADNM - TÑLÑVIHYEN SO (51) Ïkasafoõ 2: Na anka mempñ sñ mñka wei ho asñm, nanso yñse:

“Mekõõ bi na manka bi deñ ñnyñ” anaa meboa? ….. Deñ N.D.Cfoõ no reka no ñnyñ nokorñ da…….. Ïkasafoõ 3: (õporo ne menemu bõ wa, na õsere kakra) Ïkasafoõ 1: Hon. Yñmmrñ wo nsuo no bi nka ho anaa?

Ïkasafoõ 3: Ow! Me nua, meyñ ok (sere). Hmm! ….. Asñ mereyñ anya sõõ trot. Ïkasafoõ 2: … Wo deñ wo mene mu? Woahunu sñdeñ ñteñ. Mopñ sñ modaadaa Ghanafoõ...


181

Saa sereñ, ñwabõ ne menemu poro a ñwõ soro hõ yi bñtumi aka nsñm

bebree. Menemu poro yi bñtumi ayñ sñ; ‘yñaka wo amanyõkuo ho asñm pa

ara no, wobñtumi aka w’ano ato mu sñ worenka bi. Wose wonka bi, afei

deñ adñn nti na woreka. Wode ñbñ yi ayñ kwatikwan bi’. TV so titire na

yñtaa hunu weinom, ñsiane sñ, ñhõ deñ nnipa hunu n’anim nti, anhwñ a, na

obi ahyia no aha no. Radio deñ, wõnhunu no anim. Nneyñeñ no nso, sñ

wobisa no ho asñm a, õtumi bisa wo sñ, wabue n’ano?

Sñ wõreka biribi ho asñm wõ radio anaa TV so na õfoforõ mpñ sñ

õmanfoõ te deñ ne yõnko reka no a, õboa pa de fñwdie sereñ, kõnkõnsa wa,

hwenemu poro yñ sabuakwan bi twintwan onii no kasa mu. Radio ne TV

so dwumadie mu abadwafoõ ne amanyõfoõ taa yñ wei bi. Dawubõ krataa

Daily Guide (Yawoada, Obubuo 22, 2012, kr. 3) de saa nneyñeñ kasa yi bi

ho asñm too dwa sñ,

Amanyõkuo People’s National Convention (P.N.C.) frankaatufoõ Owura Hassan Ayariga de ñwabõ yi bi dii amanyõkuo National Patrotic Party (N.P.P.) frankaatufoõ Nana Addo Dankwa Akuffo-Addo ñwõ Adwumakuo Institute of Economic Affairs (IEA) dwumadie bi a wõyñ de bisabisa wõn nsñm bi fa õman yi ho no mu. Krataa yi kyerñ sñ, ñduruu berñ a wõbisaa Nana Addo nsñm bi fa Owura Woyome sika no ho pñ, na Owura Ayariga firii aseñ bõõ wa. Ïbõõ wa yi ara kõpem sñ Nana Addo kasa wieeñ. Krataa no kyerñ sñ, õmanfoõ bebree hunuu Owura Ayariga kwatikwan yi akyi ma wõtoo ne din ‘Ayaricough’.


182

Ebi wõ hõ a, õkyeame no anaa atiefoõ no tumi hunu akyire, nanso onii no

tumi ka sñ biribi reyñ no ampa. Fairclough (1995:57) kyerñ mu sñ, ñtõ da

bi a, nnipa a õrekasa no, berñ anaa asñm a õreka no, ne sñdeñ õbñyñ ne

nneyñeñ korõ saa berñ korõ no, na ñma wotumi hunu sñ, wei yñ kwatikwan

anaa sabuakwan bi. Onii no mmue n’ano, nso wotumi hunu sñ õreka asñm

bi fa õkasafoõ no ho.

Yñsan hunuu sñ, sñ otiefoõ bi pñ sñ õkyerñ sñ asñm a õkasafoõ no

reka no yñ nokorñ a, õtumi bõ ne ti nko. Saa nso na õpñ sñ õkyerñ sñ onii

no redi ntorõ a, õbese n’ano, õwoso ne ti kõ benkum ne nifa, õbõ n’ani,

õporo ne menemu, ne ade. Ñnne a ñwõ fam kyerñ obuo, ahobrñaseñ ne

asomdwoeñ, na deñ ñwõ soro no nso kyerñ abufuo, ateatea ne atuateñ; ñyñ

FTA. Ñnsan nkyerñ anibue (Hwñ Brown ne Levinson 1987).

Sñ obi de ñnne a ñda fam kasa a, nnipa tie no, sene nea õde abufuo

kasa gyegyeegye. Sñ ñhõ yñ radio anaa TV so a, abadwafoõ ne dwumadie

no kyeame no tumi ka kyerñ onii no sñ, õmma ne nne mmra fam na ama

atiefoõ atie n’asñm no. Sñ õbadwani bi rekasa na sñ ñnnuruu wo so na

wotwintwan onii no anan mu nso a, ñntaa nkyerñ õpõ ne anibue (Hwñ

Thompson 2014:65-68). Nanso, radio ne TV so akasafoõ bi hyñ da de wei

bi di wõn yõnko. Afei nso, sñ wotwee obi a, na woamfa obuo ne anidie


183

amma no, titire ne sñ onii no yñ õpanin (Hwñ Daily Graphic, Ñbenada,

Oforisuo 22, 2014, Pg 55).

Ñno na ñmaa kane ‘Ahafo Ano South District Chief Executive (DCE), Owura Gabriel Barima bo fuu aberanteñ bi a õtwee no no. Abufuhyew no koraa ma õno mmom na õbñgyee din ‘tweaa DCE’ .

5.5 Sñdeñ Kwatikwan ne Ïpõ Kasa ho Nimdeñ Som Bo ma Akanfoõ

Hockett (2006:1) kyerñ sñ: “Language [is] the most valuable single

possession of the human race”. Asekyerñ ne sñ “adasamma agyapadeñ

titire baako a ñsom bo ne kasa”. Nokorñ, kasa som bo ma nnipakuo biara,

ñsiane sñ, ñyñ adeñ titire baako a ñboa pia nkutahodie ne akõneaba akyi,

berñ ne beaeñ biara mu (Prasad 2009:1). Akanfoõ nso wõ nsñnnahõ bi sñ:

“Kasa boõ yñ den pa ara, nanso yñntõ”. Sñ obi kura kasa ho nimdeñ ne

asetena mu nyansa, na õtumi de di dwuma yie a, Akanfoõ de obuo ne

anidie ma onii no. Ïsom bo ma wõn pa ara.

Hymes (1974:54) de to dwa sñ, kasa ho nimdeñ mapa ne sñ, obi nim

ne kasa nhyehyñeñ ne amammerñ mmara (linguistic/grammatical

competence and knowledge of socio-cultural context/rules), na õtumi de

weinom di dwuma wõ berñ ne beaeñ a ñsñ mu. Johnstone ne Marcellino

(2011:61) kyerñ sñ, sñ obi tumi de ne nimdeñ a õwõ wõ sentaks,


184

semanteks, kommyñ, adesrñ ne kasasuo te sñ abirabõ, ammodin ho yñ

adwuma a, na ñsñ sñ yñgye no tom sñ õwõ nimdeñ ankasa (Hwñ Gordon

2011 nso). Akanfoõ ne animdefoõ yi yñ adwene. Akanman mu nso, sñ obi

reka asñm bi na ammodin pue mu, na õhunu fa kasasuo bi de bram asñm

no ani a, na wõka sñ onii no wõ ne kasa ne amammerñ ho nimdeñ.

Anokwa, sñ yñyi mpanimfoõ no a, mmabunu a yñne wõn twetwee

nkõmmõ no mu dodoõ nso tumi hunu kyerññ kwatikwan ne penpenkasa

kasasuo no bi, na wõtumi maa ñho nhwñsoõ nso. Wei kyerñ yñn sñ, ñwom

sñ nnññmmaafoõ nimdeñ a wõwõ wõ amammerñ ho wõ fam, nanso

mmabunu dodoõ no nim sñ amammerñ mmara sei wõ hõ.

Akanfoõ amammerñ mmara a ñbebare kwatikwan ne õpõ kyerñ ne

sñ, ñsñ sñ õkasafoõ biara hunu berñ ne beaeñ a ñsñ sñ õde asñm bi fa

kwatikwan so. Berñ a ñsñ sñ õde nneyñeñ bi di dwuma anaasñ õnkasa

koraa. Sñ ñhia sñ õka asñm bi pen a, õkwan a õbñtumi afa so aka. Bio, ñsñ

sñ õkasafoõ no hwñ nnoõma bi, te sñ bõbea (Gender), diberñ (Rank), mfeñ

(Age), Tumi (Power), Ayõnkofa a ñda wõn ntamu (Distance), na ama

wahunu asñm põtee a õbñtumi aka ne õkwan a ñsñ sñ õde asñm no fa so ka

(Hwñ Hymes 1972:277 ne Nemani ne Rasekh 2013:303 nso). Wõtwa wei


185

tiawa wõ borõfo kasa mu sñ: “GRAPD”. Sñ õkanni bi hunu nimdeñ akwan

weinom na õtumi fa so pñpññpñ a, na wõbu no sñ ne nimdeñ mu dõ.

Sñ õkasafoõ no tumi kasa yie wõ badwam a, õnya akyñdeñ ne

animuonyam wõ mpanin ne mmõfra nyinaa anim. Ïkyeame Akuffo Boafo

nam badwam kasa ho nimdeñ so bñnyaa animuonyam adwuma sñ

Ïmampanin dada Kwame Nkrumah momafoõ (Yankah 1985:88). Radio ne

TV so kasa nso hia nimdeñ ne nyansa pa ara. Sñ radio dwumadie kyeame

anaa õkasafoõ bi tumi de kasa di dwuma yie a, õmanfoõ bõ n’aba so. Ñsan

boa ma õnya atiefoõ bebree; ñma ne din, ne dwumadie no, radio ne TV no

nso din tumi hyeta bi. Agyekum (2000:5) kyerñ sñ, õpanin Kwadwo Kyerñ

(Radio Gold ne TV3) taa de kasasuo te sñ awan, kasammrani, ñbñ,

nnyinahõma ka ne nsñm ma ñyñ anika. Wei ma õmanfoõ tie no.

Saa na Ïpanin Agyekum (Radio Univers, Afisñm kyeame ne Peace

F.M. Kokrokoo so badwani) nso din ne ne dwumadie ahyeta, ñsiane

nimdeñ mapa a õkura wõ Akan kasa ne badwam kasa nyinaa ho. Sñ

õdwontoni bi tumi de nsñm a ñtaa de ntawantawa ba (te sñ afisñm,

awaresñm, amanyõsñm ne asetena mu nsñm) fa kwatikwan so sae nnwom

a, õmanfoõ pñ ne nnwom pa ara. Wõpñ õdwontoni no ankasa nso asñm,


186

ñsiane sñ, wõtumi fa ne nnwom no bi ka wõn nsñm ma wõnya ahotõ (Hwñ

Yankah 1997:61 ne Agyekum 2005b:9).

Sñ õmanyõni bi wõ kasa anaa kwatikwan ho nimdeñ, na õmfa ho nni

atñm a, õmanfoõ pñ n’asñm. Wei tumi boa no ma õnya tumi wõ berñ a

õmmrñ pii (Hwñ Hgonyani 2002:31 ne Obeng 2002:16). Saa na sñ obi yñ

otitire bi, õmanyõni anaa õsoafoõ, õsõfoõ, õhene anaa õmampanin bi mpo,

na sñ õtaa boa pa fa kwatikwan so kasa tia afoforõ a, ñbñtumi de õhaw

bebree abrñ no. Ïma õmanfoõ kwan ma wõdi no atñm, n’animuonyam so

te, õbñtumi afa so ahwere ne tumi no. Sñ wofa kwatikwan so kasa mpo a,

ñsñ sñ wohunu berñ, beaeñ, atiefoõ no, na wohwñ so fa kasasuo põtee a

ñbñboa, na ñmfa akyire kasa pii mma. Ñno bi na õmampanin John Dramani

Mahama anhwñ weinom biara na õkaa sñ:

“Wayñ õdwan funu, õnsuro õyñkyerñ” (Peace F.M., Kokrooko, 12/3/2015).

Afrñfoõ ne abadwafoõ dodoõ no bo fui kasa tiaa no sñ, õpanin nkasa saa.

Wõse, wadi kan afa dwom so abõ akutia sñ “yñntie obiara”, afei nso, õtaa

fa kwatikwan so kasa twi afoforõ. Wõse, õhaw berñ mu anaasñ nnipa wõ

ahokyerñ ne ahohiahia mu a, wõhia kasadñ, akorõkorõ ne abotõyam kasa.


187

Akanfoõ se: “anobrñbrñ ma abaa tõ.” Nemani ne Rasekh (2013:303) nso

kyerñ sñ, kasadñ, akorõkorõ [kwatikwan] de nteaseñ ba.

Yñahunu sñ õpõ ne kwatikwan kasa pa nyñ kasa bi a wopñ a, na

woka. Ñyñ asñdeñ, õhyñ ne mmara ketee wõ badwam kasa, titire mu, nti na

Akanfoõ hyñ da de tete nkyirimma, na wõkyerñ ahõhoõ nso no. Ñho haw

no bi ano yñ den pa ara. Sñ obi nni badwam kasa ho nimdeñ anaa wamfa

ne nimdeñ anyñ adwuma a, ñtumi de amaneñ pii ba.

5.6 Penpenkasa ne Ïmpõeñ Kasa ho Nsunsuansoõ ne Asotweñ

Asñm biara a obi bñka no, ñde mmuaeñ bi anaa anamõntuo bi firi atiefoõ

no hõ ba. Sñ õkasafoõ no ka asñm papa a, õtaa nya ho mmuaeñ papa. Sñ

õka asñm bõne nso a, mmuaeñ ne nsunsuansoõ no taa yñ bõne. Ñno na ñma

Akanfoõ ka sñ: “Ano a ñdi nkyene, san di mako. Waka asñm papa ama ayñ

nhyira, anaasñ n’ano ayi ka ama no”.

Nemani ne Rasekh (2013:303) nso akyerñ mu sñ, kasa nneyñeñ, te sñ

(1) atñnnidie, õhyñ, ntrñnebõ, kõkõbõ, animtiabuo, ntam, adesrñ, bõhyñ

(FTAs) yi na ñtaa de nsunsuansoõ bõne brñ akasafoõ ne atiefoõ no. Nsñm

bi te sñ (2) nkamfoõ, abodin, nnaseñ, kyñwpa taa kura nsunsuanso pa. Wõn

nso wõakyerñ sñ, nsñm (1) no na ñyñ “direct speech act”, - penpenkasa


188

nneyñeñ. Na (2) no yñ “indirect speech act” – kwatikwan kasa nneyñeñ.

Akanfoõ ne Nemani ne Rasekh (2013:301) ne Austin (1962) yñ adwene sñ,

kasa ne nneyñeñ (speech act) kura tumi ankasa.

Austin (1962) nam so ahyehyñ kasatumi dwumadie ne ne

nsunsuansoõ adwenemusñm - “Speech Act Theory”. Wakyekyñ mu

mmeñnsa: (1) ‘Locutionary Act’ (performative utterance) – Asñm põtee a

obi ka, (2) ‘Ilocutionary Act’- Ïkasafoõ no botaeñ ne nneyñeñ anaa õkwan

a õfa so ka asñm no kyerñ otiefoõ bi. (3) Perlocutionary Act/Effect –

Nsunsuansoõ a asñm no tumi de ba. Wei titire na ñkyerñ nsunsuansoõ a

kasa te sñ penpenkasa ne kwatikwan tumi de ba no.

Fairclough (1995) ne Agha (2007) nso kyerñ sñ, kasa no mu nsñmfua

ne adeyñ põtee no, beaeñ ne berñ no, nnipasu a wobñka saa asñm no akyerñ

no (abõfra bñdi õpanin atñm) anaa nnipa a atwa ahyia hõ no nso tumi ma

asñm no ano yñ hye (Nhwñsoõ bi wõ 3.2.1). Culpeper (2010:3241) foa so

sñ, kasa no mu nsñm asekyerñ no nso na ñma yñhunu sñ ñyñ animtiabuo

anaasñ atñnnidie. Ïkyerñ sñ, wei mu biara mu nsñm, nipasu a õka anaa

woka kyerñ no, beaeñ ne berñ no nso tumi ma nsunsuansoõ no ano yñ den,

ñyñ ya pa ara (Culpeper 2010:3234).


189

Nnipa a yñne wõn twetwee nkõmmõ no mu baako kyerñ sñ, berñ bi a

obi dii no atñm sñ kwasea, wabõ dam (penpenkasa-FTA) no, ñhyee no pa

ara. Ïse, sñ anka onii no kaa no kasakoa, sñ ebia, gyama ahoma no ate? a,

anka ñnyñ no ya saa, ñsiane sñ õnwene ho nwie no na abufuhyew no so ate

kakra. Sñdeñ onii no wae anim pen no nti, ñkaa ne koma ma õto hyññ no

so bõõ n’asom. Ñma onii no nso de boõ bõõ n’atikõ ma ñpaeñ. Ïse, wei de

wõn kõpuee Kwabenya Polis Sitehyen, Nkran.

Saa ara na dawubõ krataa (The Ghanaian Times, Wukuada, Ïbñnem

12, 2014, Pg 4) mu, mmabunu kuo bi se,

Radio badwani bi adi wõn nua bi a wawu atñm, nti wõkõto hyññ Radio Justicefoõ (Tamale) so sñ wõmfa badwani no mma wõn na wõnkum no. Adwumayñfoõ no amma ho kwan nti wõde abufuhyew hyee ahyñn a ñsisi hõ no dworobññ. Wõkyerñ a, anka odumgyafoõ ne polisifoõ amma hõ a, anka wõbñkum nnipa.

Anokwa, nnipa aduanan a yñne wõn twetwee nkõmmõ no mu aduasa

mmienu na wõne Agyekum (2004a) ano kõ bñnkorõ mu sñ, atñnnidie yñ

akodeñ ‘weapon’. Ñtumi de mpaepaemu ne õhaw bebree ba (Hwñ 5.5.1).

Wei nyinaa akyi no, nnipa yi mu dodoõ no (aduasa) kyerñ sñ,

atñnnidie ne animtiabuo nso pa ara na wõtaa te wõ radio so seesei. Ansa

na aba eburo kasa ne ammodin. Wei ho mfoni na ñdi so no:


190

53%

22.50%20%

5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Atennidie Eburo Kasa

Atennidie

Animtiabuo

Eburo Kasa

Ammodin

Akontaa Mfoni 5: Penpenkasa su a Ïmanfoõ no taa te pa ara seesei

Deñ ñteñ ne sñ, nnipa aduanan (40/100%) no mu dodoõ aduonu baako na

wõkyerñ sñ, atñnnidie (21/53%) ne animtiabuo (9/22.50%) kasa pa ara na

wõtaa te wõ radio so nnansa yi. Nea ñdi so ne eburo kasa (8/20%) ne

ammodin (2/5%). Ñda adi pefee sñ penpenkasa mu deñ agye nsam nnansa

yi ne atñnnidie ne ne nua animtiabuo kasa. Ñho haw no bi wõ aseñ ha.

5.6.1 Penpenkasa Ahodoõ no Anoõden ne ho Nsunsuansoõ

Yñn nhwehwñmu no san kyerñ sñ, penpenkasa no nyinaa, atñnnidie na ano

yñ den. Ñtumi kum obi sunsum. Ñno nti na sñ obi di õfoforõ atñm ma ñyñ

no ya a, ñyñ den sñ õbñma onii no afa ne ho adi kwa no. Ñdaa adi wõ

Atñnnidie


191

nhwehwñmu no mu sñ, asotweñ a ñwõ atñnnie ho no na ano yñ den sene

nkaeñ no nyinaa. Adwenkyerñ no ho mfoni na ñwõ aseñ ha yi:

Mfoni 1: Ïmanfoõ no Adwenkyerñ fa Penpenkasa ne Ïmpõeñ no Anoõden ne Nsunsuansoõ ho.

Mfoni a ñwõ soro ha yi kyerñ sñ, atñnnidie na ano yñ hye pa ara. Ñno akyi,

animtiabuo na ñdi hõ, ansa na ammodin ne eburo kasa aba.

Sñ ñba penpenkasa ahodoõ yi nsunsuansoõ no nso a, nhwehwñmu no

da no adi sñ atñnnie ne ne nuanom (õnokotwa, ñpetoõ, mpoatwa)

nsunsuansoõ taa kõwie akayõ, ntõkwa (baanu, abusua, nnipakuo,


192

amanyõkuo, õman) õbõkum, aban kuku mu anaasñ afiase nna, ahemfie-

kabõ, kõõto ne tumi hwereñ. Atñnnidie tumi ma õman mpuntuo ka akyi.

Weinom biara nso tumi de adwene mu ne honam mu yaw bñgya õkasafoõ

no ne atiefoõ no nyinaa so. Yñnyaa penpenkasa ahodoõ no nsunsuansoõ ho

adwenkyerñ bi firi Ankõbeahene, Inspector, W.A. Kwabenya Polis

Setehyin, ne W.A.B., Asetenamu nsñm saekõlõgyist nkyñn, Ïpñnimaa 12,

2014). Yñnyaa bi nso firii Agyekum (2004a; 2010a).

Animtiabuo nsunsuansoõ taa kõwie sñ, õkasafoõ no mmu adeñ, õde

otiefoõ no anim ayñ fam (Hwñ Brown ne Levinson 1987, Yankah 1991,

Culpeper 1996:351, 2010:3243; Agyekum 2003, 2004b; Obeng 2003 ne

4.3 nso). Animtiabuo nso tumi de akayõ ne ntõkwa ba, nso nsunsuansoõ ne

asotweñ a otiefoõ ne õkasafoõ no taa gye ne animtwie anaasñ animka.

Ïhaw titire nso a ammodin taa de ba ne yareñ, ayamhyehyeñ ne suro.

Ñtumi ma obi boto. Yñhunuu wõ 5.3.1 sñ, gyedie bi bata ammodin nsñm

ho sñ wobõ so a, ñbñtumi aba wo so (owuo, nsaneyareñ). Suro, ñhu,

ayamhyehyeñ anaa nananom abufuhyew a ñwõ mu no nti, wõmmõ bi din;

wõka kasakoa anaa wõfrñ no ammodin prñkopñ.

Ren ne Yu (2013:47) kyerñ sñ, ammodin yñ fear-based”, na eburo

nso yñ “shame-based.” Asekyerñ ne sñ ammodin ho nsunsuansoõ no nti,


193

ñne ehu na ñnam, na eburo kasa nso ne animguaseñ na ñnam. Anka

wõnhyñ da ntwe obi aso wõ eburo kasa ho saa, nanso sñ obi ka eburo kasa

wõ badwam anaa mpanimfoõ anim a, wõtwi n’anim. N’atipñnfoõ a wõwõ

nteteñ pa no nso bi tumi di no atñm sñ, õrekyerñ mmõfra a wõresua adeñ

akyerñ bõne.

Ñno na Yankah (1995:15) kyerñ sñ, ñsiane sñ nananom nim sñ, kasa

tumi de õhaw ahodoõ ba nti, na wõahyehyñ kasa ho mmara ne amammerñ

no. Sñ wohwñ na asñm bi bñtumi de õhaw aba a, na woafa kwatikwan bi

de abram asñm no ani:

The perceived power of the spoken word among the Akan calls for the deployment of various strategies of speaking that may obviate crisis. These include avoidance or discretionary uses of verbal taboos, apologising for their use, using euphemism, or resorting to indirection (Yankah 1991:15).


Akanfoõ hunu sñ tumi bi wõ anokasa mu, ñno na ñma wõfa akwan ahodoõ so ka wõn nsñm sñdeñ ñmma ntawantawa biara mma. Weinom ne nkwatii, ammodin kasa, kyñwpa, kasammrani, anaa kwatikwan.

Kasasuo a Yankah (1995) abobõ so yi ne deñ yñaka ho asñm dodoõ no ara

na nananom ahyehyñ de agya nkyirimma sñ yñmfa nni dwuma sñ

kwatikwan ne õpõkasa. Ñno na ñbñtumi aboa yñn wõ akwannuasa so.


194

Yñahunu sñ penpenkasa no mu biara ho wõ õhaw, sñ ñso anaasñ ñsua no,

ñtumi de ateetee anaa animguaseñ bñgya õkasafoõ ne otiefoõ no nyinaa so.

Saa nti na mpanimfoõ se: “Sñ brebre amma a, amaneñ nso mma”.

5.7 Ïfa yi Mmoano

Saa õfa yi nso ama yñahunu õpõkasa ankasa ani so ne õpõ kasasuo ahodoõ

a Akanfoõ de di dwuma sñ kwatikwan no bi. Yñahunu sñ, Akanfoõ de õpõ

kasa nso yñ kwatikwan pa ara. Yñahunu sñ kwatikwan kasasuo no gu

ahodoõ; kasadwini kasasuo, lengwesteks anaa pragmateks adeyñ ne

nsñmfua bi, õpõ kasa. Weinom nyinaa tumi di dwuma sñ kwatikwan boa te

kasa mu haw so. Sñ obi tumi de weinom biara di dwuma yie a, Akanfoõ de

obuo ne anidie ma onii no. Ïsom bo ma wõn yie, ñsiane sñ, ne nimdeñ no

boa te kasa ho nsunsuansoõ ahodoõ no so ma “ñtuo kõtwere deñ ñtwere”.


195

ETIRE A ÑTÏ SO NSIA

DWUMADIE YI NYINAA MMOANO

6.0 Nnianimu

Saa õfa yi na yñde dwumadie no nyinaa aba n’awieeñ. Ñha na yñaboa emu

nimdeñ ne nhunumu no nyinaa ano. Yñde ntoboa a nhwehwñmu yi de

abñka nwomasua ho nso ato dwa, na yñakyerñ nhwehwñmu dwumadie

nkaeñ bi nso a yñbñtumi atoa so ayñ afiri dwumadie yi mu.

6.1 Dwumadie no Nyinaa Mmoano

Ñha na ñkyerñ anammõn a yñtuiñ fiti dwumadie yi mfitiaseñ, õfa a ñdi kan

mu de bñsi õfa num mu. Ïfa a ñdi kan no ne dwumadie yi nyinaa

nnianimu. Yñhwññ sñdeñ Akan kasa no renyini, na ñretra õman yi ahyeñ so

mpo. Yñhunuu sñ, ñnnñ yi, Akan kasa di akotene pa ara wõ radio ne TV so

dwumadie ahodoõ no mu. Yñnyaa nteaseñ sñ radio ne TV so kasa nso yñ

badwa kñseñ mu kasa. Ne saa nti, ñhia ahwñyie ne animuonyam ho banbõ,

nanso, nnansa yi, atñnnidie, eburo ne kasafi na ñreyñ adõõso. Ebinom nso

de wõn nsñm no fa kwatikwan so. Ñno na yñde botaeñ no sii hõ sñ,

yñrehwñ sñdeñ wõde penpenkasa ne kwatikwan kasasuo ahodoõ di dwuma.


196

Yñhyehyññ nsñmmisa bi de yññ nhwehwñmu yi ho akwankyerñ.

Yñdii kan hwññ sñdeñ Akanfoõ ankasa hunu kwatikwan ne penpenkasa.

Yñne Akanfoõ mpanimfoõ bi twetwee nkõmmõ ma wõkyerññ nsñm a Akan

kasa amammerñ kyerñ sñ, ñsñ sñ yñde fa kwatikwan so. Ebinom nso kyerññ

nsñm a wõde fa kwatikwan so ne deñ wõka no penpen. Afei, yñhwññ sñdeñ

Akanfoõ de kasasuo te sñ, ñbñ, kasammrani ne nnyinahõma di dwuma wõ

asetena mu. Yñhunuu sñ penpenkasa gu ahodoõ; atñnnidie, animtiabuo,

ammodin ne eburo kasa.

Afei, yñde Fairclough (1995) nnyinasoõ ne Agha (2007) badwam

kasa nhyehyñeñ yññ nsñmmoano no ho sukyerñ mpñnsñmpñnsñnmu hwññ

sñdeñ wõde kasasuo ahodoõ no adi dwuma. Yñhwññ sñdeñ wõka nsñm bi

penpen. Yñhunuu sñ, wõde õpõkasa ne nneyñeñ bi nso yñ kwatikwan pa

ara. Emu nhunumu ne nimdeñ no na ñwõ aseñ ha yi.

6.2 Nhunumu ne Emu Nimdeñ Mmoano

Botaeñ nsñmmisa a yñgyinaa so yññ nkõmmõtwetweñ ne nsñmmoano no

sukyerñ mpñnsñmpñnsñnmu no na aboa ama yñanya saa nimdeñ yi. Akyerñ

adwene, botaeñ ne suban ahodoõ bi a ñma akasafoõ no bi ka wõn nsñm no

penpen. Yñahunu deñ nti a radio ne TV so akasafoõ no bi nso de nsñm fa


197

kwatikwan so. Yñahunu deñ ñma asñ deñ ebinom de asñm refa kwatikwan

so, nanso wobñhwñ ne kasamu no na ñyñ boapayõ anaa sabuakwan bi.

Ñdaa adi sñ, nnññmmaafoõ bi tumi de abññfosñm ne nnoõma bi toto

kasasuo dada no ho na wõde anwene kasasuo afoforõ bi; abññfo kasasuo.

6.2.1 Penpenkasa

Kasahoanimdefoõ bi (Fairclough 1995; Yankah 1995; Irvine 2001) kyerñ

sñ, radio ne TV so kasa yñ badwam nkutahodie, ñhia ahwñyie; kasakoa,

obuo ne õpõkasa. Ñsñ sñ õkasafoõ no hwñ berñ ne beaeñ, atiefoõ mfeñ ne

diberñ no nyinaa, na õhunu sñdeñ õbñkasa (Agha 2005; 2007; Agyekum

2012). Nhwehwñmu nso kyerñ sñ, Akanfoõ dodoõ no hunu onipa a õka

nsñm bi penpen; atñnnidie ne eburo kasa sñ, õmmu adeñ, yñantete no yie,

õmpõeñ. Nanso, ñda adi sñ, ñmfa nnipa bi ho sñ ñyñ radio anaa TV so kasa,

wõse: “penpen wõse no pen”. Ñno na nhwehwñmu yi ama yñahunu deñ nti

a ñma saa nnipa no ka wõn nsñm no penpen saa.

Deñ ñdi kan, na radio so na atñnnidie ne eburo kasa no dõõso. TV

so kasa mu deñ, wonte no saa. TV so kasa no dodoõ yñ kasantwi, akutiabõ

ne nneyñeñ kasa; nkataho kakra. Radio so na dodoõ no yñ pefee.

Nkõmmõtwetweñ mu no, nnipa a wõkasaa saa no bi kyerñ sñ, TV so deñ,


198

w’anim da hõ pefee. Obi tumi hyñ w’anim nso ntñm. Anyñ a, na wahyia

wo aha wo. Radio so deñ, yñnhunu wo anim saa. Ñdaa adi nso sñ, radio so

dwumadie no nyinaa nso, Anõpa Dawubõ Nkrataa Mpñnsñmpñnsñnmu mu

(ADNM) na wotaa te atñnnidie. Saa dwumadie yi na ñtaa fa amanyõsñm

ne asetenamu nsñm ho no.

Ñba akasafoõ no botaeñ no ankasa nso a, nhwehwñmu yi kyerñ sñ,

saa nnipa no hu no sñ kasa wõ tumi bi. Saa nti, sñ wõka asñm no penpen a,

ñbñtumi apem otiefoõ no ama wasesa ne suban anaa wayñ deñ

wõrehwehwñ. Ebi nso de yñ ahunahuna bi. Anibere, ahokyerñ ne ateetee

na ñma ebinom kasa saa. Ebinom se: “nsñmfoo yñ ahi”. Wõka no penpen

de yi nsñm firi wõn tirimu ne wõn bo so na ama wõn ho atõ wõn.

Ïmanyõni bi adwene ne sñ, sñ nnipa hunu sñ woka wo nsñm penpen

a, sñ wõrebñka bõne bi afa wo ho a, wõsuro nti, wõdwene ho yie. Anidaho

ka ho; ebinom kasa saa de gye wõn din. Obi nso hyñ da didi ne yõnko

atñm de te ne sunsum so kñkñ. Ebinom nso kasa sei de gu õfoforõ no ho fi,

na õno abõ ne ho din pa de apñ akyitaafoõ. Ñdaa adi nso sñ, amanyõfoõ no

adwene a ñnyñ baako nti, ñtõ da bi a, obi hyñ da fa õfoforõ no asñm bi na

wadane mu de ne nsñm aka ho asñe asñm no de asñe õfoforõ no din. Ñne

sñ, õrekorõn ne ho na wabrñ õfoforõ no ase.


199

Obi deñ, ñyñ ne suban, õmfa ho sñ ñhõ yñ radio so, TV so anaa

badwam, n’ani mmu no dwñ. Amanyõfoõ no bi nso taa boa pa kasa te sñ

deñ wõde asñm no refa kwatikwan so, nanso wobñkõ nsñm nkorñnkorñ no

mu no, na ñyñ sabuakwan bi. Onii no pñ sñ õka asñm no penpen, nanso ne

tiboa rebu no fõ nti, na akõyñ sñ õreka nso õnka; na wakõgyina penpen ne

kwatikwan ntam. Ïnni atñm, nanso adeñ a õde agyina hõ de reka n’asñm

no, wotumi hunu pefee sñ õredi atñm. Wei mu na wõtaa fa penpen

nnyinahõma, te sñ 6, 8 ne 12. Na baako no yñ kwatikwan nnyinahõma.

Bio, ADNM mu na yñhunuu sabuakwan kasa no dodoõ.

Ñdaa adi nso sñ, amanyõfoõ bi taa de mfefewa anaasñ anyensin yñ

sabuakwan pa ara. Mfefewa yñ atñnnidie nuanom mu baako. Nkaeñ ne:

mpetoõ, mpoatwa, õnokotwa. Mfefewa yñ kwan a obi boapa fa agorõ kwan

so di ne yõnko atñm. Mpetoõ no, õhyñ da hwñ õfoforõ no honam akwaa bi

na waka asñmmõne afa ho. Mpoatwa no, õde agyapadeñ bi a õwõ bi a

õfoforõ nni bi hoahoa ne ho, na wabrñ õfoforõ no ase. Ïnokotwa yñ

anobaebae ankasa; wõdi wõn ho atñm yayaaya. Ñtumi koraa tene kõka

abusuafoõ nkaeñ.

Amanyõfoõ yi hyñ da fa mfefewa yi so hyñ wõn yõnko abofuo. Sñ

onii no bo fu pñ, na wõayi ahyñ no sñ, õno mmom na õnni aboterñ. Wõde


200

pñ animuonyam, na wõama õfoforõ no ayñ nnipabõne. Animdefoõ te sñ,

Lakoff (1989), Culpeper (1996, 2010), Jay ne Janschewitz (2008) ne Ickes

et al. (2011) kyerñ sñ, “banter/mock impoliteness” mfefewa ntaa mfa

abufuo mma. Nhwehwñmu no da no adi sñ, ñmfa ho sñ ñyñ agorõ, ñno nso

taa de animguaseñ, abofuo ne ntõkwa pupopupo ba pa ara (Hwñ 3.2.1).

Eburo kasa no nso, Akan Kaseñbõ (AK), Awareñ Dwumadie ne

Mpamu Nsñm (AD ne MN) dwumadie mu na ñdõõso. Sñdeñ wõahyehyñ

AD ne MN dwumadie no, na berñ ne beaeñ no nti, eburo kasa no nha

adwene saa. AK no, dawubõ adwuma no nhyehyñeñ mma ñso akasafoõ ne

kaseñbõfoõ kwan saa. Ñsñ sñ wõyñ nsiesiefoõ ne banbõfoõ, nanso, ñdaa adi

sñ, eburo kasa dõõso wõ mu pa ara. Wõnhwñ sñ ñhõ yñ radio so anaa

badwam. Kaseñbõfoõ no bi kyerñ sñ, tñst mñsegyi a wõn atiefoõ bi de ba

no kyerñ sñ wõn ani gye eburo no ho. Ñma wõsere: wõde te wõn strñse so.

Sñ obi di atñm a, kaseñbõfoõ no bi tumi de atñnnidie penpen saa to dwa.

Mmaa bi mpo abõ mmarima ne mmaa agyapadeñ no so kñkñ, a wõamfñre.

6.2.2 Kwatikwan

Ñda adi sñ, nnipa pii no ara nso da so di kwatikwan mmara so. Dwumadie

yi ama yñahunu deñ nti a abññfosñm, anibie ntrasoõ, yñn amammerñ a


201

yñretoto no ase nyinaa akyi no, mpanimfoõ ne nnññmmaafoõ pii nso da so

di mmara no so. Yñhunuu sñ, ñnnñ yi nyinaa, Akanfoõ kura mu sñ, ñsñ sñ

õkanniba biara hwñ di wõn amammerñ mmara ne kasa nhyehyñeñ so.

Wõne kasahoanimdefoõ ahodoõ no yñ adwene sñ, kwatikwan boa te kasa

mu amanenya ne animguaseñ so. Nhwehwñmu no ama yñahunu sñ, õhaw

ahodoõ a penpenkasa de ba no ka ho na ñma akasafoõ bi de wõn nsñm fa

kwatikwan so. Na aboa ayi wõn afiri mu.

Na animdefoõ bi nso nhwehwñmu kyerñ sñ, sñ ñyñ baanu nkõmmõ

anaa badwam, amannõne nnipakuo te sñ Polishfoõ, Russiafoõ, Nepalfoõ

ntaa mfa kwatikwan nyñ adwuma. Wõtaa wae nsñm anim penpen. Wõhunu

kwatikwan sñ ñyñ mmerñsñeñ ne animtiabuo (Escandell-Vidal 1996:643;

Ogiermann 2009:191-2). Nanso, ñda adi sñ, nnipakuo te sñ Akanfoõ deñ,

dodoõ no gye di sñ, kwatikwan yñ aduro titire a ñdwodwo anoborõ ano.

Sñ obi wõ kwatikwan kasa ho nimdeñ, na õtumi de di dwuma yie a,

Akanfoõ de obuo ne anidie ma no. Yñhunuu sñ, wei yñ adeñ a ñhyñ

nnññmmaafoõ no bi nkuran ma wõkyerñ wõn kwatikwan kasa ho nimdeñ

ne nteteñ pa. Nnññmmaafoõ anaa kaseñbõfoõ a wõanwene wõn ankasa

mmñ ne kasammrani no bi kyerññ sñ, ñma atiefoõ hu wõn anoteñ ne

nimdeñ. Sñ wohwñ wõn abññfo kasasuo no nso a, wohunu sñ wõtumi de


202

ñnonom ne dada no nyinaa dii dwuma yie. Na abññfo mmñ ne kasammrani

a ñyñ amfa-kwanmu nsñmfuasñm, õfñm ne kasa nsesaeñ no nyinaa ara nso

tumi twa kasakoa mfoni te sñ dada no. Wõn kasasuo no nso tõ aso mu, na

ñsan tõ nsñm no so pñpññpñ.

Yankah (1986b ne 1989b) hunuu sñ ñbñ ne kasasuo titire pa ara

Akanfoõ taa de di dwuma wõ kasa mu. Ñda adi wõ nhwehwñmu yi nso mu

sñ, ñnnñ yi nyinaa, ñbñ ne kasasuo a Akanfoõ taa de di dwuma pa ara. Sñ

wohwñ nsñmmoano no nso mu a, ñda adi sñ, mmñ kwatikwan no na

ñdõõso. Mmñ pa ara nso na wõadanedane mu de ayñ sabuakwan no. Sñ ñba

eburo kasa a, kasammrani na wõtaa fa de di dwuma. Lengwesteks

mpñnsñmpñnsñnmu fa kwatikwan kasasuo ahodoõ no mu nsñm nkorñnkorñ

ne wõn nhyehyñeñ no ho nso akyerñ kwan a akasafoõ no fa so de kasasuo

no di dwuma ne wõn botaeñ põtee.

Ñdi kan, ñdaa adi sñ, mmñ a wõde adi dwuma no dodoõ no ara na

wõkura sentaks nhyehyñeñ nnyinasoõ kasamufa. Nhyehyñeñ yi yñ afaanu.

Wõde õfa a ñdi kan kyerñ nsusuiñ, suban ne nneyñeñ no, na ntoasoõ no

akyerñ nsunsuansoõ bõne anaa papa a ñde ba. Deñ õkasafoõ no taa yñ ne

sñ, õhwñ fa mmñ a emu nsñm no te sñ asñm a õpñ sñ õka no, na õde atwa

mfoni akõsi n’asñm no so pñpññpñ. Asñ õde ñbñ anaa asñnnahõ no na ñretu


203

otiefoõ no fo, nso na õde reka n’asñm no ara. Wõtaa de di dwuma sñ

asñnnahõ ntotoho kwatikwan.

Ñdaa adi wõ ADNM ne AK mu sñ, amanyõfoõ ne afrñfoõ bi mfa

mmñ no nyñ sñnnahõ ntotoho nko, wõde yñ adanseñ. Ïde adansedibñ no di

dwuma sñ adwobrñoo. Obi nso hyñ da ka n’asñm no penpen na waboa pa

de ñbñ no akata so; anidaho. Yñhunu wei sñ, ñyñ sabuakwan. MN ne AD

mu mmñ dodoõ no deñ, wõde ayñ kwatikwan ankasa.

Mmñ a wõde adi dwuma no nyinaa nso, yñhunuu sñ ñyñ akuo

mmeñnsa; mmñ dada, mmñ nsesamu ne abññfo mmñ. Mmñ dada no,

akasafoõ no nsesa nhyehyñeñ no mu. Wõmfa wõn nsñmfua biara nso nka

tete mmñ no ho, na obi aka sñ õno ara na õreka n’asñm bi. Mmñ dada no di

dwuma sñ banbõ mprenu ma õkasafoõ no. Nsesamu no, wõhyñ da sesa

mmñ dada no nhyehyñeñ, wõyi emu nsñmfua bi firi mu anaasñ wõde wõn

deñ ka ho. Wõtumi sesa asñm no kasammara; yñafrñ weinom kasammara

anaa nsñmfua nsiananmu ne nyifirimu. Ne nyinaa ne adwene no ntoamu.

Adwene ntoamu nsesamu no, õkasafoõ no de ñbñ no mu sñnnahõ no

toa n’asñm no so de kõsi deñ õpñ sñ õka no so. Ñdaa adi sñ, wõn mu dodoõ

no yñ saa de hinta mmñ no akyi ka wõn nsñm; sabuakwan. Botaeñ nso a

ñtaa ma õkasafoõ bi bu õno ankasa ne bñ ne sñ, onii no pñ sñ õkyerñ ne


204

nimdeñ a õwõ wõ abñbuo ne ne kasa no mu. Obi nso wõ hõ a, na õpñ sñ

õnwene ñbñ a emu nsñm no ne n’asñm no bñkõ pñpññpñ.

Ñdaa adi nso sñ, radio ne TV so mmñ no ahyñnsodeñ no yñ ahodoõ

mmienu; abõseñ turodoo ne mframu. Abõseñ turodoo no, akasafoõ no mfa

nsñm foforõ biara nka ñbñ ahyñnsodeñ no ho. Mframu no na wõde wõn

ankasa nsñmfua bi ahyehyñ mu de reka wõn nsñm. Wõde saa mframu

ahyñnsodeñ yi nso di dwuma sñ ntweho.

Yñhunuu wõ AK mu titire sñ, nnññmmaafoõ bi nam wõn nimdeñ,

nyansa ne osuahunu so anwene abññfo kasammrani ahodoõ bi. Na abññfo

kasasuo no nso tumi twa penpenkasa no mu adwenemu mfoni no bi

pñpññpñ. Wohunu sñ wõyñ asesñsñm anaasñ wõkura asekyerñ baako.

Kasasuo no bi nso nhyñ da nni asekyerñ põtee bi anaa nsñnkuo biara mu

saa, nanso sñdeñ wõde adi dwuma no nti, na ñma wohunu deñ onii no

rekyerñ; amfa-kwan mu nsñmfuasñm no. Ebi nso yñ nnwom bi a emu nsñm

bi tumi twa mfoni no ma onii no. Baabi nso, wõadane wõn tñkrñma akõfa

borõfo kasa bi a n’asekyerñ ne Akan penpenkasa no yñ pñ. Yñfrñ weinom

õfñm ne kasa nsesaeñ kwatikwan. Ñda adi sñ, wõka no borõfo kasa mu,

sñdeñ ñbñboa ate penpenkasa no aninyan anaa n’anoõden so.


205

Nnyinahõma a wõde adi dwuma no nso, wohunu sñ, akasafoõ no afa

mmoa ne nnoõma põtee a nnipa nim pa ara. Ñhõ yñ radio so, nti wõfa deñ

atiefoõ bñhu no ntñm, na ñnhia nkyerñkyerñmu biara. Wõfa adeñ põtee nso

a ñtumi twa mfoni põtee a ñbñtumi anya nsunsuansoõ a wõpñ sñ asñm no

nya wõ atiefoõ no so. Amanyõfoõ no taa de nnoõma papa twa mfoni pa fa

wõn ho, na wõde bõne no atwa afa õfoforõ no, sñ ebia, Papa no yñ Moses,

Aban yi yñ Faraoh. Wõde pñ din ne akyitaafoõ. Dwumadie akyeame ne

kaseñbõfoõ nso, ñsiane sñ, ñsñ sñ wõyñ banbõfoõ nti, wõtaa de wõn nsñm fa

nnyinahõma no so yñ akutiabõ. ADNM ne AK mu na wohunu weinom pa

ara. MN ne AD mu akasafoõ no de nnyinahõma no ayñ kasammrani.

Nkutahodie ho animdefoõ bi adwene ne sñ, radio ne TV so kasa di

mmerñ so, nti anka ñhia kasatee tiawa. Mpñnsñmpñnsñnmu no kyerñ sñ,

awan kasa nso di akotene wõ radio ne TV so kasa mu. Wõtaa de di dwuma

sñ, (1) kasammrani a yñde rekõ ntwareho (ampñanka anaa awadawada)

ne (2) kasammrani awan. Wei botaeñ ne sñ, wõde reyñ banbõ ne

anobrñaseñ. ADNM ne AK mu na wotaa hunu awadawada, ampñanka

anaa ntwareho kasa (1) no. Sñ wõbisa amanyõfoõ anaa akyitaafoõ no bi

asñm bi na wõmpñ sñ wõbñbua a, wõtaa ka awadawada ne ampñanka no.


206

Sñ asñm bi anaa mmuaeñ bi nyñ nokorñ, wõredane asñm no anaa ñmfata

ka, nanso wõpñ sñ wõka nso a, ñtumi dane awadawada saa bi.

“Sñ worepñ aka asñm akyerñ Onyame a, woka kyerñ mframa”

ampa. Seesei, radio ne TV nso abñyñ mframa titire baako a õmanfoõ de

akutia mane pa ara. Ñdaa adi sñ, ñso akutia no yñ akuo mmienu; (1) ñkura

anoborõ ne deñ (2) ñnni anoborõ. Deñ ñwowõ, ñborõ no taa yñ kasantwi,

adapaa, animtiabuo kasa, ñnna deñ ñka ho no yñ afutusñm, kasabñbuo,

kasammrani nsñm. ADNM ne AK mu na yñhunuu anoborõ no pii. Ñha nso,

dwumadie akyeame, kaseñbõfoõ taa de wõn akutia fa nnwom so. Wõn a

borõfo kasa na wõde di dwuma nso bi yñ saa. Kasasuo a wõtaa de di

dwuma wõ akutiabõ mu bi ne; edinnsiananmu, ebinom, yaanom, abñbuo,

nnyinahõma. Ïmmõõ obiara din, nso akutia nim ne wura.

Akasafoõ no bi nso de õpõkasa dane sabuakwan. Ñne sñ, wõhyñ da

ka nsñm no penpen wie anaa wõdi atñm wie ansa na wõato sñbe anaa wõde

kyñwpa bi adi akyire. Wõnim pefee sñ ñnsñ sñ wõkasa saa, nti wõde sñbe

no yñ adwobrñoo anaa anodwo nsñm. Obi nso tumi ka sñ; ñnyñ asñm a

anka mñka sñ, wo deñ menka hwee, magyae menka bio, nso na waka awie.

Yñsan hunuu abodin ahodoõ mmienu; Abodin papa (nokorñ) ne

bõne (huhukeka). Huhukeka no, berñ põtee, ñnnesuo, nsñmfua no na ñda


207

no adi. Ïkasafoõ no hyñ da fa nsñm a asekyerñ yñ ntanta na õde bõ

(õpanin/õmanyõni) abodin no. Wobñkõ mu no na õde baabi retwa mfoni

bõne bi afa onii no ho. Asñ deñ õde rehuhu no no, na õde rekeka no.

Wõde mmrane, abusuabõ, adñfñdñfñ ne akorõkorõ nso di dwuma sñ

kwatikwan wõ radio ne TV so. Afrñfoõ ne amanyõfoõ no bi na wõboa pa

bõ akyeame no mmrane anaa wõne wõn bõ abusua prñkopñ. Wõyñ saa de

pñ ayõnkofa ne akwanya bi na aboa ama wõatumi aka wõn asñm. Obi tumi

srñ prñkopñ sñ; “Me nua mesrñ wo ma menka me bo so asñm kakra wae”.

Wõde nneyñeñ; animyñ, honamyñ ne ñnnesuo nso yñ kwatikwan pa

ara, titire ne TV so. Weinom nso taa yñ sereñ, ñwabõ, menemu poro,

anosebre, anibõ, tirewoso, ne ade. Ïmmue n’ano nkasa, nanso sñdeñ

õkasafoõ no bñyñ no, ñda adi sñ, õreka asñm bi. Nneyñeñ weinom nso kura

asekyerñ ntanta. Ñto deñ ñyñ den a, õtumi fa baako mu tete ne ho. Nnipa a

wõmfiri amanyõkuo baako mu taa boa pa de ñwabõ, menemu poro no bi

twintwan afoforõ no kasa mu, de kyerñ sñ wõne wõn nyñ adwene.

6.3 Nimdeñ Ntoboa

Akan kasahoanimdefoõ bi ahwñ sñdeñ wõde penpenkasa ne kwatikwan di

dwuma wõ daadaa asetenamu ne dawubõ nkrataa mu. Dwumadie wei nso


208

ama yñahunu sñdeñ wõde penpenkasa ne kwatikwan nyinaa di dwuma wõ

radio ne TV so ñnnñ mmerñ yi. Dwumadie wei ne deñ ñdi kan a ñhwñ

sñdeñ wõde penpenkasa ne kwatikwan di dwuma wõ Akan radio ne TV so

dwumadie mu. Ñsan nso ne deñ ñdi kan a wõde Akan kasa atwerñ. Ñbñyñ

mmoa nwoma ama adesuafoõ, nhwehwñmufoõ ne akenkanfoõ nyinaa.

Wõbñnya Akan nsñmfua pii afiri mu de ayñ wõn nhwehwñmu adwuma.

Ne titire no, nhwehwñmu yi ada no adi sñ, abññfo kasafidie; radio

ne TV so kasa de nsesaeñ aba sñdeñ Akanfoõ hu kwatikwan no mu.

Yñhunuu sñ, radio yñ badwam kasa, nanso, ñsiane sñ ñyñ “faceless” -

yñnhunu akasafoõ no anim saa nti, ebinom nsuro koraa sñ wõbñwae nsñm

anim penpen. TV so ayñ te sñ baanu nkõmmõ; anim ne anim, ñno nti

wõntaa nka nsñm no penpen saa. Wõtaa de fa kwatikwan ankasa anaa

nneyñeñ kwatikwan bi so. Wõhwñ bõ wõn animuonyam ho ban. Wohunu

sñ, penpenkasa regye nsamu nyinaa akyi, animuonyam ho banbõ da so hia

nnipa pii.

Ñda adi nso sñ, wõde kwatikwan no di dwuma ahodoõ mmienu wõ

radio ne TV so; kwatikwan turodoo ne sabuakwan. ADNM dwumadie pa

ara mu na amanyõfoõ, akyitaafoõ, afrñfoõ ne abadwafoõ no bi de kasasuo

no yñ sabuakwan. Emu na wotaa te atñnnidie no. Ñbñ nsesamu, nyifimu,


209

ahyñnsodeñ mframu, penpen nnyinahõma, atñnnidie akyi sñbetoõ,

huhukeka, ntweho, kahobi, adñfñdñfñ, abusuabõ, kõnkõnsawa, fñwdie

sereñ, hwenemu poro kwatikwan weinom na ñda sabuakwan no adi.

Kwatikwan turodoo no taa wõ AD ne MN mu. Kasammrani na wõtaa de

fura eburo kasa ho ntoma. Mmom, ñnnñ yi nyinaa ara, ñbñ ne kasasuo a

Akanfoõ taa de di dwuma pa ara, ñyñ kasa mu abohemaa ampa.

Kasasuo no lengwestek mpñnsñmpñnsñnmu; sentaks nhyehyñeñ,

mõfõ-fõnõlõgyi, semanteks ne pragmateks, no nso ayi no adi pefee sñ, ñnyñ

kasadwini mu kasasuo (ñbñ, kasammrani, nnyinahõma, awan ne akutia)

nkutoo na wõde yñ kwatikwan. Ñnnñ yi, wõde kasammara nsñmfuakuo bi

(edin, edinnsiananmu, adeyñ, õkyerñfoõ), õpõkasa ne nneyñeñ bi (sñbe,

nkamfoõ, kõnkõnsa ñwabõ, menemu poro) nso yñ kwatikwan ne

sabuakwan wõ radio ne TV so dwumadie ahodoõ no mu.

Nwoma ahodoõ no ntaa nkyerñ mu sñ, atñnnidie yñ ahodoõ, nanso,

nhwehwñmu dwumadie yi akyerñ mu pefee sñ atñnnidie wõ anuanom;

mpetoõ, mpoatwa, õnokotwa ne mfefewa. Yñahunu sñdeñ weinom mu

biara teñ. Dwumadie yi ama yñahunu nnipa a wõka nsñm no penpen no

botaeñ. Afei, dwumadie yi bñma akenkanfoõ ne nkyirimma adwene akõ so

sñ, ñnyñ animguaseñ ne ntõkwa nko, penpenkasa ahodoõ no tumi de õhaw


210

akñseñ bebree brñ atiefoõ ne akasafoõ no nyinaa. Ñbñtumi atwe

kasahoanimdefoõ nkaeñ no adwene akõ so na wõne afoforõ akyñ nimdeñ

ne nhunumu no. Wõbñtumi ayñ nhwehwñmu foforõ afa wei ho akõ akyire

6.4 Nhwehwñmu Foforõ a Ñbñtumi Afiri mu Aba

Daakye bi, yñbñtumi atrñ dwumadie yi mu agye nsñmmoano afiri õman yi

afanan nyinaa de ahwñ sñdeñ penpenkasa ne kwatikwan dwumadie no rekõ

so wõ õman mu no nyinaa mu. Yñbñtumi ayñ ntotoho ahwñ sñ õman yi

amantam no nyinaa, ñhefa na wotaa te penpenkasa, na ñhe na wõtaa fa

kwatikwan so, na adñn nti a? Dwumadie yi bñtumi ayñ akwankyerñ sñ obi

nso bñhwñ sñdeñ wõde penpenkasa ne kwatikwan di dwuma wõ õman yi

kasa nkaeñ te sñ, Ewe, Ga, Dagbani, Buli mu.

Kwatikwan kasasuo dõõso, nso yñantumi anka ne nyinaa ho asñm

ankõ akyiri. Obi nso bñtumi afa kasasuo nkaeñ te sñ, kasa nsesaeñ (code

switching), nnyegyeeñ-sñ-adwene, ntotoho, atosñm nnyinahõma, õpõkasa,

na wahwñ ne sohyiõpragmateks dwumadie wõ radio anaa TV so. Ïbñtumi

de atoto ho ahwñ sñdeñ wõde di dwuma wõ ADNM, AK, ADMN no

nyinaa mu, anaasñ õbñfa dwumadie no baako.


211

Yñbñtumi nso ahwñ sñdeñ wõde kwatikwan di dwuma wõ dawubõ

nkrataa mu. Afei nso, obi bñtumi ayñ nhwehwñmu afa sñdeñ wõde

penpenkasa anaa kwatikwan di dwuma wõ abññfo tñlñfon so, tñst mñsegye,

facebook, Twitter, Viber ne WhatsApp so. Yñbñtumi nso ayñ ntotoho ahwñ

sñ abññfo nkutahodie kwan a ñwõ soro hõ yi mu deñ ñwõ he na wõka nsñm

penpen anaasñ mpo wõde kwatikwan di dwuma pa ara.

6.5 Awieeñ Asñm

Kasa kura tumi kñseñ pa ara. Ñtumi kum, ñtumi nso yñ adeñ yie.

Badwakñseñ te sñ, radio ne TV so kasa hia ahwñyie pa ara. Dwumadie yi

ama yñahunu pefee sñ penpenkasa tumi de õhaw pii ba. Atñnnidie tumi

kõwie ntõkwa; ñtumi bõ õman. Yñahunu sñ kwatikwan de adwobrññ ne

asomdwoeñ ba. Yñrehwñ sñ, akenkanfoõ ne nkyirimma ne afoforõ nyinaa

bñkyñ saa nimdeñ ne nhunumu yi, na aboa ate atñnnidie a ñregye nsamu,

nkanka wõ amanyõsñm mu. Mehunuiñ a, anka deñ na anya aka akyire.

Twerñ Kronkron se, nea õnim papa na wanyñ no, ñyñ bõne. Ïman ba pa

pere asomdwoeñ ne mpuntuo ma ne man. Kasapa, kasadñ, kasahwam na

ñboa asomdwoeñ ne mpuntuo.


212

NSÑMFUA BI NKYERÑASEÑ I

ASANTE-TWI BORÏFO KASA

abadwafoõ panel members abññfosñm neologism abõdin appellation/praise name abõseñ abusua source domaim adapaatwa insult adeyñ verb adñfñdñfñ/ akorõkorõ nsñm persuasive words adwobrñsñm softeners or mitigators afisñm domestic issue nkamfoõ abõdin honorific akutia insinuation/innuendo ammodin unspeakable word ampñanka evasion ampñmmuaeñ asñmmisa rhetorical question animtiabuo disrespect/indeference animyñ ne honamyñ kinestic anoõden intensity anyianim kasa hegdes asñnhuansoõ understatement asiananmu metonymy atñnnidie insult atosñm allegory atwasin truncation awaresñm marital issues awan circumlocution badwam anidie concept of face badwam kasa public speech botaeñ abusua target domain edin name/noun edin kasasin noun phrase edin nkyerñkyerñmu adjective edinnsiananmu pronoun


213

ñbñ proverb ñnnesuo prosody õfñm nsñmfua borrowed words dwumadie program gyinaberñ position kasadwini mu kasasuo literary device kasakoa idiomatic expression kasammara nsñmfuakuo grammatical structure/word class kasa nhyehyñeñ syntactic structure kasammrani euphemism kaseñbõ news kommyñ silent kwatikwan indirection õpõ kasa ne nneyñeñ polite language and behavior õsamufoõ editor penpenkasa directness mpamu nsñm sexual issues nhyehyñeñ structure nhomesoõ pause nkyerñkyerñmu kasamufa relative clause nnyegyeeñ-sñ-adwene ideophone nnyinahõma metaphor nnyinasoõ kasamufa conditional clause nsñmfua lexical item nsñm nkorñnkorñ grammatical/micro structure nsñmmoano data nsñnnahõ factual nsñngorõ punning ntotohosñm simile sñnipa personification sukyerñ mfeefeemu descriptive analysis yñbea manner


214

NSÑMFUA NKYERÑASEÑ II

ABÑÑFO NSÑM NO NE NKYERÑASEÑ

(11) (ii) tõnga ñtwñ (iii) radomradom zo…. ñdie (iv) kotwekotwekotwe … ñdie/atopa

(20) (ii) trench kõteñ (23) goods kõteñ manhole ñtwñ (24) (i) undercanoe no … ñtwñ sweetsweet fantabielo hõ ñtwñ (26) (iii) wabõ no alagongoosi wadi no (iv) Adwoa e ma wo nan so sogya

alafia dññdññdñ… ñdie (v) … sudwñ sudwñ sudwñ sudwñdwñdwñ ñdie/atopabuo (29) miss lolo nofoõ bõbi stand nofoõ bõ boxing ñdie (31) (ii) õyññ no romosa õdii no ne motoburu ne twñ zaazazazazaza kokoveli wasan aba ñdie/atopabuo (32) tõtekõtesran kõteñ

atwññtwñspanwi ñtwñ (34) skrobodombee dada bee ñdie (35) (i) Suhum Nsawam, Suhum Nsawam ñdie/atopabuo (ii) sleeping without Information mmõnnaatoõ (38) (i) foe; Light off kõtewuiñ (39) (iv) surutu surutu ñdie (45) ne lovty lovty center ne twñ

(18) õzinzim õyaa ñdie


215

NWOMA AHODOÏ A MENYAA MU MMOA

Agha, A. (2007). Language and social relations. Cambridge: Cambridge

University Press.

Agha, A. (2005). Voice, footing, enregisterment. Journal of Linguistics

Anthropology, 15, 38-59.

Agyekum, K. (2013). Introduction to literature (3rd ed). Accra: Media

Design, Legon.

Agyekum, K. (2012). Kasapa-kasahuam ‘polite language’: Towards

perfect communication, national cohesion and peaceful co-existence.

Inaugural Lecture. University of Ghana, Legon.

Agyekum, K., Osam, E. K., Apenteng, Sackey. (2011a). Akan terminology

(English-Akan linguistic and media glossary). The Department of

Linguistics, University of Ghana, Legon. Accra: Adwinsa

Publications (GH) Ltd.

Agyekum, K. (2011b). Akan kasadwini. Accra: Dwumfour Publication.

Agyekum, K. (2010a). Akan verbal taboos in the context of ethnography

of communication. Accra: Universities Press.

Agyekum, K. (2010b). The sociolinguistics of thanking in Akan. Nordic

Journal of African Studies, 19 (2), 77 – 97.

Agyekum, K. (2009). Akan verbal taboos: Traditional and contemporary.

Research Review, 25 (2), 1- 20.

Agyekum, K. (2008a). The language of Akan ideophones. The Journal of

West African Languages. Vol. XXXV No.1-2, 101-129.

Agyekum, K. (2008b). The pragmatics of Akan greetings. Discourse

Studies, 10 (4), 489 – 512.


216

Agyekum, K. (2006a). Akan traditional arbitration: Its structure and

language. The Journal of Multilingual & Multicultural Development.

Vol. 27 No.5, 359-374.

Agyekum, K. (2006b). Akan apology: A repair mechanism in Akan social

interaction. South African Journal of Linguistics, 26 (2), 53 – 68.

Agyekum, K. (2005a). The pragmatics of requests in Akan

communication. Legon Journal of Humanities, 16, 1-26.

Agyekum, K. (2005b). An Akan oral artist – The use of proverbs in the

lyrics of Kwabena Konadu. Research Review. NS 21 (1), 1-17.

Agyekum, K. (2004a). Invective language in contemporary Ghanaian

politics. Journal of Language and Politics, 3 (2), 345-75.

Agyekum, K. (2004b). Indigenous education in Africa: Evidence from

Akan people in Ghana. Journal of Cultural Transmission in the

African World (JCTAW), 1 (2), 115-43.

Agyekum, K. (2004c). The sociocultural concept of face in Akan

communication. Journal of Pragmatics and Cognition, 12 (1), 71-92.

Agyekum, K. (2004d). Aspect of persuasion in Akan communication.

International Journal of Language and Communication RASK, 21,

pp 63–96.

Agyekum, K. (2003a). Akan linguistics: Meta-language and termnology.

Ph.D. Thesis, Department of Linguistics, University of Ghana,

Legon.

Agyekum, K. (2003b). Honorifics and status indexing in Akan

communication. Journal of Multilingual and Multicultural

Development, 24 (5), 369 – 85.


217

Agyekum, K. (2002a). The communicative role of silence in Akan.

Pragmatics, 12 (1), 31 – 51.

Agyekum, K. (2002b). The interpretive markers sñ in Akan. In Felix K.

Ameka and E. Kweku Osam, (eds) New Directions in Ghanaian

Linguistics, pp. 127- 45. Accra: Black Mask Ltd.

Agyekum, K. (2000). Aspects of Akan oral literature in the media.

Research review, 16 (2), 1 – 18.

Akan Dictionary. (2006). Legon-Zurich-Trondeim Computational

Lexicography Project Funded by NUFU. The Department of

Linguistics, University of Ghana, Legon.

Akrofi, C. A., Botchey, G.L., Takyi, B.K. 1996. An Engligh-Akan-

Ewe-Ga Dictionary. Accra; Presbyterian Press.

Allan, K. and Burridge, K. (1991). Euphemism and dysphemism:

language used as shield and weapon. Oxford: Oxford University

Press.

Ali, A., H. and Makhlef, S., A. (2011). A speech act analysis of some

English and Arabic proverbs. Tikrit University Journal of

Humanities. 18 (4), 44-66.

Amoakohene, M. I. (2005). Advertising and sponsorship trends in

the Ghanaian electronic media – An Assessment. Ghana Social

Science Journal. Volume 3, No. 1 & 2, 67 – 90.


218

Amfo, N. A. A. (2001). A relevance-theoretic study of some pragmatic

markers in Akan. M.Phil. Thesis. Department of Linguistics,

Norwegian University of Science and Technology, Trondheim,

Norway.

Amuzu, E, K. (2012). Socio-pragmatics of conversational codeswitching

in Ghana. Ghana Journal of Linguistics 1 (2), 1-22.

Ansah, Paul A.V. (1985). Ghana broadcasting corporation golden

jubilee lectures. Accra: GBC.

Ansu-Kyeremeh, K. (2008). “Ka nea woahu (Publish only the verified)”:

An African communication paradigm. An Inaugural Lecture. School

of Communication Sudies. University of Ghana, Legon.

Anyidoho, A. (2002). Contemporary funeral eulogies in Akan. (eds) Felix

K. Ameka and E. Kweku Osam. New Directions in Ghanaian

Linguistics. 424-47.

Anyidoho, K. (1988). Kofi Awoonor and the Ewe tradition of songs of

abuse (halo). In Priebe, Richard, K. (ed), Ghanaian Literatures,

pp. 87-101. New York: Greenwood Press.

Arcimaviciene, L. (2013). The US–Russia spy swap of 2010 in media

discourse: What the commersial transaction metaphor implies.

Discourse, Context & Media. 2, 14 –21.

Austin, J. (1962). How to do things with words. Oxford: Oxford

University Press.

Avorgbedor, K., A. (1994). Freedom to sing, licence to insult: The

influence of halo performance on social violence among the Anlo

Ewe. Oral Tradition. 9 (1), 83-112.


219

Bell, D., M. (1997). Innuendo. Journal of Pragmatics, 27, 35-59.

Bell, A. (1995). Language and the media. Annual Review of Applied

Linguistics, 15, 23-41.

Bernal, M. (2008). Do insults always insult? Genuine impoliteness versus

non-genuine impoliteness in colloquial Spanish. Pragmatics 18, 781-

802.

Blum-Kulka, S. (1987). Indirectness and politeness in requests: same or

different? Journal of Pragmatics. 11, 131– 46.

Boadi, L. A. (2005). Three syntactic structures in Akan: Interrogatives,

complementation and relativization. Accra: Black Mask Ltd.

Borisova, E. (1998). Opposition discourse in Russia: Political pamphlets

1989-1991. Political Discourse in Transition in Europe: 1989-

1991. 111-30.

Brown, P. and Levinson, S., C. (1987). Politeness: some universals in

language usage. United Kingdom; Cambridge University Press.

Brown, G. and Yule, G. (1985). Discourse analysis. London: Cambridge

University Press.

Cammaerts, B. (2012). The strategic use of metaphors by political and

media elites: the 2007-11 Belgian Constitutional Crisis.

International Journal of Media & Cultural Politics, 8 (2), 229-49.

Charteris-Black, J. (2005). Politicians and rhetoric: The persuasive

power of metaphor. Basingstoke and New York: Palgrave

Macmillan.

Charteris-Black, J. (2000). Figuration, lexis and cultural resonance:

A corpus based study of Malay. Pragmatics, 10 (3), 281-300.


220

Charteris –Black, J. (1995). Still waters run deep – proverbs about

speech and silence: Across – linguistics perspective. De Proverbio.

An Electronic Journal of International Proverb studies. 1 (2), 1-10.

http://info.utas.edu.au/docs/flonta/ October 25, 1996.

Christaller, J. G. (1933). Dictionary of the Asante and Fante Language

called Tshi (Twi). Second Edition, Revised and Enlarged. Basel:

Basel Missionary Press.

Coker, W. (2012). Mobile communication and the culture of self

expression: The case of smsing to radio in Ghana. Journal of

Media and Communication Studies, 4 (6), 123-33.

Crespo-Fernandez, E. (2014). Euphemism and political discourse in the

British regional press. Brno Studies in English, 40 (1), 1-19.

Creswell, J., W. (2009). Qualitative, quantitative and mixed methods

approaches. California; Sage Publications.

Creswell, J., W. (2007). Qualitative enquiry and reseach design: choosing

among five approaches. California; Sage Publications.

Culpeper, J. (2011). Impoliteness: using language to cause offence.

Cambridge: Cambridge University Press.

Culpeper, J. (2010). Conventionalised impoliteness formulae. Journal

of Pragmatics. 42 (2010), 3232– 45.

Culpeper, J. (1996). Towards an anatomy of impoliteness. Journal of

Pragmatics. 25, 349 - 67.

Cutting, J. (2002). Pragmatics and discourse. London: Routledge.

Diabah, G. and Amfo, N. A. A. (2015). Caring supporters or daring

usurpers? Representation of women in Akan proverbs. Discourse


http://info.utas.edu.au/docs/flonta/

221

& Society, 26 (1), 3– 28.

Dines, G. and Humez, J., M. M. (1995). Gender, race, and class in media.

A text-reader. London: Sage Publications.

Dolpyne, F. A. and Kropp-Dakubu, M. E. (1988). The Volta-Comoe

languages in M.E. Cropp Dakubu. (Ed) The Languages of Ghana.

Page 50-85.London: Kegan Paul.

Dominick, J. R. (1987). The dynamics of mass communication. New York;

Random House.

Eelen, G. (2001). A critique of politeness theories. Manchester: Saint

Jerome Publishing.

Ehrlich, S. (2011). The sage handbook of sociolinguistics. In Ruth

Wodak, Barbara Johnstone and Paul Kerswill (eds.), Courtroom

Discourse (pp. 361-74). London: SAGE Publications Ltd.

EL-Sharif, A. (2014). Anti-coercion function of metaphors in

Jordanian media discourse. International Journal of Humanities

and Social Science, 4 (4), 138-48.

Escandell-Vidal, V. (1996). Towards a cognitive approach to politeness.

Language Sciences. 18, 629 - 50.

Fairclough, N. (2012). Critical discourse analysis. International

Advances in Engineering and Technology. 7, 452-87.

Fairclough, N. (2003). Textual analysis for social research. London:

Tailor and Francis Routledge.


222

Fairclough, N. (1998). Power and language, in J. Mey & R. Asher (eds.)

Concise Encyclopedia of Pragmatics. NY: Elsevier, 695-701.

Fairclough, N. and Wodak, R. (1997). Critical discourse analysis. In

Teun, A. and van Dijk (eds.), Discourse as Social Interaction, (pp.

258-84). London: Sage Publications.

Fairclough, N. (1995). Media discourse. Great Briton: London.

Farfáááæn, J. A. F., and Holzscheiter, A. (2011). The power of discourse

and the discourse of power. In Ruth Wodak, Barbara Johnstone

and Paul Kerswill (eds.), The Sage Handbook of Sociolinguistics,

pp. 139-52. London: SAGE Publications Ltd.

Fisher, S. and Todd, A., D. (1986). Discourse and institutional authority:

Medicine, education, and law. New Jersey: Ablex.

Fowler, R. (1991). Language in the news. London: Routledge.

Fraenkel, J., R. and Wallen, N., E. (2000). How to design and evaluate

research in education (4th ed). New York: McGraw High.

Franssila, S. (2013). Sell metaphors in American political news discourse.

Procedia - Social and Behavioral Sciences, 95, 418 – 24.

Gadzekpo, A. (1998). “Is there a place for the state media in a

constitutional democracy?” An Institute of Economic Affairs

Publications.

Gelabert-Desnoyer, J. (2008). Not so impersonal in the use of

pronoun uno in contemporary Spanish political discourse.

Pragmatics. 18 (3), 407-24.

Gelabert-Desnoyer, J. (2004). Pronominal and spatio-temporal deixis


223

in contemporary spanish political discourse: A corpus-based

pragmatic analysis. Doctor of Philosophy Thesis. College of the

Liberal Arts, The Pennsylvania State University, Pennsylvania,

United State of America.

Gibbs, Jr., R. W. (2001). Evaluating contemporary models of figurative

understanding. Metaphors and Symbols, 16 (3 & 4), 317-33.

Grice, H., P. (1975). Logic and conversation. In Peter Cole & Jerry

Morgan (eds.), Syntax and Semantics, pp 41–58. New York:

Academic Press.

Goffman, E. (1967). Interaction ritual: Essays on face-to-face behavior

New York: Doubleday Anchor.

Gordon, C. (2011). Gumperz and interactional sociolinguistics. In Ruth

Wodak, Barbara Johnstone and Paul Kerswill (eds.), The Sage

Handbook of Sociolinguistics, pp. 67-84. London: SAGE

Publications Ltd.

Gumperz, J., J. (1992). Contextualization revisited. In P. Auer & A di

Luzio (eds.), 39-53.

Halliday, M.A.K. (1996). Linguistics function and literary style: An

inquiry into the language of William Golding’s The Inheritors. In

Jean Jacques Weber (ed), The Stylistic Reader: From Roman

Jakobson to the Present, pp. 56-91. Great Britain: Gray

Publishing.

Hartford, B., S. (2002). Dangerous words in a strange language:

References to the other in Nepalese political discourse. In

Samuel Gyasi Obeng and Beverly Hartford (eds.), Surviving


224

Through Obliqueness: Language of Politics in Emerging

Democracies, (pp 113-129). New York: Nova Science Publishers

Hassanein, H. (2013). A euphemastic analysis of selected Gamedesire

nicknames. International Journal of Language and Linguistics,

1 (4), 131-46.

Hgonyani, D. (2002). Ujamaa [Socialism] metaphors: The basis of

President Nyerere’s political terminology. In Samuel Gyasi Obeng

and Beverly Hartford (eds.), Surviving Through Obliqueness:

Language of Politics in Emerging Democracies, pp 31-42. New

York: Nova Science Publishers.

Hinnenkamp, V. (2009). Intercultural communication. In Gunter

Sentf, Jan-Ola Ostman, Jef Verschueren (eds.), Culture and

Language Use, (pp. 185-197). Amsterdam: John Benjamins

Publishing Company.

Hockett, C. (2006). A course in modern linguistics. Delhi: Surjeet

Publications.

House, J. and Kasper, G. (1981). Politeness markers in English and

German. In: Coulmas, F. (Ed.), Conversational Routine, pp 157

– 86. Mouton: The Hague.

Hudson, R.A. (2001). Sociolinguistics. United Kingdom: Cambridge

University Press.

Hymes, Dell. (1974). Foundations in sociolinguistics: An ethnographic

approach. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Hymes, Dell. (1972). Models of the interaction of language and social

life. In Gumperz and D. Hymes (eds). Directions in


225

Sociolinguistics, pp 35-71. New York: Holts.

Ickes, W., Park, A., & Robinson, R. L. (2011). Fearing rudeness:

predicting the propensity to verbal abuse strangers. Journal of

Language and Social Psychology, 31 (7), 75-93.

Ilie, C. (2003). Discourse and metadiscourse in parliamentary debates.

Journal of Language and Politics, 2 (1), 71-92.

Irvine, J., T. (2001). Formality and informality in communicative events.

In Alessandro Duranti (ed.), Linguistics Anthropology: a Reader

(pp.189-207). Malden, M.A: Blackwell Publishing Ltd.

Jay, T. and Janschewitz, K. (2008). The pragmatics of swearing. Journal

of Politeness Research: Language, Behavior, Culture, 4 (2), 267-88.

Johnstone, B. and Marcellino, W.M. (2011). Dell Hymes and the

ethnography of communication. In Ruth Wodak, Barbara

Johnstone and Paul Kerswill (eds.), The Sage Handbook of

Sociolinguistics, pp. 57-66. London: SAGE Publications Ltd.

Kasper, G. (2004). Linguistic etiquette. In Coulmas, F. (Ed.) Handbook of

Sociolinguistics, pp. 374-385. Malden: Blackwell Publishing.

Kendall, S. (2011). Symbolic interactionism, Erving Goffman, and

sociolinguistics. In Ruth Wodak, Barbara Johnstone and Paul

Kerswill (eds.), Handbook of Sociolinguistics, pp. 115-124.

London: SAGE Publications Ltd.

Kotthoff, H. (2011). The sage handbook of sociolinguistics. In Ruth

Wodak, Barbara Johnstone and Paul Kerswill (eds.), Sociolinguistic

Potentials of Face-to-Face Interaction (pp.315-329). London:

SAGE Publications Ltd.


226

Kotthoff, H. and Wodak, R. (1997). Communicating gender in context.

Amsterdam: Benjamins.

Kӧvecses, Z. (2002). Metaphor: A practical introduction. Oxford: Oxford

University Press.

Kress, G. (1993). Against arbitrariness: The social production of the sign

as a foundation issue in critical discourse analysis. Discourse and

Society, 4 (2), 169-91.

Kwaffo, S., J. (1997). Fa bi sie. Accra: Bureau of Ghana Languages.

Lakoff, G. and Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago:

University of Chicago Press.

Lee, J., J. and Pinker, S. (2010). Rationales for indirect speech: The

theory of the strategic speaker. Psychological Review, 117 (3),

785-807.

Leech, G. (1983). Principles of pragmatics. Essex: Longman.

Locher, M. A. & Watts, R. J. (2008). Relational work and impoliteness:

Negotiating norms of linguistic behaviour. In D. Bousfield & M.

Locher (Eds.), Impoliteness in Language: Studies on its Interplay

with Power and Practice, pp. 77-99. New York: Mouton de Gruyter.

Malinowski, B. (1935). Coral gardens and their magic: A study of the

methods of tilling the soil and of agricultural rites in the Trobriand

Islands. New York: American Book Co.

Marshall, C. and Rossman, G., B. (2006). Designing qualitative research.

California: Sage Publications.

Mills, S. (2009). Impoliteness in a cultural context. Journal of

Pragmatics, 41, 1047-60.


227

Mills, S. (2003). Gender and politeness. Cambridge: Cambridge

University Press.

Montgomery, M. (2010). Rituals of personal experience in television

news interviews. Discourse and Communication, 4 (2), 185-211.

National Communications Authority, www.nca.org.gh.1st March, 2014.

National Media Commission and United Nations Development Partners.

2009. Guidelines for Local Language Broadcasting. Accra.

Nemani, F. and Rasekh, A., E. (2013). Investigating the effect of

social variables on speech variation: social class, solidarity, and

power. British Journal of Education, Society & Behavioural

Science. 3 (3), 300-34.

Nwoye, O. (1992). Linguistic politeness and socio-cultural variation of

the notion of face. Journal of pragmatics. 18, 309-28.

Obeng, S., G. (2003). Language in African social interaction:

indirection in Akan communication. New York: Nova Science

Publishers.

Obeng, S., G. (2002a). Metaphors in Ghanaian political communication.

In Samuel Gyasi Obeng and Beverly Hartford (eds.), Surviving


Democracies, pp 83-98. New York: Nova Science Publishers.

Obeng, S., G. (2002b). The language of politics. In Samuel Gyasi

Obeng and Beverly Hartford (eds.), Surviving Through

Obliqueness: Language of Politics in Emerging Democracies, pp

5-16. New York: Nova Science Publishers.

Obeng, G., S. (2000). Doing politics on walls and doors: A linguistic


http://www.nca.org.gh.1st/

228

analysis grafitti in Legon (Ghana). Multilingua. 19 (4), 337 – 65.

Obeng, S., G. (1997). Language and politics: Indirectness in

political discourse. Discourse and Society. 8 (1), 49-83.

Obeng, S., G. (1994). Verbal indirection in Akan informal discourse.

Journal of pragmatics. 21, 37-65.

Obuobisa–Darko, Eric . 2003. The use of Akan language on radio: Case

study of Peace F.M. B.A (Hon.) Dissertation. Linguistics

Department, University of Ghana.

Oduro-Frempong, J. (2009). Glocalization trends: The case of hiplife

music in contemporary Ghana. International Journal of

Communication, 3, 1085-1106.

Ofoe, L., C. (2003). Verbal indirection in Akan: Case study of some Akan

talk show in the Ghanaian mass media. B.A. (Hon.) Dissertation.

Linguistics Department, University of Ghana, Legon.

Ogiermann, E. (2009). Politeness and in-directness across cultures: A

comparison of English, German, Polish and Russian requests.

Journal of Politeness Research, 5, 189 – 216.

Okpewho, I. (1992). African oral literature: Backgrounds, character,

and continuity. Bloomington and Indianapolis: Indiana University

Press.

Ormrod, J., E. (1999). Human learning (3rd ed). New Jersey: Prentice-

Hall Publishers.

Orwenjo, D., O. (2009). Political grandstanding and the use of

proverbs in African political discourse. Discourse Society. 20 (1),

123- 46.


229

Osam, K. (2008). Imaging a President: Rawlings in the Ghanaian

Chronicle. Legon Journal of the Humanities. (eds) Gordin S.K.

Adika and Kofi Ackah. 19, 109-31.

Pinker, S. (2007). The evolutionary social psychology of off- record

indirect speech acts. Intercultural Pragmatics. 4 (4), 437 - 61.

Prasad, T. (2009). A course in linguistics. Delhi: PHI Learning Private

Limited.

Rababa`h, M., A. and Malkawi, N., A. (2012). The linguistic etiquette

of greeting and leave-taking in Jordanian Arabic. European

Scientific Journal, 8 (18), 14-28.

Ren, C. and Yu, H. (2013). Euphemism from sociolinguistics

perspective. Studies in Sociology of Science, 4 (4), 45-48.

Rista-Dema, M. (2002). Political discourse in Albania: Memoirs

before the 1990s. In Samuel Gyasi Obeng and Beverly Hartford

(eds.), Surviving Through Obliqueness: Language of Politics in

Emerging Democracies, pp 45-66. New York: Nova Science

Publishers.

Sangiorgi, S. (2006). Disney’s politeness for profit. Cultural Studies

Journal of Universitat Jaume. 3, pp. 177-92.

Seliger, H.,W. and Shohamy, E. (2001). Second language research

methods. New York: Oxford University Press.

Short, M. (1996). Discourse analysis and the analysis of discourse. In

Jean Jacques Weber (ed), The Stylistic Reader: From Roman

Jakobson to the Present, pp. 150-58. Great Britain: Gray

Publishing.


230

Tannen, D. (1994). Gender and discourse. New York: Oxford

University Press.

Thompson, R. (2014). Investigating impoliteness in interactive

programmes on radio. M.Phil Thesis. Department of Linguistics:

University of Ghana, Legon.

Thornborrow, J. (2003). Language and the media. In Linda Thomas and

Shan Wareing (eds), Language, Society and Power: An

Introduction, pp. 49-63. London and New York: Routeledge.

United Nations Development Partners (2008) “UNDP Tasks Media

Practitioners to Practice Conflict-sensitive Reporting”. Retrieved

www.undp-ghana.org/news&event.php?id=83. November 19,

2011.

Upadhyay, S. R. (2003). Nepali requestive acts: Linguistic indirectness

and politeness reconsidered. Journal of Pragmatics. 3, 1651– 77.

van Dijk, T., A. (2006). Discourse and manipulation. Discourse and

Society. 17 (3), 359-83.

van Dijk, T., A. (2003). Discourse and metadiscourse in parliamentary

debates. Journal of Language and Politics, 2 (1), 71-92.

Van Dijk, T. A. (1998). What is political discourse analysis? In Jan

Blommaert & Chris Bulcaen (eds), Political Linguistics, pp. 11-

52. Amsterdam: Benjamins.

van Dijk, T., A. (1995). Aims of critical discourse analysis. Japanese

Discourse. 1, 17-27.

van Leeuwen, T. (1993). Genre and field in critical discourse analysis:

A synopsis. Discourse and Society. 4 (2), 193-223.


http://www.undp-ghana.org/news&event.php?id=83

231

van Dijk, T., A. (1991). Racism and the press. London: Routledge and

Kegan Paul.

Velasco-Sacristán, M. (2010). Metonymic grounding of ideological

metaphors: Evidence from advertising gender metaphors. Journal

of Pragmatics 42, 64–96.

Vivian, J. (2005). The media of mass communication (7th ed). United

State of America: Pearson Education, Inc.

Wafula, R. (2002). Language and politics in East African Swahili

prose: Intertextuality in Kezilahabi’s dunia uwanja wa fujo “The

world, a playground of chaos”. In Samuel Gyasi Obeng and

Beverly Hartford (eds.), Surviving Through Obliqueness:

Language of Politics in Emerging Democracies, pp 19-29. New

York: Nova Science Publishers.

Watts, R., J. (2003). Politeness. Cambridge: Cambridge University

Press.

Wei, J., M. (2002). Allusion in current Taiwan political discourse: A

case study of the year 2000 Taiwan presidential election. In

Samuel Gyasi Obeng and Beverly Hartford (eds.), Surviving


Democracies, pp 69-80. New York: Nova Science Publishers.

Wiafe-Akenten, N., A. (2008). Sñdeñ yñde Akanfoõ mmñ di dwuma wõ

ñnnñ mmerñ yi radio ne television so. M. Phil Thesis.

Department of Linguistics, University of Ghana, Legon, Accra,

Ghana.

Wiafe-Akenten, N., A. (2011). An ethnographic analysis of Akan news


232

broadcast. A paper presented at inter-faculty seminar at the

Faculty of Languages, University of Education, Winneba.

Wierzbicka, A. (1985). Different cultures, different languages, different

speech acts. Polish vs. English. Journal of Pragmatics. 9, 145 – 178.

Wodak, R. and Meyer, M. (2009). Methods for critical discourse analysis.

London: Sage Publications.

Wray, A.,Trott, K., Bloomer, A., Reay, S., Butler, C. (1998). Projects

in linguistics: A practical guide to researching language. New

York: Oxford University Press.

Xu, C. and Wu, Y. (2014). Metaphors in the perspective of

argumentation. Journal of Pragmatics, 62, 68-76.

Yankah, Kwasi. 2004. Language, the mass media and democracy in

Ghana. Annual Lecture in the Humanities. Ghana Academy of Arts

and Science. Accra.

Yankah, K. (2002). Free speech as therapeutic discourse: An

ethnography. In Felix K. Ameka and E. Kweku Osam, (eds) New Directions in Ghanaian Linguistics, pp 424-447.

Yankah, K. (1998). Free speech in traditional society: The cultural

foundations of communication in contemporary society. Accra:

Ghana Universities Press.

Yankah, K. (1997). The sung tale metaphor and protest discourse in

contemporary Ghana. In Joseph Adjaye & Adrienne Andrews

(eds), Language rhythm and sound: black popular culture into

the twenty-first century, pp. 54-73. Pennsylvania: Pittburg

University Press.


233

Yankah, K. (1995). Speaking for the chief: Okyeame and the

politics of Akan royal oratory. Bloomington: Indian University

Press.

Yankah, K. (1991a). Oratory in Akan society. Discourse and Society, 2,

47-64.

Yankah, K. (1991b). Power and the circuit of formal talk. Journal of

Folklore Research, 28 (1), 1-22.

Yankah, K. (1989a). The proverb in the context of Akan rhetoric:

A theory of proverbs praxis. New York: Peter Lange Publication Inc.

Yankah, K. (1989b). Proverbs: The aesthetics of traditional

communication. Research in African Literatures. 20 (3), 325-46.

Yankah, K. (1986b). Proverb speaking as a creative process: The

Akan of Ghana. Proverbium, 3, 195-230.

Yankah, K. (1985). The making and breaking of Kwame Nkrumah: The

role of oral poetry. Journal of African Studies. 12 (2), 201 – 7.


234

NKÏMMÏTWETWEÑ NO NSÑMMISA NO

PENPENKASA 1. Sñ yñka penpenkasa a wote aseñ sñn? Wobñtumi ama yñn nhwñsoõ?

2. Penpenkasa su bñn na wotaa te pa ara? Wogye di sñ dñn nti a?

3. Sñ obi ka asñm bi penpen saa a, ñboa anaasñ ñmmoa? Adñn

nti na woreka saa?

4. Wogye di sñ deñbñn na ñma obi kasa penpen saa sene sñ anka

õbñfura asñm no ho ntoma?

5. Sñn na wohunu penpenkasa wõ radio ne TV so seesei?

6. Berñ bñn pa ara na wotaa te sñ wõde penpenkasa di dwuma wõ

radio ne TV so? Ñyñ a, wohunu berñ no sñn?

7. Nsunsuansoõ bñn na penpenkasa tumi de ba? Ñbñyñ deñn na ñso ate?

KWATIKWAN KASA

1. Deñbñn ne Kwatikwan kasa? Wobñtumi ama yñn saa kasa yi bi?

2. Kasa suo bñn na wõtaa de yñ kwatikwan? Wei mu deñ ñwõ he na

wotaa te sñ wõde di dwuma pa ara? Wogye di sñ deñn nti a?

3. Deñn na wogye di sñ ñma obi de asñm bi fa kwatikwan so ka sene

sñ anka õbñka no penpen?

4. Sñ obi kasa saa a, ñboa anaasñ ñmmoa? Adñn nti na woreka saa?

5. Sñn na wohunu kwatikwan kasa wõ radio ne TV so seesei?

6. Berñ bñn na wotaa te sñ wõde kwatikwan redi dwuma wõ radio ne

TV so? Ñyñ a wohunu berñ no sñn?

7. Abññfosñm anaasñ nsesaeñ bñn na wohunu sñ abñwurawura

kwatikwan kasa mu?


235

NSÑMMOANO NO

NKEKAHO 1

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE PEACE F.M. - KOOKROKOO (1) 22/5/2012. Mate sñ wõreba abñsi dan ‘twelve thousand four hundred’ ama atikyafoõ ne nññsefoõ. Ñyñ adwene pa o! ‘Afordable houses’ no a aban a wabñsene kõ no hyññ aseñ no yñayñ no dñn…? Kwame “Sñ wode wo nsa keka afuo nketenkete a, ñdane adwoguo o?” Efisñ wodõ ha wie na woadua nnoõma mmeñnsa bi na asñ woagyae. Ïkyena na woate sñ yñretõn asaase wõ Gõõso na woakõtõ hõ kookoofuo, o! wode bñyñ afuo na woakeka agyae. Adekyeñ na yñse yñretontõn asaase wõ Sahwi…. Enti ansa na wobñkõ owuo mu no na wowõ asaase a anka yñde bñyñ afuo no; ebi wõ Asante, ebi wõ Sahwi; ebi wõ Wasa nanso na wontee kookoo aba baako koraa. Ñmm!... ebi na yñpñ sñ yñyñ yi anaa? Kwame, ñyñ õman adwuma na yñreyñ, ñfirisñ baako no kaa sñ anka apolisifoõ bñnya bi meboa? Wei deñ ñwõ ha no apolisifoõ din nnim……. (2) 25/5/2012. Ïkasafoõ 1: Mose deñ ñsñ sñ mode ma no a ne ho bñtõ no no, moayñ ama no. Ïno nso deñ, õse, tie oo! ñsñ sñ motoa 31st December Movement adwuma no so. Woahunu? Ïpñ sñ õkyerñ sñ at this time no there is what? Ïkasafoõ 2: Na kyerñ sñ adidigya bi aba mu. Ïkasafoõ 1: Ñhñññ! Yñse ‘This country is now being led by ‘asomdwoehene,’ ñmm! … who is now the leader of the party at this time. It’s one of the parties, so let’s reduce it to one of the two main parties; now NPP and NDC. I have never seen a country; a ruling party is divided as we are seeing under the current leadership.


236

(3) 10/1/2012.

George Bush road yi ayñ aduane bi; kõtõ bñkum wo mma. Nnoõma bi wõ hõ a, wõreyñ a, wõnnwene ho yie koraa. Anõpa tutuutu, ade nkyeeñ, nanso mesrñ meka; ñyñ ateetee pa ara, ñyñ ahomete, õbaatan me nsono mu. Ñda Daily Graphic anim, kaa asan abõ obi pakyaa bio, a wahwere ne nkwa yayaaya ñwõ Bush road yi so. Anõpa yi Peace ne Okayfoõ menkae mo yaw, yñnua Vic kaa akwanhyia a ñtoo no. Ñyñ ya! ADOM F.M. - DWA SO NSÑM (4) 17/5/2012. Ïkasafoõ 1: Afia, wate saa dwom yi da? Me umbrella ee! ee! Me umbrella ee! ee! yñse õbaa hoõfñfoõ bi na õbõeñ? Me umbrella ee! ee!.....Yñse õbaa hoõfñfoõ bi nso se õregye ne umbrella ee! ee! Sñ apupuo a õbõõ n’asuo, moayi no asukakye. Ñbñyñ dñn? Ïkasafoõ 2: Hmm! ei! Aduru hõ, ‘story’ yi? Peinta bi na akoa bi kõwiaa n’adeñ na õkyee no boroo no. Anokwa, õboroo no pa ara. Atwa mu kõ. Na peinta yi kõnyaa adwuma bi, ñyñ aborosan, na saa akoa no duruu hõ. Ïhunuu sñ peinta yi repeinti pñ na õfrññ no kyeaa no; o! Agya peinta mema wo akye oo! na õbisaa no sñ: “wokae me.” Peinta yi se: “daabi” na õse: “ow! kae me kakra akoa yi a da no õkõwiaa adeñ a woboroo no saa no.” Na peinta yi se: “o! da no meboroo no papa anka õrewu koraa, na akoa no se: “ñno deñ ñyñ me ara, atwedeñ no a wogyina so no ñyñ me dea, ñnnñ me nso meregye m’atwedeñ.” Ebi ara nie … Yñse õregye ne kyinniiñ, me umbrella ee! ee! (5) 9/5/2012. Yoo!, yñfrñ me K.B. Barimayñna, yñda mo ase ne adwuma pa a moreyñ de reboa Ghana. Aaa!? anka bõne biara nni mu, nanso ne nyinaa ara ne sñ saa nkurõfoõ yi tumi teki disihyen bi a me koraa mpo a menkõõ sukuu nnuruu akyiri no, menyñ saa.Tie anansesñm tiawa bi; Paapa agya yñn agyapadeñ - adan bñyñ ‘four thousand and seven hundred’. Me nua, ñsñ sñ yñka bõ mu na yñsiesie kñkñ, anaa? Ñdan no nsñeñ, nanso mese yñnkõtõ asaase foforõ nsan nsi dan ‘five thousand’ mfa mma me nuanom, a papa


237

agya adan ‘four thousand and seven hundred’ de ama yñn a yñbñtumi asiesie? Na wei mobñka sñ menim nyansa anaasñ mennim nyansa? Monyi me ano ñ…? Mobñka sñn? Me nuanom bñka sñ gyimie! Ebi nie! Wo deñ ma mento sñbe. Me nuanom bñdi me atñm, ayi me afiri mpaninnie no so. Na anka saa mpanimfoõ a wõakõ sukuu aduru akyiri, ‘Professors’ di wõn kan, moreteki disihyen a, na wei na moreteki ama Ghanafoõ? Ah! Me werñ aho. Mommu õman no yie o. “Akõmfo bõne, sñ mose kuro no mmõ a, mote mu bi”. (6) 14/6/2012. Ïkasafoõ 1: Ñkoõba woate saa ñbñ wei da, apupuo bñ bi no…? Ïkasafoõ 2: Aane! Yñse: “Apupuo a õbõõ n’asuo, õda asukakye.” Ïkasafoõ 1: Mo õpeafo, woyñ ñkoõba ampa; ñkoõba sempenemo. Adwenkñseñ ba, asñm no ara na woaka ama me no. Saa na N.D.C.foõ de reyñ Papa no ne ne yere. Sññ obiara ahunu ñnyñ me nko ara? Ei! N.D.C.foõ anka moreyñ ayñ asñm a me wõfa Kwame taa ka yi ‘akohwifoõ paa’ Mmm! menka biribiara. Mose N.P.P.foõ ama me O.B. sika…. Bible mu, Yesu se: “Moma yñmfa nto mo so na momma no nyñ hõ.”. Yñse: “Wobñkum õtorõmo na woadware sasaduro deñ, gyae no ma no nkõ” ………. Values and principles no ñnyñ adwuma wõ paati no mu. They have insulted every Tom, Dick and Harry, including Ïmampanin dada ne n’apamfo. They have corrupted themselves to the highest degree, a obiara nim. Corruption, sñ meka corruption a, dwirim, dwirim, kñtñasehyñ, prõeñ ne kankan adõre wõn sñ nokommoa……

KESSBEN F.M. - MAAKYE (7) 9/1/2014. Ïkasafoõ 1: Adñn nti na wose kyenkyen ara a Kwasi Nyantakyi ne n’apamfo mmñbu akonta yi….? Adñn sñ õdidi a, õmma wo bi nni nti anaa? Ïkasafoõ 2: Oow!?.. adidie mu deñ ñwõ he? Sñ adidie no yñwõ mu ahodoõ…?


238

Ïkasafoõ 1: Na sñ õma wo bi di a, wobñdi deñ? Sñ mo nyinaa moyñ Ñdwesofoõ o? Ïkasafoõ 2: Me nua, adidi bõne nyñ, adidi pa na ñyñ. Yñse: “Adidi daa na ñyñ. Sñ wonim sñ w’akora deñ m’afuru so, nanso mennidi nkurõfoõ ayowa mu sñdeñ ebinom adidi yi. (8) 8/5/2013. Me nua, sñbe, Papa no deñ, õno ne Moses a, anka Onyankopõn asoma no sñ õmmñyi yñn mfiri Faraoh ne ne nkurõfoõ atirimuõdenfoõ, sikadie aban yi nsam. Woka a, wõse kõntñmpt, na Papa Atoga ba no akye wo. Memmõõ obiara din o. Ñnyñ me o. Yñse: “Mpanimfoõ a wõtena fie ma mmõfra wia nanka nam no, sñ yñreka a, wõka ho bi. Chief, ñnyñ saa? (9) 7/5/2014. Atta Mills repñ tumi no, õhyehyññ bõ bebree. Mahama nso bae, John ba John, bõhyñ ba, õno nso ahyehyñ bõ bebree, nso yñnhunu so aba. Nea aba ne dumsõ. Anokwa, wõadi Ghanafoõ hwammõ bebree. Yñn ho rekyere yñn pa ara. Ow! Hwñ sika twitwiridie - ‘gargantuan money’ a wõde ama Woyome baakofoõ, na wakõdie!…. Ei, nyaatwomfoõ nie! Maka a, maka. Mo mpanimfoõ yi ara na moka asñm bi sñ: “Ïfeñ akyi nni abofono”.

FOX F.M. – FOX MORNING DRIVE (10) 21/2/2012. Ïkasafoõ 1: … Wate sñ õse Nana nyaa 3rd class anaa? Ïkasafoõ 2: Mate, nanso, mese menka ho asñm biara. Me deñ weinom ho nhia me o. Fiifi Kwetey no, õno wakõ sukuu aduru he? He is still in school…ho!? Fiifi, ñnyñ borõfo hhrrr no kñkñ o, ñyñ efie nyansa ne nimdeñ ok!? Wonni bi. Pñ bi na ñmmoa wo!


239

(11) 15/3/2012. Ïhene, amanyõfoõ …? Weinom deñ wõyñ wagadereefoõ o. Yñse: Batakari dodoõ nti, amma yñanhunu Kramo papa.” Ñyñ wõn anom ne wõn ayaase na ñhia wõn o. Sñ yñto aba ma wõn pñ asa. Wõnnim yñn bio. Nea wõnim ara ne tõnga, radomradom zo. Na wõn afuru bõ wõn anim sñ apemfoõ. Minister bi a õte m’afikyire ha, õnni yere nanso, sñ ñduru anadwo a, bñtie kotwekotwekotwe te sñ deñ õtwa blõks wõ ne mpa so.

(12) 9/11/12 Ïkasafoõ 1: Wahunu NDCfoõ agyinammoa no no, nyansakorõno so na wafa na wõne Woyome akyñ ‘gargantuan money’ sei adi. Ñnnñ deñ wõse wõnnim ho hwee. Wei deñ ñsñ sñ yñbõ dua. Yñmfrñ ayi…. Ïbosom kñseñ, tatahwe no, na yñmfa nnye wõn, yñbñhunu nokorñ no seesei ara. Ïkasafoõ 2: Ïbosom kñseñ bñn? Ïkasafoõ 1: Adñn wonyñ Koofromni anaa? Sñ wonim sñ yñmmõ ne din basabasa. ÏBOÏBA F.M. – ÏBOÏBA KASA (13) 10/10/2012. Ghanafoõ, sñbe sñbe, moma yñma yñn ani nna hõ. Mpanimfoõ se: sñ baabi a ñsñ sñ yñde fam no, yñamfa antua hõ fee a, ñyñ deñbñn… ñfiri hwe fam, meboa…? Monhwñ na afe yi monto aba pa, Atta-Mills ammoa yñn, Mahama deñ booboo, ah! boys abrñ! (14) 18/4/2012. Ne nyinaa no ñnyñ wõn aniwusñm. Ñnneñ sñ aban yi apagya no de no akõto ne koko mu deñ a, ñnneñ na deñ yñreka akyerñ aban ne sñ: “Sñ totobi kõ ayie a, õda abñnkwan fie” ampa. Sñdeñ ñbñyñ a, aban no din ho bñsan nti, õnyñ õbarima mfa nkyerñ yñn. Me nua, me deñ mekasa ma mmõborõfoõ. Isaiah 62 nti, õse õman Israel nti, yñnka yñn ano nto mu da. Ïman Ghana nti, yñnka yñn ano nto mu da.


240

(15) 15/11/2012 Deñ mepñ sñ mefa akwanya wei so ma no te ne sñ, õmma wei nka hõ, na sñ wamma no anka hõ a, me Y.B.G. da biara ntasuo fufuo no a mete kyerñ no no, mñgyae na mate kõkõõ akyerñ no. EASTERN F.M. – EASTERN MORNING SHOW (16) 2/5/2012. Ïkasafoõ 1: May day, yñnyñ nsese kakra nhwñ sñ deñbñn na aban yi ayñ de aboa adwumayñfoõ mpuntuo. Ïkasafoõ 2: Oow…? sñ ñnnora wotiee nsñm a yñkae no……ññmmhh!!! 2012 election sñ asomdwoeñ na yñn nyinaa ara pñ, meboa…? Ññ!?... a wo ne me nso ka ho bi, ñsiane sñ, sñdeñ yñn nyinaa yñnim no mpaninfoõ se: “Sñ ñha mu dwo a, na efie nso adwo” Meboa? … (17) 15/8/12 Me nua, biometric no deñ, makõtwerñ me din o. Nanso sñ politihyians no annyae atñnnidie no na sñ wõankyerñ deñ wõpñ sñ wõbñyñ de aboa yñn a, yñnto aba no. Politihyians bi kasa a, wõnnwene ho, asñ deñ wõn tinkin kaps ayera. Wõnyñ hwee. Da no anõpa a, metee sñ Parliament House hõ rebõn no, hmm!? sñbe anokwa, mantumi annidi. Ghana mpanimfoõ moregu yñn anim ase! (18) 2/5/2012. Wo nua, sixty years akõkora yi obi nnim deñ ñha no. Anka õnkõpñ ne sñso aberewa bi ne no nkõnom õdõ nsuo yi ñ? Akõkora bõne yi se daabi, na wakõkye obi ba abaayewa mfeñ du, ñnneñ yñse ne sisi, õzimzim õyaa, õzimzim õyaa saa, ne Kwaaku donsuro, ñsene gradar, õde adwiri abaayewa yi ayaase agu mu. Wasñe abaayowa no hõ koraa...


241

AKAN KASEÑBÏ

PEACE F.M. KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (19) 13/3/2012 (6am) Ghanani bi se, sñ worepñ nnipa a wõn ho yñ hu, na nokorñ ne nkontompo, wõtwa nkontompo na wõnka nokorñ, na gyina hõ mereba, awi, nyansakorõno pa ara a, ñnni kwan sñ wõbñn nnipa a, ñnneñ õman teaseman N., Y. A.nom. Ñba nyansakorõno mu a, anadwo sñ wode adeñ to hõ na wonni hõ koraa a, wõmfa. Awia ketee ñhyñ wo bõtõ mu no na wõato mu na wõayi, nti saa nkurõfoõ no wõyñ werñm werñm, akorõmfoõ awerñmfoõ, gyina hõ na mereba, esum ase ne kñtñasehyñ. Afei wõka sñ hwñ soro na wanhwñ fam, amena bi a wobñtõ mu no. Wõka sñ hwñ fam na woampagya wo ti anhwñ deñ ñfiri soro reba, woti anyñ yie a, deñ ñbñba abñhwe w’apampam no, ñkyñn dadesñn. (20) 14/8/2014. (12pm) Ïkasafoõ 1: Sekune, yñse õbaa bi a õtõn kwaadu polisini bi frññ no sñ õmmra na õntõ bi, õduruu hõ a, polisini yi adane ne ‘trench’ agu no so; wõnsom wõnnyae mu a, wayñ maame yi finfinaam. Hmm! Obi bñka sñ wadi… asan adi maame yi kwaadu. Ïkasafoõ 2: Wonhunu saa?! Wadi polisi abaa akonti… hahaha! ei! nsñm wõ World. Ïkasafoõ 3: Ah! ñka nnipa ho ñtõ da bi a nsñm hunu wei ka ho ma nnipa ani gye. (21) 13/3/2012 (6pm) Ïkasafoõ 1: Paati ba bi a just a mere patansi, just a mere patansi nti, wakõ rekõõdo mpanimfoõ miitin sei de abñto abõnten. Na sñ õka sñ ebinom wõ hõ a, buk nyansa wõwõ bi, efie nyansa wõnni bi a, wei õretwe asan agye deñn? Ïse asñm a õkaeñ no, mo deñ mopñ a, ñsoro mmara fam, na fam nkõ soro, ñnyñ adeñ a õbñtwe asan da. Baabi a õgyina ara na õgyina, na õreka no te sñ deñ ñteñ no ara. Ñbinom wõ hõ a, nokorñ wõ hõ a, wõntumi nka. Ïno deñ õreka no plain sñ, sñ onipa w’agyimi a, ñsñ sñ yñka kyerñ wo sñ w’agyimi…..


242

Ïkasafoõ 2: Ñnyñ gyimmie na ñyñ wo a, anka wobñtumi ayñ saa. Upon all the truth he said, sñbe ne yareñ a õyare nyinaa mode yññ no… ADOM F.M. KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (22) 17/2/2012. (6am) Owura Agyenim, seesei õmanfoõ se wõpñ sñ wõhunu deñ ñrekõ so wõ N.D.C. mu, titire õman mpanimfoõ no ntam? Da no õmampanin dada Rawlings se: “Yutong bus drõva no reda.’’ Na õmampanin abadiakyire, John Mahama nso to manee no sñ: “Sñ yutong driver no da a, yñbñma no ‘coffee.’ Ïkyena wobñte na Ïmampanin dada Rawlings ama so “Atta Mortuary Man…” na Onimuonyamfoõ Mahama nso da so, nnomaa mmiñnsa anansesñm “Tika Taka Tangali…” Ñnnñ deñ, Owura Asiedu Nkñtia se: “The traitor ne enemy within”. Naano õse: “Ïmampanin kraman no - the barking dog”. Ñno na õmanfoõ rebisa sñ deñbñn koraa na ñrekõ so wõ N.D.C. amanyõkuo no mpanimfoõ yi ntam ne saa kamamenka yi? Sñdeñ mpanimfoõ kaeñ no, ñnyñ me, monim dada sñ: “Kamamenka deñ ñde asñm nam....” (23) 5/1/2012. (12pm) Ïne me rekasa no a õbam me no, ñpiaa me kõõ akyire…. õgyina so. Mmarima toso no, Ghana ha wõhyñ goods. Ebi ano no koraa no ñyñ asñm mua. Menim õbarima bi, õntumi nhyñ jeans, wõse yareñ mpo. Ñnyñ biribiara, ñyñ ne kõte no ara no no….. Kaseñbõfoõ no: (sere kwakwa) Ghanafoõ mmaa no no, wõse õbarima bi deñ wohyia no a, w’akoma ne ne target, õbñbu wo ayaase agu mu…. Wei yñ Kumasefoõ girls, wõnyñ nyñ nyñ, õse õbam m’akyi kñkñ. Wahunu manhole pa ara na wagya ama woõ no. Ñnyñ nokorñ, wontumi nka nkyerñ yñn sñ yñn kõte soso sene Malifoõ. Ghanafoõ ahe na wõyñ pawn? Jamaikani adeñ…. Wobñte sñ wei… Ghanafoõ nnuru baabiara wõ kõtekñseñ ho. Wohunu Cote D’ivoireni kõte a, õkoso hõ a, ñyñ akuraase atonko yi bi so a, ne kõte koraa ñsi fam. Yñn nso yñgyina yñn nan so pa ara….. kõte soso serious.


243

(24) 12/7/2013. (6pm) … Ñno na nsñntwerñfoõ no bisaa no sñ na Terry na sñ wei deñ wo undercanoe no, seesei deñ adane manhole anaasñ mõnkyemõnka. Na õse daabi na ñhõ da so kye sñ aweasu no. Ïsan bõõ amanneñ sñ õno deñ adeñ a n’ani gye ho pa ara ne romosa, ñyñ akapimahwñ, ñyñ mpa so agorõ na n’ani gye ho sweet sweet fantabialo, ñsiane sñ, sñ õne õbarima bõ wõn ho adagya kõtõ mpa so na sñ woresi wõn agede mu a, si w’ agede mu (2x) rebõ boxing no a, anyñ biara koraa no ñwõ sñ wõtumi kõ twelve rounds. KESSBEN F.M. - KASEÑBÏ (25) 8/3/2012. (6am) Yoo atiefoõ: “Ïkyeame Anim asñnka, õse Nana w’aso mu a.” Megye di sñ moate Kobby Acheampõn anom asñm. Ñnyñ me na mede m’ano bñka. Yñse: “Obi fom kum a, obi mfom nnwa.” Adapaatwa, kasa a ñho nteñ sei deñ, me, Nana, memfa m’ano nka. Aboro so dodo. Yñsrñ mo ñnyε adapaatwa ne mpoatwa na yñde bu õman anaa wini election. Nti sñ wose: “Ñyñ yñnkõ nko ara ma mo a,” õmanfoõ “sñ moasoa nsuo, moasoa nsa, mo na moahunu deñ ñyñ ma mo,” enti monhwε so nto moaba wae!? (26) 4/9/2013 (12pm) …Na mmeranteñ no mu baako frññ no maa abaayowa yi nso kõeñ. Ïkõduruu hõ pñ na wõbõõ no abommo te sñ sñbe odwan a yñde no rekõyi sraha wõ nkwanta so. Wõde no kõhyññ wõn kampo hõ ñkaa no too fam sñ woolen carpet, ñmaa mmeranteñ dunum yi nyinaa kõbutuubutuu ne so te sñ nkõtõ, ñkyeakyeaa wõn sisi te sñ sñdeñ wõrebõ nsensñn mu wõ põnkõ abõdam busangagogo bicycle so ñyññ no seniwa dennenee, seniwa dennenee, seniwa dennenee, seniwa. Na wõne no daeñ baako baako. Wei na õbñwie a, asñ akuraase doctor, õse nurse na foforo nso aba abñbutu ne so na wabõ no alagongoosi, na wei nso abñbõ no awuradwoa e! ma wo nan so, na wei aba õse sudwñ sudwñ sudwñdwñdwñ na õkõ saa ara…


244

(27) 9/7/2013. (6pm) Seesei deñ ñfiri Franceman mu deñ abñtõ dwa ne sñ, wõreboaboa wõn ho na õmampanin a wayñ dada ne ne team akõhyia adane tumi de ama Francois Hollande. Ñnyñ ñno na Ghana ha yñyññ bi a na yñse ‘Transition Team’ a ebinom kõnomm ‘tea’ nom torõ no yi?. Ñno bi na nnansa yi ñrekõ soõ wõ France… FOX F.M. - KASEÑBÏ (28) 8/6/2012. (6am) … Ïmampanin abadiakyire mua, John Mahama. N’anom asñm ni o! N’anom tonn! Ïse sñ Ïmampanin dada Kuffour reka sñ Onimuonyamfoõ Kennedy Agyapõn asñm a õkaeñ yi a wõtwee n’ase twerñdñtwerñdññ de no kõgyinaa kõõto yi akõyñ te sñ wõde ‘hammer’ rebõ ntonton deñ a, õno Mahama se ñkaa õno nko ara a, mma wõmfa ‘hammer’ ñsñ sñ wõde ‘bulldozer’ na ñpñkyñ K. A. Ah! Wei na ebinom de no toto ‘gentle giant’ ho no. Ñnnñ yñahunu wõn mu ‘difference’ – Ïsñ ne ‘mentor’ – ‘like father like son’. Ñnyñ asñm a, anka mñka sñ nyaatwom…, sñ mpanimfoõ se: “Twene anim da hõ a yñmmõ nkyñn.” Saa nkurõfoõ yi ayñ wõn ho anomaa konekone... (29) 24/2/2014. (12pm) Sñ wõkyerñ a, adeñ a papa panin bõne yi de ayñ abaayewa mfeñ dunan yi ñyñ tan kñkñ. Ïnnwomtofoõ bi too ne nnwom – polisi abaa akonti… ñnna Lumba bñseñ õde awõ abaayewa yi dõkota paneñ yayaaya. Na wamiamia abaayewa yi miss lolo, boby stands no te sñ deñ õrenom pure water. Mantamhõni bi kyerñ a, saa papa yi õnni suban. Ïyñ awengaa, ñne sñ ñnnñ deñ ne mmerñ aso yi. Saa “sñ ñnnñ wakõwe abõfra yi mako deñ, wohwene mu bñsõ nsuo waawaa.”


245

(30) 7/6/2012. (6pm) … Sei na Hon. K.A. kaeñ ….. Mpanimfoõ, obi na õkaeñ, õse: “if country broke or no broke, we all dey inside”. Nananom mehwñ a, moakõgu nsa awie na moatutu mo nan aba ha, ñnnñ yñ akwasidae. Mentumi nye mo ano nsi bõne…. ÏBOÏBA F.M. – KASEÑBÏ (31) 17/1/2012. (6am) Ñne sñn? Awerñhosñm a abñpue mu ne sñ aberanteñ bi a wayñ n’ahan mu tenten te sñ akuraase TV pole, akõyñ awuraa bi romosa – wei deñ ñyñ ‘sleeping without information yi bi.’ Wõkyerñ a, õde aduro guu nsa mu maa no nom boroe, ñnna õyññ no zaazazazazaza kokoveli masan aba hujahujaja ara kõpem sñ mogya firii aseñ tuu awuraa yi motoburu no. Adeñ a anka ñyñ adwoa e! ma wo nan so na sogya alafia dññdññdñ no na afei deñ aberanteñ yi de ne Kwaaku donsuro, Moses abaa gasee yi ama adane mogyatuo no o?........ee! kõte poison. (32) 6/5/2013. (12pm) Ïkasafoõ 1: Sñ woate dada? Nkurõfoõ rekeka, yñse ñnnora Fulanifoõ a wõwõ Kwahu North ne Southfoõ ha te hõ reka sñ apolisifoõ ayñ te sñ efie akokõ, wode aburo gu hõ a wõbñsosõ aburo no agya nnipa hõ. Ïkasafoõ 2: Wõmfa nyñ wõn. Sñ nnipakum yi nyinaa “one Ghana” no nti, wõntumi nkye wõn. Da no a yñse One Love Kobõlõ kõyii “ne mmire,” no, anadwo no, kwan so na wõn ‘stop’ taksi a na õte mu, na wõde wõn nsa wurawuraa ne ho te sñ sñdeñ yñde mmarima tõtekõtestran no rewurawura sista Atwññ twñspanwi ho, sññkyee no. Ïkasafoõ 1: Anka wõsõõ kõtebõtõ no mu a, na wõbñte. Bro G. P. moregye õnokwa abõ mo ho o!? Nti ñdeñn pa ara na na wo Kofi na worepñ afiri One Love Kobõlõ hõ? Ñnyñ One Love no o, One Ghana no.


246

(33) 11/10/2012. (6pm)

… Na aberanteñ yi ama põnkõ no dua so ayñ ‘overlapping’ wõ põnkõ no sisi akyi. Na õgyina põnkõ no akyi te sñ electric pole, na ne nika no aworõ abñgu ne serñ mu. Kyerñ sñ n’ayaasoro, reba n’ayaa mfinimfini ñne n’ayaase no õnhyñ hwee. Ïnhyñ hwee na õgyina põnkõ no akyi ama põnkõ no dua so ato n’akyi na õfam põnkõ no to no, Deñn na na õreyñ?... wei ñyñ ‘question’; where is his penis?… EASTERN F.M. – KASEÑBÏ (34) 19/1/2012. (6pm) Me deñ mempñ sñ mñbõ din, Kwasi broni se: “Names are dangerous.” Menkõka mennya amane, onii korõ no õnim ne ho. Yñse saa papa no wahyehyñ bõ bebree nanso wanni so – deñ õreyñ ne sñ ne ‘gradar’ na õde retutu mmaa nantam sradeñ; woaware koraa a, õmfa ho deñ õnim ara ne skrobodom bee dada bee. Ñnyñ nwanwa, efisñ M.P. bi koraa nso sñ wohwñ ne suban a,…. hmm!? Yñnka…. Hahahaha! (õsere). (35) 11/4/2013. (12pm) Ñnna aberanteñ yi sõõ abaayewa yi mu; Suhum Nsawam, Suhum Nsawam, Suhum Nsawam, Suhum Nsawam, a wayñ no pasaa. Seesei aberanteñ yi akõdi apolisifoõ nsam, a wõa‘charge’ no ‘sleeping without concern’ moahunu deε merekyerñ yi……? Ade nkyeeñ. (36) 18/6/2013. (6pm) …. Agya moma yñnka na mmarima no bi yñ nnipa bõnefoõ. Ïbaa yi yñ onifurani na wakõfa no, na ayaase donko yi ara na worebu wo pa sei ara. Sñ woanyem a, afei na worepam no? Ïno nso yñ apakye o, a anka ñsñ sñ õhunu õbaa yi mmõbõ, nanso sññ na ne sisi mu speedeede a õbñtwa no nko ara na na ñhia no nti a…


247

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE PEACE F.M. - WO BA ADA ANAA? (37) 26/1/2012. Deñ mñka akyerñ me nua mmarima yi ne sñ, ñnnñ mmaa a wõaba no sñ woyñ õbarima na wotam wo kõte bagayaa to wo kõn ho a, wõbñboa wo ma woasi dan wõ wõn to o? Wõse apuskeleke- wo sika bñsa na ñtwñ no deñ ñbõ hõ sñ mita. Wode bõõ so ara pñ na wabae mu ama wo dada. Ñno ne yareñ bebree yi o! Ahohyñsoõ ‘self-discipline’ na ñbñtumi aboa yñn nyinaa. Anyñ saa na woyñ õbarima na wose wo deñ mmñdamase na wobñgoro na ñyñ wo sñ woanya wo yere a, kõ so na w’ani so bñtete wo no na wo barima no nso asi ne tiri ase……. (38) 14/11/2013. Ei! õsõfo yñn nuanom mmarima no bi ha adwene pa ara o! Ïbñkyinkyini saa ara, ñbñduru baabi no na foe; ‘light off’ wagye n’ani so. Sñdeñ wotwi car kyñ a, engine no tumi sñe no, saa na mmarima deñ no nso wo’use’ boro so a, ñduru baabi a, ñyñ weak na ahoõden no asa. Megye di sñ mmaa engine yi koraa nso the same. ADOM F.M. - ÏDÏ AHOMA SO (39) 13/6/2012. Me a, anka m’ankasa mñgyaagyaaa mu ama no bõkõõ, … mpaninfoõ se: “Sñ aboa no ankyñre firi a, wo nso wonsñe ne bõn no”. Woahunu deñ merekyerñ yi ….? na yñayñ yñn ho bi fine. Agya awareñ deñ surutu surutu yi ara na yñde te prñhya so. Deñ merekyerñ yi woahunu? Sñ momee saa na ne ho yñ no fõmm dñdññdñ saa a, na baabiara ara awu… Anokwa, momma yñnka na edie deñ Onyame ammõ anka awareñ ho a, anka ñnyñ koraa o. Anaa meboa …? Sñ memmoa?


248

(40) 22/5/2013. Berñ a na yñyñ mmeranteñ no Pastor hmm! Saa berñ no yñka hwee a, wonte o! Woatam wo dua yi bawee de ato wo kõn ho. Ebinom koraa deñ ñduru saa a, wõnte gyae õbaa biara a õbñnya no no, na ham! Afei sñ ñkõbu ka ne se mu na õkõnyinsñn obi ba na ne ho rekyere no a, ñno deñ na ne barima yi adwo fõmm.

KESSBEN F.M. – APATAKÑSEÑ ASE (41) 20/4/2013. Me nua barima saa asñm yi a woreka yi wo deñ dwene ho hwñ. Sñ wo ne wo yere di nkõmmõ, ñyñ nkõmmõ ankasa o, ñnyñ edie o, (wõsere) hahahaha!, ñwõ dan mu sñ wopñ sñ motu bata na w’ase frñ wo bisa wo ho asñm a, na wohwñ a ñyññ dñn na w’ase teeñ? Agya wei ñyñ õbaa ne okunu asñm nti... ‘But wait! Wohwñ a, ‘Who can let that cat out of your bag?’ Dwene ho yie. “Yñse: “Aboa bi bñka wo a, na ñfiri wo ankasa wo ntoma mu.” (42) 14/6/2014. Metee yñse, kõte denden aduro bi- atemmuda. Sñ wononom saa nnuro yi na sñ wokõte yi wu a, õbaa bñn na õbñtena kõtewuiñ ho? Sñ ñbñduru baabi na õno nso ‘sex drive’ kõ soro, na adeñ yi tutu no, ñregye na wo nso wo Kwaaku donsuro ada a, hmm!? Mpanin nso se: “Deñ ñkõm regye ara ne õmeñ” Deñn na ñbñtumi aba? Monnyae nom!

FOX F.M. - SÑ ME KÑTÑ PA (43) 18/5/2013. ….. Aaane, medõ awareñ deñ emu anigyeñ baako pa ara ne edie. Anokwa, sñ wote awareñ ase na wokunu kõte awu pa ara a, mehunu no sñ ñbñyñ ahomete. Ïbaa bñn na õbñtena kõtewuiñ ho? Sñ õnsuro Onyame a, õbñfa n’akyi abõ adwaman.


249

(44) 6/9/2014 Me deñ awareñ mu afutuo a mede bñma me nuanom mmaa ne sñ, aduane, aduane. Woresõ gu n’anom no na aduane a Onyame anoa no, w’aduane baako no nso wode remema no kama. Da biara na anigyeñ wõ hõ….. ÏBOÏBA F.M. - NKÏMMÏWOÏ (45) 14/3/2014. Mmarima no a mosisi mu nhoma ahodwohodwo a montumi mfa nwurawura mo yerenom yie no, ñnyñ den tutu mmirika kõ Rock Herbal Center na wõbñhwñ wo ama woatumi agyina wo nan so kirim. Ïhemaa nso kõpñ Rock Herbal ointment no bi fa siesie wo lovty lovty center na ñhõ nyñ sweet sweet fanta bielo na sñ Dada bñhye so a wahunu sñ yes! ñhõ ayñ sweet catch te sñ volta catch mu fish no bi.

(46) 5/9/2014. Me nua barima, sñ moretie me? Ñyñ me dñ sñ wose wo sweetheart da wo nkyñn na õte deñ woreka no. Deñ mñka akyerñ mo ne sñ, mpanimfoõ na wõkaa asñm bi sñ: “Deñ õkõfaa ahwedeñ baa fie no, õno ara na õde nwansena baeñ”. Hwñ na pata wo yere. EASTERN F.M. - ÏDÏ KETEKE (47) 19/7/2013. Menua barima me deñ mñka no pen akyerñ wo. Sñ wo ne wo yere wõ hõ na sñ woteeki no fõ granted a saa na ñba. Hunu sñ õno nso wõ fiilins. Mmaa fiilins mu yñ duru o. Sñ worebñdi no a, hwñ na romanse no kõ akyiri kama…… prepññ n’adwene yie ansa na odie no ankasa atoa so. Ñno na ñbñma õno nso ani agye wo ho.


250

(48) 8/8/2014. Mpanimfoõ na wõkaa sñ: “Sñ waduro kyinkyinkyini a, õnya abñ wõ”. Adñn? Ïbarima a woaware, wo yere ho fñfññfñ, mowõ mma kama, deñn bio na worehwehwñ. Wosõre a na woasene wo kõte bawee, ñtwñ biara a wobñhunu biara worepñ adi. Ñna wagye w’ani so no. Wohia deliverance pa ara. Meboa? Anaa sñn na mohunu Papa yi suban yi? TÑLÑVIHYIN SETEHYIN - GHANA TÑLÑVIHYIN NE UNITED TÑLÑVIHYIN ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE. GHANA TÑLÑVIHYIN - GTV (49) 8/10/2012. Wõfa A., ñtõ da bi a mente amanyõfoõ yi ne wõn akyitaafoõ no bi ase o. Woka a, na ebinom rebñdi wo atñm. Sñbe, nyansa bñn na ñwõ deñ saa nkurõfoõ yi ayñ yi mu……Yñn nahyenal antñm no baabi, õse: “… aduru me ne wo so sñ anka yñbñyñ bi atoa so, nanso nimdeñ ntrasoõ, nkotonkrane ne pñsñmenkonya na ñredi yñn dñm saa no. Sñ õman no bñyñ yie a, ñgyina me ne wo so…” Sñ woahunu? Nanso, amanyõfoõ no bi ne wõn akyitaafoõ no bi wõwõ tire, nso asñ deñ wõnni tire. Wõyñ nnipa nso asñ deñ wõnyñ nnipa. Wõayñ wõn ho sñ wõnim nyansa bebree sene obiara, nanso ñmpti barrels. Antñm no wõnnim to mpo… (50) 10/6/2013. … Me nua, GTV, ñha yñ nahyenal tñlñvihyen. Yñduru akyiri pa ara. Nnipa tie, ebi resua ade, nti yñmma kwan koraa mma wõnkasa nni atñm saa wõ ha. Sñ woyñ Honorable koraa na sñ woba ha na woankasa yie a, yñbñka akyerñ wo sñ, sñbe kõtwitwiri wose na sñbe w’anom reyi nka.


251

UNITED TÑLÑVIHYIN - UTV (51) 10/11/2014. Ïkasafoõ 1: Ïpanin, hwñ ñno na ñda frõnt peegyi no. Krataa no se, Woyome sika dosopuo a õkõgyeeñ yi, ñfirii aseñ N.P.P. berñ so, nti mo nso monim ho bi? Ïkasafoõ 2: Na anka mempñ sñ mñka wei ho asñm, nanso yñse: “mekõõ bi na manka bi deñ ñnyñ” anaa meboa? ….. Deñ N.D.Cfoõ no reka no ñnyñ nokorñ da… Ïkasafoõ 3: (õporo ne menemu bõ wa, na õsere kakra) Ïkasafoõ 1: Hon. Yñmmrñ wo nsuo no bi nka ho anaa? Ïkasafoõ 3: Ow! Me nua, meyñ ok (sere). Hmm! ….. Asñ mereyñ anya sõõ trot. Ïkasafoõ 2: … Aaane, sñdeñ wohunu kaeñ no ‘sika dosopuo’ twitwiridie a moakukuru de ama Woyome no… Wonim? deñ NDCfoõ yi repere ara ne ‘draw’. Ghanafoõ yñkaeñ o! na yñantie? Hmm?...“Kõtõ deñ moapem ne bo dwñ, nyanyankyerñ deñ anka õmfa ne ho nkõdi..”. Wo deñ wo mene mu? woahunu sñdeñ ñteñ. Mopñ sñ modaadaa Ghanafoõ... (52) 17/4/2014. Abusuafoõ wei deñ krataa no na õreka ñnyñ me na mereka o. Ïse, õman yi mpanimfoõ ne amanyõfoõ….. ñyñ a monhwñ mo ano kasa yie. Monkyerñ mmõfra a wõrehwñ mo asua mo no kasapa. Ñnnñ wei sõre a, õse barking dog, babies with sharp teeth, madmen, fruitcake, all die be die. Obi nso se, sñbe sñbe mpñn aduasa, kwasea bi nti… Wei ñnyñ me na mereka o, sñdeñ moate dada no, õman yi mpanimfoõ bi anom asñm no no. Weinom nyinaa, krataa no se ñnyñ na wõnyae saa suban bõne no….

AKAN KASEÑBÏ - GHANA TÑLÑVIHYIN - GTV (53) 4/2/2013. (6:40pm) Ñkwan so dwoodwoo, aban, nnwumakuo nkae ne õman yi apolisifoõ reyñ biara sñ akwanhyia so bñte. Wei nyinaa akyi no, ñnnora Kwasie, wõkyerñ a lõre akwanhyia kñseñ bi asan asi wõ Cape Coast kwan no so. Wõkyerñ a, nnipa bñyñ du na wõafa mu ahwere wõn nkwa. Yñnkõtie Ïkyeame … abusua yñrebõ wo kõkõ sñ deñ ñreba no ani yñ nyan…


252

(54) 10/9/2012. (6:40pm) Ïmampanin abadiakyire John Mahama daa n’amanyõkuo mma no nyinaa ase sñ wõasan ayi no sñ õmmñgyina mpere na N.D.C. nsan nni nkonim. Deñ õkae ne sñ, Yñse: “Ñnyñ sñ wotee tatatata ara na wode mmirika ntñntñ rekõtõ Tata bus. Sñ baabi a yñatetare no ketee no tete a, ahokyerñ bñba.” Ñno nti Ghanafo nhwñ aban no adwuma pa a wõayñ so nsan nto aba mma wõn… UNITED TÑLÑVIHYIN - UTV (55) 21/8/2014. Ïmanfoõ a ñnam dumsõ yi so nti wõahwere wõn nuanom ne wõn adõfoõ bi no no…. Wõse, deñ ñha wõn koraa ne sñ, Ïmampanin se yñnya aboterñ mma no na dumsõ no bñtwa mu, nanso ñbñsi nnñ, yñda so ara da sum mu. Adepamfoõ, ‘pure water’ fregye, kold stõfoõ nso na wõn ani abere no. Ïhyew! Paapa yñsrñ wo, mpanimfoõ se: “Obireku nam wõdi no hyew so”. Yñsrñ wo, bõ waka ma yñn. Wõn asñm no no. (56) 21/3/2014. Yoo, abusuafoõ Ïsõfo O.B. asñm no no. Ïse, Ïmampanin nhwñ na õntu ne mmeranteñ no fo, ñsiane sñ, mpanimfoõ se: “Ïpanin a õtena fie ma mmõfra we nanka no, sñ yñreka nankawefoõ a….”. “Animguaseñ nso ka konkonte a, ebi ka nkuruma nso”. ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE GTV - SO MU BI – “ADULT EDUCATION” (57) 14/5/2012. Maame, me Dõkota Adusñe mahunu saa adeñ wei bebree…… Ñyñ a na ñha me pa ara. Awarefoõ ne abusuafoõ no taa de hyñ bayie ne bonsam, nanso mñka sñ S.T.D.s anaasñ nna mu yareñ na ñtaa de weinom ba pa ara. Sñ õbarima yñ krawa anaa ne nkwammoa wõ fam, sñ õbaa nso ntumi mfa afuro a, ñnnñ yi deñ dõkotafoõ tumi boa wõn pa ara…


253

(58) 20/5/2013. Mñsrñ awofoõ, abusuafoõ ne õmanfoõ nyinaa sñ, saa nnipa a wõadi dñm yi Onyankopõn Otweduampõn na õbõõ wõn nso. Wõyñ nnipa te sñ yñn ara. Sñ sñbe sñbe sñbe kafrakyñ n’ani ntumi nhunu adeñ o, õntumi nante koraa anaa ne nan ho aka kakra ama aka ne nanteñ anaa õtõ gu so o, sñ n’adwene nso na ñho aka kakra o, wõn nso wõyñ nnipa a Onyame rehwñ sñ yñbñboa wõn ama wõn nso ani agye bi. Ñno nti sñ wohyia obi saa a, ñmmu no animtia ……… UTV - DEÑ ABRABÏ HWIM FIRII ME NSA MU MPÑNSÑMPÑNSÑNMU. (59) 5/7/2014. Mmaa no a wõyñ sei no sñ ñnyñ ateetee mmorosoõ a, na biribi hyñ wõn ani ase anaasñ wõnni ahohyñsoõ. Momma yñnka na mmarima nso bebree wõ problem pa ara. Aha yε TV so nti, mentumi mmõ din. Papa onimuonyamfoõ bi a m’ani tua no sñ mekyerñ wo a, ñbñyñ wo nwanwa. Nnansa yi, yñnkõte a Papa yi akõseesee n’abofra a wõn ne no teñ, ayñ... (60) 14/5/2014. Me nuabaa, hmm! Awareñ mu nsñm deñ ñyñ a na ne ka yñ den. Awareñ mu nsñm bebree, ebiara ne sñdeñ esi teñ. Mpanin se: “Awareε kwan ware” nanso sñ ñduru deñ ñyñ den sei na ateetee rekum wo sunsum a, na wafa wo ho adwene. Me nuabaa wobñwu agya wo mma deñ anka mpanimfoõ se: “Sε wosuro awaregyae a, wonnya aware pa.” Anaa…?


254

NKEKAHO 2

NSÑMMOANO NO MU KASASUO NO ANKASA BI PENPENKASA SU NO BI: Atñnnidie, Eburo ne Ammodin

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE

(9) Atta Mills (Animtiabuo) repñ tumi no, õhyehyññ bõ bebree.

Mahama (Animtiabuo) nso bae, John ba John, bõhyñ ba, õno nso ahyehyñ bõ bebree, nso yñnhunu so aba. Nea aba ne dumsõ. Anokwa, wõadi Ghanafoõ hwammõ bebree. Yñn ho rekyere yñn pa ara. Ow! Hwñ sika twitwiridie - ‘gargantuan money’ a wõde ama Woyome baakofoõ, na wakõdie!…. Ei, nyaatwomfoõ nie! (Atñnnidie)

(10) Me ara mekõõ sukuu yi, menyaa 2nd Class Upper. Fiifi Kwetey no, sukuu no wakõ aduru he? (Atñnnidie/Mpoatwa) He is still in school…ho!? Fiifi, ñnyñ borõfo hhrrr kñkñ no o, ñyñ efie nyansa ne nimdeñ ok!?. Wonni bi. Pñ bi na ñmmoa wo (Atñnnidie).

(11) Ïhene, me deñ amanyõfoõ yi ebinom yñ wagadereefoõ o (Animtiabuo). Yñto aba ma wõn wie pñ, asa. Wõnnim yñn bio. Nea wõnim ara ne tõnga, radomradom zo. Na wõn afuru bõ wõn anim sñ apemfoõ (Atñnnidie).

(12) Ïkasafoõ 1: Wahunu NDCfoõ agyinammoa no no, nyansakorõno (Atñnnidie) so na wafa na wõne Woyome akyñ ‘gargantuan money’ sei adi…………. Ïkasafoõ 2: Ïbosom kñseñ bñn?

Ïkasafoõ 1: Adñn wonyñ Koofromni anaa? Sñ wonim sñ yñmmõ ne din basabasa (Ammodin).

(17) Politihyians bi kasa a, wõnnwene ho, asñ deñ wõn tinkin kaps no ayera (Atñnnidie). … Da no anõpa a, metee sñ Parliament House ñhõ rebõn (Eburo Kasa) no……


255

TÑLÑVIHYIN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (52) … sñbe sñbe mpñn aduasa, kwasea bi nti… KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (20) Obi bñka sñ wadi… (Eburo kasa) asan adi maame yi kwaadu. (21) Ïkasafoõ 1: Na sñ õka sñ ebinom wõ hõ a, buk nyansa wõwõ bi,

efie nyansa wõnni bi (Animtiabuo) a, wei õretwe asan agye deñn? Ïse asñm a õkaeñ no, mo deñ mopñ a, ñsoro mmara fam, na fam nkõ soro, ñnyñ adeñ a õbñtwe asan da. Baabi a õgyina ara na õgyina, na õreka no te sñ deñ ñteñ no ara. Ebinom wõ hõ a, nokorñ wõ hõ a, wõntumi nka. Ïno deñ õreka no plein sñ, sñ onipa w’agyimi a, ñsñ sñ yñka kyerñ wo sñ w’agyimi….. (Atñnnidie). Ïkasafoõ 2: Ñnyñ gyimmie (Atñnnidie) na ñyñ wo a, anka wobñtumi ayñ saa. Upon all the truth he said, sñbe ne yareñ a õyare nyinaa mode yññ no…

(28) Ïsñ ne ‘mentor’ – ‘like father like son’. Ñnyñ asñm a, anka mñka

sñ, nyaatwom… Saa nkurõfoõ yi ayñ wõn ho te sñ anomaa konekone... (Atñnnidie).

(31) …. kõte poison…. (Eburo Kasa) (32) Ïkasafoõ 1: Woate? Yñse ñnnora Fulanifoõ a wõwõ Kwahu North

ne Southfoõ ha te hõ reka sñ polisifoõ ayñ te sñ efie akokõ, wode aburoo gu hõ a, õbñsosõ aburo no agya nnipa hõ (Atñnnidie). Ïkasafoõ 1: Anka wõnsa sõõ kõtebõtõ (Eburo Kasa) no mu a, na õbñte.


256

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (39) Edie … (Eburo Kasa) (41) Edie … (Eburo kasa) (42) Metee yñse, kõte denden aduro bi ... sñ wokõte yi wu a, õbaa bñn

na õbñtena kõtewuiñ ho? (Eburo kasa)

(43) ….. Aaane, medõ awareñ deñ emu anigyeñ baako pa ara ne edie. …. wokunu kõte awu a ñbñyñ ahomete …. (Eburo kasa)

(47) Mmaa fiiling mu yñ duru. Sñ worebñdi no a … (Eburo kasa) (48) Wosõre a na woasene wo kõte bawee, ñtwñ biara a wobñhunu biara

worepñ adi… (Eburo kasa)

KWATIKWAN KASASUO NO ANKASA BI

KASADWINI KASASUO NO

ÑBÑ

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (6) (i) Ïkasafoõ 1: Ñkoõba woate saa ñbñ wei da, apupuo bñ bi

no…? Ïkasafoõ 2: Aane! Yñse: “Apupuo a õbõõ n’asuo, õda asukakye”…. Saa ara na N.D.C.foõ de reyñ Papa no ne ne yere. Sññ obiara ahunu ñnyñ me nko ara? (ii) Yñse: “Wobñkum õtorõmo na woadware sasaduro deñ, gyae no ma no nkõ” …

(7) Yñse: “Adidi daa na ñyñ……..” (9) Atta Mills repñ tumi no, õhyehyññ bõ bebree. Mahama nso bae …

Nea aba ne dumsõ… Ei, nyaatwomfoõ nie! Maka a, maka. Mo mpanimfoõ yi ara na moka asñm bi sñ: “Ïfeñ akyi nni abofono.”


257

(11) Ïhene, amanyõfoõ …? Weinom deñ wõyñ wagadereefoõ o. Yñse:

Batakari dodoõ nti, amma yñanhunu Kramo papa.” Wõn anom ne wõn ayaase na ñhia wõn. Sñ yñto aba ma wõn pñ asa.

TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (51) (i) Ïkasafoõ 2: Na anka mempñ sñ mñka wei ho asñm, nanso yñse:

“Mekõõ bi na manka bi deñ ñnyñ” anaa meboa? ….. (ii) Hmm?...“Kõtõ deñ moapem ne bo dwñ, nyanyankyerñ deñ anka õmfa ne ho nkõdi kwa”. Wodeñ wo menemu? …

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (25) (i) Yoo atiefoõ: “Ïkyeame Anim asñnka, õse Nana wo asomu

a.” Megye di sñ moate Kobi Acheampõn anom asñm. (ii) … Ñnyñ me na mede m’ano bñka. Yñse: “Obi fom kum a, obi mfom nnwa.”

(29) Ïyñ awengaa, ñne sñ ñnnñ deñ ne mmerñ aso yi. Saa ara “sñ ñnnñ wakõwe abõfra yi mako deñ, wohwene mu bñsõ nsuo waawaa.”

(30) … Sei na Hon. K.A. kaeñ ….. Mpanimfoõ, obi na õkaeñ, õse: “ if

country broke or no broke, we all dey inside”. Nananom mehwñ a, moakõ gu nsa aba, mentumi nnye mo ano nsi bõne…

TÑLÑVIHYEN SO -- KASEÑBÏ - 6pm. (54) Deñ õkae ne sñ, Yñse: “ñnyñ sñ wotee tatatata ara na wode

mmirika ntñntñ rekõtõ Tata bus. Sñ tatatatatata a yñatetare no ketee no tete a, ahokyerñ bñba.” Ñno nti Ghanafoõ nhwñ wõn adwuma a wõayñ no so nto aba…


258

(55) Adepamfoõ, pure water fregye, kold stõfoõ nso na wõn ani abere no. Ïhyew! Paapa yñsrñ wo, mpanimfoõ se:” Obireku nam wõdi no hyew so.” Wõn asñm no no…

(56) (ii) “Animguaseñ nso ka konkonte a, ebi ka nkuruma nso”… ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (39) …mpanimfoõ se: “Sñ aboa no ankyñre firi a, wo nso wonsñe ne

bõn no.” Woahunu deñ merekyerñ yi? …

TÑLÑVIHYEN SO -- ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (60) … fa wo ho adwene. … wobñwu agya wo mma deñ, mpanimfoõ se:

“Sε wosuro awaregyae a, wonya aware pa.” Anaa…? KASAMMRANI/KASAKOA ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (3) Wahwere ne nkwa (Kasakoa) (14) Sñdeñ ñbñyñ a, aban no din bñsan nti, õnyñ õbarima mfa nkyerñ

yñn … (Kasakoa) (15) … me Y.B.G. da biara ntasuo fufuo no a mete kyerñ no no, mñgyae

na mate ntasu kõkõõ akyerñ no. (Kasakoa) (18) (ii) ñnneñ yñse ne sisi, õzimzim õyaa, õzimzim õyaa saa, ne

(iv) Hõ


259

TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (49) (i) Nyansa bñn na ñwõ deñ saa nkurõfoõ yi ayñ yi mu (Kasakoa) (50) … kõtwitwiri wose na sñbe w’anom reyi nka (Kasakoa). KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (20) (i) Wõnsom wõnnyae mu, wõnsom wõnnyae mu (iv) Polisi abaa akonti (23) (i) Ñpiaa me kõõ akyire…. õgyina so…. (iii) Mmarima toso (24) (ii) Mõnkyemõnka..

(iii) Akapimahwñ … (iv) ñyñ mpa so agorõ … (v) sweet sweet fantabielo, ñsiane sñ, sñ õne õbarima (vi) bõ wõn ho adagya kõtõ mpa so na sñ wore (vii) si wõn agede mu a, si w’ agede mu (2x)

(26) (i) … seniwa dennenee, seniwa dennenee, seniwa dennenee, seniwa.

(ii) Na wõne no daeñ baako baako… (29) (i) … ñnna Lumba bñseñ õde awõ abaayewa yi dõkota paneñ... (ii)

Na wamiamia abaayewa yi miss lolo, boby stands … (iii) “sñ wakõwe abõfra yi mako deñ …

(31) (i) … n’ahan mu tenten te sñ akuraase TV pole … (iv) … ñnna õyññ no zaazazazazaza kokoveli masan aba hujahujaja … (v) … kõpem sñ mogya firii aseñ tuu awuraa yi motoburu no. (vii) … aberanteñ yi de ne Kwaaku donsuro …

(33) Penis?… (34) (i) … ‘gradar’ na õde retutu mmaa

(ii) … nantam sradeñ (35) (ii) … wõa‘charge’ no ‘sleeping without concern’ moahunu deε

merekyerñ yi……? Ade nkyeeñ.


260

TÑLÑVIHYEN SO -- KASEÑBÏ - 6pm. (53) … nnipa bñyñ du na wõafa mu ahwere wõn nkwa. (55) Ïmampanin, yñsrñ wo, bõ waka ma yñn…. ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (38) (ii) Mmarima deñ no (40) (i) … ne Dua (ii) Ham … (45) (i) … nwurawura mo yerenom yie no …

(iii) fa siesie wo lovty lovty center na ñhõ nyñ kama – (iv) … sweet sweet fanta bielo hõ (v) na sñ Dada bñhye so a wahunu sñ yes! ñhõ ayñ sweet catch te sñ volta catch mu fish dñdññdñ

TÑLÑVIHYEN SO -- ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (57) (i) S.T.D.s anaasñ nna mu yareñ

(iv) … õbaa nso ntumi mfa afuro a … (Kasakoa) (58) (i) saa nnipa a wõadi dñm yi … (Kasakoa)

(ii) … n’ani ntumi nhunu adeñ o, õntumi nante koraa anaa ne nan ho aka kakra ama aka ne nanteñ anaa õtõ gu so o, sñ n’adwene nso na ñho aka kakra o … (Kasakoa)

(50) Akõseesee n’abofra …


261

NNYINAHÏMA

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (3) George Bush road yi ayñ aduane bi; kõtõ bñkum wo mma. (4) Ïkasafoõ 2: Hmm! ei! Aduru hõ, ‘story’ yi? Peinta bi na akoa bi

kõwiaa n’adeñ na õkyee no boroo no. Anokwa … Na peinta yi se: “o! da no meboroo no papa anka õrewu koraa, na akoa no se: “ñno deñ ñyñ me ara, atwedeñ no a wogyina so no ñyñ me dea, ñnnñ me nso meregye m’atwedeñ.” Ebi ara nie …õregye ne kyinniiñ, me umbrella ee! ee!

(14) … õse õman Israel nti, yñnka yñn ano nto mu da. Ïman Ghana

nti, yñnka yñn ano nto mu da (TWERÑKRONKRON MU ASÑM).

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (22) ((ii) Onimuonyamfoõ Mahama nso da so, nnomaa mmeñnsa

anansesñm “Tika Taka Tangali… (29) … wakõwe abõfra yi mako deñ … (34) (i) … ne gradar (38) Mmaa engine (44) Aduane, aduane. Woresõ gu n’anom no na aduane a Onyame anoa no, w’aduane baako no nso wode remema no kama.

AWAN KASA ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE

(1) Ïkasafoõ 1: Ñhñññ! Yñse ‘this country is now being led by ‘asomdwoehene,’ ñmm! … who is now the leader of the party at this time. It’s one of the parties, so let’s reduce it to one of the


262

two main parties; now NPP and NDC. I have never seen a country; a ruling party is divided as we are seeing under the current leadership.’

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (41) Me nua barima saa asñm yi a woreka yi wo deñ dwene ho hwñ. Sñ

wo ne wo yere di nkõmmõ, ñyñ nkõmmõ ankasa o, ñnyñ edie o, (wõsere) hahahaha!, ñwõ dan mu sñ wopñ sñ motu bata na w’ase frñ wo bisa wo ho asñm a, na wohwñ a, ñyññ dñn na w’ase teeñ? Agya wei ñyñ õbaa ne okunu asñm nti... ‘But wait! Wohwñ a, ‘Who can let that cat out of your bag?’ dwene ho yie? “Yñse: “Aboa bi bñka wo a, na ñfiri wo ntoma mu.

TÑLÑVIHYIN SO -- ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (60) Me nuabaa, hmm! Awareñ mu nsñm deñ ñyñ a na ne ka yñ den.

Awareñ mu nsñm bebree, ebiara ne sñdeñ ñsi teñ. Mpanin se: “Awareε kwan ware” nanso sñ ñduru deñ ñyñ den sei na ateetee rekum wo sunsum a, na wafa wo ho adwene. Me nuabaa wobñwu agya wo mma deñ anka mpanimfoõ se: “Sε wosuro awaregyae a, wonnya aware pa.” Anaa…?

AMPÑMMUAEÑ ASÑMMISA ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (1) …Ñmm!... ebi na yñpñ sñ yñyñ yi anaa…? (13) Mpanimfoõ se: Baabi a ñsñ sñ yñde fam no, yñamfa antua hõ fee a,

ñyñ deñbñn… ñfiri hwe fam, meboa…? Monhwñ na afeñ yi monto aba pa, Atta-Mills ammoa yñn, Mahama deñ booboo …


263

(16) Ïkasafoõ 2: Oo…? ñnnora wotiee nsñm a yñkae no……ññmmhh!!! 2012 election sñ asomdwoeñ na yñn nyinaa pñ, meboa…? Ññ!?... a wo ne me nso ka ho bi … TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (51) Ïkasafoõ 2: Na anka mempñ sñ mñka wei ho asñm, nanso yñse:

“mekõõ bi na manka bi deñ ñnyñ” anaa meboa? ….. Ïkasafoõ 2: … Aaane, sñdeñ wohunu kaeñ no ‘sika dosopuo’ twitwiridie a moakukuru de ama Woyome no… Wonim?

(60) Me nuabaa wobñwu agya wo mma deñ anka mpanimfoõ se: “Sε wosuro awaregyae a, wonnya aware pa.” Anaa…?

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (33) Ïnhyñ hwee na õgyina põnkõ no akyi ama põnkõ no dua so ato

n’akyi na õfam põnkõ no to no, Deñn na na õreyñ?... wei ñyñ ‘question’; where is his penis?…

(35) Seesei aberanteñ yi akõdi apolisifoõ nsam, a wõakyaagye no ‘sleeping without concern’ moahunu deε merekyerñ yi……?

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (31) Woahunu deñ merekyerñ yi ….? na yñayñ yñn ho bi fine. Agya

awareñ deñ surutu surutu yi ara na yñde te prñhya so. Deñ merekyerñ yi woahunu? Anokwa, moma yñnka na edie deñ Onyame ammõ anka awareñ ho a, anka ñnyñ koraa o. Anaa meboa …? Sñ memmoa?

(42) … ñregye na wo nso wo Kwaaku donsuro ada a, hmm!? Mpanin nso

se: “Deñ ñkõm regye ara ne õmeñ” Deñn na ñbñtumi aba?


264

AKUTIA

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE

(7) Ïkasafoõ 2: … Me nua, adidi bõne nyñ, adidi pa na ñyñ. Yñse: “Adidi daa na ñyñ. Sñ wonim sñ w’akora deñ m’afuru so, nanso mennidi nkurõfoõ ayowa mu sñdeñ ebinom adidi yi.

(8) Woka a, wõse kõntñmpt, na Papa Atoga ba no akye wo. Memmõõ

obiara din o. Yñse: “Mpanimfoõ a wõtena fie ma mmõfra wia nanka nam no, sñ yñreka a, wõka ho bi. Chief, ñnyñ saa?

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (22) (i) .. Da no õmampanin dada Rawlings se: “Yutong bus drõva no

reda.’’ … (ii) Na õmampanin abadiakyire, John Mahama nso to manee no sñ: “Sñ yutong drõva no da a, yñbñma no kõfe … (iii) Ïkyena wobñte na Ïmampanin dada Rawlings ama so “Atta Mortuary Man…” (v) Ñnnñ deñ, Owura Asiedu Nkñtia se: “The traitor ne enemy within”. Nnaano õse: “Ïmampanin kraman no - the barking dog”. Ñno na õmanfoõ rebisa sñ deñbñn koraa na ñrekõ so wõ N.D.C. amanyõkuo no mpanimfoõ yi ntam ne saa kamamenka yi?

(34) Me deñ mempñ sñ mñbõ din Kwasi broni se: “Names are

dangerous.” Menkõka mennya amane, onii korõ no õnim ne ho. Yñse saa papa no wahyehyñ bõ bebree nanso wanni so – deñ õreyñ ne sñ ne ‘gradar’ na õde retutu mmaa nantam sradeñ; woaware koraa a õmfa ho deñ õnim ara ne skrobodom bee dada bee. Ñnyñ nwanwa, efisñ M.P. bi koraa nso sñ wohwñ ne suban a,…. hmm!? Yñnka…. Hahahaha! (õsere).


265

NNYEGYEEÑ-SÑ-ADWENE NE NSÑNGORÏ ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE

(11) Minister bi …, õnni yere nanso, sñ ñduru anadwo a, bñtie kotwekotwekotwe te sñ deñ õtwa blõks wõ ne mpa so.

(18) Akõkora bõne yi se daabi, na wakõkye obi ba abaayewa mfeñ du,

ñnneñ yñse ne sisi, õzimzim õyaa, õzimzim õyaa saa … KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (20) … polisini yi adane ne ‘trench’ agu no so; wõnsom wõnnyae mu a,

wayñ maame yi finfinaam… (26) Wei na õbñwie a, na foforo nso aba abñbutu ne so sudwñ sudwñ

sudwñdwñdwñ na õkõ saa ara… ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (40) … wõnte gyae õbaa biara a õbñnya no no, na ham! … (45) Mmarima no a mosisi mu nhoma ahodwohodwo a montumi mfa

nwurawura mo yerenom yie no, tutu mmirika kõ Rock Herbal Center na wõbñhwñ wo ama woatumi agyina wo nan so kirim.

NNWOM ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (4) Ïkasafoõ 1: Afia, wate saa dwom yi da? Me umbrella ee! ee! Me

umbrella ee! ee! yñse õbaa hoõfñfoõ bi na õbõeñ? Me umbrella ee! ee!.....Yñse õbaa hoõfñfoõ bi nso se õregye ne umbrella ee! ee! Sñ apupuo a õbõõ n’asuo, moayi no asukakye. Ñbñyñ dñn? …


266

(11) Yñto aba ma wõn wie pñ, asa. Wõnnim yñn bio. Nea wõnim ara ne tõnga, radomradom zo.

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (24) (i) … ñyñ mpa so agobõne na n’ani gye ho sweet sweet fantabialo,

(ii) … ñsiane sñ, sñ õne õbarima bõ wõn ho adagya kõtõ mpa so na sñ si wo agede mu a, si w’ agede mu (2x)

(26) … ñyññ no seniwa dennenee, seniwa dennenee, seniwa dennenee, seniwa

(29) (i) Ïnnwomtofoõ bi too ne nnwom – polisi abaa akonti…

(ii) … ñnna Lumba bñseñ õde awõ abaayewa yi dõkota paneñ. (iii) Na wamiamia abaayewa yi miss lolo, boby stands … wakõwe abõfra yi mako deñ, wo hwene mu bñsõ nsuo waawaa.”

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE

(49) Yñn nahyenal antñm no baabi, õse: “… aduru me ne wo so sñ anka yñbñyñ bi atoa so, nanso nimdeñ ntrasoõ, nkotonkrane ne pñsñmenkonya na ñredi yñn dñm saa no. Sñ õman no bñyñ yie a, ñgyina me ne wo so…” Sñ woahunu? Nanso, amanyõfoõ no bi ne wõn akyitaafoõ no bi, ñmpti barrels. Antñm no wõnnim to mpo…

AMPÑANKA

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (7) Ïkasafoõ 1: Adñn nti na wose kyenkyen ara a Kwasi Nyantakyi ne

n’apamfo mmñbu akonta yi….? Adñn sñ õdidi a, õmma wo bi nni nti anaa? Ïkasafoõ 2: Oo!?.. adidie mu deñ ñwõ he? Sñ adidie no yñwõ mu ahodoõ…? Ïkasafoõ 1: Na sñ õma wo bi di a, wobñdi deñ? Sñ mo nyinaa moyñ Ñdwesofoõ o?


267

Ïkasafoõ 2: Me nua, adidi bõne nyñ, adidi pa ñyñ. Yñse: “Adidi daa na ñyñ. Sñ wonim sñ w’akora deñ m’afuru so, nanso mennidi nkurõfoõ ayowa mu sñdeñ ebinom adidi yi.

(12) Ïkasafoõ 1: Ñnnñ deñ wõse wõnnim ho hwee. Wei deñ ñsñ sñ yñbõ dua. Yñmfrñ ayi…. Ïbosom kñseñ, tatahwe no, na yñmfa nnye wõn, yñbñhunu nokorñ no seesei ara. Ïkasafoõ 2: Ïbosom kñseñ bñn? Ïkasafoõ 1: Adñn wonyñ Koofromni anaa? Sñ wonim sñ yñmmõ ne din basabasa (Ammodin).

ABUSUABÏ, AKORÏKORÏ, ABODIN NE NKAMFOÏ NSÑM

ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (5) Yoo!, yñfrñ me K.B. Barimayñna, yñda mo ase ne adwuma pa a

moreyñ de reboa Ghana. Aaa!? anka bõne biara nni mu, nanso ne nyinaa ne sñ saa nkurõfoõ yi …

(6) Ïkasafoõ 1: Mo õpeafo, woyñ ñkoõba ampa; ñkoõba sempenemu.

Adwenkñseñ ba, asñm no ara na woaka ama me no. Saa ara na N.D.C.foõ de reyñ Jerry ne ne yere. Sññ obiara ahunu ñnyñ me nko ara…

(8) Me nua, Papa no deñ, õno ne Moses a, anka Onyankopõn asoma no sñ õmmñyi yñn mfiri Faraoh …

TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (51) Ïkasafoõ 1: Hon. Yñmmrñ wo nsuo no bi nka ho anaa?

Ïkasafoõ 3: Ow! Me nua, meyñ ok (sere). Hmm! ….. (52) Abusuafoõ wei deñ krataa no na õreka ñnyñ me na mereka o. (52) Paapa yñsrñ wo, mpanimfoõ se:” Obireku nam yñdi no hyew so”.

Yñsrñ wo, bõ waka ma yñn. Wõn asñm no no…


268

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE

(37) Deñ mñka akyerñ me nua mmarima yi ne sñ, ñnnñ mmaa a wõaba no … (41) Me nua barima saa asñm yi a woreka yi wo deñ dwene ho hwñ.

ASÑNHUANSOÏ KWATIKWAN ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (6) Ei! N.D.C.foõ anka moreyñ ayñ asñm a me wõfa Kwame taa ka yi

‘akohwifoõ paa’ Mmm! menka biribiara. (5) Yoo!, yñfrñ me K.B. Barimayñna, yñda mo ase ne adwuma pa a

moreyñ de reboa Ghana. Aaa!? anka bõne biara nni mu, nanso ne nyinaa ara ne sñ saa nkurõfoõ yi tumi teki disihyen bi a me koraa mpo a menkõõ sukuu nnuruu akyire no, menyñ saa.

ÏPÏ KASA BI NSO A WÏDE YÑ KWATIKWAN ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (3) Anõpa tutuutu, ade nkyeeñ, nanso mesrñ meka; ñyñ ateetee pa ara,

ñyñ ahomete, õbaatan me nsono mu. Ñda Daily Graphic anim, kaa asan abõ obi pakyaa bio, a wahwere ne nkwa yayaaya ñwõ Bush road yi so. Anõpa yi Peace ne Okayfoõ menkae mo yaw, yñnua Vic kaa akwanhyia a ñtoo no…

(5) (i) Aaa!? anka bõne biara nni mu, nanso ne nyinaa ne sñ saa

nkurõfoõ yi tumi teki disihyen bi a me koraa mpo a menkõõ sukuu nnuruu akyire no, menyñ saa.Tie anansesñm tiawa bi; …

(ii) Me nuanom bñka sñ gyimie! Ebi nie! Wodeñ ma mento sñbe.


269

(6) Ei! N.D.C.foõ anka moreyñ ayñ asñm a me wõfa Kwame taa ka yi ‘akohwifoõ paa’ Mmm! menka biribiara

TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (49) Sñbe, nyansa bñn na ñwõ deñ saa nkurõfoõ yi ayñ yi mu…… (50) … sñbe kõtwitwiri wose na sñbe w’anom reyi nka … KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (28) Ñnyñ asñm a, anka mñka sñ nyaatwom… TÑLÑVIHYEN SO – ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (58) Sñ sñbe sñbe sñbe kafrakyñ n’ani ntumi nhunu adeñ o, õntumi nante koraa anaa ne nan ho aka kakra ama aka ne nanteñ anaa õtõ gu so o, sñ n’adwene nso na ñho aka kakra o…. KOMMYÑ NHOMESOÏ/AMPÑANKASA ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (1) Ñmm!... ebi na yñpñ sñ yñyñ yi anaa? … (4) Ïkasafoõ 2: Hmm! ei! Aduru hõ, ‘story’ yi? Peinta bi na …

Ïkasafoõ 2: Oow!?.. adidie mu deñ ñwõ he? Sñ adidie no yñwõ mu ahodoõ…?

(16) Ïkasafoõ 1: May day, yñnyñ nsese kakra nhwñ sñ deñ bñn na aban yi ayñ de aboa adwumayñfoõ mpuntuo. Ïkasafoõ 2: Oow…? sñ ñnnora wotiee nsñm a yñkae no……ññmmhh!!! 2012 election sñ asomdwoeñ na yñn nyinaa pñ, meboa…? Ññ!?... a wo ne me nso ka ho bi …


270

ANIMYÑ NE ÑNNESUO KWATIKWAN KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (34) Ñnyñ nwanwa, efisñ M.P. bi koraa nso sñ wohwñ ne suban a,….

hmm!? Yñnka…. Hahahaha! (õsere). TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (51) Ïkasafoõ 2: Na anka mempñ sñ mñka wei ho asñm, nanso yñse: “Mekõõ bi na manka bi deñ ñnyñ” anaa meboa? ….. Deñ N.D.Cfoõ no reka no ñnyñ nokorñ da…….. Ïkasafoõ 3: (õporo ne menemu bõ wa, na õsere kakra) Ïkasafoõ 1: Hon. Yñmmrñ wo nsuo no bi nka ho anaa? Ïkasafoõ 3: Ow! Me nua, meyñ ok (sere). Hmm! ….. Asñ mereyñ anya sõõ trot. Ïkasafoõ 2: … Wo deñ wo mene mu? woahunu sñdeñ ñteñ. Mopñ sñ modaadaa Ghanafoõ...

LENGWESTEKS NHYEHYÑEÑ ANAA NSÑMFUAKUO AHODOÏ A WÏDE AYÑ KWATIKWAN KASA NSESAEÑ NE AFRAFRA ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (17) Politihyians bi kasa a, wõnnwene ho, asñ deñ wõn tinkin kaps

ayera. TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (49) … Wõayñ wõn ho sñ wõnim nyansa bebree sene obiara, nanso

ñmpti barrels.


271

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (23) (i)… wõhyñ goods (ii) Wahunu manhole pa ara na wagya ama woõ no.

(ii) … rebõ boxing no … (28) Wei na ebinom de no toto ‘gentle giant’ ho no. Ñnnñ yñahunu

wõn mu ‘difference’ – Ïsñ ne ‘mentor’ – ‘like father like son’. (31) … kõte poison … wei deñ ñyñ ‘sleeping without information. (33) Ïnhyñ hwee na õgyina põnkõ no akyi ama põnkõ no dua so ato

n’akyi na õfam põnkõ no to no, Deñn ñna na õreyñ?... wei ñyñ ‘question’; where is his penis?…

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (33) Agya wei ñyñ õbaa ne okunu asñm nti... ‘But wait! ‘Who let the

cat out of the bag?’ dwene ho yie? (38) (i) ñbñduru baabi no na foe; light off … (ii) … mmarima deñ no nso wo use boro so a, … (iii) Mmaa engine no … (42) na sñ ne sex drive kõ soro a, …

ÏFÑM NSÑMFUA ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (8) Woka a, wõse kõntñmpt, na Papa Ato ba no akye wo. Memmõõ

obiara din o. KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (24) … romosa (31) … motoburu (32) mmarima tõtekõtestran no rewurawura sista Atwññ …


272

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (47) … hwñ na romanse no kõ akyiri kama…… EDIN, EDINNSIANANMU NE EDIN NKYERÑKYERÑMU BI A WÏDE AYÑ KWATIKWAN ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (1) (i) Mate sñ wõreba abñsi dan … Afordable houses’ no a aban a

wabñsene kõ no hyññ aseñ no yñayñ no dñn…? (ii) Yñayñ (yñn)

(iii) Ñmm!... ebi (Oyikyerñ Edinnsiananmu) na yñpñ sñ yñyñ yi anaa? Kwame, ñyñ õman adwuma na yñreyñ, efisñ baako no kaa sñ anka apurosifo bñnya bi meboa?…

(2) … Ñhñññ! Yñse ‘this country is now being led by ‘asomdwoehene,’ …

(3) … I (me) have never seen a country; a ruling party is divided as we (yñn) are seeing under the current leadership (4) (i) Ïkasafoõ 1: Afia, wate saa dwom yi da? Me umbrella ee! ee!

Me umbrella ee! ee! yñse õbaa hoõfñfoõ bi na õbõeñ? Yñse õbaa hoõfñfoõ bi nso se õregye ne umbrella ee! ee! ... (ii) Ebi ara nie …õregye ne kyinniiñ, me umbrella ee! ee!

(6) Ah! Me werñ aho. “Akõmfo bõne, sñ mose kuro no mmõ a, mote mu bi”. Mommu õman no yie.

(7) Sñ wonim sñ w’akora deñ m’afuru so, nanso mennidi nkurõfoõ ayowa mu sñdeñ ebinom adidi yi.

TÑLÑVIHYEN SO -- ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (49) Wõfa A., ñtõ da bi a mente amanyõfoõ yi ne wõn akyitaafoõ no bi

ase o. Woka a, na ebinom rebñdi wo atñm. Sñbe, nyansa bñn na ñwõ deñ saa nkurõfoõ yi ayñ yi mu……Yñn nahyenal antñm no baabi,


273

õse: “… (Edinnsiananmu Oyikyerñ ne Nkyerñkyerñmu Oyikyerñ/Determiner).

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (20) Obi bñka sñ wadi… asan adi maame yi kwaadu (21) Ïkasafoõ 1: Paati ba bi a just a mere patansi nti, wakõ rekõõdo

mpanimfoõ miitin sei de abñto abõnten. Na sñ õka sñ ebinom wõ hõ a, buk nyansa wõwõ bi, efie nyansa wõnni bi a …

(30) Mpanimfoõ, obi na õkaeñ, õse: “Country broke or ino broke, …” (32) Ïkasafoõ 1: Da no a yñse One Love Kobõlõ kõyii “ne mmire,”

no,… kwan so na wõn ‘stop’ taksi a na õte mu sññkyee no. Ïkasafoõ 1: Bro G. P. moregye õnokwa abõ mo ho o!? Nti ñdeñn pa ara na wo Kofi na worepñ afiri One Love Kobõlõ hõ? Ñnyñ One Love no o, One Ghana no.

(34) Medeñ mempñ sñ mñbõ din Kwasi broni se: “Names are

dangerous.” Menkõka mennya amane, onii korõ no õnim ne ho. Yñse saa papa no wahyehyñ bõ bebree nanso wanni so. Ñnyñ nwanwa, efisñ M.P. bi koraa nso sñ wohwñ ne suban a,…. hmm!? Yñnka…. Hahahaha! (õsere).

ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (42) Sñ ñbñduru baabi na õno nso ‘sex drive’ kõ soro, na adeñ yi tutu no,

ñregye na wo nso wo Kwaaku donsuro ada a, …

(44) Me deñ awareñ mu afutuo a mede bñma me nuanom mmaa ne sñ, aduane, aduane. Woresõ gu n’anom no na aduane a Onyame anoa no, w’aduane baako no nso wode remema no kama.

(45) Ïhemaa nso kõpñ Rock Herbal ointment no bi fa siesie … ñhõ na ñnyñ sweet sweet fanta bielo, sñ Dada bñhye so a wahunu sñ yes! ñhõ ayñ sweet catch te sñ volta catch mu fish no bi.


274

ADEYÑ NE ÏKYERÑFOÏ BI A WÏDE AYÑ KWATIKWAN ANÏPA DAWUBÏ NKRATAA MPÑNSÑMPÑNSÑNMU DWUMADIE (7) Ïkasafoõ 2: Oow!?.. adidie mu deñ ñwõ he? Sñ adidie no yñwõ mu

ahodoõ…? Ïkasafoõ 1: Na sñ õma wo bi di a, wobñdi deñ? Ïkasafoõ 2: Me nua, adidi bõne nyñ, adidi pa ñyñ.

(8) … Yñse: “mpanimfoõ a wõtena fie ma mmõfra wia nanka nam no, sñ yñreka a, wõka ho bi. Chief, ñnyñ saa?

(13) Ghanafoõ, *sñbe *sñbe, moma yñma yñn ani nna hõ. Mpanimfoõ se: baabi a ñsñ sñ yñde fam no, yñamfa antua hõ fee a, ñyñ deñ bñn… ñfiri hwe fam, meboa…?

KASEÑBÏ - 6am, 12pm, 6pm. (20) Hmm! Obi bñka sñ wadi… asan adi maame yi kwaadu.

Ïkasafoõ 2: Wonhunu saa?! Wadi polisi abaa akonti… hahaha! (23) Ïne me rekasa no a õbamm me no, ñpiaa me kõõ akyire…. õgyina

so. Mmarima toso no, Ghana ha wõhyñ goods. ASETENA NE AMAMMERÑ DWUMADIE (39) Me a, anka m’ankasa mñgyaagyaaa mu ama no bõkõõ, ñsiane sñ,

na yñayñ yñn ho bi fine … (45) … Dada bñhye so a wahunu sñ yes! ñhõ ayñ sweet (59) … Papa yi akõseesee n’abofra a wõn ne no teñ, ayñ nsñm bebree.


Documents

SÑDEÑ WÏDE AKAN KASA DI DWUMA ÑNNÑ MMERƐ YI WÏ RADIO …