Seminarski rad iz ekonomike preduzeca - Ekonomicnost

EKONOMIČNOST

U V O D

Ekonomska dobra stvaraju se radom, trošenjem čovjekove energije. Zato se čovjek kao

razumno biće trudi da ih proizvede sa što manje rada. Odavde potiče i načelo, odnosno princip

koji je utemeljen u svaku proizvodnju – princip ekonomičnosti (štedljivosti).

Ekonomičnost potiče od grčke riječi „oikonomia“ što znači upravljati kućom, voditi domaćinstvo.

Ekonomičnost je ekonomski princip kojim se izražava zahtjev da se sa što manjim troškovima

proizvodnje (inputima) ostvari što veća vrijednost proizvodnje (outputi).

Ekonomičnost je opšti princip proizvodnje bez obzira na način društvene proizvodnje. Načini

društvene proizvodnje razlikuju se po metodima ostvarenja ovog principa. Ti se metodi kreću

od vanekonomske prinude, gdje su proizvođači prijetnjom i silom od strane gospodara

prinuđeni na ekonomičniji (štedljiviji) rad, do ekonomske prinude, gdje su proizvođači različitim

metodima podsticani na ekonomičniji rad (npr. boljom zaradom).

POJAM EKONOMIČNOSTI

Princip ekonomičnosti ili ekonomske racionalnosti, svodi se na ostvarenje što većeg

ekonomskog rezultata korištenjem raspoloživih proizvodnih činilaca. Suština ekonomičnosti je

u štednji i ekonomisanju elemenata proizvodnje preduzeća.

Ekonomičnost podrazumjeva da se proizvodnja ostvari sa što manjim utrošcima resursa,

odnosno da se zadaci procesa poslovanja obave uz što manje troškove. Ekonomično je ono

poslovanje koje uz najmanje troškove postiže najveći učinak. Kvantitativno, ekonomičnost se

izražava kao odnos količine proizvoda i troškova proizvodnje (utrošaka materijala, rada,

sredstava za rad). Ako sa E označimo ekonomičnost, V kao vrijednost proizvodnje obračunate

po stalnim cijenama i T kao troškove proizvodnje (ukupne), onda se ekonomičnost izražava

kao

       V

E = ___

       T

Najčešće se ekonomičnost izražava kao odnos između ukupnog prihoda i ukupnih troškova.

Svako racionalno privređivanje nastoji da uz što manje troškove postigne što veći učinak,

odnosno da mu ekonomičnost bude što veća. Povećanje efikasnosti poslovanja postiže se

tehnološkim usavršavanjima, raznim vrstama ušteda, unapređenjem organizacije rada i sl.

U izrazu ekonomičnosti obuhvaćen je cjelokupan ljudski rad i zato je pokazatelj ekonomičnosti

najobuhvatnije mjerilo poslovnog uspjeha.

Ekonomičnost je kompleksniji pokazatelj od produktivnosti rada, jer obuhvata racionalnije

korištenje ne samo živog rada već i sredstava za rad i predmeta rada. Princip ekonomičnosti je

i parcijalni ekonomski princip, jer po svome ekonomskom značenju doprinosi ostvarenju

osnovnog ekonomskog principa – ostvarenje maksimalnih rezultata reprodukcije sa minimalnim

ulaganjima.

ZNAČAJ EKONOMIČNOSTI

Ekonomičnost je jedan od širih instrumenata kontrole ekonomske uspješnosti poslovanja

preduzeća, jer ona odražava odnos preduzeća prema ukupnim troškovima. Smisao kontrole

putem ekonomičnosti jeste – identifikovanje mjesta u preduzeću na kojima dolazi do povećanih

troškova, nesprovođenja propisanih principa poslovanja, kao i neefikasnosti poslovanja.

Ostvarivanje većih rezultata uz smanjeno trošenje elemenata, postiže se kvalitetnijim

poslovanjem preduzeća. Povećanje ekonomičnosti u širem smislu predstavlja i povećanje

bogatstva društva.

Značaj ekonomičnosti ogleda se i u smanjivanju troškova preduzeća. Time se smanjuje i cijena

koštanja proizvoda ili usluga. Smanjivanjem koštanja povećava se konkurentnost preduzeća na

tržištu i stvara mogućnost smanjivanja prodajnih cijena proizvoda. Manjim prodajnim cijenama

povećava se potrošnja i bolje podmiruju potrebe potrošača na tržištu – čime se postiže jedan

od ciljeva preduzeća.

Povećanjem potrošnje stvaraju se uslovi za veću proizvodnju, a time i razvoj preduzeća. Na

ovaj način, ekonomičnost višestruko utiče na kvalitet ekonomije poslovanja preduzeća.

FAKTORI EKONOMIČNOSTI

Na sve elemente ekonomičnosti djeluju brojni faktori, ponekad sa različitim i suprotnim

dejstvom. To su faktori koji djeluju na rezultat (proizvodnju), sredstva za rad, predmete rada i

radnu snagu.

Faktori koji djeluju na produktivnost su istovremeno i faktori ekonomičnosti. Oni su brojniji, jer

je i ekonomičnost širi princip od produktivnosti.

Faktore ekonomičnosti sa stanovišta njene uslovljenosti i dinamike čine:

- prirodni;

- društveni;

- tehničko – tehnološki;

- organizacioni.

Prirodni faktori

U mnogim preduzećima prirodni uslovi djeluju na veličinu utrošaka i troškova. Izraziti primjeri

za to su u rudarstvu, poljoprivredi, šumarstvu, prehrambenoj industriji, pa i drugim

djelatnostima. Cijene materijala za reprodukciju takođe trpe uticaj prirodnih faktora, preko

troškova u proizvodnji tog materijala. One se u krajnjoj liniji formiraju na tržištu, u odnosima

ponude i tražnje, pa se mogu tretirati kao komponenta ekonomičnosti koja se formira pod

dejstvom društvenih faktora. Otuda je jedan dio njihovih troškova uslovljen prirodnim i

društvenim faktorima.

Društveni faktori

Ovi faktori dejstvuju prema mjeri ekonomske politike, politike cijena, carina i sl. – koje se

javljaju kao objektivan faktor sa stanovišta troškova preduzeća.

Država, svojim zakonskim i drugim propisima, formira ukupni pravni i ekonomski ambijent i

uslove privređivanja u preduzećima. Mjere koje se donose u obliku propisa djeluju kao

objektivno uslovljeni faktor sa stanovišta ekonomije i troškova preduzeća. Direktni uticaj ovih

mjera države na cijenu koštanja preduzeća ogleda se preko poreza, taksa, carina i dr.

Tehničko – tehnološki faktori

Ovi faktori djeluju kao objektivni faktori na troškove, a time i ekonomičnost. Oni se nalaze u

samom preduzeću, predstavljaju uslove proizvodnje i djeluju u procesima proizvodnje.

Tehničko – tehnološki faktori djeluju na sva tri elementa proizvodnje koji se ugrađuju u

proizvodnju. Tako kvalitet materijala utiče na veličinu utrošaka materijala. Oni djeluju i na

trošenje sredstava za rad: preko kvaliteta tih sredstava, njihovih radnih svojstava, vijeka

trajanja materijala od kojih su izrađeni i sl. Oni djeluju i indirektno, preko kvaliteta materijala koji

se obrađuje pomoću sredstava za rad.

Ekonomijom predmeta rada, uz pomoć tehničko – tehnoloških faktora, ostvaruju se uštede u

materijalu prilikom projektovanja i konstruisanja, kao i uštede u neposrednoj proizvodnji.

Uštede u proizvodnji se ostvaruju smanjivanjem kvarova, otpadaka i škarta, smanjivanjem

utrošaka pomoćnih materijala i sl.

Organizacioni faktori

Cjelokupna organizacija preduzeća u datom vremenu i uslovima – uslovljava funkcionisanje

preduzeća i djeluje na ekonomičnost preko svih faktora preduzeća: materijala, sredstava za rad

i radne snage.

Mjere koje preduzeće preduzima odnose se na uštede u trošenju svih faktora, veću

motivisanost za rad, potpunije korištenje naučnih dostignuća, kao i organizacione mjere

adaptacije na promjene u prirodnom i ekonomskom okruženju.

METODE UTVRĐIVANJA EKONOMIČNOSTI

Ekonomičnost se izražava kao odnos rezultata i ulaganja. Ona se može utvrđivati naturalno i

finansijski (vrijednosno), ali iskazuje se posebno i svaki element preduzeća.

Naturalni izraz ekonomičnosti

Naturalno utvrđivanje ekonomičnosti uzima za osnovu fizički obim proizvodnje i njen odnos

prema fizičkim utrošcima predmeta rada, sredstava rada i radne snage.

Naturalni izraz ekonomičnosti predstavlja odnos ostvarene proizvodnje u fizičkim pokazateljima

i fizičkih utrošaka elemenata proizvodnje.

S obzirom da su ukupni utrošci zbir utrošaka sredstava za rad, predmeta rada (materijala) i

radne snage – to je ekonomičnost izražena naturalno, kako slijedi:

               Q

E = ___________

       Usr + Upr + Ulr

gdje je:

Q = količina proizvoda

Usr = utrošci sredstava za rad

Upr = utrošci predmeta rada

Ulr = utrošci radne snage

Ovakav model samo izražava smisao ekonomičnosti i ona se pomoću njega ne može praktično

mjeriti. Tim modelom se ne može mjeriti ni proizvodnja, osim ako je u potpunosti homogena.

U praksi preduzeća, pristupa se parcijalnom izražavanju ekonomičnosti pojedinih elemenata.

Naročito je značajno praćenje ekonomičnosti predmeta rada, odnosno utrošenog materijala.

Ona se izražava kao odnos fizičke količine proizvoda (Q) i utroška materijala (Umr), kako

slijedi:

        Q

E = ___

       Umr

Potrošnju najvećeg broja i vrsta materijala jednostavno je utvrditi ili je izračunati, a poželjno je

utvrditi i normative utroška, gdje god je to moguće. Stavljanjem u odnos stvarnih utrošaka sa

normiranim, dobija se slika ekonomičnosti trošenja materijala u preduzeću.

Parcijalni izraz ekonomičnosti upotrebe sredstava za rad iskazuje se na sljedeći način:

         Q

Esr = ___

         Usr

gdje je Usr = utrošci sredstava za rad.

Ovako izražena parcijalna ekonomičnost nema praktično značenje, niti je ekonomski

upotrebljiva za preduzeće. U praksi nije moguće izmjeriti utroške sredstava za rad po jedinici

proizvoda, niti postoji vidljiva korelacija između utrošaka sredstava za rad i proizvoda.

Parcijalna ekonomičnost radne snage izražava se:

         Q

Elr = ___

         Ulr

gdje je Ulr = utrošci radne snage.

Ovako iskazana ekonomičnost radne snage predstavlja zapravo produktivnost rada. Iako

predstavljaju iste kvantitativne veličine (produktivnost radne snage i njena ekonomičnost),

značajno je njihovo ekonomsko diferenciranje.

U pojmu produktivnosti težište je na proizvodnoj snazi radnika i stalnom podizanju njegove

proizvodne moći, a u ekonomičnosti se insistira na ekonomisanju radnom snagom, dakle

uštedama u njenom trošenju. U smislu ekonomičnosti, radna snaga se podređuje i uklapa u

ekonomiju svih faktora, odnosno u globalnu ekonomičnost preduzeća.

Finansijski (vrijednosni) iskaz ekonomičnosti

Finansijsko ili vrijednosno iskazivanje ekonomičnosti svodi se na odnos vrijednosti ostvarene

proizvodnje i troškova elemenata proizvodnje. Vrijednosni izrazi proizvodnje i utrošaka

omogućuju kvantitativno izražavanje ekonomičnosti, kako globalno, tako i u parcijalnim

veličinama.

Novčani izraz ostvarenih rezultata (vrijednosti) može se različito iskazati. Kod modela

produktivnosti iskazan je tržišnom cijenom proizvoda, cijenom koštanja i norma časovima.

Kod vrijednosnog utvrđivanja ekonomičnosti bitno je odabrati realan izraz vrijednosti

proizvodnje, odnosno takav kvantitativni ekonomski izraz koji će obuhvatati ukupnu ostvarenu

vrijednost i ukupna trošenja.

U iskazivanju vrijednosti proizvodnje kod mjerenja ekonomičnosti koristi se:

- tržišna cijena,

- prosječna tržišna cijena,

- standardna cijena,

- ukupan prihod i dr.

       Ctr

E = ___

         T

Ctr = tržišna cijena (suma)

T = masa ukupnih troškova

Pošto tržišne cijene za istu proizvodnju bivaju više ili niže, odnosno predstavljaju različite

veličine – to deformiše realnu sliku ekonomičnosti. Stoga se koriste prosječne tržišne cijene za

određeni vremenski period (planski period).

       Cpr

E = ____

         T

Cpr = prosječna tržišna cijena (suma)

U praksi najčešće korišteni izraz vrijednosti su standardne cijene.

      Cst

E = ___

         T

Cst = standardna cijena (suma)

Suma vrijednosti u modelu ekonomičnosti može se iskazati i preko ukupnog prihoda, kao zbira

svih prihoda iz poslovanja preduzeća.

      Up

E = ___

       T

Up = ukupan prihod preduzeća

Iznos ukupnog prihoda ovdje sačinjava zbir prihoda preduzeća od prodanih proizvoda

(umnožak, količina i cijena), prihoda od finansiranja i vanrednih prihoda preduzeća.

Na ovaj način i šire posmatrana – ekonomičnost izražava ukupna poslovanja preduzeća,

obuhvata sve njegove faze i poslovne aktivnosti. Prethodni načini izražavanja ekonomičnosti

obuhvataju samo oblast proizvodnje, odnosno osnovne djelatnosti preduzeća.

EKONOMIČNOST I UTVRĐIVANJE OPTIMALNOG OBIMA PROIZVODNJE

Analiza ekonomičnosti je ispitivanje odnosa između troškova i obima proizvodnje sa ciljem da

se odredi obim proizvodnje sa minimalnim troškovima. Međuzavisnost troškova i obima

proizvodnje izražava se funkcijom troškova. Funkcija troškova pokazuje da troškovi zavise od

obima proizvodnje.

Funkcije troškova su multivarijabilne, što znači da troškovi zavise ne samo od obima, već od

velikog broja faktora, tzv. determinanti troškova. Najvažnija determinanta troškova su cijene

inputa, jer su troškovi proizvod količine i cijene inputa. Ali troškovi, isto tako, zavise od

tehnologije, organizacije, kao i čitavog niza drugih faktora. Mada su sve determinante troškova

podjednako važne, osnovna pretpostavka u analizi ekonomičnosti je da troškovi zavise samo

od obima, a da su cijene inputa i sve ostale determinante troškova konstantne, tj. da se ne

mijenjaju.

Pretpostavka da troškovi zavise od obima proizvodnje, a da su cijene inputa i ostale

determinante troškova konstantne, pravi se iz analitičko-pedagoških razloga, jer omogućava da

se funkcije troškova prikažu na dvodimenzionalnim dijagramima, što njihovu analizu

pojednostavljuje. Funkcije troškova grafički se prikazuju krivama troškova. Krive troškova

pokazuju kako se mijenjaju troškovi u odnosu na promjenu obima proizvodnje kada su svi

ostali faktori koji utiču na troškove konstantni.

Analiza troškova i obima proizvodnje dijeli se na:

• analizu kratkoročnih troškova i obima proizvodnje i na

• analizu dugoročnih troškova i obima proizvodnje.

U kratkom roku, preduzeće ne može da mijenja opremu, tehnologiju, poslovni prostor, kao ni

ključno upravljačko osoblje, tj. fiksne inpute, što znači da se obim proizvodnje mijenja samo

kao rezultat veće ili manje upotrebe varijabilnih inputa kao što su rad ili sirovine. U analizi

odnosa kratkoročnih troškova i obima proizvodnje značajni su koncepti ukupnih, prosječnih i

marginalnih troškova.

Razlikuju se tri koncepta kratkoročnih ukupnih troškova:

- ukupni fiksni troškovi,

- ukupni varijabilni troškovi i

- ukupni troškovi.

Ukupni fiksni troškovi preduzeća su tržišna ili novčana vrijednost njegovih fiksnih inputa.

Ukupni fiksni troškovi definišu se kao suma troškova svih fiksnih inputa uloženih u poslovanje

preduzeća.

Ukupni varijabilni troškovi su tržišna ili novčana vrijednost svih varijabilnih inputa uloženih u

proces proizvodnje.

Degresija1 ukupnih varijabilnih troškova nastaje zbog disproporcije između fiksnog i

varijabilnog inputa na nižim nivoima obima. Količina fiksnog inputa nesrazmjerno je veća od

količine varijabilnog inputa, pa sa povećanjem količine varijabilnog inputa, obim proizvodnje

raste proporcionalno više od porasta količine varijabilnog inputa, a ukupni varijabilni troškovi

rastu proporcionalno manje od porasta obima proizvodnje.

Ukupni troškovi su zbir ukupnih fiksnih i ukupnih varijabilnih troškova

Razlikuju se četiri koncepta prosječnih troškova:

- prosječni fiksni troškovi,

- prosječni varijabilni troškovi,

- prosječni ukupni troškovi i

- marginalni troškovi.

Prosječni fiksni troškovi su ukupni fiksni troškovi podijeljeni sa ukupnim obimom proizvodnje.

Nazivaju se još i ukupni fiksni troškovi po jedinici zato što pokazuju iznos ukupnih fiksnih

troškova po jednom proizvodu.

Prosječni varijabilni troškovi su ukupni varijabilni troškovi podijeljeni sa obimom proizvodnje.

Prosječni ukupni troškovi jednaki su ukupnim troškovima po jedinici proizvoda i izračunavaju se

kada se ukupni troškovi podijele sa ukupnim brojem proizvedenih proizvoda.

Marginalni troškovi su promjena ukupnih troškova zbog promjene obima proizvodnje za jednu

jedinicu proizvoda. Marginalni troškovi su veoma važan koncept za ekonomičnost preduzeća,

jer su to troškovi nad kojima preduzeće ima direktnu kontrolu.

Preduzeće može da poveća obim proizvodnje sve dok kriva prosječnih ukupnih troškova ne

postane vertikalna. To je apsolutni kapacitet. Ali kada kriva prosječnih ukupnih troškova

postane vertikalna, kriva marginalnih troškova je dostigla već beskonačnost. Zbog toga je obim

proizvodnje, u praksi, uvijek ispod apsolutnog kapaciteta.

MOGUĆNOSTI POVEĆANJA EKONOMIČNOSTI

Ekonomičnost kao parcijalni ekonomski princip, predstavljen odnosom između proizvedene

vrijednosti i utrošenih vrijednosti, spada među najznačajnije pokazatelje ekonomske

uspješnosti poslovanja.

Polazeći od toga, u interesu je svakoj firmi da razmotri mogućnost povećanja ekonomičnosti.

Postoje u osnovi dvije mogućnosti da se to postigne. Prva mogućnost za povećanje

ekonomičnosti leži u zahtjevu za smanjenjem organizaciono uslovljenih troškova elemenata

proizvodnje. Ovo se postiže podizanjem nivoa organizacije rada konkretne firme.

Druga mogućnost uslovljena je unošenjem novih tehničkih faktora, tj. investiranjem. Međutim,

svaka promjena tehničkih faktora mora biti i ekonomična, da bi se mogla smatrati i ekonomski

opravdanom.

Uvođenje novih tehničkih faktora uslovljava promjenu većine troškova elemenata proizvodnje.

Tako će jedni troškovi, po pravilu, rasti, dok će drugi imati tendenciju opadanja.

Z A K LJ U Č A K

Princip ekonomičnosti obuhvata cjelokupni ljudski rad i zato je ovaj princip najobuhvatnije

mjerilo poslovnog uspjeha.

Razna preduzeća, kao i mnoge velike kompanije svoj profit uvećavaju tako što princip

ekonomičnosti podižu na najviši mogući nivo ostvarenja.

Konstantno se teži iznalaženju novih metoda za povećanjem nivoa ekonomičnosti. Kada

govorimo o preduzećima i mnogim velikim kompanijama, faktori koji mogu djelovati na

povećanje ekonomičnosti su brojni, kao na primjer: smanjenje utrošaka predmeta rada,

smanjenje troškova sredstava za rad, smanjenje trošenja radne snage, što potpunije korištenje

kapaciteta, uklanjanje grešaka u tehnološkom procesu, kao i uvođenje novih tehnologija.

Cilj svakog poslovodstva je da sa što manjim troškovima ostvari što veći ukupni prihod i time

ekonomičnije poslovanje!