Seria: PSYCHIATRIA I PSYCHOTERAPIA

Tytuł oryginału: Mindfulness and Psychotherapy. Second Edition

Copyright © 2013 The Guilford Press A Division of Guilford Publications, Inc.72 Spring Street, New York, NY 10012

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2015All rights reserved

Redaktor naukowy

dr n. med. Paweł Holas

Projekt okładki

Marcin Bruchnalski

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzanyi rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, me-chanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywanyw żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3873-4

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

O redaktorach tomu

Christopher K. Germer, PhD, jako psycholog kliniczny prowadzi pry-watną praktykę, specjalizując się w psychoterapii ukierunkowanej na uważność i współczucie. Prowadzi ćwiczenia i konsultacje w zakresie psychologii klinicznej na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvar-da. Jest współzałożycielem Instytutu Medytacji i Psychoterapii. Łączy idee i praktykę medytacji z psychoterapią od 1978 roku. Dr Germer współtworzył program treningu uważnego współczucia dla siebie. Napisał książkę The Mindful Path to Self-Compassion oraz współreda-gował Wisdom and Compassion in Psychotherapy. Prowadzi warsztaty i wykłady poświęcone uważności i współczuciu dla siebie na całym świecie.

Ronald D. Siegel, PsyD, jest profesorem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda, na którym od ponad 30 lat prowadzi zajęcia z psychologii klinicznej. Od dawna zgłębia medytację uważności i za-siada w zarządzie Instytutu Medytacji i Psychoterapii. Dr Siegel uczy na całym świecie, dzieląc się wiedzą na temat uważności, psychotera-pii oraz medycyny zajmującej się badaniem związków między umysłem i ciałem. Jednocześnie prowadzi prywatną praktykę w Lincoln w stanie Massachusetts. Do jego najważniejszych publikacji należą: Uważność: trening pokonywania codziennych trudności, Wisdom and Compassion in Psychotherapy, Back Sense oraz Sitting Together: Essential Skills for Mind-fulness-Based Psychotherapy.

Paul R. Fulton, EdD, prowadzi prywatną praktykę w Newton w stanie Massachusetts oraz ćwiczenia i konsultacje z dziedziny psychologii kli-nicznej na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda. Był prezesem Instytutu Medytacji i Psychoterapii, a obecnie zarządza programem wydawania certyfikatów w zakresie uważności i psychoterapii. W 1972

6 O redaktorach tomu

roku dr Fulton jako osoba świecka przyjął ordynację w tradycji zen. Od ponad 45 lat zajmuje się psychologią i medytacją. Jest członkiemdyrekcji Ośrodka Badań nad Buddyzmem w Barre. Prowadzi warsztaty poświęcone uważności i przeznaczone dla klinicystów na całym świe-cie. Jest autorem licznych książek, artykułów i rozdziałów w pracach zbiorowych.

O autorach

Judson A. Brewer, MD, PhD, jest psychiatrą specjalizującym się w uza-leżnieniach. Pracuje na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Yale oraz w Szpitalu dla Weteranów w West Haven. Od 1996 roku praktykuje medytację wglądu, pobierając nauki między innymi od Ginny Mor-gan i Josepha Goldsteina. Od 2006 roku dr Brewer zajmuje się trenin-giem uważności, prowadząc warsztaty dla pacjentów ze szczególnym uwzględnieniem osób z uzależnieniami. W swoich badaniach koncen-truje się na weryfikowaniu skuteczności różnych metod treningu uważ-ności w populacjach pacjentów dotkniętych uzależnieniami. Zgłębia również neurobiologiczne podłoże uważności, korzystając między inny-mi z technik obrazowania mózgu. Dr Brewer jest obecnie wykładowcą i dyrektorem medycznym kliniki neurobiologii i terapii w Yale.

John Briere, PhD, wykłada psychologię i psychiatrię. Jest szefem Pro-gramu Urazu Psychicznego oraz dyrektorem ośrodka szkoleniowego w zakresie terapii traumy u nastolatków (National Child Traumatic Stress Network) działającego pod auspicjami Uniwersytetu Południowej Kalifornii. Był prezesem Międzynarodowego Towarzystwa ds. Badań nad Traumatycznym Stresem (ISTSS). Otrzymał nagrodę za wybitny wkład w rozwój psychologii traumy, przyznawaną przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, oraz Nagrodę im. Roberta S. Laufera za osiągnięcia naukowe, przyznawaną przez ISTSS. Dr Briere jest autorem i współautorem ponad 100 artykułów, 10 książek i 8 testów psycholo-gicznych badających czynniki związane z traumą. Uczy na całym świe-cie, dzieląc się wiedzą na temat traumy, terapii i praktyk uważności.

Paul R. Fulton, EdD, zob. O redaktorach tomu.

Christopher K. Germer, PhD, zob. O redaktorach tomu.

8 O autorach

Trudy A. Goodman, PhD, jest kierowniczką, założycielką i nauczycielką w InsightLA – organizacji pożytku społecznego, która działa od 2002 roku. Jej członkowie prowadzą szkolenia w zakresie uważności i me-dytacji. Dr Goodman jako jedna z pierwszych zaczęła nauczać progra-mu redukcji stresu opartej na uważności wraz z jego twórcą dr. Jonem Kabatem-Zinnem. Dr Goodman jest również nauczycielką i współzało-życielką Instytutu Medytacji i Psychoterapii w Cambridge w stanie Mas-sachusetts. Wspólnie z Susan Kaiser Greenland opracowała programy uważności dla rodzin i przez całe życie pracuje z dziećmi. Prowadzi liczne warsztaty i uczy medytacji w odosobnieniu. Jest współautorką książek Clinical Handbook of Mindfulness oraz Wisdom and Compassion in Psychotherapy.

Gregory Kramer, PhD, jest nauczycielem medytacji, autorem wie-lu opracowań, a także współzałożycielem i nauczycielem w FundacjiMETTA. Od 1974 roku pobiera nauki u wybitnych mnichów, między in-nymi Anagariki Dhammadiny, czcigodnego Balangody Anandy Maitreyi Mahanayaki Thery, Achana Sobina Namto oraz czcigodnego Punnaji Mahathery. Napisał następujace książki: Insight Dialogue: The Interper-sonal Path to Freedom; Meditating Together, Speaking from Silence: The Practice of Insight Dialogue; Seeding the Heart: Practicing Lovingkindness with Children oraz Dharma Contemplation: Meditating Together with Wis-dom Texts. Dr Kramer jako jeden z pierwszych opracował praktyki medy-tacyjne i kontemplacyjne uprawiane w trybie online. Współtworzy pro-jekt „Plony z Serca” (Harvest with Heart) – program walki z głodem na północnym wschodzie Stanów Zjednoczonych. Współorganizuje Miej-skie Forum Duchowe – platformę dialogu dla przedstawicieli różnych wyznań w Portland w stanie Oregon.

Sara W. Lazar, PhD, prowadzi badania naukowe na Oddziale Psychia-trycznym w Massachusetts General Hospital i zajęcia z psychologii na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda. W pracy naukowej zaj-muje się neurobiologią medytacji. Za pomocą technik obrazowania mózgu metodą rezonansu magnetycznego bada neuronalne korelaty korzyści związanych z praktyką medytacji zarówno u osób zdrowych, jak i w populacjach pacjentów. Od 1994 roku uprawia jogę i medytację uważności. Jest doradcą naukowym w Instytucie Medytacji i Psychote-rapii.

Stephanie P. Morgan, PsyD, MSW, jest psycholożką kliniczną i pra-cownicą społeczną. Od 35 lat zgłębia medytację w tradycjach vipassa-na i zen. W latach 1990–1994 dr Morgan pracowała na Wydziale Me-

9O autorach

dycznym Uniwersytetu Harvarda, prowadząc warsztaty z uważności i samoopieki przeznaczone dla psychologów na stażu. Obecnie pracuje w Instytucie Medytacji i Psychoterapii oraz prowadzi prywatną praktykę w Manchester w stanie Massachusetts.

Susan T. Morgan, MSN, RN, CS, jest pielęgniarką ze specjalizacją kli-niczną w prywatnej poradni w Cambridge w stanie Massachusetts. Przez pięć lat była koordynatorką ośrodka badań nad uporczywymi zaburze-niami rozwoju u osób dorosłych przy Uniwersytecie Yale. Następnie pracowała jako klinicystka w Centrum Usług Zdrowotnych Uniwersyte-tu Harvarda i wprowadzała medytację uważności w psychoterapii stu-dentów. Od 20 lat praktykuje medytację buddyjską, obecnie zaś kończy czteroletni okres medytacji w milczeniu. Od 2000 roku współprowadzi dla psychoterapeutów warsztaty w odosobnieniu uważności ze szcze-gólnym uwzględnieniem miłującej dobroci i świadomości ciała.

William D. Morgan, PsyD, jest psychologiem klinicznym w prywatnych poradniach w Cambridge i Quincy w stanie Massachusetts. Zasiada w radzie Instytutu Medytacji i Psychoterapii. W ciągu 40 lat praktyki medytacji uczestniczył w licznych, intensywnych warsztatach w buddyj-skich tradycjach theravadin, zen i myśli tybetańskiej. Od 15 lat prowadzi warsztaty uważności w odosobnieniu dla specjalistów z dziedziny zdro-wia psychicznego.

Andrew Olendzki, PhD, jest uczonym w ośrodku badań buddyjskich w Barre – instytucji z oddaniem łączącej dociekania akademickie z wglą-dem uzyskiwanym w medytacji. Uczy na kilku uniwersytetach w Nowej Anglii (w tym na Harwardzie, Brandeis, Smith, Amherst i Lesley). Był szefem Towarzystwa Medytacji Wglądu. Dr Olendzki napisał książkę Unlimiting Mind: The Radically Experiential Psychology of Buddhism. Czę-sto publikuje w czasopiśmie „Tricycle”.

Susan M. Orsillo, PhD, jest profesorem psychologii na Uniwersytecie Suffolk w Bostonie. Obecnie bada rolę, jaką różne style reagowania emo-cjonalnego (w szczególności unikanie doświadczenia) mogą odgrywać w utrwalaniu problemów psychologicznych. Wraz z doktorantami zaj-mującymi się psychologią kliniczną dr Orsillo opracowała i przetestowa-ła wiele protokołów profilaktyki oraz terapii łączących akceptację i uważ-ność z metodami behawioralnymi opartymi na badaniach naukowych. Wspólnie z dr Lizabeth Roemer bada skuteczność behawioralnej terapii opartej na akceptacji w leczeniu zespołu lęku uogólnionego i zaburzeń współwystępujących, związane z nią mechanizmy i procesy zmiany oraz

10 O autorach

jej przydatność w przypadku różnych typów klientów. Ich badania są fi-nansowane z grantów Państwowego Instytutu Zdrowia Psychicznego.

Thomas Pedulla, LICSW, jest pracownikiem społecznym ze specjaliza-cją kliniczną i psychoterapeutą w prywatnej poradni w Arlington w sta-nie Massachusetts, gdzie prowadzi terapię indywidualną i grupową terapię poznawczą opartą na uważności. Nim rosnące zainteresowanie medytacją uważności skłoniło go do zmiany kariery, przez ponad 20 lat pracował jako copywriter i dyrektor kreatywny w działach reklamy. Pra-cuje i zasiada w radzie Instytutu Medytacji i Psychoterapii oraz radzie Centrum Medytacji Wglądu w Cambridge. Od ponad 25 lat praktykuje medytację w tradycji vipassana. Jest współautorem książki Sitting To-gether: Essential Skills for Mindfulness-Based Psychotherapy.

Susan M. Pollak, MTS, EdD, jest szefową Instytutu Medytacji i Psycho-terapii oraz psycholożką w prywatnej poradni w Cambridge w stanie Massachussets. Prowadzi ćwiczenia i konsultacje w zakresie psychologii klinicznej na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda, na którym od 1994 roku przeprowadza zajęcia z medytacji i psychoterapii. Dr Pol-lak jest współautorką książkek Sitting Together: Essential Skills for Mind-fulness-Based Psychotherapy; Mapping the Moral Domain oraz Evocative Objects. Współredaguje serię The Cultural Transition.

Lizabeth Roemer, PhD, jest profesorem psychologii na Uniwersytecie Bostońskim w Massachusetts. Wraz z doktorantami zajmującymi się psychologią kliniczną bada rolę uważności, akceptacji i wartościowych działań w kontekście różnych problemów klinicznych, w tym zaburzeń lękowych, funkcjonowania po urazie oraz reakcji na przejawy rasizmu. Wspólnie z dr Susan Orsillo zajmuje się skutecznością behawioralnej te-rapii opartej na akceptacji w leczeniu zespołu lęku uogólnionego i zabu-rzeń współwystępujących, związanymi z nią mechanizmami i procesami zmiany oraz jej przydatnością w przypadku różnych typów klientów. Ich badania są finansowane z grantów Państwowego Instytutu Zdrowia Psychicznego.

Ronald D. Siegel, PsyD, zob. O redaktorach tomu.

Charles W. Styron, PsyD, jest psychologiem klinicznym w prywatnych poradniach w Watertown i Walpole w stanie Massachusetts. Udziela konsultacji w zakresie psychologii w Caritas Norwood Hospital w Nor-wood, Massachusetts. Specjalizuje się w indywidualnej psychoterapii dorosłych i testach neuropsychologicznych. Dr Styron od 34 lat prakty-

11O autorach

kuje i naucza buddyzmu Szambali oraz tybetańskiej tradycji vajrajana. Jest pracownikiem i członkiem rady Instytutu Medytacji i Psychoterapii od czasu powstania tego ośrodka. Dawniej pracował w zawodzie archi-tekta.

Janet L. Surrey, PhD, jest psycholożką kliniczną oraz założycielką Ośrodka Szkoleniowego im. Jean Baker Miller w Stone Center w Wel-lesley College. Przez 25 lat wykładała na Wydziale Medycznym Uniwer-sytetu Harvarda, obecnie jest wykładowcą i członkinią rady Instytutu Medytacji i Psychoterapii. Ukończyła program szkolenia wspólnotowych nauczycieli dharmy w Ośrodku Medytacji Spirit Rock. Obecnie odbywa szkolenie nauczycielskie w Fundacji Metta. Od ponad 20 lat uczy na całym świecie, dzieląc się wiedzą na temat teorii relacyjno-kulturowej. W swojej pracy stara się łączyć psychologię buddyjską z założeniami psychologii relacyjnej. Opublikowała między innymi: Women’s Growth in Connection; Women’s Growth in Diversity; Mothering against the Odds: Diverse Voices of Contemporary Mothers; Musimy porozmawiać: uzdra-wiające rozmowy między kobietami i mężczyznami oraz Bill W. and Dr. Bob: The Story of the Founding of Alcoholics Anonymous.

Spis treści

CZĘŚĆ I. ZNACZENIE UWAŻNOŚCI

Rozdział 1. Czym jest uważność? Dlaczego ma znaczenie? ................ 29Christopher K. Germer

Rozdział 2. Psychologia buddyjska i psychologia zachodnia: w poszukiwaniu wspólnego podłoża ................................ 65Paul R. Fulton, Ronald D. Siegel

CZĘŚĆ II. RELACJA TERAPEUTYCZNA

Rozdział 3. Uważność jako metoda w szkoleniu klinicznym ............... 89Paul R. Fulton

Rozdział 4. Kultywowanie uwagi i współczucia .................................. 107William D. Morgan, Susan T. Morgan, Christopher K. Germer

Rozdział 5. Uważność w relacji ........................................................... 125Janet L. Surrey, Gregory Kramer

Rozdział 6. Etyka: zagadnienia praktyczne ......................................... 145Stephanie P. Morgan

CZĘŚĆ III. PRAKTYKA UWAŻNOŚCI W PRACY KLINICZNEJ

Rozdział 7. Nauczanie uważności w terapii ........................................ 167Susan M. Pollak

Rozdział 8. Depresja. Jak dotrzeć, jak wyjść ....................................... 183Thomas Pedulla

Rozdział 9. Lęk. Akceptować to, co się pojawia, robić to, co ważne ... 201Lizabeth Roemer, Susan M. Orsillo

Rozdział 10. Zaburzenia psychofizjologiczne. Zaakceptować ból ......... 219Ronald D. Siegel

26 Spis treści

Rozdział 11. Uważność, wgląd i terapia traumy ................................... 243John Briere

Rozdział 12. Przerwać pętlę uzależnienia ............................................. 261Judson A. Brewer

Rozdział 13. Praca z dziećmi ................................................................ 277Trudy A. Goodman

CZĘŚĆ IV. PRZESZŁOŚĆ, TERAŹNIEJSZOŚĆ I OBIETNICA

Rozdział 14. Korzenie uważności ......................................................... 299Andrew Olendzki

Rozdział 15. Neurobiologia uważności ................................................. 321Sara W. Lazar

Rozdział 16. Psychologia pozytywna i droga bodhisattvy ...................... 335Charles W. Styron

Dodatek. Słownik terminów w psychologii buddyjskiej ................... 349Andrew Olendzki

Literatura cytowana ............................................................................... 359

Indeks .................................................................................................... 407

Część IZNACZENIE UWAŻNOŚCI

Wraz ze wzrostem zainteresowania uważnością wśród klinicystów i ba-daczy owemu pojęciu przypisuje się coraz więcej znaczeń. Aby dostrzec, jaką wartość praktyka uważności może wnieść w psychoterapię i jak psychoterapia może wzbogacić codzienną praktykę uważności, warto zrozumieć, czym owa uważność jest i jak można ją odnosić do tradycyj-nych form psychoterapii.

Aby zapewnić stosowny fundament, rozdział 1 zostanie poświęcony podstawowym zagadnieniom związanym z uważnością i psychoterapią – definicji uważności, jej potencjalnym zastosowaniom w psychotera-pii, najróżniejszym umiejętnościom i narzędziom potrzebnym w jej praktykowaniu oraz uważności jako nowemu modelowi psychotera-pii. Budując na tym fundamencie, autorzy rozdziału 2 omawiają podo-bieństwa i analizują różnice między psychologią buddyjską i głównymi zachodnimi paradygmatami psychoterapeutycznymi w poszukiwaniu tego, co jedna z tych tradycji może dać drugiej.

ROZDZIAŁ 1

CZYM JEST UWAŻNOŚĆ? DLACZEGO MA ZNACZENIE?Christopher K. Germer

Życie jest tak zaskakujące, że nie pozostawia wiele przestrzeni na inne zajęcia.

Emily Dickinson (1872)

Zadaniem psychoterapeuty jest łagodzenie cierpienia emocjonalnego. Owo cierpienie przybiera wiele postaci: ujawnia się jako napięcie, lęk, obniżony nastrój, problemy z zachowaniem, konflikty interpersonalne, mętlik w głowie, rozpacz. To wspólny mianownik wszystkich diagnoz kli-nicznych, nieodłączny aspekt ludzkiego istnienia. W jakiejś części cierpie-nie ma charakter egzystencjalny, gdy pojawia się jako choroba, starość czy umieranie. Inne rodzaje cierpienia mają charakter bardziej osobisty. Przy-czyną indywidualnych kłopotów bywają dawne warunkowanie, bieżące okoliczności, predyspozycje genetyczne i wiele innych współdziałających czynników. Uważność – złudnie prosty sposób nastawienia na doświad-czenia – od dawna służy ludziom do tępienia ostrza życiowych trudności, zwłaszcza bólu zadawanego sobie. W niniejszej książce chcemy pokazać, że koncepcja uważności może podnieść jakość psychoterapii.

Zgłaszając się na terapię, ludzie jedną sprawę stawiają bardzo jasno: chcą poczuć s ię lep ie j. Nierzadko mają wiele pomysłów i wyob-rażeń na temat tego, jak mogliby ów cel osiągnąć, chociaż terapia nie zawsze przebiega zgodnie z oczekiwaniami.

Na przykład młoda kobieta cierpiąca na zespół lęku panicznego – przyjmijmy, że ma na imię Lynn – dzwoni do terapeuty z nadzieją na

30 Część I ZNACZENIE UWAŻNOŚCI

uwolnienie od udręki psychicznej wpisanej w jej chorobę. Pragnieniem Lynn może być uwolnienie się od lęku, ale w toku terapii kobieta od-krywa w nim wolność. Jak się to dzieje? W głębokim przymierzu te-rapeutycznym może znaleźć odwagę i poczucie bezpieczeństwa, dzięki którym zdoła poznać bliżej swoją panikę. Poprzez uważne obserwowa-nie siebie Lynn uświadamia sobie doznania cielesne związane z lękiem i towarzyszące im myśli. Uczy się radzić sobie z paniką, „przeprowadza-jąc” się przez jej doświadczenie. Gdy czuje się gotowa, bezpośrednio ot-wiera się na wywołane lękiem doznania, które wywołują napad paniki, i przeprowadza eksperyment w centrum handlowym bądź w samolocie. Aby to s ię s ta ło, Lynn musi najpierw zwrócić się w k ierunku lęku. Jest to więc swoisty rodzaj strategii „przynęty z zamianą” w kontekście współczucia.

Terapeuci, którzy w pracy odwołują się do modelu relacyjnego czy psychodynamicznego, mogą obserwować podobny proces. W miarę jak relacja między pacjentem i terapeutą się pogłębia, w rozmowy wkra-da się coraz więcej spontaniczności i autentyczności, a pacjent zyskuje większą swobodę, aby otwarcie i z bardziej szczerym zainteresowaniem przyjrzeć się temu, co naprawdę go dręczy. Dzięki wsparciu, jakie daje relacja, pacjent stopniowo stawia czoło temu, co się w nim dzieje. Od-krywa, że nie musi unikać przeżyć, aby lepiej się poczuć.

Znamy skuteczność wielu pozornie odmiennych form psychoterapii (Seligman 1995; Wampold 2012). Czy łączy je wszystkie jakiś wspólny mianownik terapeutyczny, który można zidentyfikować i dopracować. A może nawet można by go uczyć? Wiele wskazuje, że takim wspól-nym mianownikiem jest uważność.

SZCZEGÓLNE NASTAWIENIE DO CIERPIENIA

Skuteczna terapia zmienia nas tawien ie pacjenta do cierpienia. To oczywiste, że jeśli określone zdarzenia mniej nas denerwują, mniej także cierpimy. Ale czy można się mniej przejmować przykrymi do-świadczeniami? Ból jest jednym z aspektów życia. Czy ciało i umysł in-stynktownie nie unikają cierpienia, nie bronią się przed nim? Uważność to rodzaj umiejętności, która pozwala nam obniżyć poziom reaktyw-ności na to, co dzieje się w danym momencie. Uważność to określone nastawienie wobec wszystkich doświadczeń – przyjemnych, przykrych i obojętnych – dzięki któremu ogólny poziom cierpienia maleje, a wzra-sta poczucie dobrostanu.

Uważność to rozbudzenie, życzliwe uznawanie tego, co się w danej chwili dzieje. Niestety rzadko kiedy jesteśmy uważni – znacznie częściej

311. Czym jest uważność? Dlaczego ma znaczenie?

bywamy zaprzątnięci rozpraszającymi myślami lub opiniami na temat bieżącej sytuacji. Jesteśmy n ieuważni. Oto przykłady nieuważnych za-chowań (na podstawie skali świadomej uwagi [Mindful Attention Awa-reness Scale; Brown, Ryan 2003]):

• pospieszne wykonywanie czynności bez świadomej uwagi,• niszczenie przedmiotów lub rozlewanie płynów przez roztargnie-

nie, nieuwagę albo zaprzątnięcie innymi myślami,• niezauważanie subtelnych oznak napięcia lub fizycznego dy-

skomfortu,• zapominanie imienia nowo poznanej osoby niemal natychmiast

po jej przedstawieniu,• zaaferowanie przyszłością lub przeszłością,• podjadanie bez świadomości, że się coś je.

Uważność zakłada skupienie uwagi na wykonywanym zadaniu. W ta-kim trybie nie wybiegamy myślą w przyszłość i nie cofamy się w prze-szłość; nie odrzucamy tego, co się w danej chwili dzieje, ani kurczowo się tego nie trzymamy. Jesteśmy świadomie obecni i otwarci. Taka uwa-ga generuje energię, otrzeźwia i daje radość. Na szczęście jest rodzajem kompetencji, którą każdy może w sobie rozwijać.

Pisząc „róża jest różą, jest różą, jest różą”*, Gertrude Stein raz za razem kierowała uwagę czytelnika na zwyczajny kwiat. Być może chcia-ła w ten sposób zasugerować, czym róża n ie jest. Nie jest romansem, który zakończył się tragicznie przed czterema laty; nie jest symbolem nakazującym przycięcie żywopłotu w weekend – jest po prostu różą. Postrzeganie świata za pomocą tak rozumianej „nagiej” czy „czystej” uwagi potocznie kojarzy się z uważnością.

Większość osób w psychoterapii jest zaprzątnięta przeszłością lub przyszłością. Ludzie w depresji na przykład żałują, smucą się albo mają poczucie winy z powodu jakiegoś minionego zdarzenia, a osoby, które borykają się z lękiem, obawiają się przyszłości. Wydaje się, że cierpienie wzrasta, jeśli nie skupiamy się na bieżącej chwili. Gdy uwagę pochłania nam określona aktywność umysłu i zaczynamy ruminować – nieświa-domi tego – w życie codzienne wkrada się wiele smutku. Niektórzy pa-cjenci mają poczucie, jakby tkwili uwięzieni w sali kinowej, oglądając nieustannie ten sam nieprzyjemny film, z którego z jakiegoś powodu nie potrafią wyjść. Dzięki uważności możemy wykroczyć poza ramy dotych-czasowych uwarunkowań i spojrzeć na świat nowymi oczyma – ujrzeć różę taką, jaka jest.

* Te słynne słowa znalazły się w nieprzetłumaczonej na język polski książce Geo-graphy and Plays (1922/1993: 187) (przyp. tłum.).

32 Część I ZNACZENIE UWAŻNOŚCI

DEFINICJE UWAŻNOŚCI

Określenie uważność (mindfulness) jest polskim tłumaczeniem po-chodzącego z języka pali słowa sati. Dwa i pół tysiąca lat temu palijski był językiem psychologii buddyjskiej, a podstawową nauką przekazy-waną w tej tradycji jest właśnie uważność. Sati oznacza świadomość, uwagę i pamięć.

Czym jest świadomość (awareness)? Brown i Ryan (2003: 822) defi-niują świadomość i uwagę jako elementy szerszego pojęcia przytomno-ści (consciousness):

Przytomność obejmuje świadomość i uwagę. Świadomość jest działającym w tle „radarem”, nieustannie lustrującym środowisko wewnętrzne i ze-wnętrzne otoczenie. Możemy być świadomi wielu bodźców wokół nas, choć to nie one są w centrum naszej uwagi. Uwaga to proces świadomego sku-pienia procesu percepcji, wyczulenie na ograniczony zakres doznań (Westen 1999). W rzeczywistości świadomość i uwaga są nieodłącznie z sobą powią-zane: uwaga nieustannie wydobywa „figury” z „tła” świadomości, skupiając się na nich przez określony wycinek czasu.

Czytając te słowa, angażujemy zarówno świadomość, jak i uwagę. Uwagę może od nich odwrócić gwizd czajnika w tle, jeśli okaże się od-powiednio donośny – zwłaszcza jeśli mamy ochotę na filiżankę herbaty. Na podobnej zasadzie możemy przejeżdżać dobrze znaną sobie trasę na swoistym „autopilocie”: świadomość drogi jest mglista, ale reaguje-my natychmiast, gdy przed maskę wybiegnie nam dziecko. Uważność to stan przeciwny do funkcjonowania na autopilocie – przeciwny do marzenia na jawie; to zwracanie uwagi na wyraziste elementy chwili obecnej.

Uważność obejmuje również pamiętan ie, które nie polega wcalena życiu wspomnieniami. Ma ono służyć przekierowaniu świadomej uwagi na bieżące doświadczenia ze szczerością i otwartością na dozna-nia. Takie przekierowanie wymaga świadomej in tenc j i – chęci wy-rwania uwagi z zaprzątającej ją zadumy, by w pełni przeżywać bieżącą chwilę.

Określenie uważność może opisywać konst rukt teoretyczny (ideę uważności), praktyk i służące kultywowaniu uważności (na przy-kład medytację) albo procesy psychologiczne (mechanizmy działania w umyśle i mózgu). Podstawowa definicja uważności mówi o „świado-mości następujących po sobie chwil”. Inne określenia obejmują „ciągłe ożywianie świadomości skierowanej na bieżącą rzeczywistość” (Hanh 1976: 11); „jednoznaczną i niezmąconą świadomość tego, co rzeczywi-ście dzieje się z nami i w nas w kolejnych postrzeganych chwilach” (Ny-

Literatura cytowana

Abramowitz J.S., Deacon B.J., Whiteside S.P. (2011). Exposure therapy for anxi-ety: Principles and practice. New York: Guilford Press.

Adler A. (2002). The collected clinical works of Alfred Adler: Vol 1. The neurotic character (red. H. Stein; przeł. C. Koen). San Francisco, CA: Alfred Adler Institutes of San Francisco & Northwestern Washington. (Oryginalny tekst opublikowany w 1927 r.).

Aggs C., Bambling M. (2010). Teaching mindfulness to psychotherapists in clinical practice: The mindful therapy programme. „Counselling and Psychotherapy Research”, 10(4), 278–286.

Aitken R. (1984). The mind of clover: Essays in Buddhist ethics. New York: North Point Press.

Alexander F. (1931). Buddhist training as an artificial catatonia. „Psychoanalytic Review”, 18, 129–145.

Algoe S.B., Haidt J. (2009). Witnessing excellence in action: The “other-praising” emotions of elevation, gratitude, and admiration. „Journal of Positive Psychol-ogy”, 4(2), 105–127.

American Psychiatric Association (2013). Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych (wyd. 5). Washington, DC: Author.

Analayo (2003). Satipatthana: The direct path to realization. Birmingham, UK: Windhorse.

Anandajoti B. (2010). The earliest recorded discourses of the Buddha (from Lali-tavistara, Mahakhandhaka & Mahavastu). Kuala Lumpur, Malaysia: Sukhi Hotu.

Arch J.J., Eifert G.H., Davies C., Plumb Vilardaga J.C., Rose R.D., Craske M.G. (2012). Randomized clinical trial of cognitive behavioral therapy (CBT) versus acceptance and commitment therapy (ACT) for mixed anxiety disor-ders. „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 80(5), 750–765.

Aronson H.B. (2004). Buddhist practice on Western ground: Reconciling Eastern ideals and Western psychology. Boston: Shambhala.

Arzy S., Thut G., Mohr C., Michel C.M., Blanke O. (2006). Neural basis of em-bodiment: Distinct contributions of temporoparietal junction and extrastriate body area. „Journal of Neuroscience”, 26(31), 8074–8081.

360 Literatura cytowana

Asmundson G.J., Coons M.J., Taylor S., Katz J. (2002). PTSD and the experience of pain: Research and clinical implications of shared vulnerability and mutual maintenance models. „Revue Canadienne De Psychiatrie”, 47(10), 930–937.

Auerbach H., Johnson M. (1977). Research on the therapist’s level of experience. W: A. Gurma, A. Razin (red.), Effective psychotherapy: A handbook of research (s. 84–102). New York: Pergamon.

Baer R.A. (2003). Mindfulness training as a clinical intervention: A conceptual and empirical review. „Clinical Psychology: Science and Practice”, 10, 125–143.

Baer R.A. (2010). Self-compassion as a mechanism of change in mindfulness and acceptance-based treatments. W: R. Baer (red.), Assessing mindfulness and ac-ceptance processes in clients: Illuminating the theory and practice of change (s. 135–153). Oakland, CA: Context Press/New Harbinger.

Baer R.A., Krietemeyer J. (2006). Overview of mindfulness- and acceptance-based treatment approaches. W: R.A. Baer (red.), Mindfulness-based treatment ap-proaches: Clinician’s guide to evidence base and applications (s. 3–27). Lon-don, UK: Academic Press.

Bærentsen K., Stødkilde-Jørgensen H., Sommerlund B., Hartmann T., Damsgaard--Madsen J., Fosnæs M. i in. (2010). An investigation of brain processes sup-porting meditation. „Cognitive Process”, 11(1), 57–84.

Bandura A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Banks A. (2010). The neurobiology of connecting (w przygotowaniu). Wellesley, MA: Stone Center Working Paper Series.

Barkley R.A., Benton C.M. (1998). Your defiant child: Eight steps to better behav-ior. New York: Guilford Press.

Barlow D. (2004). Anxiety and its disorders: The nature and treatment of anxiety and panic (wyd. 2). New York: Guilford Press.

Barnard L., Curry J. (2011). Self-compassion: Conceptualizations, correlates, and interventions. „Review of General Psychology”, 15(4), 289–303.

Barnouw V. (1973). Culture and personality (wyd. poprawione). Homewood, IL: Dorsey Press.

Batchelor S. (1997). Buddhism without beliefs. New York: Riverhead Books. Bayda E. (za J. Bartok). (2005). Saying yes to life (even the hard parts). Boston:

Wisdom.Bayda E. (2010). Beyond happiness: The Zen way to true contentment. Boston:

Shambhala. Bechara A., Naqvi N. (2004). Listening to your heart: Interoceptive awareness as

a gateway to feeling. „Nature Neuroscience”, 7, 102–103. Beck A.T. (1972). Depression: Causes and treatment. Philadelphia: University of

Pennsylvania Press. Beck A.T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: Inter-

national Universities Press.Becker E. (1973). The denial of death. New York: Free Press. Beckham J.C., Crawford A.L., Feldman M.E., Kirby A.C., Hertzberg M.A., David-

son J.R. i in. (1997). Chronic posttraumatic stress disorder and chronic pain in Vietnam combat veterans. „Journal of Psychosomatic Research”, 43(3), 379–389.

361Literatura cytowana

Beebe B., Lachmann F. (1998). Co-constructing inner and relational processes: Self and mutual regulation in infant research and adult treatment. „Psychoana-lytic Psychology”, 15(4), 480–516.

Beecher H.K. (1946). Pain in men wounded in battle. „Annals of Surgery”, 123(1), 96–105.

Bell D.C. (2001). Evolution of care giving behavior. „Personality and Social Psy-chology Review”, 5, 216–229.

Bendtsen L., Fernandez-de-la-Penas C. (2011). The role of muscles in tension-type headache. „Current Pain and Headache Reports”, 15(6), 451–458.

Benson H. (1975). The relaxation response. New York: Morrow. Bhikkhu T. (przekład). (1997). Sallatha Sutta: The Arrow (SN 36.6); www.access

toinsight.org/tipitaka/sn/sn36/sn36.006.than.html [data dostępu: 27 grudnia 2011].

Bhikkhu T. (2011a). Dhammacakkappavattana sutta: Setting in motion the wheel of truth (SN 56.11) (przeł. T. Bhikkhu); www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn56/sn56.011.than.html [data dostępu: 7 października 2011].

Bhikkhu T. (2011b). Paticca-samuppada-vibhanga sutta: Analysis of dependent co-arising (SN 12.2) (przeł. T. Bhikkhu; www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn12/sn12.002.than.html [data dostępu: 17 czerwca 2011].

Bhikkhu T. (2011c). Satipatthana sutta: Frames of reference (MN 10) (przeł. T. Bhikkhu); www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.010.than.html [data dostępu: 14 czerwca 2011].

Bhikkhu T. (red.). (2012a). Anguttara Nikaya, 10: 108. W: Beyond coping: A study guide on aging, illness, death, and separation. Valley Center, CA: Metta For-est Monastery; www.accesstoinsight.org/lib/study/beyondcoping/index.html [data dostępu: 4 marca 2012].

Bhikkhu T. (2012b). Dhammapada: Tanhavagga [Craving] (338) (SN 56.11) (przeł. T. Bhikkhu); www.accesstoinsight. org/tipitaka/kn/dhp/dhp.24.than.html [data dostępu: 17 października 2012]; wyd. pol. Dhammapada: Ścieżka Prawdy Buddy, przeł. na język polski na podstawie angielskiego przekładu z palijskiego Z. Becker, Misja Buddyjska „Trzy Schronienia w Polsce”, Szcze-cin 1997.

Bhikkhu T. (2012c). Sallatha Sutta [The Arrow] (przeł. T. Bhikku). W: Samyutta Nikaya XXXVI6 (roz.); www.accesstoinsight.org/canon/sutta/samyutta/sn36-006.html#shot [data dostępu: 18 stycznia 2012].

Bhikkhu T. (przekład). (2012d). Upaddha Sutta: Half (of the Holy Life); www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn45/sn45.002.than.html [data dostępu: 2 lis-topada 2012].

Bickman L. (1999). Practice makes perfect and other myths about mental health services. „American Psychologist”, 54(11), 965–979.

Biegel G.M., Brown K.W., Shapiro S.L., Schubert C.M. (2009). Mindfulness-based stress reduction for the treatment of adolescent psychiatric outpatients: A rand-omized clinical trial. „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 77(5), 855–866.

Bien T. (2006). Mindful therapy: A guide for therapists and helping profession-als. Boston: Wisdom.

362 Literatura cytowana

Bigos S.J., Battie M.C., Spengler D.M., Fisher L.D., Fordyce W.E., Hansson T.H.i in. (1991). A prospective study of work perceptions and psychosocial factors affecting the report of back injury. „Spine”, 16(1), 1–6.

Bigos S.J., Bowyer O.R., Braen G.R., Brown K., Deyo R., Haldeman S. i in. (1994). Acute low back problems in adults. Clinical practice guideline no. 14 (AHCPR publikacja nr 95-0642). Rockville, MD: U.S. Department of Health and Human Services, Public Helth Service, Agency for Health Care Policy and Research.

Bion W. (1967). Notes on memory and desire. „Psychoanalytic Forum”, 2, 271– –280.

Birne K., Speca M., Carlson L. (2010). Exploring self-compassion and empathy in the context of mindfulness-based stress reduction (MBSR). „Stress and Health”, 26, 359–371.

Bishop S.R., Lau M., Shapiro S., Carlson L., Anderson N.D., Carmody J. i in. (2004). Mindfulness: A proposed operational definition. „Clinical Psychology: Science and Practice”, 11(3), 230–241.

Blanke O., Arzy S. (2005). The out-of-body experience: Disturbed self processing at the temporo-parietal junction. „The Neuroscientist”, 11(1), 16–24.

Blanke O., Mohr C., Michel C.M., Pascual-Leone A., Brugger P., Seeck M. i in. (2005). Linking out-of-body experience and self processing to mental own-body imagery at the temporoparietal junction. „Journal of Neuroscience”, 25(3), 550–557.

Bluth K., Wahler R.G. (2011). Does effort matter in mindful parenting? „Mindful-ness”, 2, 175–178.

Bobrow J. (2007). Tending, attending, and healing. „Psychologist–Psychoana-lyst”, 27, 16–18.

Bobrow J. (2010). Zen and psychotherapy: Partners in liberation. New York: Nor-ton.

Boccio F. (2004). Mindfulness yoga. Somerville, MA: Wisdom. Bodhi B. (red.). (2000). A comprehensive manual of Abhidhamma. Seattle, WA:

BPS Pariyatti Editions. Bodhi B. (2005). In the Buddha’s words: An anthology of discourses from the Pali

Canon. Boston: Wisdom.Boellinghaus I., Jones F., Hutton J. (2014). The role of mindfulness and loving-

-kindness meditation in cultivating self-compassion and other-focused concern in health care professionals. „Mindfulness”, 5, 129–138.

Bögels S., Lehtonen A., Restifo K. (2010). Mindful parenting in mental health care. „Mindfulness”, 1(1), 107–120.

Bohart A., Elliot R., Greenberg L., Watson J. (2002). Empathy. W: J.C. Norcross (red.), Psychotherapy relationships that work: Therapist contributions and re-sponsiveness to patients (s. 89–108). Oxford, UK: Oxford University Press.

Bohlmeijer E., Prenger R., Taal E., Culjpers P. (2010). The effects of mindfulness--based stress reduction therapy on mental health of adults with a chronic medi-cal disease: A meta-analysis. „Journal of Psychosomatic Medicine”, 68(6), 539–544.

Bond T. (2000). Standards and ethics for counseling in action. London, UK: Sage Publishing.

363Literatura cytowana

Boorstein S. (1994). Insight: Some considerations regarding its potential and limi-tations. „Journal of Transpersonal Psychology”, 26(2), 95–105.

Boorstein S. (2012, jesień). Medicine for the brain, dharma for the mind: An interview with Sylvia Boorstein. „Inquiring Mind”; www.inquiringmind.com/Articles/MedicineForTheBrain.html [data dostępu: 2 listopada 2012].

Borkovec T.D., Alcaine O.M., Behar E. (2004). Avoidance theory of worry and gen-eralized anxiety disorder. W: D.S. Mennin, R.G. Heimberg, C.L. Turk (red.), Generalized anxiety disorder: Advances in research and practice (s. 77–108). New York: Guilford Press.

Borkovec T.D., Sharpless B. (2004). Generalized anxiety disorder: Bringing cogni-tive-behavioral therapy into the valued present. W: S.C. Hayes, V.M. Follette, M.M. Linehan (red.), Mindfulness and acceptance: Expanding the cognitive--behavioral tradition (s. 209–242). New York: Guilford Press.

Bowen S., Chawla N., Collins S.E., Witkiewitz K., Hsu S., Grow J. i in. (2009). Mindfulness-based relapse prevention for substance use disorders: A pilot effi-cacy trial. „Substance Abuse”, 30(4), 295–305.

Bowen S., Chawla N., Marlatt G.A. (2011). Mindfulness-based relapse prevention for addictive behaviors: A clinician’s guide. New York: Guilford Press.

Brach T. (2003). Radical acceptance: Embracing your life with the heart of a Bud-dha. New York: Bantam Dell.

Brach T. (2012a). Mindful presence: A foundation for compassion and wisdom.W: C.K. Germer, R.D. Siegel (red.), Wisdom and compassion in psychotherapy: Deepening mindfulness in clinical practice (s. 35–47). New York: Guilford Press.

Brach T. (2012b). True refuge: Finding peace and freedom in your own awakened heart. New York: Bantam Books.

Brach T. (2013). True refuge: Three gateways to a fearless heart. New York: Bantam.Braehler C., Gumley A., Harper J., Wallace S., Norrie J., Gilbert P. (2013). Ex-

ploring change processes in compassion-focused therapy in psychosis: Results of a feasibility randomized controlled trial. „British Journal of Clinical Psychol-ogy”, 52(2), 199–214.

Braith J.A., McCullough J.P., Bush J.P. (1988). Relaxation-induced anxiety in a subclinical sample of chronically anxious subjects. „Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry”, 3, 193–198.

Brefczynski-Lewis J.A., Lutz A., Schaefer H.S., Levinson D.B., Davidson R.J. (2007). Neural correlates of attentional expertise in long-term medita-tion practitioners. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 104(27), 11483–11488.

Breines J.G., Chen S. (2012). Self-compassion increases self-improvement motiva-tion. „Personality and Social Psychology Bulletin”, 38, 1133–1143.

Brewer J.A., Bowen S., Chawla N. (2010). Mindfulness training for addic-tions. Praca nieopublikowana.

Brewer J.A., Bowen S., Smith J.T., Marlatt G.A., Potenza M.N. (2010). Mindful-ness-based treatments for co-occurring depression and substance use disorders: What can we learn from the brain? „Addiction”, 105(10), 1698 –1706.

Brewer J.A., Mallik S., Babuscio T.A., Nich C., Johnson H.E., Deleone C.M. i in. (2011). Mindfulness training for smoking cessation: Results from a randomized controlled trial. „Drug and Alcohol Dependence”, 119(1–2), 72–80.

Indeks

agresja 79, 153, 232, 248, 253akceptacja 13, 20, 33, 34, 51–53, 55, 58, 59,

61, 62, 71, 77, 82, 91, 92, 94, 96, 97, 100, 112, 115, 126, 136, 139, 141, 158, 161, 162, 165, 168, 169, 174, 184, 185, 189, 190, 198, 202–205, 208, 209, 215, 231, 233, 234, 239, 240, 247, 249, 252, 254, 256–259, 267, 273, 278, 285, 286a definicja uważności 32–34, 278a dzieci 278a kwestie etyczne 52, 158a lęk 158, 202, 215, 252a psychoterapia oparta na uważności 51,

58, 61, 62, 239a relacja terapeutyczna 51, 52, 82, 91, 92,

126, 136, 141, 161, 258w praktyce 126

akronim RAIN 272aktywność fizyczna 158, 186, 224, 226, 228,

230–232, 235altruistyczna radość 115, 136, 356anattā 54, 77, 350

zob. też nie-jaanicca 54, 350

zob. też nietrwałośćasceza 301, 302autentyczna obecność 281, 287autentyczność 30, 51, 55, 91, 126, 132, 141,

154autonomiczny układ nerwowy 60, 195, 267awersja (wstręt, niechęć, odraza) 19, 33, 54,

81, 173, 203, 228, 230, 236, 306, 315, 316, 319, 351, 356, 357

badania naukowe 117, 126, 195, 204, 248, 269, 275

barwa uczucia jako jeden z fundamentów uważności 305

bezpieczeństwo 30, 77, 97, 98, 131, 135–138, 181, 185, 201, 206, 225, 235, 254, 278, 293, 294

bezpieczny styl przywiązania 291bezsenność 55, 60, 84, 220, 233, 239–241

zob. też zaburzenia psychofizjologicznebezstronna samoobserwacja 92bezwarunkowa akceptacja 51, 126, 136, 141,

257biologiczne sprzężenie zwrotne 60błędy 54, 112, 145, 150, 176, 308boczna kora przedczołowa 236, 237ból:

a aktywność fizyczna 158, 186, 224, 226, 228, 230–232, 235

a cykl bólu 238a cykl zdrowienia 225a kontrola 59, 104, 135, 138, 171, 187,

189, 221, 233, 234, 236, 239–242, 248, 255, 270, 272, 281, 285, 289, 301, 324, 332

a medycyna umysłu-ciała 220a negatywne emocje 213, 221, 226, 228,

232, 238, 258, 263, 274, 337, 350a psychologia pozytywna 15, 18, 20, 61,

63, 146, 158, 297, 335–338, 340–345a restrukturyzacja poznawcza 55, 225,

226a samoakceptacja i współczucie dla siebie

17, 34, 47, 56, 58, 84, 90, 97, 98, 117–122, 184, 185, 190, 195, 199, 208, 212, 259, 285, 292

a trauma 14, 166, 243–260, 285zmiany aktywności mózgu w chwilach

wolnych od medytacji 331, 333zob. też cierpienie, zaburzenia psychofizjo-

logiczneból przewlekły 14, 19, 60, 219–221, 223–

226, 228, 231, 232, 234, 235, 237, 238, 248, 333

Brahmaviharā 136brak łączności 141

a dzieci 279, 291a inny-w-relacji 132

408 Indeks

a obecność 279–281Budda 15, 18, 19, 36, 41, 43, 59, 66, 85, 125,

129, 142, 228, 236, 254, 255, 261, 262, 271, 275, 299, 311, 312, 336, 339, 349, 352

buddyzm 18, 38, 40, 41, 69, 86, 123, 138, 146, 171, 205, 242, 254, 256, 300, 312, 319, 343, 347, 353, 354a historia uważności w psychoterapii 37a starożytne korzenie uważności 15, 300a uśmierzanie cierpienia 65, 205, 234,

236, 297, 311klasyczny trening uważności 313zob. też psychologia buddyjska

„bycie z” („istnienie z”) 127, 134, 136

charakter 14, 29, 35, 43, 49, 54, 56, 59, 65, 73, 81, 100, 103, 113, 129, 138, 147, 200, 203, 225, 239, 244, 249, 256, 280, 285, 299, 302, 303, 307, 321, 333, 341, 342, 345, 351

charakterystyczne mocne strony 340chciwość 78, 79, 314, 319, 351, 355choroby dermatologiczne 220

zob. też zaburzenia psychofizjologicznechoroby przewlekłe 39, 60choroby stawów 219, 237zob. też zaburzenia psychofizjologicznechwilowość doświadczenia 101ciała migdałowate 118, 328–332ciało jako jeden z fundamentów uważności 43ciekawość 13, 55, 93, 94, 111, 128, 139, 151,

179, 180, 185, 277, 278, 282, 318, 341ciepło (serdeczność) 47, 91, 120–124, 136,

141, 155, 296cierpienie:

a cztery szlachetne prawdy 254, 352a inny-w-relacji 132a mądrość i współczucie 15, 17, 23, 36,

37, 55, 61, 62, 84, 104, 114, 120, 124, 139, 152, 157, 161, 172, 185, 241, 254, 255, 259, 271, 286, 291, 315, 317–319, 336, 342–344, 350–352, 356

a przyczyny cierpienia (trujące korzenie) 41, 68, 69, 73, 74, 79, 80, 169, 205, 229, 239, 256, 262, 274, 275, 301, 309, 314, 352

a psychologia buddyjska 15, 17–19, 27, 32, 33, 36, 38, 40, 41, 49, 51, 54, 58–61, 65, 66, 69, 70, 74, 77, 79, 85–87, 110, 114, 115, 129, 137, 146, 158, 169, 191, 205, 211, 244, 247, 248, 254–256, 259, 286, 297, 299, 305, 307, 310, 316, 336, 349, 353, 355–357

a psychoterapia oparta na uważności 38, 51, 58, 61, 62, 181, 192, 193, 239

a relacja terapeutyczna 21, 51, 52, 56, 63, 81, 82, 87, 90–93, 98, 119, 125, 126,

135, 136, 141–143, 161, 167, 171, 181, 188, 192, 210, 250, 258

a samoakceptacja i współczucie dla siebie 17, 34, 47, 56, 58, 84, 90, 97, 98, 117–122, 184, 185, 190, 195, 199, 208, 212, 259, 285, 292

a starożytne korzenie uważności 15, 300a trauma 14, 166, 243–260, 285a uważność w relacji 125, 126, 128–130,

133, 135, 136, 143, 278, 281a uzależnienia 14, 67, 160, 161, 166, 206,

217, 244, 250, 261–270, 273, 275a zaburzenia psychofizjologiczne 219–

222, 224, 232–234, 237, 241Ja jako przyczyna 309stosunek pacjenta do cierpienia 30, 47, 98uśmierzanie 65, 205, 234, 236, 297, 311uzdrawianie 51, 75, 103, 104, 312zob. też objawy

cierpliwość 24, 55, 99, 272, 284, 291, 343, 344cnota 36, 37, 136, 340–344Co to jest? (ćwiczenie) 180cukrzyca 60cykl zdrowienia 225

a aktywność fizyczna 224, 226, 228, 230–232, 235

a negatywne emocje 221, 226, 228a restrukturyzacja poznawcza 225, 226zob. też ból

Czarodziejski dywan (ćwiczenie) 294człowieczeństwo 120, 136, 137, 299, 335cztery niezmierzone jakości serca (szlachetne

postawy) 355zob. też Brahmaviharā

cztery podstawy uważności 354zob. podstawy (fundamenty) uważności

cztery szlachetne prawdy 254, 352a trauma 243–260a uśmierzanie cierpienia 65, 205, 234,

236, 297, 311czynniki biologiczne 68czynniki przebudzenia 87, 110–113, 129,

142, 317, 355, 356a uważność obiektów mentalnych 314,

316, 355, 356a uważność w relacji 128–130, 143

czynniki psychologiczne 68, 220, 223, 224, 226

czynniki socjologiczne 68

ćwiczenia pisemne 216

dana 343dawanie i branie 115, 123decentracja (proces) 102, 208, 209, 211, 337demonstracje empiryczne 209depresja 14, 31, 57, 103, 117, 153, 157, 165,

168, 170, 175, 177, 183–200, 203, 205, 244, 248, 250, 252, 254, 275, 323, 327

409Indeks

a sieć stanu spoczynku 57, 170, 323, 324, 328

a terapia poznawcza oparta na uważności 58, 165, 168, 170, 174, 184, 192, 198–200, 203, 205, 243, 248, 249

a trauma 14, 166, 243–260a współczucie dla siebie 56, 58, 117–122,

185, 190, 195, 199opracowanie i wybór ćwiczeń do wykorzy-

stania w terapii 174zmiany w strukturze mózgu spowodowa-

ne medytacją 322, 323, 325dezorientacja 109, 177, 196, 210, 351dharma 18, 21, 63, 254dhukka 54

zob. też cierpieniediagnoza (rozpoznanie) 29, 45, 67, 76, 103,

120, 184, 203, 204, 225, 227, 272, 275, 283, 284, 311, 312, 352a przygotowanie zawodowe do pracy kli-

nicznej 196a uzależnienia 67, 275

dialog wglądu 125, 138, 139, 141dobre życie (dobrostan) 18, 19, 21, 30, 43,

61, 73, 84, 105, 122, 138, 146, 158, 249, 261, 312, 335–338, 340–342, 345, 348a psychologia pozytywna 18, 20, 61, 146,

158, 335–338, 340–345a uśmierzanie cierpienia 65, 205, 234,

236, 297, 311kultywowanie pozytywnych emocji 336,

337zaangażowanie i służba innym 336, 340,

341, 345, 347dolegliwości bólowe 223

zob. też ból, zaburzenia psychofizjologicznedostrojenie 50, 87, 94, 95, 127, 133–135,

141, 213, 250, 258, 259, 280, 281, 283, 287, 289, 290, 353a inny-w-relacji 132a relacja-w-relacji 130, 135a trauma 243–260, 285

dostrojenie do siebie 92, 95, 128, 280doświadczenie:

a starożytne korzenie uważności 15, 300konstruowanie 302

dowartościowanie 77, 126doznania zob. doznania fizycznedoznania fizyczne 44, 46, 49, 114, 129, 185,

188–190, 211–214, 313–315, 326, 352, 354, 355a depresja 183–200, 327a klasyczny trening uważności 313a koncentracja 43–45, 48, 113, 186, 187,

354–356a lęk 215zob. też ból, świadomość ciała, zaburzenia

psychofizjologiczne

droga wiodąca ku ustaniu cierpienia 41, 169, 353zob. też cierpienie

duchowość 60, 61dukkha 300, 310, 350dwukierunkowa wymiana 130dyscyplina 163, 170, 192, 198, 199, 212, 302,

343, 344zob. też siła

dysfunkcje seksualne 220, 239–241zob. też zaburzenia psychofizjologiczne

dysocjacja 177, 244a trauma 243–260opracowanie i wybór ćwiczeń do wykorzy-

stania w terapii 174dystans 45, 73, 100, 118, 119, 162, 163, 179,

189, 211, 288, 291, 312dzieci:

a obecność psychoterapeutyczna 279, 280a świadomość przedwerbalna 284a terapia rodzin 277, 289, 290a zabawa 278–281, 283, 285, 288, 289,

291, 293, 296, 348poradnictwo wychowawcze 277, 290, 292terapia poznawcza oparta na uważności

20, 58, 165, 168, 170, 174, 184, 192, 198–200, 203, 205, 243, 248, 249

trening uważności dla dzieci (ćwiczenia) 293

umysł początkującego 277, 279, 283, 284, 289

uważność w relacji z dziećmi 125, 126, 128–130, 133, 135, 136, 143, 278, 281

wyzwania w pracy z dziećmi 278dźwięki 33, 42, 44, 45, 74, 114, 170, 171,

173–176, 178, 179, 194, 195, 212, 235, 303, 332

ekspozycja 56, 58, 80, 81, 97, 203, 204, 214, 216, 228, 246, 251–253, 259, 337a lęk 79, 202, 215, 252a psychoterapia oparta na uważności 58a trauma 243–260

ekspozycja interoceptywna 58, 81, 214elastyczność 50, 55, 56, 58, 196, 211, 212,

224, 226, 231emocje:

a cykl zdrowienia 225a depresja 14, 31, 57, 103, 117, 153, 157,

165, 168, 170, 175, 177, 183–200, 203, 205, 244, 248, 250, 252, 254, 275, 323, 327

a lęk 38, 68, 79, 157, 158, 202, 215, 223–225, 252

a psychologia pozytywna 15, 18, 20, 61, 63, 146, 158, 297, 335–338, 340–345

a uzależnienia 14, 67, 160, 161, 166, 206, 217, 244, 250, 261–270, 273, 275

410 Indeks

kultywowanie pozytywnych emocji 336, 337

empatia 20, 50, 51, 82, 90–92, 95, 98, 115, 116, 119, 120, 126, 127, 130, 133, 134, 136, 140, 149, 159, 188, 196, 278, 290, 291, 321, 328, 330a dzieci 278, 290, 291a inny-w-relacji 132a relacja terapeutyczna 51, 82, 90–92, 98,

119, 126, 136, 188a relacja-w-relacji 130, 135a rodzicielstwo 290, 291badania neurobiologiczne nad empatią

39, 43zob. też współczucie

empatyczne dostrojenie 50, 87, 94, 95, 133, 259, 289

endorfiny 121energia 14, 31, 43, 93, 111, 112, 139, 142,

147, 152, 153, 156, 186, 187, 194, 200, 283, 289, 302, 317, 318, 357

epistemologia 53, 84etiologia 66, 68, 103, 246, 310, 352etykiety 103, 104, 136, 284

zob. też diagnoza

farmakoterapia 20, 55, 90, 91, 170a problemy ze snem 67, 176a psychoterapia oparta na uważności 51

flashbacks (przebłyski wspomnień) 175, 244, 250, 253

fobie 67, 80, 203–205, 207, 228, 326fobie specyficzne 203, 326formacje mentalne 114, 316

zob. też intencjeformalna praktyka uważności 56, 192, 221

a lęk 223–225zob. też medytacja, praktyka uważności

frustracja 198, 213, 225, 238, 254, 291funkcjonalny rezonans magnetyczny 118funkcjonowanie mózgu 62

a empatia 20, 50, 51, 82, 90–92, 95, 98, 115, 116, 119, 120, 126, 127, 130, 133, 134, 136, 140, 149, 159, 188, 196, 278, 290, 291, 321, 328, 330

a plastyczność mózgu 322, 323, 330, 333a relacja-w-relacji 130, 135a trening uważności 58–60, 62, 67, 71, 84,

87, 89, 90, 92, 98, 107, 119, 120, 125, 162, 165, 167, 168, 172, 174, 181, 187, 217, 219, 236, 241, 249–252, 256, 258, 259, 266–270, 272, 274, 275, 281, 289, 293, 332

a uzależnienia 14, 67, 160, 161, 166, 206, 217, 244, 250, 261–270, 273, 275

a współczucie 62aktywność mózgu podczas medytacji 331,

333

zmiany aktywności mózgu w czasie wol-nym od medytacji 331, 333

zmiany w strukturze mózgu spowodowane medytacją 322, 323, 325

funkcjonowanie społeczne 121

generatywność 345gnuśność 316grzbietowo-boczna kora przedczołowa 270,

331

hedoniczny kierat 338hipokamp 327, 328, 330, 332historia uważności w psychoterapii 37HIV, jakość życia 60

impulsy 79, 152, 155, 240, 301, 345, 351inny-w-relacji 132instrukcje (dydaktyka) 18, 35, 44, 45, 155,

168, 170, 192, 211, 292, 354integralność 82, 83, 86, 157, 244, 345intencje (postanowienia) 32, 42, 58, 62, 66,

124, 149, 230, 278, 282, 292, 304–307, 316, 318, 319, 322, 341, 345, 347, 353, 354a konstruowanie doświadczenia 302a ośmioraka ścieżka 72, 353a uważność obiektów mentalnych 314,

316, 355, 356intensywne odosobnienia medytacyjne 169interpretacje w procesie atrybucji 58, 59, 75,

102, 225, 227, 248, 264, 305, 330, 337, 354

introspekcja 170inwentarze behawioralne 68, 83, 227, 228,

239istnienie, cechy 54, 349–352istota biała 325, 330istota szara 325–330, 333

Ja 36, 54, 56, 76–78, 98, 102, 110, 115, 116, 127, 129–131, 135, 136, 138–142, 255, 257, 270, 278, 302, 307–311, 324, 328, 333, 334, 343, 350a psychoterapia oparta na uważności 51,

58a uważność w relacji 125, 126, 128–130,

133, 135, 136, 143, 278identyfikowanie się z Ja 310konstruowanie Ja 138, 308, 310w psychologii buddyjskiej 77zachodnie koncepcje 76

Ja autobiograficzne 324Ja-to-proces 77Ja-w-relacji 131jakości serca (szlachetne postawy) 355

zob też Brahmaviharā

411Indeks

język 32, 51, 74, 75, 169, 208, 222, 288, 305, 306, 312, 351

joga 19, 38, 168, 171, 176, 215, 235, 251, 301, 302, 334

karma 41, 307karuna 47, 355

zob. też medytacja współczuciakinezjofobia 225, 227, 228klarowność (jasność) 84, 133, 179, 278, 316,

321kłamstwo 147, 154kokieteria 153koluzja 160–162komunikacja 74, 323, 333, 346

a rodzicielstwo 290, 291a trening etyczny 145–148, 163a współmedytacja 136, 138, 142przez zabawę 288zob. też słuchanie

koncentracja 39, 43–45, 48, 57, 67, 72, 84, 109, 113, 124, 136, 140, 147, 148, 173, 174, 176–180, 186, 187, 195, 230, 236, 273, 300, 349, 354–356a czynniki przebudzenia 110–113, 355,

356a depresja 57, 175, 177, 183–200a ośmioraka ścieżka 72, 353a podstawowe techniki w treningu uważ-

ności 87, 172a uważność obiektów mentalnych 355,

356a wrażliwość moralna 147opracowanie i wybór ćwiczeń do wykorzy-

stania w terapii 174zob. też medytacja, skupiona uwaga, uwaga

kontrola 59, 104, 135, 138, 171, 187, 189, 221, 233, 234, 236, 239–242, 248, 255, 270, 272, 281, 285, 289, 301, 324, 332

kortyzol 60, 327kradzież 147Krótka przerwa na uważność (ćwiczenie)

194, 196, 197krytyka 97, 108, 178, 180, 202, 206–208,

210, 273, 287krzyczące dziecko (analogia) 271, 272kśanti 343kurczowe trzymanie (łapanie) 69, 73, 102kurczowe trzymanie się (przyleganie) 31, 73,

102, 104, 131, 139, 240, 264, 273, 275, 286, 309, 310

kwestie etyczne 18, 52, 145, 157, 158a przygotowanie zawodowe terapeuty 196a psychoterapia oparta na uważności 51

leki zob. farmakoterapialeki przeciwdepresyjne 184, 187, 243, 323

zob. też farmakoterapia

lewy zakręt skroniowy dolny 327lęk:

a opracowanie i wybór ćwiczeń do wyko-rzystania w terapii 174

a psychoterapia oparta na uważności 38, 51, 58, 61, 62, 181, 192, 193, 239

a sieć stanu spoczynku 48, 57, 170, 323, 324, 328, 333

a trauma 14, 166, 243–260, 285a trening etyczny 145–148, 163a unikanie 48, 67, 80, 82, 97, 145, 153,

158, 166, 202, 203, 205, 207, 208, 210, 215, 217, 221, 224, 227, 229, 234, 235, 244–249, 252, 253, 257, 265, 266, 301

a współczucie dla siebie (samowspółczu-cie) 17, 47, 56, 58, 84, 90, 98, 117–122, 185, 190, 195, 199, 208, 212, 259, 285, 292

terapie oparte na akceptacji 204, 205zmiany w anatomii mózgu spowodowane

medytacją 322, 323, 325lęk antycypacyjny 229, 230, 236, 237

zob. też bóllęki 38, 68, 79, 157, 158, 202, 215, 223–225,

252Lista rzeczy do załatwienia w duchu bodhi-

sattvy (ćwiczenie) 347

łączność 46, 55, 84, 87, 95, 96, 117, 119, 120, 125, 129, 130, 134, 135, 140, 141, 162, 163, 175, 176, 178, 185, 193, 194, 198, 200, 202, 258, 279, 281–287, 290, 291

Magia uważności (ćwiczenie) 293, 294Magiczna piłka: życzenia dla świata (ćwicze-

nie) 295Magiczne ciało (ćwiczenie) 293, 294Magiczne szczęście: jak być szczęśliwym tu

i teraz (ćwiczenie) 295mahāyāna 343–345materializm 337mądrość 15, 17, 23, 36, 37, 55, 61, 62, 84,

104, 114, 120, 124, 139, 152, 157, 161, 172, 185, 241, 254, 255, 259, 271, 286, 291, 315, 317–319, 336, 342–344, 350–352, 356a psychologia pozytywna 15, 18, 61, 63,

158, 335–338, 340–345a trening etyczny 145–148, 163a uraz psychiczny 171, 174, 177, 247a współczucie 15, 17, 36, 37, 55, 62, 84,

120, 124, 152, 172, 185zob. też wgląd egzystencjalny

mechanizmy działania 14, 32, 48, 52, 56, 71, 93, 126, 170, 235, 269, 325, 331, 333, 334

Redaktor inicjujący

Aleksandra Czyżewska-FelczakMonika Basiejko

Redaktor

Renata Włodek

Korekta

Józefa Kunicka-Synowiec

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83