1

Sead S. Fetahagić

Sead S. FetahagićJE LI OD JAVNOG INTERESA ČUVANJE ZAJEDNIČKOG DOBRA?

Izdavač: CRVENA Udruženje za kulturu i umjetnost, Sarajevo Za izdavača: Danijela Dugandžić Uredio: Boriša Mraović Korektura: Andreja Dugandžić Dizajnirao i pripremio za štampu: Bojan Stojčić

Izdanje su podržali Fond Otvoreno Društvo Bosna i Hercegovina i Olof Palme International Center.Sadržana mišljenja i stavovi isključiva su odgovornost izdavača

----------------------------------- CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 342 FETAHAGIĆ, Sead S.      Je li od javnog interesa čuvanje zajedničkog dobra? / Sead S. Fetahagić. - Sarajevo : Udruženje za kulturu i umjetnost Crvena, 2019. - 72 str. : ilustr. ; 14 x 11 cm Bibliografske i druge bilješke uz tekst. ISBN 978-9926-8131-2-3 COBISS.BH-ID 28469254 -----------------------------------

Sead S. Fetahagić

JE LI OD JAVNOG INTERESA ČUVANJE ZAJEDNIČKOG DOBRA?

CrvenaSarajevo, 2019

SadržajPrivatni grad, javna nedaća 7

Neoliberalizacija zajedničkog dobra iz balkanske perspektive 12

Terminološke nedoumice 20

Koncepti zajedničkog dobra i javnog interesa do 19. stoljeća 27

Problem razgraničenja između javnog i privatnog prava 49

Društvo, zajednica ili društvena zajednica? 56

Mjera javnog interesa 66

7

Privatni grad, javna nedaća

U decembru 2017. godine kalifornijski gradić Santa Barbaru zadesila je nedaća o kojoj su svojevremeno izvještavali regionalni i svjetski mediji. Nakon dev-astirajućeg šumskog požara Thomas, pokrenuto je blatno klizište koje je za nekoliko dana ovu mondenu regiju, poznatu po istoimenoj TV seriji iz 1980-ih koja je prikazivala glamurozni život kalifornijske elite, pretvorilo u scenu iz filmova katastrofe. Luk-suzne vile, automobili i ceste našli su se preplavl-jeni naslagama blata, okovani stijenjem i zarobljeni skršenim drvećem. Kanal Fox News je tada prenio obrazloženje stručnjaka o tome kako različiti oblici ljudskog djelovanja mogu strme obronke učiniti još više podložnim klizištima nakon velikih padavina. Stoga, ljudi koji su gradili kuće od štuko maltera i bez temelja na ovakvom zemljištu i sami snose posl-jedice svojih vlastitih odluka.1 Problem o kojem se govori svakako nije nov; mnogo je širi nego što ovi

1 Madeline Farber, "California mudslides: Where and why they happen," Fox News, pristup 17. januara 2018, http://www.foxnews.com/us/2018/01/16/california-mudslides-where-and-why-happen.html.

8

navodi sugerišu i posljedica je tretiranja zemlje kao pukog objekta u mrežama privatne svojine i tržišne distribucije.

I doista, južnokalifornijski grad Los Anđeles, megalopolis ka kojem gravitira spomenuta San-ta Barbara, izdvaja se kao reprezentativan prim-jer metastaze ovog procesa koji se ogleda, iz-među ostalog, u višedecenijskom zanemarivanju razvoja javnog urbanog prostora nauštrb mil-ionskih investicija u privatne, strogo ograđene i visoko sekuritizovane zone stanovanja. John D. Fairfield u knjizi “Javno i njegove mogućnos-ti: Trijumfi i tragedije američkog grada” navodi Los Anđeles kao primjer grada koji je izgrađen kol-ektivnim naporima i uz pomoć kolosalnih javnih projekata izgradnje infrastrukture, ali je kao rezu-ltat privatnih špekulacija zemljištem izgubio mo-gućnosti za izgradnju i razvoj javnih rekreacionih površina i prirodnog sistema odvoda i kanalizaci-je.2 Tamošnji okolišni problemi išli su uporedo sa

2 John D. Fairfield, The Public and Its Possibilities: Triumphs and Tragedies in the American City (Philadelphia: Temple University Press, 2010)

9

širenjem zebnje od izbijanja socijalnih nemira, jer su ambiciozni i skupi urbanistički projekti nami-jenjeni dobrostojećim građanima, kao Bunker Hill, izgrađeni u neposrednoj blizini distrikta Skid Row, poznatog po najvećoj koncentraciji beskućnika u Sjedinjenim Američkim Državama, od koga su fizički odvojeni suvremenim sigurnosnim teh-nologijama. Početkom 1990-ih u doba recesije, nezaposlenost i siromaštvo su preplavili područja Los Anđelesa, a 1991. godine “dvadeset hiljada ljudi je stajalo skoro pet sati u redu za božićnu dodje-lu paketa hrane”.3 Naredne 1992. godine, oni koji su živjeli u Sarajevu mogli su svjedočiti neobično podudarnim slikama iz dva različita i jako udaljena grada. Tokom aprila i maja te godine na TV kana-lima vidjeli su se prizori puni vojnika, naoružanih civila, gradskih ulica i četvrti u plamenu i dimu, prevrnutih i zapaljenih vozila, izbezumljenih lica građana u panici, te masovne pljačke prodavnica iz kojih su ljudi u trenucima očaja (ili obijesti) iznos-ili sve, od cipela (u Sarajevu) pa do televizora i au-dio opreme (u Los Anđelesu). Iako su dolazile iz, u

3 Fairfield, The Public and Its Possibilities,

10

svakom pogledu, različitih sredina, ove slike kao da su sugerisale da je ideja opšteg dobra i međuljudske solidarnosti u velikoj krizi na globalnom planu.

Prema Fairfieldu, rastući disbalans između privat-nog interesa i javnog dobra očitovao se još 1960-ih godina kada je došlo do pojave modernih pokreta za očuvanje okoliša:

Buldožerom raskopani prirodni krajolik i izgrad-nja stambenih objekata na močvarnom tlu, na padinama brda i u naplavnim ravnicama nagnala je kućevlasnike iz predgrađa da dignu glas protiv nestajanja otvorenog prostora i “silovanja zemlje”. Erozija zemljišta, propadanje rijeka i jezera i un-ištavanje biljnog i životinjskog svijeta doveli su do podizanja nove “urbane svijesti”.4

Tada, u vrijeme snažnog prodora ekoloških ide-ja činilo se da će svijest o značaju javnog, zajed-ničkog dobra (naročito u pogledu zaštite prirode i zemljišta) nadjačati interese korporativnog kapi-talizma i privatnih poduzetnika. Pojedini američki

4 Fairfield, The Public and Its Possibilities, 275. prev. aut.

11

pravnici, pa čak i poneka sudska odluka, određiv-ali su zemljište prvenstveno kao osnovni resurs zajednice i zalagali su se za regulaciju tržišta koja bi ograničila zahvat kapitalističkih operacija u ove resurse. Obrazloženje je nađeno u ekološkom kon-ceptu međupovezanosti, baziranom na vrlo jed-nostavnom uvidu da se zemljišna parcela ne može posmatrati izolovano od okolnog zemljišta. Tako je npr. jedna odluka Vrhovnog suda američke savezne države Wisconsin iz 1972. godine sadržavala obra-zloženje da “pravo vlasništva na zemlji mora biti uravnoteženo sa javnim interesom da se zaustavi uništavanje prirodnih resursa”.5 Međutim, u vri-jeme svjetske naftne krize, prijedlog zakona o reg-ulaciji korištenja zemljišta koji se našao pred amer-ičkim Kongresom 1973. godine doživio je neuspjeh pod pritiskom zagovornika vlasničkih prava i min-imalne državne regulacije u ovoj oblasti. Teško je pritom ne primijetiti da se ovo događalo upravo u vrijeme postepene afirmacije jedne naizgled nove ekonomsko-političke doktrine, koja će postati poz-nata pod imenom neoliberalizam. Njeni zagovornici

5 Fairfield, The Public and Its Possibilities, 275.

12

upravo su, naime, te godine izveli naoko uspješan eksperiment stvaranja prve neoliberalne države na svijetu, u Čileu.6 Ono što se, u širem smislu, može okarakterisati kao “neoliberalizacija zajedničkog dobra” doživjelo je svoju “svjetsku premijeru” na političkoj sceni ove latinoameričke zemlje. Vlada generala Pinocheta je u koordinaciji sa Internac-ionalnim monetarnim fondom (IMF) 1975. godine restruktuisala ekonomiju zemlje, oslanjajući se na teorije neoklasičnih ekonomista, i pokrenula pro-cese privatizacije javne imovine i institucija soci-jalne zaštite, otvaranja prirodnih resursa (naročito šumskog i ribljeg fonda) privatnoj i neregulisanoj eksploataciji, te poticanja direktnih stranih ulagan-ja i slobodnije trgovine.7

Neoliberalizacija zajedničkog dobra iz balkanske perspektive

Pojmovi opšteg ili zajedničkog dobra kao da su pot-puno iščezli iz javnog diskursa zemalja proizašlih 6 David Harvey, Kratka povijest neoliberalizma, prevod Stipe Ćurković (Zagreb: V.B.Z., 2013), 13.7 Harvey, Kratka povijest neoliberalizma,

13

raspadom SFR Jugoslavije. Slično je i sa javnim odnosno zajedničkim interesom. Nema ih u voka-bularu ne samo nosioca ili predstavnika političke vlasti, već i dobrog dijela medija, javnih intelek-tualaca te organizacija tzv. civilnog sektora. Neki izolovani primjeri zalaganja za afirmaciju i očuvan-je zajedničkog dobra, poput protesta građana pro-tiv gradnje poslovnog objekta u parku Hastahana u Sarajevu tokom 2017. i 2018. godine, pokazuju kako o ovim stvarima nije baš politički oportuno govor-iti. Više je razloga takvom stanju stvari.

Raspad SFR Jugoslavije, koji je uslijedio nakon uvođenja višestranačkog političkog sistema i održa-vanja prvih “slobodnih” izbora tokom 1990. godine, donio je i promjenu paradigme u političkoj, ide-ološkoj i ekonomskoj sferi. Sve ono što se dovodi-lo u vezu sa odlazećim društveno-političkim sis-temom vrijednosti - npr. “bratstvo i jedinstvo” između jugoslavenskih “naroda i narodnosti”, međuklasna društvena solidarnost, radnička pra-va, samoupravno privređivanje, jaka uloga države u programima socijalne zaštite i investiranja u zna-

14

nost, kulturu i obrazovanje, koncept društvene svo-jine, te sami pojmovi javnog interesa i zajedničkog dobra - gotovo “preko noći” proglašeno je nazad-nim, retrogradnim i nespojivim sa ambicijama pri-lagođavanja liberalno-kapitalističkim zahtjevima za reformom u kontekstu rušenja Berlinskog zida nakon 1989. godine, te docnijih evropskih inte-gracijskih procesa.

Ovakav ideološki zaokret na južnoslavenskim pros-torima stoga je gotovo nemoguće razumjeti ukoliko se ne uzme u obzir širi, globalni kontekst u kojem se on dešavao, a koji je tokom 1980-ih godina bio obil-ježen neoliberalnim zaokretom u politici i ekonom-iji pojedinih zemalja, kao što su Velika Britanija, Kina, SAD, ili Meksiko. Ovaj zaokret, kojeg David Harvey naziva “revolucionarnim obratom u soci-jalnoj i ekonomskoj povijesti svijeta”,8 doveo je do toga da dotad relativno marginalne ekonomske te-orije o nesputanim individualnim poduzetničkim slobodama, ključnoj ulozi slobodnog tržišta, dereg-ulaciji privrede, privatizaciji imovine, te povlačen-8 Harvey, Kratka povijest neoliberalizma, 7.

15

ju države iz mnogih oblasti socijalne zaštite post-anu dominatne. Zahvaljujući prihvatanju ovakvih ideja u akademskoj zajednici, među mnogim nev-ladinim organizacijama (poput tzv. think tanks), na-juticajnijim medijima, članovima upravnih odbora velikih korporacija, ključnim državnim institucija-ma poput centralnih (“narodnih”) banaka i minis-tarstava finansija, te među globalnim finansijskim institucijama kao što su IMF, Svjetska banka i Sv-jetska trgovinska organizacija, “neoliberalizam je postao hegemonijski modus diskursa”.9

Uticaj ovog trenda na politike i razvojne procese u jugoslavenskim zemljama tokom 1980-90ih godina stoga se teško može precijeniti. Antiinflacioni pro-gram posljednjeg jugoslavenskog premijera Ante Markovića iz 1989-90. godine, slijedio je neoklasični model propisan od strane IMF i Svjetske banke.10 Imao je za cilj, pored uže definisanih monetaris-

9 Harvey, Kratka povijest neoliberalizma,10 Dragoljub Stojanov i Đuro Medić, Makroekonomske teorije i politike u globalnoj ekonomiji: Dominantne škole ekonomske misli (Sarajevo: Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2001)

16

tičkih aspekata, i promjenu cjelokupnog političkog i društveno-ekonomskog sistema s naglaskom na privatizaciju društvenih preduzeća, te “redistribuc-iju dohotka od radnika ka kapitalu u uslovima trans-formacije vlasničke strukture”.11 U tom kontekstu se i sukcesivno izbijanje niza oružanih sukoba na jugoslavenskom prostoru u periodu od 1991-2001. godine i u smjeru zapad-istok (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Makedonija) može tumačiti kroz prizmu neoliberalne paradigme. Ne dovodeći u pitanje kompleksnost i brojnost kako unutrašnjih tako i vanjskih faktora koji su do ovih sukoba doveli, oni su predstavljali i pogodan trenu-tak da bivše republičke komunističke elite počnu primjenjivati neoliberalne recepte poput “doktrine šoka”.12 Time su stvorene prilike za brzu i temeljitu “akumulaciju izvlaštenjem”,13 što je savremena vari-jacija Marxove “prvobitne akumulacije kapitala”,14 u

11 Stojanov i Medić, Makroekonomske teorije,12 Naomi Klein, Doktrina šoka: Uspon kapitalizma katastrofe, prevod Petar Vujačić (Zagreb: V.B.Z., 2008)13 Harvey, Kratka povijest neoliberalizma, 153, 155, 193.14 Karl Marx i Friedrich Engels, Izabrana djela u dva toma, tom I, redaktor Milivoj Mezulić (Zagreb: Kultura, 1949), 412.

17

situaciji kada je najveći broj stanovnika ovih pod-ručja bio zaokupljen golom borbom za opstanak u uvjetima ratnog ili poluratnog stanja. Ove elite pri-tom ništa “osim savršene neodgovornosti [nije] mo-glo nagnati [...] da prihvate ideologiju dojučerašn-jih neprijatelja, to jest laissez faire i nacionalizam”.15 Uporedo sa oružanim sukobima stvaraju se temelji za izvođenje procesa transformacije zemalja soci-jalističke privrede u liberalno-tržišne ekonomije zasnovan na smjernicama tzv. Vošingtonskog kon-senzusa.16

15 Vjeran Katunarić, Sporna zajednica: Novije teorije o naciji i nacionalizmu (Zagreb: Naklada Jesenski i Turk; Hrvatsko sociološko društvo, 2003), 52.16 Washington Consensus predstavljao je naziv za paket reformskih mjera kojeg je sastavio britanski ekonomist John Williamson 1989. godine oslanjajući se na zajedničke teme koje su tada dominirale u institucijama baziranim u Vošingtonu, poput Internacionalnog monetarnog fonda, Svjetske banke i Ministarstva finansija SAD. Paket, koji je izvorno bio namijenjen zemljama Latinske Amerike za izlazak iz ekonomske i finansijske krize, sastojao se od deset tačaka koje su predstavljale sažete preporuke za političke reforme: fiskalna disciplina, preusmjeravanje javne potrošnje od subvencija ka potporama razvojnim i socijalnim programima, poreska reforma, tržišno određene kamatne stope, konkurentni devizni kurs, liberalizacija trgovine, liberalizacija direktnih stranih ulaganja, privatizacija državnih preduzeća, deregulacija tržišta i zaštita vlasničkih prava. Naziv je u međuvremenu stekao šire značenje koje se odnosi na svaki reformski program zasnovan na neoliberalizmu odnosno tržišnom fundamentalizmu, čemu se Williamson oštro

18

Usvajanje ovih politika išlo je neujednačenim tokom, ali je ipak širom regije nezaustavljivo na-predovalo. Tako je na primjer Vlada Republike Hrvatske još 1993. godine, odabravši grubi mone-taristički model tržišne privrede i totalnu privat-izaciju, donijela program stabilizacije za prevlada-vanje poslijeratne ekonomske krize s ciljem trans-formacije hrvatske privrede u takvu, zasnovanu u potpunosti na tržišnim načelima.17 Slična situacija je bila i sa Bosnom i Hercegovinom (BiH), s tim što su ovdje odredbama Dejtonskog mirovnog spora-zuma iz 1995. godine eliminisani i formalni instru-menti i sredstva makroekonomske politike na na-cionalnom (državnom) nivou. Stoga njena izvršna vlast (koju dijele Predsjedništvo BiH i Vijeće mini-stara BiH) nema na raspolaganju samostalnu mon-etarnu, fiskalnu, platnobilansnu, deviznokursnu, socijalnu, industrijsku politiku, niti politiku cijena, privatizacije i dohotka. BiH u takvoj situaciji pred-

suprotstavljao, vidi John Williamson, "What Washington Means by Policy Reform," Peterson Institute for International Economics, zadnja promjena 1. novembar 2002, https://piie.com/commentary/speeches-papers/what-washington-means-policy-reform.17 Stojanov i Medić, Makroekonomske teorije, 307.

19

stavlja “sjajan primjer zemlje u kojoj se očekuje djelovanje [...] slobodnog tržišta po pravilima igre zlatnog standarda iz XIX vijeka”18 i koja se, barem na ovom nivou, približava idealu minimalne države iz neoliberalnih teorija.

U praksi, ono što zovemo “tranzicija“ takozvanog Zapadnog Balkana nije bilo ništa drugo do dugi (i još uvijek nezavršeni) proces komodifikacije i privatizacije zemlje i drugih društvenih dobara, konverzije različitih oblika vlasničkih prava (zajed-ničkih, državnih) u ekskluzivna privatna, ukidanja prava na zajednička dobra i alternativnih oblika proizvodnje i potrošnje, te rasta kreditnih aktivnos-ti - što sve spada u prakse “akumulacije izvlašten-jem”. Nakon više od tri decenije postepene neo-liberalizacije planete i nagomilanih podataka koji pokazuju mnoge negativne ishode ovakvih politika i procesa,19 te njihov efekat na osnovne prirodne i

18 Stojanov i Medić, Makroekonomske teorije,19 Vidi George Monbiot, "Neoliberalism - the ideology at the root of all our problems," The Guardian, 15. april 2016, https://www.theguardian.com/books/2016/apr/15/neoliberalism-ideology-problem-george-monbiot; ili u prevodu na naš jezik Paul Treanor, "Neoliberalizam:

20

društvene resurse, od presudnog je značaja vratiti se političkoj elaboraciji pojmova javnog interesa, javnog dobra, odnosno zajedničkog dobra. U tom je smislu namjera ovog teksta ispisati kratku povi-jest ideje javnog interesa i njemu srodnih koncepa-ta, oslanjajući se na više ili manje poznata djela iz evropske (zapadnjačke) političke filozofije i društ-vene misli, te na taj način dati podstreka raspravi o savremenom političkom smislu ovih pojmova.

Terminološke nedoumice

Problemsko polje u koje ulazimo obilježava neko-liko terminoloških dvojbi. Prvo, kad se govori o nečem javnom, uvijek se kao njegovi možebitni si-nonimni ili srodni pojmovi, u zavisnosti od kontek-sta, koriste i izrazi: opšte, zajedničko, društveno i sl. Takođe, gotovo je nemoguće izbjeći i razmišljanje u “binarnim opozicijama”, te pored javnog tretirati i njegovu suprotnost - privatno,20 koje se opet može

Porijeklo, teorija, definicija," prevod Sead S. Fetahagić, Academia.edu, pristup 21. decembar 2017, https://www.academia.edu/33602375/Neoliberalizam_Porijeklo_teorija_definicija.20 Mada ćemo u nastavku vidjeti da oslanjanje na ovakvu binarnu opoziciju podliježe kritici, prim. aut.

21

označiti i izrazima kao posebno, partikularno, in-dividualno i sl. U ovom pluralitetu mogućnosti ipak se odlučujemo za korištenje atributa “javno”, ukoliko se ne radi o citatima izvora, te ukoliko kon-tekst ne iziskuje upotrebu drugog termina. Drugo, postoji više srodnih i u izvjesnom smislu preklapa-jućih koncepata koji uključuju pridjev “javno”. Tako imamo npr. javni interes, javno dobro, javno pravo, javna sfera, javni pristup, javna uprava, javni sektor itd. No, kako smo u prethodnom dijelu već u više navrata koristili izraze “javni interes” i “zajedničko dobro”, koji su najpribližniji engleskim ekvivalenti-ma public interest i common good, tako ćemo nastav-iti i u ostatku teksta, opet uz zadržavanje slobode da se i drugi pojmovi koriste u skladu sa izvorima i kontekstom. Što se tiče značenja navedenih po-jmova, ovdje ćemo se zadovoljiti tek sa nekoliko leksikografskih napomena.

Prema jednom engleskom online rječniku, javni in-teres bi predstavljao: “1. blagostanje, dobrobit ili boljitak šire javnosti; zajedničko dobro [odnosno] 2. pozivanje na ili relevantnost za cjelinu stano-

22

vništva”.21 Odemo li korak dalje možemo razmotriti i etimologiju riječi “interes”. Polazeći od latinskog pojma interesse u značenju “biti između”, u našem starijem političkom vokabularu iz socijalističkog perioda interes se shvatao kao

nečiji aktivan odnos prema izvjesnim stvarima, lju-dima ili idejama. Biti zainteresovan znači biti spre-man da se stupi u aktivan odnos prema nečemu, bilo da bi se zadovoljila neka lična potreba ili želja (lični interes), ili određena društvena potreba ili težnja (društveni interes).22

Dvadesetak godina kasnije, u periodu “tranzicije” i nakon oružanih sukoba na ovim prostorima, in-teres se definirao kao:

posredovanje između potrebe i njenog zadovolja-vanja [...] usmjerenost djelovanja koja proizlazi iz osviještene potrebe i njezine mogućnosti realizaci-je u odnosu s drugima [...] socijalno posredovana

21 Public interest. Dictionary.com. Dictionary.com Unabridged. Random House, Inc. http://www.dictionary.com/browse/public-interest (accessed: January 19, 2018). prev. aut.22 Risto Tubić, Enciklopedijski rječnik marksističkih pojmova (Sarajevo: Veselin Masleša, 1974), 152.

23

svijest o potrebi.23

No, autori potonje publikacije, anticipirajući nove trendove komercijalnog bankarstva, ovaj pojam dalje obrazlažu:

Izvorno značenje i. dano je rimskom pravnom for-mulom id quod inter est koja je označavala ono što je između stanja prije i stanja poslije neke štete. Tako se kao pravni termin i. pojavljuje u nekim evrop-skim jezicima u kontekstu dužničko-vjerovničkih odnosa u značenju kamate.24

Tako i na engleskom jeziku recimo Random House Concise Encyclopedia izdanje iz 1996. pod člankom interest podrazumijeva samo da je to “u finansijama, novčani iznos koji zajmoprimac plaća zajmodavcu u zamjenu za kredit odnosno zajam, i koji se obično iskazuje u procentu godišnje”.25 Ovdje se dakle po-jam “interesa” definira jedino u značenju kamate.23 Arsen Bačić i dr., Leksikon temeljnih pojmova politike: Abeceda demokracije, Ivan Prpić, Žarko Puhovski i Maja Uzelac, ured. (Sarajevo: Pravni centar Fonda otvoreno društvo Bosne i Hercegovine, 1996), 170-1.24 Bačić i dr., Leksikon temeljnih pojmova politike,25 Hilary McGlynn, Avril Cridlan, and John Wright, ed., Random House Concise Encyclopedia (New York: Random House, 1996), 324. prev. aut.

24

Vratimo li se na pojam javnog interesa vidimo da neki autori prave razliku i između opšteg i zajed-ničkog interesa: “Od Rousseaua nadalje, opći in-teres je onaj koji je sadržajno vezan za dobrobit ZAJEDNICE, dok se zajednički interes formalno izjednačuje s interesom većine (DEMOKRACI-JA)”.26 Ova pomalo zbunjujuća tumačenja odslika-vaju spornu prirodu koncepta zajednice o kome će biti riječi dalje u tekstu. Vidjeli smo već da se u engleskom jeziku pojam javni interes neraskidi-vo dovodi u vezi sa pojmom javnog ili zajedničkog dobra (commonwealth). Jedan drugi enciklopedijski unos zajedničko dobro (common good) tumači na sl-jedeći način:

Pojam zajedničko dobro (koje se drugačije još na-ziva “javni interes” ili “javna dobra”) označava ona dobra koja služe svim pripadnicima date zajednice i njenim institucijama, te kao takav, uključuje kako ona dobra koja ne služe niti jednoj posebno identi-fikovanoj grupi, tako i ona koja služe pripadnicima generacija koje još nisu rođene. Radi se o norma-tivnom konceptu koji ima dugu i spornu historiju.27

26 Bačić i dr., Leksikon temeljnih pojmova politike, 171. Tekst masnim slovima kao u originalu, prim. aut.27 Amitai Etzioni, "Common Good," The Encyclopedia of Political

25

Članak Common Good iz online enciklopedije Bri-tannica, s druge strane, navodi samo da je to “ono što doprinosi društvu kao cjelini, za razliku od pri-vatnog dobra pojedinaca i dijelova društva”.28

Zajedničko dobro u smislu engleskog izraza com-monwealth češće se, pak, koristi u užem, formalnom značenju naročito u kontekstu političke povijesti anglofonih zemalja kao:

politički organizovan kolektiv zasnovan na zakonu radi postizanja zajedničkog, opšteg dobra ili bla-gostanja. Politički filozofi 17. stoljeća, poput Thom-asa Hobbsa i Johna Lockea, koristili su ovaj termin u značenju organizovane političke zajednice.29

U vrijeme Engleskog građanskog rata polovinom 17. stoljeća režim Olivera Cromwella službeno se nazivao The Commonwealth of England. U kasnijem

Thought, published 15. September 2014, Wiley Online Library DOI: 10.1002/9781118474396.wbept0178. prev. aut.28 Simon Lee, "Common Good," Encyclopædia Britannica, published 15. February 2016, https://www.britannica.com/topic/common-good. prev. aut.29 McGlynn, Cridlan, and Wright, Random House Concise Encyclopedia, 154. prev. aut.

26

periodu izraz se često koristio u značenju “repub-lika” ili “država”, tako da i danas Australija, Bahami i Dominika, te nekoliko američkih saveznih država u svom zvaničnom nazivu sadrže pojam common-wealth. Kod nas je možda najpoznatija upotreba ovog izraza u frazi “Zemlje Komonvelta”, što pred-stavlja asocijaciju pedesetak suverenih država - bivših kolonija Britanske Imperije.

Razmatranjima o spornoj prirodi zajedničkog do-bra i javnog interesa vratit ćemo se u zaključnom dijelu teksta, gdje ćemo se osvrnuti i na još ne-koliko prijedloga za konceptualizaciju ove ma-terije. Takođe ćemo sažeto ukazati i na problem razgraničenja između javnog i privatnog prava, te na možda ključni problem cijelog ovog diskursa, naime na (ne)mogućnost jasnog određenja konce-pata društva odnosno zajednice. Ali, prije toga sli-jedi kratka povijest ideje zajedničkog dobra odnos-no javnog interesa.

27

Koncepti zajedničkog dobra i javnog interesa do 19. stoljeća

Još kod antičkih filozofa nailazimo na rasprave o pitanjima koja danas možemo podvesti pod kon-cepte javnog interesa i zajedničkog dobra. Platon, kao začetnik idealizma u filozofiji, u svojim razmišl-janjima o “idealnoj državi” sve slobodne građane dijeli na tri staleža koji odgovaraju trima dijelovi-ma čovječije duše: učiteljski (mudrost), odbram-beni (hrabrost) i prehrambeni stalež (poslušnost i uzdržanost). Pred najvišim zahtjevom ovakve države (politeia), koji pretpostavlja jedinstvo uvjer-enja svih građana zasnovano na prevlasti jednog određenog naučavanja, svi lični interesi moraju šutjeti te se stoga individualne slobode moraju ograničavati.30Aristokratski princip odgoja i obra-zovanja sa rigoroznom selekcijom kandidata za pristup dvama vodećim staležima, filozofima-up-ravljačima i stražarima-činovnicima, omogućuje reprodukciju snage i stabilnosti političke zajednice. 30 Wilhelm Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva, prevod Nada Šašel, Danko Grlić i Danilo Pejović (Zagreb: Kultura, 1956)

28

Pritom:

ove prave organe zajednice ne ometa nikakav indi-vidualni interes u ispunjavanju njihove zadaće, oni se trebaju odreći obiteljskog života i privatne svo-jine. Za njih vrijedi državni odgoj, život bez obitel-ji, zajednica života i dobara. Tko hoće da živi za ciljeve zajednice, za ćudoredni odgoj naroda, tog ne smiju nikakovi lični interesi vezati za pojedino.31

Interes političke zajednice kao cjeline stoji dakle na prvom mjestu, a pripadnici dva staleža koji su pozvani da se bave poslovima od značaja za zajed-nicu ne posjeduju privatnu svojinu. Njihove plate dovoljne su tek za pokrivanje najosnovnijih trošk-ova života, a smještaj i ishranu dijele zajednički sa drugima. Na taj način razvija se osjećaj solidarnosti unutar zajednice.

Uvjerenje da se moralna ispravnost čovjeka kao “političke životinje” (zoon politikon) može realizova-ti samo u zajedničkom životu dijelio je i Platonov učenik i kritičar Aristotel. Stoga je i za njega bit-

31 Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva, 170.

29

na svrha države, kao politički organizovane za-jednice, moralno obrazovanje svojih građana. Ar-istotel takođe naglašava da se valjanost države, ili modernim rječnikom rečeno njena legitimnost, ne može cijeniti na osnovu njenih vanjskih obilježja i ustavnog uređenja, već na osnovu toga da li njena vlada “ima u vidu ćudorednu dobrobit zajednice, kao najviši cilj”.32 Tako se, recimo, vrijedi podsjeti-ti, u vremenu sveopšteg pozivanja na demokratiju i demokratizaciju, da je Aristotel vlast svih odnosno većine cijenio kao dobru jedino ukoliko se radilo o zakonito uređenoj republici (politeia), a lošu ako je to bila anarhija svjetine (demokratia), te je i u ovom pogledu on slijedio Platonovu kritiku demokrat-skog uređenja.33 Nasuprot modernom shvatanju države kao aparata koji posjeduje monopol na le-gitimnu primjenu sile, prema antičkoj doktrini bit države nalazi se u zajedničkom interesu (to koinei sympheron) - postizanju opšteg dobra. Istovremeno, nije postojala jasna distinkcija između države i društva, a takvo shvatanje nalazimo i kod Aristo-

32 Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva,33 Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva, 195.

30

tela.34 Pritom su helenski klasici bili svjesni nesav-ršenosti ljudske prirode i ljudske zajednice, jer se društvena priroda čovjeka manifestuje na među-sobno suprotstavljene načine - kao sukob interesa između rivalskih grupa i klasa - umjesto da se traga za opštim dobrom. Otud je politička vlast odnosno vlada neophodna kako bi se premostili suprotstav-ljeni interesi. No, za Aristotela je bilo evidentno da su pravedne i ispravne samo one vlasti koje rade na zajedničkom dobru, dok su one, koje za cilj imaju samo dobrobit onih koji vladaju, zasnovane na po-grešnim načelima i predstavljaju naličje onoga što bi vlada morala biti.35

Ciceron u svom djelu “Republika”,36 naslanjajući se na Platonovu “Politeia”, nije davao “prednost nijed-

34 G. F. Aleksandrov i dr., ured., Istorija filozofije: Tom I, Filozofija antičkog i feudalnog društva, prevod Miroslav Marković (Beograd: Kultura, 1948)35 Aleksandrov i dr., Istorija filozofije: Tom I.36 Moderni engleski prevod Platonovog djela Politeia kao The Republic potiče od Ciceronovog dijaloga De re publica, koji je predstavljao imitaciju Platonovog stila i tretirao slična pitanja, ali u kontekstu Rimske republike. Latinski izraz res publica se inače na engleski najčešće prevodi kao commonwealth. Za usporedbu, Platonova Politeia se na našem jeziku obično prevodi kao "Država", prim. aut.

31

nom od triju oblika države - monarhiskom, aris-tokratskom i demokratskom, smatrajući da svaki od njih ima svojih pozitivnih i negativnih strana i da se ne može primiti u čistom obliku”.37 Posredst-vom Cicerona je inače iz helenske filozofije preuzet i pojam životnog zakona. Prirodom i umom jed-nako određen za sve ljude, on se kao ius naturale preobrazio u stvaralački princip rimskog prava.38 Važno je za našu temu spomenuti i da su Rimljani u pravnom smislu sve tjelesne stvari dijelili na one koje mogu biti objektom privatnih imovinskih pra-va te se zato nalaze u pravnom prometu (res in com-mercio), i na one stvari koje su izuzete iz pravnog prometa (res extra commercium).39 Od ovih potonjih naročito se ističu stvari koje su iz “ljudskih razloga” (humani iuris) izuzete iz prometa,40 a to su bile:

- stvari namijenjene zajedničkoj upotrebi svih lju-di (res communes omnium) koje uopšte ne mogu biti

37 Aleksandrov i dr., Istorija filozofije: Tom I, 379.38 Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva, 220.39 Marijan Horvat, Rimsko pravo (Zagreb: Školska knjiga, 1980), 98-9.40 Horvat, Rimsko pravo,

32

predmetom privatne svojine, kao što su: vazduh, tekuća voda, more i morski žal, i

- javne stvari (res publicae) koje se nalaze u vlasništ-vu države ili opštine odnosno rimskog naroda, a koje su izuzete iz privatnog prometa dok god služe javnim potrebama. Takve su bile npr. javni putevi i ceste, trgovi, pozorišta, kupališta, luke, javne ri-jeke.41

I srednjovjekovna teološka misao uočava problem tenzije između javnog i privatnog dobra. Tako Am-itai Etzioni navodi mišljenje Sv. Tome Akvinskog da se vlada smatra tiranskom kada “ona nije usmjer-ena ka zajedničkom dobru, već prema privatnom dobru”.42 U periodu Renesanse Niccolo Machiavelli je smatrao da postizanje zajedničkog dobra zavisi od postojanja čestitih građana. On je štaviše i raz-vio sam pojam čestitosti odnosno vrline (virtù) pod kojim je podrazumijevao karakter zalaganja za za-

41 Horvat, Rimsko pravo, 99.42 Etzioni, "Common Good," 1-2. prev. aut.

33

jedničko dobro putem građanstva, korištenjem vo-jne ili pak političke aktivnosti.43 Thomas More je u svojoj “Utopiji” uzrok krivog društvenog uređenja vidio u nejednakosti posjeda proizašlog iz upotrebe novca. On stoga zahtijeva ukidanje vlasništva “kao najsigurnije sredstvo za uklanjanje zločinstva, i po jednakosti zasnovano pravo svih na zajednički pos-jed”.44 Kao preteča modernog socijalističkog učenja, More se zalaže za šestosatni radni dan svih članova društva, gdje bi ostatak vremena svi državljani ima-li slobodu da se bave plemenitim poslovima poput znanosti i umjetnosti, a ovaj pristup duhovnim do-brima bi počivao na jednakoj razdiobi materijalnih interesa svim ljudima na ravnopravnoj osnovi.45

Tokom revolucionarnih previranja u Engleskoj 17. stoljeća nailazimo na začetke ideja koje će se u svom osnovnom obliku održati sve do danas. Tada su se naime formulisala dva oprečna političko-filozofska stajališta koja će u narednim stoljećima biti pred-

43 Lee, "Common Good."44 Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva, 484.45 Windelband, Povijest filozofije, knjiga prva, 484.

34

metom kontinuirane rasprave i ideološkog suko-bljavanja između “komunitarizma” i “liberalizma”.46 Ovaj spor se u najosnovnijim crtama može prika-zati kao neizvjesnost odgovora na pitanje: šta je važnije, pojedinac ili zajednica, i ko kome treba da služi, ukazujući time na teškoću izbora između slo-bode s jedne i sigurnosti s druge strane.

Polazeći od “prirodnog stanja” ljudi u kome po njegovom mišljenju vlada “rat svih protiv sviju” (bellum omnium contra omnes), Thomas Hobbes se zalagao za apsolutnu monarhiju odnosno autori-tativnu državu i čvrsti, nenarušivi pravni sistem. Najviša manifestacija moralnosti i vrline građana stoga je bezuslovno pokoravanje vlastima i zakonu, ma kakvi oni bili, jer: “Dobre sklonosti jesu one koje doprinose zajedničkom životu ljudi u okviri-ma državne organizacije”.47 Iako se zbog ovakvih stajališta Hobbesa često proglašavalo da je “bio

46 Etzioni, "Common Good," 5-7.47 G. F. Aleksandrov i dr., ured., Istorija filozofije: Tom II, Filozofija XV-XVIII veka, prevod Miroslav Marković (Beograd: Kultura, 1949), 123.

35

jedan od praotaca totalitarne misli”,48 on je takođe uočio i osnovni problem pitanja pravde, ideje na koju su se pozivali i još uvijek se pozivaju razni po-jedinci i grupe u različitim kontekstima. Ako se još od 3. stoljeća n.e. pravda razumijevala u skladu sa poznatom izrekom rimskog pravnika Ulpijana da je to “stalna i trajna volja svakome dati pravo koje mu pripada”,49 Hobbes postavlja pitanje otkud to da se neku stvar ili pravo uopšte može zvati svojim, jer tako “nije odredila priroda već ljudi, raspodjeljujući ono što im je ona dala kao zajedničko”.50

Nešto kasnije, nakon uspješno izvedene buržoaske revolucije u Engleskoj i smjene apsolutne monarhi-je parlamentarnom kraljevinom, ovakav Hobbesov komunitarizam naći će se na udaru liberalizma Johna Lockea. Za razliku od Hobbesa, Locke sma-tra da čovjekovo prvobitno stanje nije bilo “rat svih protiv sviju”, u kome nema ni prava ni pravde, već

48 Frédéric Rouvillois, Pravo, prevod Tarik Haverić (Sarajevo: Rabic; ECLD, 2004), 75.49 Horvat, Rimsko pravo, 4.50 Rouvillois, Pravo, 75.

36

prirodna sloboda i jednakost gdje svaki čovjek ima “prirodno pravo” na ličnu slobodu i privatnu svo-jinu. Mada svi plodovi koje priroda proizvodi pri-padaju ljudima kao zajedničko dobro, Locke sma-tra da tek putem ljudskog rada i pretvaranja ovih dobara u privatna, ona se mogu dalje unapređivati i koristiti za zadovoljenje ljudskih potreba.51 Stoga je po Lockeu primarni zadatak države da garantuje zaštitu ovog “prirodnog prava”, a ukoliko vlast krši ovu svoju obavezu po “ugovornoj teoriji” narod ima pravo da je smijeni.52

Lockeov nauk o podjeli državne vlasti na legisla-tivnu, egzekutivnu i federativnu, doživjevši svoju adaptaciju u Montesquieuovom dodavanju sudske vlasti (spojivši pritom federativnu vlast egzeku-tivnoj), doveden je do punog demokratskog zaht-jeva u Rousseauovom “Društvenom ugovoru” da

51 Ana Pajvančić-Cizelj, "Prostor kao zajedničko dobro," u Društvo i prostor: Epistemologija prostora. Društveni prostor i kulturnoistorijska značenja, ured. Pavle Milenković, Snežana Stojšin i Ana Pajvančić-Cizelj (Novi Sad: Srpsko sociološko društvo; Filozofski fakultet u Novom Sadu; Institut za uporedno pravo iz Beograda, 2015), 114.52 Aleksandrov i dr., Istorija filozofije: Tom II.

37

se izvršavanje suvereniteta prizna direktno cijeloj narodnoj masi. Stoga se navedeni spor sada trans-formiše tako da:

suprotnost između Hobbesa i Rousseaua može se pokazati ipak i na čisto teoretskoj pozadini. Uko-liko se čovjeka smatralo od prirode bitno egois-tičkim, to se njega moralo prisiliti sveobuhvatnom državnom moći za održavanje društvenog ugovora. No ako je on izvorno dobar i socijalno osjećajan, kao kod Rousseaua, to se od njega može očekiva-ti, da po sebi učestvuje u izvođenju života ugovora uvijek u interesu cjeline.53

Jean-Jacques Rousseau naglašava distinkciju iz-među “individualne volje” i “opšte volje”, te smatra da

Osnova države, kao zajednice slobodnih i ravno-pravnih građana, može i mora biti samo društveni ugovor koji ima za cilj opće dobro svih građana i koji garantira njihova osnovna prava: slobodu, jed-nakost, nepovredivost vlasništva. Apsolutna vlast, koja lične interese podčinjava zajedničkim interes-

53 Wilhelm Windelband, Povijest filozofije, knjiga druga, prevod Nada Šašel, Danko Grlić i Danilo Pejović (Zagreb: Kultura, 1957), 91.

38

ima, može pripadati samo društvenoj volji, t.j. biti dobro sviju.54

Slično Aristotelu, Rousseau takođe smatra da nije važan oblik države “već suština vlasti, njena priro-da i karakter njenih odnosa s narodom”,55 no on formu državne uprave nastoji dovesti u proporciju sa veličinom državne teritorije. Tako, on republi-kansko-demokratsko uređenje preporučuje samo za relativno male teritorije, poput njegovog grada Ženeve, za države srednje veličine pretpostavlja aristokratsku republiku, a za velike države monar-hiju.56 Iako narod raspolaže suverenim pravom, uključujući i pravo da raskine društveni ugovor na kome država počiva, od njega se očekuje da bude predan utvrđenim principima religije, morala i načina života, čije narušavanje predstavlja zločin protiv društvenog dobra, koji treba podlijegati oštrim sankcijama. Općenito se smatra da je ovakva rusoistička filozofija značajno uticala na tok Fran-54 K. N. Deržavin, Rousseau i rousseau-izam, prevod Radovan Teodosić (Beograd i Zagreb: Kultura, 1947), 33.55 Deržavin, Rousseau i rousseau-izam, 33.56 Deržavin, Rousseau i rousseau-izam, 33.

39

cuske revolucije i na politiku Jakobinaca tokom Vladavine terora.57

Vidimo dakle da je Rousseau teoriju prirodnih prava zapravo nadogradio znatnim otklonom pre-ma komunitarizmu, dok će Lockeova liberalistička struja naći svoj pun izraz u djelu “Bogatstvo na-cija” Adama Smitha, nastalom gotovo simultano sa Rousseau-ovom teorijom društvenog ugovora u drugoj polovini 18. stoljeća. U ovom djelu, koje kako upućuju neki današnji komentatori nije bio akademski projekt već argument u odbranu kapital-izma,58 Smith nastoji objasniti da svakog pojedinca, iako on ne namjerava djelovati u javnom interesu već slijedi logiku sticanja vlastitog dobitka, “nevi-dljiva ruka” ipak tjera da promoviše cilj koji zapra-vo on nije svjesno odabrao. Na taj način, slijedeći svoj privatni interes, pojedinac često promoviše interes društva efikasnije nego da ga je stvarno

57 Deržavin, Rousseau i rousseau-izam, 33.58 Mark Blyth, Austerity: The history of a dangerous idea (Oxford: Oxford University Press, 2013), 109-110.

40

namjeravao promovisati.59 Jedina prava opasnost dolazi od neodgovornog zaduživanja i rastrošnosti vlasti.60 Smith priznaje da tržišta nisu moguća bez postojanja civilne vlasti koja, kako on bez ustezanja kaže: „u onoj mjeri u kojoj je uspostavljena za osi-guranje vlasništva, u stvarnosti je uspostavljena za odbranu bogatih od siromašnih.“61 Iako u svom iz-vornom tekstu Smith nije eksplicitan, ova metafora “nevidljive ruke” se rutinski tumači kao da se radi o “nevidljivoj ruci tržišta”62 koja usmjerava sebične individualne interese da rade za opšte dobro i koju država treba da ostavi na miru. Ova sintagma će docnije među neoklasičnim ekonomistima i sljed-benicima tržišnog fundamentalizma zadobiti skoro mitske proporcije, uprkos tome što

Kada bi se kojim slučajem Adam Smith danas uka-zao i vidio neke ekstremnije aspekte neoliberal-izma, vjerovatno bi ih smatrao prilično bizarnim.

59 Paul A. Samuelson and William D. Nordhaus, Economics, 17. ed. (Boston: McGraw-Hill; Irwin, 2001)60 Blyth, Austerity, 11261 Adam Smith, The Welth of Nations, 181, navedeno u Blyth Austerity, 112. prev. aut.62 Etzioni, "Common Good," 2.

41

Pa ipak, oni su proizašli iz ideja ranog liberalizma. Vjera u naročitu moć tržišta i tržišnih sila dovela je do njegovog razdvajanja od stvarne proizvodnje dobara i usluga. Tržište je postalo svrha samome sebi i ovo je jedan od razloga zašto govorimo o ne-oliberalizmu, a ne o liberalizmu.63

Tokom buržoaske revolucije u Francuskoj krajem 18. stoljeća dolazi do izvjesne sinteze obje struje političko-filozofske misli, pod očitim uticajem ru-soizma. Tako se “Deklaracija o pravima čovjeka i građanina” iz 1789. godine oslanja s jedne strane na temeljne liberalističke zahtjeve iz teorije prirodnih prava poput lične slobode, jednakosti u pravima, “svetog prava” na svojinu te slobode misli i govo-ra (Članovi I, II, IV, XI i XVII). S druge pak strane, ona uvažava i komunitaristička uvjerenja u vidu uvođenja koncepta “naroda” kao izvora suverenos-ti, zakonskog ograničenja ličnih sloboda kao izraza “opšte volje”, ustanovljenja javne sile (države) koja radi u korist svih, a ne u korist vlastodržaca, te u vidu poreskih obaveza svih građana radi finansir-anja javne administracije (Članovi III, IV, VI, XII i

63 Treanor, "Neoliberalizam," 8.

42

XIII).64 U ovom periodu dolazi do kristalizacije ide-ološke strukture moderne državnosti, a ta će struk-tura počivati na idejama liberalizma, kapitalizma slobodnog tržišta, nacionalizma i predstavničke demokratije. Pod skraćenom sintagmom “liberalna demokratija”, taj će se ideološki sklop nakon pada Istočnog bloka 1989. godine nametnuti kao globalna paradigma i za sva ne-zapadnjačka društva, barem u normativnom i diskurzivnom ako ne i u realnom i suštinskom smislu. Međutim, još tokom haotičnog perioda nakon pada monarhije, francusko društvo se moglo uvjeriti da deklarisanog egalitarizma i za-jedništva u praksi nema. U vrijeme vladavine Di-rektorijuma 1795-96. godine dolazi do teške ekon-omske i fiskalne krize, te rasapa moralnih stega i društvene solidarnosti, što nagoni radikalnog re-formistu François-Noëla Babeufa (poznatijeg pod nadimkom Grah, preuzetog od antičkog rimskog tribuna) da digne ustanak “Zavjera jednakih”, koji je ubrzo bio ugušen. Babeuf je maštao

64 Бернардина Мелкиор-Боне, Француска револуција 1789-1799, превод Аника Крстић (Београд: Вајат, 1990), 18-20.

43

o “opštem dobru” u državi u kojoj ne bi bilo ni bo-gatih ni siromašnih. Zemlja, po njemu, pripada svima, a pojedinci je samo koriste. Svoj agrarni ko-munizam Babef je proširio na industriju i trgovinu: rad bi morao biti obavezan za sve, dok bi svako do-bijao deo nacionalnog proizvoda.65

Sličnim idejama su se vodili i socijalisti-utopisti, koji su promišljali u smjeru uspostave idealne egali-tarne zajednice oslobođene kapitalističkih zahtjeva privatnog vlasništva. Tako je engleski reformator Robert Owen, koji će izvršiti znatan uticaj na raz-voj ideje radničkih prava tokom 19. stoljeća, sma-trao da čovjek u svom napredovanju od neznanja ka inteligenciji “mora otkriti, da se njegova individ-ualna sreća može povećati i proširiti jedino u onom smjeru, u kojem on djelotvorno nastoji da poveća i proširi sreću svih ljudi oko sebe”.66 Za razliku od Smithove “nevidljive ruke”, Owen je smatrao da čovjek radeći u svom individualnom interesu mora svjesno nastojati da istovremeno pridonosi i zajed-

65 Мелкиор-Боне, Француска револуција,66 Robert Owen, Novi pogled na društvo i drugi radovi, prevod Slobodan Štampar (Zagreb: Kultura, 1957), 57-8.

44

ničkom dobru. Kao protivnik nasilja i revolucije, Owen apeluje na svijest dobrostojećih:

Prema tome, povlaštena klasa pokazat će se osobi-to mudra, ako iskreno i od srca surađuje s onima, koji ne žele da im oduzmu ni djelić njihovih navod-nih povlastica, te kojima je prva i posljednja žel-ja, da povećaju njihovu posebnu sreću kao i opću sreću čovječanstva.67

Praktičnu implementaciju svojih teorijskih razmišl-janja Owen je nastojao sprovesti u mjestu New La-nark u Škotskoj, a u američkoj saveznoj državi Indi-ani osnovao je prvu eksperimentalnu komunistič-ku zajednicu New Harmony, uloživši u nju vlastita sredstva. Prema ustavu te zajednice (Članovi 2 i 3) sačinjenom 1826. godine: “Svi članovi moraju činiti sve najbolje za blagostanje cjeline prema propisima i pravilima, što će ih zajednica prihvatiti. Glavni cilj zajednice treba uvijek ostati, da svojim članovima pruži najbolji tjelesni, moralni i umni odgoj”.68

67 Owen, Novi pogled na društvo, 59.68 Owen, Novi pogled na društvo,

45

Tokom 19. stoljeća dolazi do snažne ekspanzije kap-italističkih proizvodnih i ekonomskih odnosa i afir-macije “liberalne demokratije” u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi. U privrednoj svakodnevnici dominira praksa zasnovana na doktrini slobodne trgovine (laissez-faire), što političke filozofe nago-ni na preispitivanje odnosa između individualnih (naročito ekonomskih) sloboda i interesa društva odnosno države. John Stuart Mill kao predstavnik klasičnog liberalizma i utilitarizma u glavi V svog eseja “O slobodi” nudi argumente za pronalažen-je odgovarajućeg balansa između dvije maksime na kojima počiva njegova doktrina. Prva je da po-jedinac

nije odgovoran društvu, za one svoje radnje, koje se netiču nikog drugog, do njega samog, [a druga da] pojedini je čovek odgovoran za one radnje, koje drugima čine štete, i može se toga radi, pod-vrći društvenima ili zakonitim kaznama, u koliko društvo drži, da su joj jedne ili druge, nužne za svo-ju odbranu.69

69 Џон Стуарт Миљ, О слободи, посрбио Кнежевић П. А. Кара-Ђорђевић (Беч: Штампарија јерменскога манастира, 1868), 117. U originalu na ćirilici, prim. aut.

46

Mill drži da se sukobi interesa između pojedinih članova društva ne mogu izbjeći, te su utoliko uvi-jek neki na dobitku, a drugi na gubitku. No, za opš-ti interes čovječanstva bolje je da se ljudi u svojim težnjama ne obaziru na ovakve moguće posljedice:

društvo nedaje, ni zakonita ni moralna prava, u na-knadu takmacima, koji su se prevarili, i štetu pretr-pili u naticanju, i drži, da mu samo onda pripada, da se umeša, kada se upotrebljuju sretstva, koja su protiv opštega interesa - kada se dakle upotrebljuje lukastvo, varanje i nasilje.70

Mill takođe smatra da se doktrina o slobodnoj tr-govini ne izvodi nužno iz načela individualne slo-bode. Postoje naime granični slučajevi - Mill navodi primjere prostitucije i kocke - gdje se javlja problem dosljednosti. Ako je nešto slobodno raditi, slijedi da ga je slobodno i poticati (savjetovati), međutim:

ako savetnik ide na to, da si svojim savetom, pribavi neku ličnu korist; ako se, da bi mogao živiti i koris-titi se, trudi, da potpomaže one stvari, koje društvo i država smatra, kao neko zlo. E onda je naravno,

70 Миљ, О слободи,

47

da se pitanje zapleće, a zaplet je, što tu onda poniče neka vrsta ljudi, kojima su koristi protivne onome, što mi zovemo opštim blagom, i koji žive iz naruša-vanja ovoga opštega blaga.71

Iako Mill smatra da ovakve djelatnosti treba ili dosljedno dozvoliti ili dosljedno zabraniti, on ipak dopušta na primjeru kocke da se s jedne strane zakonom ne trebaju zabranjivati igre na sreću, ali da se s druge ne bi smjelo dozvoliti ni otvaranje javnih kockarnica.72

U približno isto vrijeme Karl Marx je u “Osamnaes-tom brimeru Luja Bonaparte” na sličan način pre-poznao uzdizanje jedne druge klase čiji su interesi suprotni interesima društva:

Ta izvršna vlast sa svojom ogromnom birokrat-skom i vojnom organizacijom, [...] taj strahoviti parazitski organizam [...] nastao je u doba apso-lutne monarhije [...]. Feudalne privilegije [...] pret-vorile su se u isto toliko atributa državne vlasti, feudalni dostojanstvenici - u plaćene činovnike,

71 Миљ, О слободи,72 Миљ, О слободи, 125.

48

a [...] šareno mnoštvo protivurječnih srednjovje-kovnih suverenih prava - u uređeni plan državne vlasti, čiji je rad podijeljen i centraliziran kao u tvornici. Prva francuska revolucija, sa svojim za-datkom da skrši sve lokalne, teritorijalne, gradske i provincijske zasebne vlasti kako bi stvorila građan-sko jedinstvo nacije, morala je razviti ono što je apsolutna monarhija započela: centralizaciju, ali ujedno i opseg, atribute i aparat državne vlasti. Na-poleon je tu državnu mašineriju usavršio.73

On uviđa da birokratski državni aparat počinje djelovati u sopstvenom interesu koji zatim pred-stavlja kao javni.

Svaki zajednički interes smjesta se odvajao od društva i suprotstavljao njemu kao viši, opći in-teres, istrzao se iz samostalne djelatnosti članova društva i pravio se predmetom vladine djelatnos-ti, počev od mosta, školske zgrade i komunalne imovine jedne seoske općine sve do željeznica, narodne imovine i zemaljskog univerziteta Fran-cuske.74

73 Marx i Engels, Izabrana djela u dva toma, tom I, 289.74 Marx i Engels, Izabrana djela,

49

Kritikujući na drugom mjestu kako privatno, tako i javno (državno) vlasništvo, Marx “ukazuje na važnost zajedničke svojine koja bi, u ovakvom shvatanju, nastala kao posledica revolucionarne kolektivne akcije”.75

Problem razgraničenja između javnog i privatnog prava

Marksistička misao takođe je tokom 19. i 20. stol-jeća bila sklona kritici razlike između javnog i pri-vatnog prava. Ova sistemska podjela poznata je još od klasičnog rimskog prava po Ulpijanovoj definici-ji da “javno pravo ima u vidu interese rimske države, a privatno pravo ima u vidu interese pojedinaca.”76

75 Pajvančić-Cizelj, "Prostor kao zajedničko dobro," 114.76 Horvat, Rimsko pravo, 8. Profesor prava Ivan Padjen navodi punu Ulpijanovu izreku koja glasi: "Javno pravo je ono koje se odnosi na položaj rimske države, a privatno ono koje se odnosi na interese pojedinaca, jer su neke stvari korisne za zajednicu, a neke za pojedince. Javno pravo odnosi se na (uređenje pitanja) svetkovina, svećenstva, magistrata, dok je privatno trovrsno: sastoji se, naime od odredaba prirodnog, općeg i građanskog prava", vidi Ivan Padjen, "Javno i privatno pravo: Transfer pravnih teorija," u Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu 44, 3-4 (2007): 445.

50

Za marksiste je čak i pravo uopšte

neodjeljivo vezano za određeno stanje društ-veno-ekonomskog razvoja, čije su odlike privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju, raz-mjena robe, nejednakost i odnos snaga [te pravo stoga] odgovara potrebama sebičnog čovjeka, rav-nodušnog prema društvu i okrenutog svojim pose-bnim interesima.77

Zato, ukoliko država protežira interese jedne (u ovom slučaju građanske, kapitalističke) klase na štetu društva u cjelini, tada je i njezino “javno pra-vo” koje uređuje djelovanje državnih institucija tek jedna vrsta “privatnog prava”. No, ako se “to pravo zbilja tiče društva u cjelini: tada je ono ‘javno’, ali više ne predstavlja pravo. [...] Tako razlika javno pravo/privatno pravo ‘ne postoji’.”78

U periodu između Velike depresije, uzrokovane kra-hom Njujorške berze 1929. godine, i ranih 1970-ih svijetom ekonomije dominira doktrina Johna May-

77 Rouvillois, Pravo, 180.78 Rouvillois, Pravo,

51

narda Keynesa79 koja je, između ostalog, značila i “napuštanje povjerenja u slobodno funkcionisanje tržišnog mehanizma, na jednoj strani, i u isto vri-jeme inaugurisanje države i njene intervencije, na drugoj strani.”80 Kao reakcija na ovakav uticaj kejn-zijanizma dolazi do reafirmacije liberalističke misli u formi “konzervativnog liberalizma”81 oličenog u radu Friedricha von Hayeka. On insistira na razlik-ovanju između javnog prava (koje predstavlja pravi-lo o organizovanju vlasti) i privatnog prava (što je pravilo “pravednog ponašanja”), pri čemu između njih ne postoji hijerarhijski odnos - javno pravo ni po čemu nema prvenstvo nad privatnim. Da bi umanjio značaj države i njenog javnog prava koje navodno za svoj cilj ima zaštitu javnog blagostan-ja (dobra), Hayek uvodi distinkciju između javnog i opšteg blagostanja:

79 Ovu dominaciju odslikava i rečenica koju je navodno izrekao sam američki predsjednik Nixon krajem 1960-ih: "Svi smo mi Kejnzijanci danas", vidi Stojanov i Medić, Makroekonomske teorije, 396.80 Stojanov i Medić, Makroekonomske teorije, 396.81 Rouvillois, Pravo, 181.

52

Sugestija da jedino javno pravo ima za cilj javno blagostanje ispravna je samo ako se ‘javno’ tumači u posebnom užem smislu, naime kao ono što se tiče organizacije vlasti, i ako se, otud, izraz ‘javno blagostanje’ ne shvati kao sinonim za opšte bla-gostanje.82

Hayek pritom slijedi klasičnu liberalističku tezu da opšti interes ne predstavlja ništa drugo do prosti zbir pojedinačnih, privatnih interesa:

javno pravo kao pravo organiziranja vlasti zahtije-va od onih na koje se primjenjuje da svjesno služe javnom interesu, dok privatno pravo dozvoljava pojedincima da idu svaki za svojim pojedinačnim ciljem, i tek ide za tim da ograniči pojedinačno djelanje na takav način da krajnji rezultat njihovih nastojanja služi opštem interesu.83

Hayekova teza korespondira sa angloameričkom pravnom tradicijom po kojoj čovjek “po prirodi st-vari” posjeduje prava nezavisno od javne vlasti, tj. države. Otud ovdje nailazimo na primat običajnog

82 Rouvillois, Pravo,83 Rouvillois, Pravo,

53

prava (common law u Engleskoj) i precedentnog pra-va (case law u SAD), nad zakonodavstvom odnosno kodifikacijom.84 Drugačije stoje stvari u evropskom kontinentalnom pravu.

Ivan Padjen tako smatra “da privatno pravo pret-postavlja javno pravo, no ne i obratno.”85 Ovo se može dovesti u vezu i sa opštijim teorijskim spo-rom o tome da li subjektivna prava (prava koja “ima” čovjek kao pojedinac, eng. right) mogu pos-tojati bez objektivnog prava (pravo kao sistem zakona i drugih akata, eng. law). Padjen se poziva na teoriju socijalnog prava Georgesa Gurvitcha. Po njemu, za razliku od javnog prava koje se temelji na subordinaciji i privatnog prava koje se temelji na koordinaciji, socijalno se pravo temelji na socijal-noj integraciji, putem koje “članovi neke zajednice ujedinjeni su u skupnost (totalité) tako da među nji-

84 O ovim razlikama u pravnim tradicijama između, s jedne strane kontinentalnoevropskog i anglosaksonskog, a s druge između engleskog i američkog prava vidi Gret Haller, Granice solidarnosti: Evropa i SAD u ophođenju sa državom, nacijom i religijom, prevod Sulejman Bosto (Sarajevo: Buybook, 2006)85 Padjen, "Javno i privatno pravo," 456.

54

ma nema suprotstavljanja. Socijalno pravo uređuje unutrašnje odnose neke zajednice.”86 Analizirajući pravni sistem Republike Hrvatske, Padjen dola-zi do zaključka da u ovoj zemlji (a ovaj bi se zakl-jučak mogao proširiti i na druge zemlje koje dijele zajedničku jugoslavensku pravnu historiju) postoji trodioba prava na javno, privatno i socijalno. Ovo potonje se naročito ogleda u postojanju autonom-nog prava javnih ustanova poput univerziteta, javnih škola, nacionalne televizije, a posebno bro-jnih udruženja građana, koja se “osnivaju ne samo radi probitaka svojih članova nego i radi svrha koje se uobičajeno drže javnim dobrima.”87 Padjen zakl-jučuje da je ovakva trodioba hrvatskog pravnog sis-tema u skladu sa evropskom tradicijom, a naročito je važna za socijalnu demokratiju kao “veliku ev-ropsku stečevinu.”88

Analizirajući historijske tendencije ka uzajamnoj infiltraciji javne i privatne sfere, Jürgen Habermas uočava da se počev od zadnje četvrtine 19. stoljeća 86 Padjen, “Javno i privatno pravo,”87 Padjen, “Javno i privatno pravo,”88 Padjen, “Javno i privatno pravo,”

55

javlja “socijalna sfera” na koju se distinkcija između “privatnog” i “javnog” više ne može primijeniti.89 Radi se o kraju ere klasičnog liberalnog kapitaliz-ma, koju karakteriše sve veća državna intervencija u privredu i tržište, koje samo po sebi nije u stan-ju obezbijediti očekivani društveni ekvilibrijum. Dolazi do fenomena “socijalizacije države” gdje “u industrijskom društvu koje se konstituiše kao država socijalnog blagostanja [social-welfare state] dolazi do umnožavanja odnosa i stanja koji se ne mogu adekvatno ustrojiti putem institucija bilo čisto privatnog bilo čisto javnog prava.”90 Kao prim-jer, Habermas navodi kolektivno ugovaranje visine plata između udruženja poslodavaca i radničkih sindikata, koje je izgubilo karakter materije privat-nog prava u strogom smislu i zadobilo praktično javni značaj. Ovakvo prožimanje elemenata dva-ju dotad odvojenih sfera javnog i privatnog prava dovodi do pojava koje Habermas naziva “publifik-acijom privatnog prava” odnosno “privatizacijom javnog prava.”91

89 Jurgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere, transl. Thomas Burger (Cambridge: The MIT Press, 1993)90 Habermas, Structural Transformation,91 Habermas, Structural Transformation,

56

Društvo, zajednica ili društvena zajednica?

Vratimo li se na pitanje zajedničkog dobra, jedan od najkrupnijih problema koji ostaje neriješen je pitanje definicije pojma “zajednica”, čije “dobro” se ispostavlja kao predmet svih ovih političko-filozof-skih i socioloških rasprava. Krajem 19. stoljeća, pod uticajem Hobbesove filozofije o “prirod-nom” i “civilnom” stanju čovjeka, Ferdinand Tön-nies je uveo distinkciju između dva tipa ljudskog udruživanja - Gemeinschaft i Gesellschaft. Prvi pojam se najčešće prevodi kao “zajednica” (community) i smatra ga se oblikom karakterističnim za agrarnu predmodernost, a drugi kao “društvo” (society), koji je karakterističan za industrijsku modernost.92

Zajednica je oblik udruživanja koji nastaje “po prirodi, koji je ‘realan i organski’, u kome postoji in-timitet članova i jača kohezija.”93 Takvi oblici su, po

92 Tubić, Enciklopedijski rječnik, 633.93 Ante Fiamengo, Osnove opće sociologije, XV. izd. (Zagreb: Narodne novine, 1982), 65.

57

Tönniesu karakteristični za niže forme društvenog razvoja, počev od onih baziranih na krvnom srod-stvu (rod, porodica) do takvih koje obuhvataju uži lokalitet prebivališta (selo, susjedstvo). Zajednicu karakteriše solidarnost njenih članova zasnovana na emocionalnim vezama srodstva, susjedstva i prijateljstva; ona počiva na opštoj (organskoj) volji gdje se individualnosti potčinjavaju interesima za-jednice i gdje je vlasništvo zajedničko.94

Društvo je zauzvrat “takva socijalna grupacija u ko-joj se ljudi povezuju po svojoj vlastitoj volji. To je umjetni organizam [...] društvo je ‘organski razdvo-jena grupa’.”95 Članove društva povezuju tek spol-jašnje, pravno-organizacione veze, “životom društ-va živi sve ono što je javno [...] a u društvu [preov-lađuju] hladan, računski razum i mehanički odno-si.”96 Društvo počiva na smišljenoj volji pojedinaca, individualni interesi su na prvom mjestu, a pretežni oblik svojine je privatno vlasništvo.97

94 Fiamengo, Osnove opće sociologije,95 Fiamengo, Osnove opće sociologije, 65.96 Tubić, Enciklopedijski rječnik, 633.97 Fiamengo, Osnove opće sociologije, 66.

58

Savremeni prikaz Tönniesove distinkcije možemo sažeto formulisati na način kako je to za najširu internet-javnost ponudio antropolog Nicholas Herriman. “Društvo” podrazumijeva pravni sistem pisanih zakona, organizaciju države, postojanje “civilnog društva”, identitet nacije i kapitalistički način proizvodnje. “Zajednica” počiva na tradicija-ma, običajnom pravu, krvnom srodstvu ili lokalnoj uzajamnosti, te na reciprocitetu veza.98

Međutim, još su jugoslavenski marksistički autori kritički preispitivali domete ovakve distinkcije, sug-erišući da navedene kategorije treba posmatrati tek kao ideal-tipske suštine, “koje su, po njemu [Tön-niesu], u svakom konkretnom društvu međusobno pomiješane u različitim srazmjerama.”99 Takođe,

Pojam zajednice kako ju je definisao Tenis odraža-va, naime, više ili manje nostalgičan odnos prema patrijarhalnom načinu života, prema selu, starin-skim običajima, religiji, domaćem zanatstvu i pol-

98 Nicholas Herriman, "Community & Society: 25 Concepts in Anthropology," YouTube, objavljeno 14. oktobra 2012, https://youtu.be/PovzNqDO-dU. prev. aut.99 Tubić, Enciklopedijski rječnik, 634.

59

joprivredi, dakle, prema svim onim vrijednostima koje su se počele mijenjati ili čak gubiti u toku ka-pitalističkog, odnosno industrijskog razvoja. Samo tako se može razumjeti zašto je Tenis pojam društ-va vezao za velike gradove, za naciju, politiku, in-dustriju i trgovinu.100

U navedenim karakteristikama zajednice stoga nije teško prepoznati elemente koji (uz dodatak još ne-koliko arhetipskih poput: porodičnog stabla, ko-rijena, rodne grude, gusala, ognjišta, zavičaja i sl.) mogu poslužiti i za izgradnju mit-simbol kompleksa na koje se oslanjaju mnoge destruktivne društvene pojave, počev od balkanskih ratnohuškačkih et-no-politika, pa do grupa organizovanog kriminala tipa sicilijanske Mafije i sl.

Za Marxa bi “stvarna zajednica” bila jedino “ljuds-ka zajednica”, za čije uspostavljenje smetnju ne bi predstavljalo razvijanje sposobnosti za uživanje i svestranosti ljudskih potreba. Naprotiv, sve dotad poznate historijske zajednice za njega su “prividne zajednice”, a naročito se kritički odnosio prema utopističkim projektima osmišljavanja “savršenih

100 Tubić, Enciklopedijski rječnik, 634.

60

zajednica”, koje predstavljaju izraz sektaških težnji. Dominacija kolektiva nad pojedincem, negiranje ličnosti i zahtijevanje od pojedinaca da se odreknu potreba u korist kolektiva predstavljaju elemente zajednica koje je Marx pežorativno nazivao “primi-tivnim komunizmom.”101

Što se tiče “društva”, marksisti su ga tradicionalno shvatali prvenstveno kao “proizvodnu zajednicu”,

kao manju ili veću skupinu ljudi koja izgrađuje sis-tem razumnih međusobnih odnosa zasnovanih na procesu proizvodnje materijalnih potreba egzist-encije, odnosno kao [...] ukupnost međuljudskih odnosa zasnovanih na proizvodnim odnosima.102

Odražavajući na taj način sliku historijskog peri-oda zamaha industrijskog kapitalizma, čini se da su ovakva shvatanja društva neadekvatna u savre-menom post-industrijskom svijetu globalnih ko-munikacija i rapidnog razvoja informacijskih teh-nologija, u kome same ideje produktivnog rada,

101 Tubić, Enciklopedijski rječnik, 634-5.102 Fiamengo, Osnove opće sociologije, 130.

61

društvene korisnosti i proizvodnje vrijednosti doživljavaju korjenite promjene i gube svoj neka-dašnji smisao.103

Na oprez prilikom upotrebe i konceptualizacije po-jma “društvo” upozorava i sociolog Anthony Gid-dens:

Uistinu, moramo biti veoma oprezni sa koncep-tom “društveni sistem” i sa njime povezanim po-jmom “društvo”. Oni zvuče kao bezazleni izrazi, i oni su vjerovatno nezamjenjivi ako ih se koristi sa odgovarajućim mjerama pažnje. “Društvo” pos-jeduje korisno dvostruko značenje, na koje se ja oslanjam - označavajući jedan zatvoren sistem, kao i društveno udruživanje u opštem smislu. Naglasak na regionalizaciji pomaže nam da se podsjetimo na to kako je stepen “sistemičnosti” u društvenim sis-temima jako varijabilan i da “društva” rijetko pos-jeduju lako odredive granice - sve dok, u konačnici, ne stupimo u moderni svijet nacija-država.104

103 O enormnom uvećanju broja neproduktivnih i "besmislenih" poslova i radnih mjesta u periodu od sredine 20. stoljeća pa do danas, sa akcentom na zapadna društva razvijenog kapitalizma, vidi David Graeber, "On the Phenomenon of Bullshit Jobs: A Work Rant," Strike!, objavljeno avgusta 2013, https://strikemag.org/bullshit-jobs.104 Anthony Giddens, The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986), xxvi. prev. aut.

62

Znači li to da je društvo u opštem smislu jedan flu-idan, varijabilan pojam sve dok se on ne svede na konkretnu teritoriju - naciju-državu - nakon čega on postaje operabilan i analitički upotrebljiv? Kao što to primjećuje Michael Billig, društvene znanos-ti, a posebno sociologija, čini se da ne mogu izbjeći zamku metodološkog nacionalizma: “Često se po-kazuje da je ‘društvo’, koje je u samom središtu on-oga iz čega sociologija izvodi definiciju sebe same, stvoreno po slici i prilici nacionalne države.”105 Drugi sociolog, Vjeran Katunarić, ide čak i dalje: “’Društvo’ je opći pojam koji se odnosi na sve oblike zajedničkog života ljudi i postao je, baš kao i ‘naci-ja’, neupotrebljiv za analitičke svrhe.”106 Da li onda David Harvey uzaludno kritikuje komodifikaciju kad kaže da ona proizvodi “negativne posljedice za društvenu koheziju”107 i uništava sve oblike društ-vene solidarnosti? Nije li britanska premijerka Margaret Thatcher bila u pravu kad je 1987. godine

105 Majkl Bilig, Banalni nacionalizam, prevod Veselin Kostić (Beograd: Biblioteka XX vek, 2009), 101.106 Katunarić, Sporna zajednica, 50.107 Harvey, Kratka povijest neoliberalizma, 82.

63

izjavila da “društvo ne postoji” (there’s no such thing as society)?108

Vratimo li se za trenutak marksističkoj kritici Tön-niesove distinkcije, kao pokušaja idealiziranja osnovnih tipova ljudskog udruživanja, možda će nam biti jasnija naoko kontradiktorna sintagma “društvena zajednica”, koja je bila u upotrebi tokom trajanja socijalističke Jugoslavije (a može se često i danas čuti u običnom govoru ljudi u našoj sred-ini). Naime, u zavisnosti od toga koji elementi iz distinkcije Gemeinschaft - Gesellschaft pretežu, jed-na ljudska grupa ili je društvo ili je zajednica, čak i ako prihvatimo da u svakoj od njih ima i eleme-nata one druge. Srodni izrazi koji su takođe bili u javnoj i službenoj upotrebi su još i “šira društvena zajednica”, “interes društvene zajednice” te “društ-veno-politička zajednica”. Izraz “društvena zajedni-ca” koristio se kako u opštem neodređenom smislu, tako i u smislu njegovog izjednačavanja sa pojmom

108 Margaret Thatcher, "Margaret Thatcher: A Life in Quotes," The Guardian, objavljeno 8. aprila 2013, https://www.theguardian.com/politics/2013/apr/08/margaret-thatcher-quotes

64

“država.”109 Takođe, “društveno-politička zajednica” predstavljala je nivoe državne vlasti, poput opštine, grada, pokrajine, republike - sve one u kojima se vlast ostvaruje putem zakonodavnog tijela, skupš-tine.110 Ovo i ne treba da čudi ako znamo da su ju-goslavenski komunisti teorijski i praktično radili na “odumiranju države”111 te su ovakve neizbježne ostatke državnih tvorevina morali maskirati upo-trebom alternativnih pojmova.

No, ako bi za Marxa jedina “stvarna zajednica” bila takva koja bi u sebi sadržavala i “emocionalne” i “racionalne” elemente iz Tönniesove distinkcije, i u kojoj bi vladao balans između interesa pojedin-ca i interesa zajednice, onda bi i pojam “društvene zajednice” možda imao smisla, ako ništa drugo onda kao normativna projekcija za izgradnju nekog naprednijeg i pravednijeg društva. Pritom se ipak treba svako malo podsjećati da takva ideja koja

109 Drago Bago, Društvena svojina (Sarajevo: Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, 1987), 42-3.110 Bago, Društvena svojina,111 Dejan Jović, Jugoslavija, država koja je odumrla (Zagreb: Prometej, 2003), 105.

65

spaja koncepte “društva” i “zajednice” već posto-ji i, kako se čini, uvijek vreba iz prikrajka kako bi u pravom trenutku stupila na političku pozornicu ponudivši svoj “paket usluga, osnovano 1789”. Riječ je naravno o nacionalizmu gdje nacija, ustrajemo li na Tönniesovoj distinkciji, iako uspostavljena kao Gesellschaft samu sebe ipak, na način koji je opisao Benedict Anderson,112 “zamišlja” kao Gemeinshaft. Pitanje koje ostaje otvoreno glasi: da li nacija, kao konstrukcija koja nastaje u industrijskom kapital-izmu 19. i 20. stoljeća još uvijek predstavlja zadati politički okvir unutar kojeg bi se vodila borba za konstituciju “stvarne zajednice”, ili u današnjem postindustrijskom, digitalnom i informatičkom dobu, a naročito u budućem vremenu nano-teh-nologija, vještačke inteligencije, robotike i tran-shumanizma, takav okvir mora biti drugačiji? U svakom slučaju, takva zajednica bi i dalje vjerovat-no trebala ostati relativno fiksnog teritorijalnog opsega, unutar kojeg bi politički homogena grupa ljudi (na načelima antičke politeia), koja dijeli os-112 Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread of Nationalism, Revised Edition (London and New York: Verso, 2006)

66

jećaj međusobne solidarnosti i zajedničkog dobra (Gemeinschaft), djelovala u simbiozi sa datim prirod-nim okruženjem i njegovim resursima na racional-nim, pravno uređenim i znanstveno utemeljenim tehnološkim osnovama (Gesellschaft).

Mjera javnog interesa

Da nije uvijek lako odrediti mjeru javnog interesa u nekoj društvenoj djelatnosti govori i tekst publiciste Dejana Ilića u kome autor problematizira pozivanje na javni interes u kontekstu rasprave o društven-om i političkom značaju privredno-građevinskog poduhvata poznatog pod imenom “Beograd na vodi”. On smatra:

Ne postoji standardni test kojim se utvrđuje šta je javni interes. To je uvek stvar rasprave, raznih tu-mačenja i saglasnosti oko jednog od njih – dakle onog prema kome nešto jeste u javnom interesu.113

113 Dejan Ilić, "'Javni interes' protiv javnog interesa," Peščanik, objavljeno 11. aprila 2015, http://pescanik.net/javni-interes-protiv-javnog-interesa/.

67

Za razliku od ovakvog pozivanja na svojevrsnu de-liberaciju kao postupak putem kojeg je moguće doći do saglasnosti o tome je li neka društvena aktivnost u javnom interesu ili ne, ekonomist Lok-Sang Ho smatra da se javni interes može i mora objektivno procjenjivati na nepristrasan način, koristeći ex ante pristup.114 To znači da bismo trebali razmotriti opcije različitih politika i odabrati onu koja nam je najprivlačnija u trenutku kad ne posjedujemo ut-vrđeni interes kojeg bismo branili. U svojoj knjizi “Javna politika i javni interes” Ho predlaže sljedeću definiciju javnog interesa:

Javni interes predstavlja interes “reprezentativne individue” - zamišljene osobe koja, zaboravivši na trenutak svoj stvarni identitet, pretpostavi da ona ima jednake šanse da bude bilo ko unutar društ-va. Promišljajući različite opcije pojedinih politika služeći se na nepristrasan način ovakvom ex ante perspektivom, najpoželjnija opcija biće ona za koju se smatra da maksimizira javni interes. Kada se javni interes definira na ovaj način, odluke o sprovođenju određenih politika trebaju se donositi na osnovu upoređivanja koristi imajući u vidu javni

114 Lok-Sang Ho, Public Policy and the Public Interest (London and New York: Routledge, 2012), 7.

68

interes s jedne strane, i troškove s druge.115

Ho se ovdje zapravo oslanja na “Teoriju pravde” Johna Rawlsa i na njegov metod poznat kao “veo neznanja” za određivanje stepena moralnosti konk-retnog političkog odabira. Kod klasičnih mislilaca teorije ugovora, jednoglasnost sporazuma iako logički neophodna bila je praktički nemoguća, jer se ugovarači nalaze u različitim situacijama i svaki polazi od vlastitih želja. Rawls ovu antinomiju razr-ješava tako da postavlja ugovarače iza “vela neznan-ja”, kao da oni ne znaju ništa kako će se moguće ra-zlike odražavati na njihov vlastiti slučaj, te su stoga prinuđeni da prosuđuju samo na osnovu opštih ra-zloga. Kakav god bio privremeni položaj ugovarača, on je prisiljen da bira ono što bi bilo dobro i prav-edno za bilo kojeg čovjeka.116 “Rawlsov ugovornik je također i homo oeconomicus, koji će kao osnovu pravednog društva, utvrditi pravičnu raspodjelu bo-gatstava i dobara.”117

115 Ho, Public Policy,116 Rouvillois, Pravo, 98-9.117 Rouvillois, Pravo,

69

Nasuprot ovakvog Rawlsovog optimizma, može se postaviti pitanje zbog čega su onda ljudi pasivni pred narastajućim ekološkim i urbanim problem-ima i ne odlučuju se lako za angažman na zaštiti zajedničkih dobara? Ekonomist Mancur Olson u svom uticajnom radu “Logika kolektivnog djelovan-ja”, prvi put objavljenom 1965. godi¬ne, obrazlaže ovu nedoumicu logikom djelovanja sebičnog po-jedinca, koji se neće odlučiti za djelovanje u ko-rist zajedničkog dobra ukoliko time istovremeno ne stekne i neku privatnu korist. Kolektivna akci-ja stoga izostaje, jer se racionalnom pojedincu ne isplati angažovati. Izuzetak za Olsona predstavlja-ju slučajevi malih i dobro organizovanih grupa, ili onda kada postoji prisila ili “selektivni poticaj” da se djeluje u cilju postizanja zajedničkog dobra.118 Sličan pesimistički zaključak sugeriše i standardni primjer “zatvorenikove dileme” iz teorije igara, gdje “racionalna odluka pojedinca dovodi do neracion-alnog ishoda za grupu.”119 Rawlsov “veo neznanja”,

118 Mancur Olson, Logika kolektivnog djelovanja: javna dobra i teorija skupina (Fakultet političkih znanosti, Zagreb, 2009.)119 Olson, Logika kolektivnog djelovanja.

70

koji odslikava autorovu sklonost idealizaciji pojed-inca u liberalističkoj tradiciji “prirodnih prava”, kri-tikovali su neki komunitaristi poput Charlesa Tay-lora smatrajući da se pojam individualnih prava ili interesa ne može na koherentan način formulisati jer je i sama “individua” barem dijelom konstrukt društvenih odnosa i kulture u kojoj je odrasla. Sto-ga, čisto autonomni pojedinci koji bi trebali stajati iza “vela neznanja” jednostavno ne postoje.120 No, odgovorni komunitaristi, kako navodi Etzioni,

drže da je sama zajednica u osnovi zajedničko do-bro kao i glavni izvor drugih zajedničkih dobara; u osnovi, jer kao i sva druga dobra, i zajednica može poprimiti disfunkcionalne forme, naročito kada njene društvene veze, kultura, ili političke struk-ture postanu opresivne.121

Zaključimo ovo izlaganje jednom opservacijom iz sociološke perspektive. Koncept zajedničkog dobra je danas visoko politizovan. Neoliberalne prakse ograđivanja i prisvajanja zajedničkih dobara dove-

120 Etzioni, "Common Good," 6.121 Etzioni, “Common Good,”

71

le su do širenja “novih društvenih pokreta” koji se bore za zaštitu ovih dobara, posebno u velikim ur-banim centrima. Pored očitih prirodnih dobara, u zajednička dobra bi danas spadali i društvene tvor-evine kao što su jezik, znanost, kultura, simboli i sl. Iz ove perspektive, „zajednička dobra ne treba u potpunosti izjednačavati sa samim objektima u kojima su opredmećena.“122 Iako ona svakako jesu i diskretni materijalni resursi, važno ih je “razumeti kao specifičnu društvenu organizaciju i set društ-venih pravila i vrednosti koje uređuju kolektivno upravljanje određenim objektom.”123

Kao sociološki koncept, zajednička dobra treba razumjeti kao “kontekstualizovanu odnosno teri-torijalizovanu društvenu delatnost koja je oblik-ovana istorijskim, geografskim, [...] ekonomskim, tehnološkim, religijskim, ekološkim i političkim uslovima.”124 Pritom bi, kod problematizacije kole-ktivnog upravljanja zajedničkim dobrom na našim

122 Pajvančić-Cizelj, "Prostor kao zajedničko dobro," 112.123 Pajvančić-Cizelj, “Prostor kao zajedničko dobro,” 112.124 Pajvančić-Cizelj, “Prostor kao zajedničko dobro,” 112.

72

prostorima, bilo važno osvrnuti se i na iskustvo i praksu socijalističkog samoupravljanja u Jugoslavi-ji, što mnogi kritičari današnjih neoliberalnih pro-cesa često previđaju.125 Ne, naravno, radi kopiranja propalih obrazaca, već radi usporedbe i pronal-aženja novih načina primjerenih savremenom tre-nutku i izazovima budućnosti.

125 Pajvančić-Cizelj, “Prostor kao zajedničko dobro,” 112.

Bojan StojčićCommon interests will tear us apartIntervencija u prostoru, fotografija

76