Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiegowww.wuj.pl

Z ogromnym zadowoleniem należy powitać książkę autora, który postawił przed sobą

zadanie poznawczego zmierzenia się z problemem subiektywnych aspektów świadomości

– od lat fascynującym psychologów, filozofów i badaczy mózgu. W oparciu o istniejącą

wiedzę fachową oraz wnikliwą analizę licznych badań empirycznych Michał Wierzchoń

proponuje własną, oryginalną formułę teoretyczną pozwalającą na empiryczne uchwy-

cenie mechanizmów kształtowania się świadomego doświadczenia. Jego pomysłowe

rozwiązanie może stanowić źródło inspiracji dla ogromnej rzeszy badaczy, którzy w la-

boratoriach próbują uszczknąć co nieco z tajemnicy świadomości. Jest to książka dla wy-

magających intelektualnie czytelników, zainteresowanych zastosowaniem rygorystycznie

kontrolowanych procedur eksperymentalnych do badania ludzkiej subiektywności.

Z recenzji dra hab. Bartłomieja Dobroczyńskiego

Michał Wierzchoń jest doktorem psychologii, adiunktem w Zakładzie Psychologii Ekspe-

rymentalnej Instytutu Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i liderem Laboratorium

Badań Świadomości (Consciousness Lab, www.c-lab.pl). Jego zainteresowania naukowe

obejmują przede wszystkim tematykę świadomości i nieświadomości w ujęciu poznaw-

czym (prowadzi między innymi badania dotyczące subiektywnych miar świadomości,

uczenia mimowolnego, percepcji subliminalnej, rywalizacji obuocznej i substytucji senso-

rycznej). Opublikował monografię Koszty poznawcze uczenia mimowolnego. Jest również

autorem lub współautorem kilkudziesięciu innych publikacji. Nagrodzony stypendium dla

młodych naukowców Fundacji na rzecz Nauki Polskiej oraz stypendium tygodnika „Po-

lityka” w ramach akcji „Zostańcie z nami”. Jest członkiem Akademii Młodych Uczonych

i Komitetu Psychologii Polskiej Akademii Nauk, a także kilku innych międzynarodowych

towarzystw naukowych, między innymi European Society for Cognitive Psychology, którego

jest sekretarzem.

Michał Wierzchoń

Granice świadomościW poszukiwaniu poznawczego modelu subiektywności

Wierzchon_okladka.indd 1 2013-05-29 14:12:08

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Michał Wierzchoń

Granice świadomościW poszukiwaniu poznawczego modelu subiektywności

Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filozoficznego

RECENZENTdr hab. Bartłomiej Dobroczyński

PROJEKT OKŁADKIAgnieszka Winciorek

© Copyright by Michał Wierzchoń & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech-niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, na-grywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3545-0

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

SPIS TREŚCI

Wstęp .................................................................................................................... 7

1. Czym jest świadomość .................................................................................... 131.1. Warunki konieczne świadomości ............................................................. 151.2. Problem subiektywności ........................................................................... 211.3. Rodzaje świadomości ............................................................................... 29

1.3.1. Świadomość percepcyjna i świadomość introspekcyjna ................. 321.3.2. Świadomość A i Świadomość P ..................................................... 341.3.3. Krytyka teorii postulujących rozbudowane typologie

świadomości .................................................................................... 381.4. Problem jedności świadomego doświadczenia ........................................ 391.5. Teoria myśli wyższego rzędu ................................................................... 431.6. Inne teorie hierarchiczne .......................................................................... 46

1.6.1. Teorie zmysłu wewnętrznego .......................................................... 471.6.2. Teorie metareprezentacji ................................................................. 48

1.7. Dane empiryczne potwierdzające założenia modeli hierarchicznych ...... 491.8. Krytyka modeli hierarchicznych .............................................................. 521.9. Teoria radykalnej plastyczności ............................................................... 56

1.10. Model własny ........................................................................................... 62

2. Pomiar świadomości ....................................................................................... 692.1. Raporty werbalne...................................................................................... 722.2. Obiektywne miary świadomości .............................................................. 782.3. Subiektywne miary świadomości ............................................................. 83

2.3.1. Szacowanie pewności ...................................................................... 832.3.2. Skala obstawiania decyzji ............................................................... 872.3.3. Skala poczucia ciepła ...................................................................... 892.3.4. Skala świadomości percepcyjnej i skala ciągła ............................... 91

2.4. Behawioralny pomiar subiektywnego doświadczenia.............................. 932.5. Neurobiologiczne i psychofizjologiczne markery świadomości .............. 962.6. Metody fenomenologiczne ....................................................................... 101

3. Jak testować założenia modeli hierarchicznych? ............................................ 1053.1. Wybór zadania i problem precyzyjnej charakterystyki subiektywnego

doświadczenia........................................................................................... 1053.1.1. Wybór metody pomiaru świadomości dla zadań percepcyjnych .... 1143.1.2. Wybór metody pomiaru świadomości dla zadań pamięciowych .... 1173.1.3. Model interpretacji wyników subiektywnych skal świadomości .... 120

6 Granice świadomości

3.2. Istotne problemy badawcze ...................................................................... 1253.2.1. Świadomość a nieświadomość – nieświadome przetwarzanie

informacji ........................................................................................ 1253.2.2. Stopniowalność świadomości .......................................................... 1283.2.3. Świadomość, uwaga i kontrola poznawcza ..................................... 134

4. Zastosowanie proponowanego modelu w badaniach innych subdziedzin psychologii ...................................................................................................... 1374.1. Model świadomości emocji ...................................................................... 138

4.1.1. Nieświadomy afekt, świadome emocje ........................................... 1404.1.2. Czy afekt może być świadomy? ...................................................... 1424.1.3. Reinterpretacja problemu w świetle proponowanego modelu

teoretycznego ................................................................................... 1444.2. Model świadomości postaw ukrytych ...................................................... 146

4.2.1. Postawy ukryte a postawy jawne ..................................................... 1484.2.2. Czy postawy ukryte są nieświadome? ............................................. 1514.2.3. Reanaliza relacji pomiędzy postawami jawnymi i ukrytymi ......... 154

5. Podsumowanie – granice świadomości ........................................................... 157

Bibliografia ........................................................................................................... 163

WSTĘP

Określenie mechanizmów formowania się subiektywnego doświadczenia jest z pewnością jedną z największych zagadek współczesnej nauki (Miller, 2005)1. Trudność tego wyzwania polega na konieczności jednoczesnego opi-sania zarówno specyfiki mechanizmu dostępu do treści świadomości (a więc określenia różnicy pomiędzy świadomym i nieświadomym przetwarzaniem informacji), jak i przyczyny ich subiektywnego charakteru. Po latach pozo-stawiania tematyki świadomości na obrzeżach nauki, od około dwóch dekad (Baars, 1994; Baars i Banks, 1992; Crick i Koch, 1990) obserwuje się bardzo dynamiczny wzrost liczby badań dotyczących tego zagadnienia. Badania ma-jące na celu poznanie mechanizmów świadomości prowadzone są dziś przez neurobiologów, psychologów, kognitywistów, lekarzy, a nawet fizyków, któ-rzy współpracują z filozofami i próbują poddać operacjonalizacji to, co sta-nowi istotę świadomego doświadczenia. Przyrost danych dotyczących tego zagadnienia jest w ostatnich latach imponujący, a poglądy badaczy zmieniają się bardzo dynamicznie. Badania nad świadomością (consciousness studies) zyskują powoli status niezależnej interdyscyplinarnej dziedziny nauki. Or-ganizowane są liczne konferencje poświęcone tej tematyce (np. konferencje Association for the Scientific Studies of Consciousness czy też konferencje „Toward a Science of Consciousness” organizowane przez Center for Con-sciousness Studies w Tucson), istnieje kilka towarzystw naukowych grupu-jących badaczy pracujących nad tym zagadnieniem (wspomniane już Asso-ciation for the Scientific Studies of Consciousness, Society for Mind-Brain Sciences), oraz wydawane jest kilka czasopism („Consciousness and Cogni-tion”, „Journal of Consciousness Studies”, „Frontiers in Consciousness Re-search”, czy też powołane ostatnio do życia „Psychology of Consciousness: Theory, Research, and Practice”). Za pomocą tych wszystkich mediów pre-zentuje się ogromną i wciąż rosnącą ilość danych dotyczących mechanizmów

1 Jubileuszowy numer czasopisma „Science” wymienia pytanie o biologiczne podstawy świadomości jako drugie z 25 najważniejszych pytań, na których nauka będzie koncentrować się w następnych 25 latach.

8 Granice świadomości

powstawania świadomego doświadczenia, ale badaniom tym nie zawsze to-warzyszy głębsza refleksja teoretyczna nad tym, co tak naprawdę jest badane. Celem niniejszej monografii będzie podjęcie takiej właśnie refleksji.

Rozważania teoretyczne dotyczące natury świadomości prowadzone są przez filozofów od wieków2, ale nie zaproponowano dotychczas teorii świa-domości, która byłaby powszechnie akceptowana. Brak zgody wśród badaczy idzie w tej dziedzinie badań bardzo daleko i, jak zobaczymy w dalszej części tej książki, dotyczy często podstawowych założeń badawczych (można za-ryzykować stwierdzenie, że jedyną tezą, z którą zgodziliby się dziś wszyscy badacze świadomości, jest założenie, że da się ją w ogóle badać naukowo3). Można przypuszczać, że sformułowanie wyczerpującej propozycji teoretycz-nej wyjaśniającej mechanizmy formowania się świadomego doświadczenia wymagać będzie jeszcze wielu lat badań. Czy oznacza to jednak, że na reflek-sję teoretyczną jest za wcześnie? Wydaje się, że refleksja teoretyczna w trakcie procesu badawczego jest w tej dziedzinie badań równie ważna, jak sformuło-wanie kompletnej teorii, która, miejmy nadzieję, powstanie w wyniku kompi-lacji niezwykłej ilości danych, dostarczanych przez współczesne badania nad świadomością. Pomiędzy kolejnymi badaniami dotyczącymi różnych szcze-gółowych aspektów interesującego nas zagadnienia dobrze czasem zatrzymać się na chwilę i spróbować spojrzeć na problem nieco bardziej ogólnie. Co tak naprawdę badamy? No i czy wszyscy rzeczywiście badamy to samo? Dziedzi-na badań, której autor niniejszej monografii poświęcił ostatnie kilka lat swojej pracy naukowej, jest niezwykła między innymi dlatego, że wciąż nie do końca wiadomo, jakiej odpowiedzi należy udzielić na te najbardziej podstawowe pytania. Prowadząc badania, trzeba sobie jednak na nie jakoś odpowiadać.

Książka, którą przekazuję w ręce czytelnika, nie jest gotową propozycją teoretyczną. Jest zapisem aktu poszukiwania. Opisano w niej wyniki po-szukiwań źródeł założeń, które często, nie do końca jawnie, przyjmowałem w innych swoich publikacjach, oraz zarys pomysłu teoretycznego opisującego mechanizm poznawczy formowania się subiektywnego doświadczenia. W na-ukach empirycznych raporty badawcze z konieczności koncentrują się prze-de wszystkim na wynikach badań, a nie ogólnych założeniach teoretycznych

2 Można nawet odnieść powierzchowne wrażenie, że każde współczesne ujęcie teoretyczne w tym obszarze tematycznym pojawiło się już wcześniej w ramach klasycznych ujęć teoretycz-nych opisywanych w literaturze filozoficznej. Stopień szczegółowości, operacjonalizacja teorii i oparcie na danych empirycznych przemawiają na korzyść ujęć współczesnych, ale nie zmienia to faktu, że ujęcia klasyczne przynoszą często interesujące wskazówki dotyczące tego, jak można rozumieć i badać świadomość.

3 Ale oczywiście nie wszyscy filozofowie zgodziliby się z takim założeniem.

9Wstęp

skłaniających badaczy do podejmowania określonych tematów badawczych. Niniejsza monografia ma zatem na celu uzupełnienie analizy uzyskanych w na-szych badaniach wyników o szerszy kontekst teoretyczny. Podejmuję w niej próbę integracji bardzo zróżnicowanych wyników badań dotyczących kilku wątków badawczych, którymi zajmowałem się w ciągu ostatnich kilku lat pracy naukowej, w tym między innymi badań nad pomiarem świadomości (Asanowicz, Wierzchoń, Taraday i Hawrot, 2010; Szczepanowski, Traczyk, Wierzchoń i Cleeremans, 2013; Wierzchoń, Gaillard, Asanowicz i Cleere-mans, 2012a; Wierzchoń, Paulewicz, Asanowicz, Timmermans i Cleeremans, 2013), rolą uwagi w nabywaniu świadomego doświadczenia (Wierzchoń, 2009; Wierzchoń i Paulewicz, 2013; Wierzchoń, Gaillard, Asanowicz i Cle-eremans, 2012a), a także badań behawioralnych pamięci ukrytej (Szpitalak i Wierzchoń, 2008, 2010) i postaw ukrytych (Wierzchoń, 2009a). Na osta-teczną formę modelu teoretycznego prezentowanego w niniejszej monogra-fii wpłynęły również wnioski wypływające z badań własnych dotyczących modelowania komputerowego procesów ukrytych (Wierzchoń i Barbasz, 2008) oraz świadomości cielesnej (Łukowska, Janik, Kasparek, Majchrowicz i Wierzchoń, 2013), choć dla spójności wywodu samych wyników tych ba-dań w niniejszej monografii nie prezentuję. Na pierwszy rzut oka wszystkie te projekty badawcze dotyczą bardzo różnych zagadnień empirycznych. Jed-nak w ramach niniejszej monografii podejmę próbę zaproponowania bardziej ogólnych wniosków dotyczących natury świadomego doświadczenia wypły-wających z wyżej wymienionych badań. Celem takiej integracji jest zaryso-wanie modelu teoretycznego opisującego poznawczy mechanizm powstawa-nia świadomego doświadczenia, który to problem stał się istotny dla moich rozważań dopiero kilka lat temu (Wierzchoń, 2009b; Wierzchoń i Gruszka, 2011; Wierzchoń i inni, 2012), kiedy zrozumiałem, że wszystkie te badania dotyczą tak naprawdę tego samego przedmiotu (nie tylko w sensie seman-tycznym, ale i teoretycznym). Opisana w niniejszej monografii propozycja teoretycznej integracji wyników badań wymaga z pewnością uszczegółowie-nia i weryfikacji empirycznej, ale jak już wspomniano, wydaje się to charakte-rystyczne dla wszystkich modeli teoretycznych w tej dziedzinie. Oczywiście proponując model własny, opierałem się na szeregu propozycji teoretycznych opisanych w literaturze, jednak w niniejszej monografii wszystkie te ujęcia zostały poddane dogłębnej analizie i krytyce, a następnie zarysowano nową ramę teoretyczną odwołującą się do tych aspektów teoretycznych, które wy-dają mi się kluczowe dla zrozumienia, czym jest świadomość definiowana jako subiektywny dostęp do treści doświadczenia. Monografia ta nie raportuje więc wszystkich ujęć teoretycznych obecnych w literaturze, a jedynie te, które

10 Granice świadomości

bezpośrednio inspirowały proponowaną przeze mnie perspektywę teoretycz-ną. Oczywiście sformułowanie ogólnie akceptowanego, kompletnego modelu świadomości jest jeszcze daleko przed nami, ale jedynie podejmując próby szukania takiego modelu teoretycznego, można zbliżyć się do pożądanego efektu końcowego. Niniejsza monografia proponuje zatem, jakie mechani-zmy poznawcze mogą być odpowiedzialne za generowanie subiektywnego doświadczenia, zakreślając obszar dalszych poszukiwań empirycznych w ba-daniach świadomości.

Od czasu napisania pracy doktorskiej moje poszukiwania mechanizmów poznawczych wyjaśniających funkcjonowanie świadomości skłoniły mnie do przeprowadzenia kilkudziesięciu badań. Badania te były prowadzone w ramach dwóch projektów badawczych finansowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (projekty N106 254837, N106 01931/1697), a także w ramach stażu badawczego na Université Libre de Bruxelles, zrea-lizowanego dzięki programowi „Wsparcie międzynarodowe mobilności na-ukowej” MNiSW, oraz w ramach akcji COST, prowadzonej przez Profesora Axela Cleeremansa (BM0605).

Zarówno ta książka, jak i inne moje publikacje w niej prezentowane nie mogłyby powstać bez wsparcia osób, którym chciałbym w tym miejscu po-dziękować. Przede wszystkim zatem winny jestem wdzięczność za nieustanną wiarę w moje pomysły badawcze i konsekwentne wspieranie mnie od począt-ku mojej drogi naukowej mojemu mistrzowi – Profesorowi Edwardowi Nęc-ce. Wiele zawdzięczam również Profesorowi Axelowi Cleeremansowi, dzięki któremu uwierzyłem, że psycholog poznawczy może próbować mierzyć się z problemem świadomości. Chciałem podziękować również moim współpra-cownikom i kolegom, za liczne dyskusje i pomysły badawcze, bez których realizacja tych wszystkich projektów byłaby niemożliwa. Przede wszystkim chciałbym podziękować moim współpracownikom z Laboratorium Badań Świadomości (Consciousness Lab). Szczególne podziękowania należą się Dariuszowi Asanowiczowi, z którym wspólnie prowadzimy badania i dys-kutujemy o świadomości od przeszło sześciu lat. Myślę, że nie zgodziłby się z dużą częścią tego, co napisałem w tej książce, ale właśnie w dyskutowaniu różnych poglądów tkwi sedno uprawiania nauki. Chciałem również bardzo podziękować Borysławowi Paulewiczowi, który wciąż skutecznie udowadnia mi, że analiza statystyczna może być sztuką, a dyskusja o teorii – przyjemnoś-cią. Dziękuję także Aleksandrze Gruszce-Gosiewskiej, Markowi Binderowi, Annie Anzulewicz, Marcie Łukowskiej, Annie Marzecovej, Marcie Siedlec-kiej, Marcinowi Koculakowi i Krzyśkowi Gociewiczowi. Dzięki współpracy z nimi wiele się nauczyłem, a ciągłe dyskusje nad problemem świadomości

11Wstęp

z pewnością przyczyniły się do sformułowania wielu z proponowanych w ni-niejszej książce interpretacji i propozycji teoretycznych. Dziękuję wszystkim współpracownikom i współautorom publikacji, których wyniki posłużyły mi do uzasadnienia proponowanych w tej książce propozycji teoretycznych, a w szczególności: Vinciane Gaillard (ULB), Annie Hawrot, Agnieszce Po-pławskiej (SWPS), Malwinie Szpitalak (UJ), Jakubowi Barbaszowi (IKiFP PAN), Tomaszowi Mikołajczykowi, Krzysztofowi Piotrowskiemu (UJ), Zbyszkowi Stettnerowi, Remigiuszowi Szczepanowskiemu (SWPS), Ma-ciejowi Taradayowi (UJ), Bertowi Timmermansowi (University of Aber-deen) i Bertowi Windeyowi (ULB). Współpraca z wymienionymi osobami była i jest nieocenioną pomocą w moich poszukiwaniach odpowiedzi na pyta-nie o poznawcze mechanizmy świadomości, ale oczywiście nie ponoszą one odpowiedzialności za tezy teoretyczne zawarte w tej książce. Moje pomysły teoretyczne przedstawiałem wielokrotnie moim studentom w ramach kursu „Problematyka świadomości w ujęciu kognitywnym” oraz w ramach semina-riów magisterskich. Ta książka powstała również dzięki ich pytaniom i uwa-gom, które zmusiły mnie do dokładniejszego przyjrzenia się teoretycznym implikacjom naszych badań.

Ostateczna wersja tej książki nie mogłaby powstać bez pomocy dwóch osób. Chciałem podziękować za wszystkie cenne uwagi recenzentowi wy-dawniczemu tej książki, dr. hab. Bartłomiejowi Dobroczyńskiemu, który zwrócił moją uwagę na liczne związki między moimi pomysłami badawczy-mi a teoriami klasyków psychologii i filozofii. Starając się zmierzyć z jego uwagami, odkryłem kilka nowych wątków teoretycznych, które mam nadzie-ję wkrótce poddać weryfikacji empirycznej. Chciałem również podziękować Maciejowi Szklarczykowi za nieocenioną pomoc w redakcji i korekcie języ-kowej tej książki.

Na koniec zostawiam najważniejsze podziękowania. Chciałem podzięko-wać Ewie i Marysi, które cierpliwie znoszą moją pasję, ale i chyba również uzależnienie od zajmowania się nauką, i które wspierały mnie nieustannie pomimo przedłużającej się nieobecności mentalnej związanej z przygotowa-niem tej książki.

BIBLIOGRAFIA

Aly, M. i Yonelinas, A.P. (2012). Bridging consciousness and cognition in memory and perception: Evidence for both state and strength processes. PLoS One, 7(1), e30231. doi:10.1371/journal.pone.0030231

Amodio, D.M. i Ratner, K.G. (2011). A memory systems model of implicit social cognition. Current Directions in Psychological Science, 20(3), 143–148.

Andersen, R.A. (1997). Multimodal integration for the representation of space in the posterior parietal cortex. Philosophical Transactions of the Royal Socie-ty of London. Series B, Biological Sciences, 352(1360), 1421–8. doi:10.1098/rstb.1997.0128

Antony, M.V. (2001). Is „consciousness” ambiguous? Journal of Consciousness Stu-dies, 8(2), 19–44.

Antony, M.V. (2002). Concepts of consciousness, kinds of consciousness, meanings of consciousness. Philosophical Studies, 109(1), 1–16.

Anzulewicz, A., Asanowicz, D. i Wierzchoń, M. (2013). Czy świadomość jest stop-niowalna? Porównanie subiektywnych miar świadomości wiedzy w zadaniu uczenia się sztucznych gramatyk. Studia Psychologiczne (w recenzji).

Arcuri, L., Castelli, L., Galdi, S., Zogmaister, C. i Amadori, A. (2008). Predicting the vote: Implicit attitudes as predictors of the future behavior of decided and undecided voters. Political Psychology, 29(3), 369–387.

Armstrong, D.M. (1979). Three types of consciousness. Ciba Foundation Symposium, 69, 235–253.

Armstrong, D.M. (1981). The nature of mind and other essays. Ithaca: Cornell Uni-versity Press.

Asanowicz, D., Wierzchoń, M., Taraday, T. i Hawrot, A. (2010). Czy warto kierować się intuicją? Sądy intuicyjne jako wskaźnik wiedzy ukrytej w zadaniu uczenia się sztucznych gramatyk. Studia Psychologiczne, 48(2), 77–88.

Athinson, A.P. i Adolphs, R. (2005). Visual emotion perception: Mechanisms and pro-cesses. W: L.F. Barrett, P.M. Niedenthal i P. Winkielman (red.), Emotion and consciousness (150–182). Nowy Jork: The Guilford Press.

Atkinson, A.P., Thomas, M.S. i Cleeremans, A. (2000). Consciousness: Mapping the theoretical landscape. Trends in Cognitive Sciences, 4(10), 372–382.

Baars, B.J. (1992). Is consciousness recent? Consciousness and Cognition, 1(2), 139–142. doi:10.1016/1053-8100(92)90053-D

Baars, B.J. (1994). A thoroughly empirical approach to consciousness. Psyche, 1(6), 80–105.

164 Granice świadomości

Baars, B.J. (1997). In the theatre of consciousness. Global workspace theory, a rigor-ous scientific theory of consciousness. Journal of Consciousness Studies, 4(4), 292–309.

Baars, B.J. (2002). The conscious access hypothesis: Origins and recent evidence. Trends in Cognitive Sciences, 6(1), 47–52.

Baars, B.J. i Banks, W.P. (1992). On returning to consciousness. Consciousness and Cognition, 1(1), 1–2.

Baars, B.J. i Laureys, S. (2005). One, not two, neural correlates of consciousness. Trends in Cognitive Sciences, 9(6), 269.

Baddeley, A. (1996). Exploring the central executive. The Quarterly Journal of Ex-perimental Psychology: Section A, 49(1), 5–28.

Balas, R. i Sweklej, J. (2012). Evaluative conditioning may occur with and without contingency awareness. Psychological Research, 76(3), 304–310. doi:10.1007/s00426-011-0336-5

Balas, R. i Wierzchoń, M. (2002). Czy abstrakcyjnych reguł można się uczyć nieświa-domie. Studia Psychologiczne, 40(2), 5–20.

Balas, R. i Wierzchoń, M. (2003). Selektywność wpływu instrukcji na automatyczne i kontrolowane aspekty uczenia mimowolnego. Studia Psychologiczne, 41(4), 7–24.

Bayne, T. (2010). The unity of consciousness. Nowy Jork: Oxford University Press USA.

Bayne, T. i Chalmers, D. (2003). What is the unity of consciousness. W: A. Cleere-mans i C. Frith (red.), The Unity of Consciousness: Binding integration, and dissociation (23–58). Oxford: University Press.

Bechara, A., Damasio, H., Tranel, D. i Damasio, A.R. (1997). Deciding advantageo-usly before knowing the advantageous strategy. Science, 275(5304), 1293–1295.

Berridge, K. i Winkielman, P. (2003). What is an unconscious emotion? (The case for unconscious „liking”). Cognition and Emotion, 17(2), 181–211.

Berry, D.C. (2004). W jakim stopniu uczenie mimowolne jest rzeczywiście mimo-wolne? W: G. Underwood (red.), Utajone poznanie. Poznawcza psychologia nieświadomości, (221–245). Gdańsk: GWP (Oryginalna publikacja: Implicit Cognition, 1996).

Bienenstock, E.L., Cooper, L.N. i Munro, P.W. (1982). Theory for the development of neuron selectivity: Orientation specificity and binocular interaction in visual cortex. The Journal of Neuroscience: The Official Journal of the Society for Neuroscience, 2(1), 32–48.

Bierman, D.J., Destrebecqz, A. i Cleeremans, A. (2005). Intuitive decision making in complex situations: Somatic markers in an artificial grammar learning task. Cognitive, Affective and Behavioral Neuroscience, 5(3), 297–305.

Blackmore, S. (2010). Consciousness. An introduction. Second edition. Londyn: Hod-der Education.

Blake, R. (2001). A primer on binocular rivalry, including current controversies. Brain and Mind, 2(1), 5–38.

165Bibliografia

Blanke, O. (2012). Multisensory brain mechanisms of bodily self-consciousness. Na-ture Reviews. Neuroscience, 13(8), 556–571. doi:10.1038/nrn3292

Blanke, O. i Metzinger, T. (2009). Full-body illusions and minimal phenomenal self-hood. Trends in Cognitive Sciences, 13(1), 7–13.

Blaut, A., Paulewicz, B., Szastok, M., Prochwicz, K. i Koster, E. (2013). Are atten-tional bias and memory bias for negative words causally related? Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 44(3), 293–299. doi:10.1016/j.jbtep.2013.01.002

Block, N. (1995). On a confusion about a function of consciousness. Behavioral and Brain Sciences, 18, 227–247.

Block, N. (2001). Paradox and cross purposes in recent work on consciousness. Cog-nition, 79(1–2), 197–219.

Block, N. (2005). Two neural correlates of consciousness. Trends in Cognitive Scien-ces, 9(2), 46–52. doi:10.1016/j.tics.2004.12.006

Block, N. (2007). Consciousness, accessibility and the mesh between psychology and neuroscience. Behavioral and Brain Sciences, 30(5), 481–498.

Block, N. (2011). Perceptual consciousness overflows cognitive access. Trends in Cognitive Sciences, 15(12), 567–575. doi:10.1016/j.tics.2011.11.001

Block, N. (2013). The grain of vision and the grain of attention. Thought: A Journal of Philosophy, 1(3), 1–15. doi:10.1002/tht3.28

Boly, M., Garrido, M.I., Gosseries, O., Bruno, M.A., Boveroux, P., Schnakers, C., Fris-ton, K. (2011). Preserved feedforward but impaired top-down processes in the vegetative state. Science, 332, 858–862.

Boring, E.G. (1953). A history of introspection. Psychological Bulletin, 50(3), 169. Bowers, J.S. i Schacter, D.L. (1990). Implicit memory and test awareness. Journal of

Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 16(3), 404–416.Bradley, B.P., Mogg, K., Millar, N., Bonham-Carter, C., Fergusson, E., Jenkins, J.

i Parr, M. (1997). Attentional biases for emotional faces. Cognition and Emo-tion, 11(1), 25–42.

Brentano, F. (1999). Psychologia z empirycznego punktu widzenia. Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN. (Oryginalne wydanie: Psychologie vom empiri-schen Standpunkte, 1874).

Brockmole, R., Davoli, C., Abrams, A. i Witt, K. (2013). The world within reach: Effects of hand posture and tool use on visual cognition. Current Directions in Psychological Science, 22(1), 38–44. doi:10.1177/096372141246506

Brook, A. i Raymont, P. (2012). The unity of consciousness. W: E.N. Zalra (red.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: http://plato.stanford.edu/ archives/win2012/entries/consciousness-unity/

Brown, R. (2011). The myth of phenomenological overflow. Consciousness and Cog-nition, 21(2), 599–604. doi:10.1016/j.concog.2011.06.005

Busch, N.A. (2010). Objective and subjective measures of change blindness: Where are the real pitfalls? Journal of Cognitive Neuroscience, 22(9), 1903–1905. doi:10.1162/jocn.2009.21405

166 Granice świadomości

Cacioppo, J.T. i Gardner, W.L. (1999). Emotion. Annual Review of Psychology, 50, 191–214.

Carmel, D., Arcaro, M., Kastner, S. i Hasson, U. (2010). How to create and use bin-ocular rivalry. Journal of Visualized Experiments, 45, 1–8.

Carruthers, P. (2000). Phenomenal consciousness: A naturalistic theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Chabris, C. i Simons, D. (2011). The invisible gorilla: And other ways our intuitions deceive us. Portland, OR: Broadway Books.

Chalmers, D. (1996). The conscious mind. In search of a fundamental theory. Oxford: Oxford University Press.

Chalmers, D.J. (1995). Facing up to the problem of consciousness. Journal of Con-sciousness Studies, 2(3), 200–219.

Chalmers, D.J. (2000). What is a neural correlate of consciousness. W: T. Metzinger (red.), Neural correlates of consciousness: Empirical and conceptual questions (17–39). Cambridge, MA: MIT Press.

Chalmers, D.J. (2004). How can we construct a science of consciousness? W: M. Gaz-zaniga (red.), The cognitive neurosciences III (1111–1120). Cambridge, MA: MIT Press.

Cheesman, J. i Merikle, P.M. (1986). Distinguishing conscious from unconscious per-ceptual processes. Canadian Journal of Psychology, 40(4), 343–367.

Chica, A.B. i Bartolomeo, P. (2012). Attentional routes to conscious perception. Fron-tiers in Psychology, 3, 1. doi:10.3389/fpsyg.2012.00001

Chuderski, A., Taraday, M., Nęcka, E. i Smoleń, T. (2012). Storage capacity explains fluid intelligence but executive control does not. Intelligence, 40(3), 278–295.

Clark, A. i Karmiloff-Smith, A. (1993). The cognizer’s innards: A psychological and philosophical perspective on the development of thought. Mind and Language, 8(4), 487–519.

Cleeremans, A. (2005). Computational correlates of consciousness. Progress in Brain Research, 150, 81–98. doi:10.1016/S0079-6123(05)50007-4

Cleeremans, A. (2006). Conscious and unconscious cognition: A graded, dynamic, perspective. Progress in Psychological Science Around the World, 1, 401–418.

Cleeremans, A. (2008). Consciousness: The radical plasticity thesis. Progress in Bra-in Research, 168, 19–33.

Cleeremans, A. (2011). Frontiers: The radical plasticity thesis: How the brain learns to be conscious. Frontiers in Consciousness Research, 2(86), 1–12.

Cleeremans, A. (2012). The radical plasticity thesis. Prezentacja na the ESCoP Sum-mer School, Zakopane – Kiry, Polska, 20–28.07.2012.

Cleeremans, A. i Haynes, J.-D. (1999). Correlating consciousness: A view from em-pirical science. Revue Internationale de Philosophie, 3, 387–420.

Cleeremans, A. i Jiménez, L. (2002). Implicit learning and consciousness: A graded, dynamic perspective. W: A. Cleeremans i R.M. French (red.), Implicit Learning and Consciousness: An Empirical, Philosophical and Computational Consen-sus in the Making, (1–40). East Sussex: Psychology Press.

167Bibliografia

Cleeremans, A., Overgaard, M., Timmermans, B. i Scott, R. (2012). Behavioural methods to assess awareness. Warsztat na 16th Annual Meeting of the Asso-ciation for the Scientific Study of Consciousness, Brighton, Wielka Brytania, 2–6.07.2012.

Cleeremans, A., Timmermans, B. i Pasquali, A. (2007). Consciousness and metare-presentation: A computational sketch. Neural Networks: The Official Journal of the International Neural Network Society, 20(9), 1032–1039. doi:10.1016/j.neunet.2007.09.011

Clifford, C.W., Arabzadeh, E. i Harris, J.A. (2008). Getting technical about awareness. Trends in Cognitive Sciences, 12(2), 54–58. doi:10.1016/j.tics.2007.11.009

Cohen, M.A., Cavanagh, P., Chun, M.M. i Nakayama, K. (2012a). The attentional requirements of consciousness. Trends in Cognitive Sciences, 16(8), 411–417. doi:10.1016/j.tics.2012.06.013

Cohen, M.A., Cavanagh, P., Chun, M.M. i Nakayama, K. (2012b). Response to Tsu-chiya et al.: Considering endogenous and exogenous attention. Trends in Cogni-tive Sciences, 16(11), 528.

Cohen, M.A. i Dennett, D.C. (2011). Consciousness cannot be separated from function. Trends in Cognitive Sciences, 15(8), 358–364. doi:10.1016/j.tics.2011.06.008

Cohen, M.A. i Dennett, D.C. (2012). Response to Fahrenfort and Lamme: Defining reportability, accessibility and sufficiency in conscious awareness. Trends in Cognitive Sciences, 16(3), 139–140.

Cohen, M.X., van Gaal, S., Ridderinkhof, K.R. i Lamme, V.A. (2009). Unconscious errors enhance prefrontal-occipital oscillatory synchrony. Frontiers in Human Neuroscience, 3, 54–54. doi:10.3389/neuro.09.054.2009

Conrey, F.R., Sherman, J.W., Gawronski, B., Hugenberg, K. i Groom, C.J. (2005). Separating multiple processes in implicit social cognition: The quad model of implicit task performance. Journal of Personality and Social Psychology, 89(4), 469–487. doi:10.1037/0022-3514.89.4.469

Conway, A.R. A., Kane, M.J. i Engle, R.W. (2003). Working memory capacity and its relation to general intelligence. Trends in Cognitive Sciences, 7(12), 547–552.

Cooper, L.N. i Bear, M.F. (2012). The BCM theory of synapse modification at 30: Interaction of theory with experiment. Nature Reviews. Neuroscience, 13(11), 798–810. doi:10.1038/nrn3353

Corallo, G., Sackur, J., Dehaene, S. i Sigman, M. (2008). Limits on introspection dis-torted subjective time during the dual-task bottleneck. Psychological Science, 19(11), 1110–1117.

Crick, F. (1995). Astonishing hypothesis: The scientific search for the soul. Nowy Jork: Touchstone.

Crick, F. i Koch, C. (1990). Towards a neurobiological theory of consciousness. Semi-nars in the Neuroscience, 2, 263–275.

Cunningham, W.A., Johnson, M.K., Raye, C.L., Gatenby, J.C. Gore, J.C. i Banaji, M.R. (2004). Separable neural components in the processing of black and white faces. Psychological Science, 15(12), 806–813. doi:10.1111/j.0956-7976.2004.00760.x

168 Granice świadomości

Cunningham, W.A., Preacher, K.J. i Banaji, M.R. (2001). Implicit attitude measures: Consistency, stability, and convergent validity. Psychological Science, 12(2), 163–170.

Curran, T. i Keele, S.W. (1993). Attentional and nonattentional forms of sequence learning. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cogni-tion, 19(1), 189–202.

D′Ostilio, K. i Garraux, G. (2011). Automatic stimulus-induced medial premotor cor-tex activation without perception or action. PLoS One, 6(2), 16613.

Damasio, A.R. (2000). The feeling of what happens: Body and emotion in the making of consciousness. Wilmington, MA: Mariner Books.

Danziger, K. (1980). The history of introspection reconsidered. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 16, 241–262.

De Gelder, B., Morris, J.S. i Dolan, R.J. (2005). Unconscious fear influences emo-tional awareness of faces and voices. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102(51), 18682–18687. doi:10.1073/pnas.0509179102

De Gelder, B., Tamietto, M., van Boxtel, G., Goebel, R., Sahraie, A., van der Stock, J. i Pegna, A. (2008). Intact navigation skills after bilateral loss of striate cortex. Current Biology, 18(24), 128–129.

De Houwer, J., Teige-Mocigemba, S., Spruyt, A. i Moors, A. (2009). Implicit measu-res: A normative analysis and review. Psychological Bulletin, 135(3), 347–368. doi:10.1037/a0014211

Debner, J.A. i Jacoby, L.L. (1994). Unconscious perception: Attention, awareness, and control. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cog-nition, 20(2), 304317.

Dehaene, S., Changeux, J.P., Naccache, L., Sackur, J. i Sergent, C. (2006). Conscious, preconscious, and subliminal processing: A testable taxonomy. Trends in Cogni-tive Sciences, 10(5), 204–211. doi:10.1016/j.tics.2006.03.007

Dehaene, S. i Naccache, L. (2001). Towards a cognitive neuroscience of conscious-ness: Basic evidence and a workspace framework. Cognition, 79(1–2), 1–37.

Dehaene, S. i Naccache, L. (2006). Can one suppress subliminal words? Neuron, 52(3), 397–399. doi:10.1016/j.neuron.2006.10.018

Dehaene, S., Naccache, L., Le Clec’H, G., Koechlin, E., Mueller, M., Dehaene-Lam-bertz, G., van der Moortele, P.F. i Le Bihan, D. (1998). Imaging unconscious semantic priming. Nature, 395(6702), 597–600.

Del Cul, A., Baillet, S. i Dehaene, S. (2007). Brain dynamics underlying the non-linear threshold for access to consciousness. PLoS Biology, 5(10), 2408–2423. doi:10.1371/journal.pbio.0050260

Del Cul, A., Dehaene, S., Reyes, P., Bravo, E. i Slachevsky, A. (2009). Causal role of prefrontal cortex in the threshold for access to consciousness. Brain: A Journal of Neurology, 132, 2531–2540. doi:10.1093/brain/awp111

Dennett, D. (2001). Are we explaining consciousness yet? Cognition, 79(1–2), 221– –237.

169Bibliografia

Dennett, D.C. (1988). Quining qualia.W: A. Marcel i E. Bisiach (red.) Consciousness in Modern Science (42–77), Oxford: Oxford University Press.

Dennett, D.C. (1991). Consciousness explained. Londyn: Little, Brown and Co. Dennett, D.C. (2003). Explaining the „magic” of consciousness. Journal of Cultural

and Evolutionary Psychology, 1(1), 7–19. Dennett, D.C. (2007). Heterophenomenology reconsidered. Phenomenology and

the Cognitive Sciences, 6(1), 247–270. Destrebecqz, A. i Cleeremans, A. (2001). Can sequence learning be implicit? New

evidence with the process dissociation procedure. Psychonomic Bulletin and Review, 8(2), 343–350.

Destrebecqz, A., Perruchet, P., Cleeremans, A., Laureys, S., Maquet, P. i Peigneux, P. (2010). The influence of temporal factors on automatic priming and conscious expectancy in a simple reaction time task. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 63(2), 291–309. doi:10.1080/17470210902888932

Dienes, Z. (2004). Assumptions of subjective measures of unconscious mental states: Higher order thoughts and bias. Journal of Consciousness Studies, 11(9), 25–45.

Dienes, Z. (2011). Bayesian versus orthodox statistics: Which side are you on? Perspec-tives on Psychological Science, 6(3), 274–290. doi:10.1177/1745691611406920

Dienes, Z., Broadbent, D. i Berry, D. (1991). Implicit and explicit knowledge bases in artificial grammar learning. Journal of Experimental Psychology. Learning, Memory, and Cognition, 17(5), 875–887.

Dienes, Z. i Perner, J. (2004). Assumptions of a subjective measure of consciousness: Three mappings. W: R. Gennaro (red.), Higher order theories of consciousness (173–199). Amsterdam: John Benjamins Publishers.

Dienes, Z. i Scott, R. (2005). Measuring unconscious knowledge: Distinguishing struc-tural knowledge and judgment knowledge. Psychological Research, 69(5–6), 338–351.

Dienes, Z. i Seth, A. (2010). Gambling on the unconscious: A comparison of wagering and confidence ratings as measures of awareness in an artificial grammar task. Consciousness and Cognition, 19(2), 674–681.

Dieter, K.C., Levi, A., Bavelier, D. i Tadin, D. (2012). Enhanced attentional control of binocular rivalry in action video game players. Journal of Vision, 12(9), 680.

Dijksterhuis, A. (2004). Think different: The merits of unconscious thought in pref-erence development and decision making. Journal of Personality and Social Psychology, 87(5), 586–598. doi:10.1037/0022-3514.87.5.586

Dijksterhuis, A. i Nordgren, L.F. (2006). A theory of unconscious thought. Perspecti-ves on Psychological Science, 1(2), 95–109.

Dorfman, J., Shames, V.A. i Kihlstrom, J.F. (2004). Intuicja, inkubacja i wgląd: udział ukrytego poznania w rozwiązywaniu problemów. W: G. Underwood (red.), Uta-jone poznanie. Poznawcza psychologia nieświadomości (277–316). Gdańsk: GWP. (Oryginalna publikacja: Implicit Cognition, 1996).

Doyen, S., Klein, O., Pichon, C.L. i Cleeremans, A. (2012). Behavioral priming: It’s all in the mind, but whose mind? PLoS One, 7(1), 29081. doi:10.1371/journal.pone.0029081

170 Granice świadomości

Dretske, F. (1993). Conscious experience. Mind, 102(406), 263–283. Dretske, F. (2006). Perception without awareness. W: T.S. Gendler i J. Hawthorne

(red.), Perceptual experience (147–180). Oxford: Oxford University Press. Dunning, D. i Balcetis, E. (2013). Wishful seeing: How preferences shape visu-

al perception. Current Directions in Psychological Science, 22(1), 33–37. doi:10.1177/096372141246369

Ericsson, K.A. i Simon, H.A. (1980). Verbal reports as data. Psychological Review, 87(3), 215–251.

Etkin, A., Klemenhagen, K.C., Dudman, J.T., Rogan, M.T., Hen, R., Kandel, E.R. i Hirsch, J. (2004). Individual differences in trait anxiety predict the response of the basolateral amygdala to unconsciously processed fearful faces. Neuron, 44(6), 1043–1055. doi:10.1016/j.neuron.2004.12.006

Fahle, M.W., Stemmler, T. i Spang, K.M. (2011). How much of the „unconscious” is just pre – threshold? Frontiers in Human Neuroscience, 5, 120. doi:10.3389/fnhum.2011.00120

Fahrenfort, J.J. i Lamme, V.A. F. (2012). A true science of consciousness explains phenomenology: Comment on Cohen and Dennett. Trends in Cognitive Scien-ces, 16(3), 138–139.

Faivre, N. i Kouider, S. (2011). Multi-feature objects elicit nonconscious priming de-spite crowding. Journal of Vision, 11(3), 1–13.

Farber, I. (2005). How a neural correlate can function as an explanation of conscio-usness: Evidence from the history of science regarding the likely explanatory value of the NCC approach. Journal of Consciousness Studies, 12(4–5), 4–5. Pobrane z: http://www.ingentaconnect.com/content/imp/jcs/2005/00000012/F0020004/art00005

Fazio, R.H. i Olson, M.A. (2003). Implicit measures in social cognition. Research: Their meaning and use. Annual Review of Psychology, 54, 297–327. doi:10.1146/annurev.psych.54.101601.145225

Fernandez-Duque, D., Baird, J.A. i Posner, M.I. (2000). Executive attention and meta-cognitive regulation. Consciousness and Cognition, 9, 288–307. doi:10.1006/ccog.2000.0447

Fernandez-Duque, D. i Thornton, I.M. (2000). Change detection without awareness: Do explicit reports underestimate the representation of change in the visual sys-tem? Visual Cognition, 7(1–3), 323–344.

Filoteo, J.V., Lauritzen, S. i Maddox, W.T. (2010). Removing the frontal lobes: The ef-fects of engaging executive functions on perceptual category learning. Psycho-logical Science, 21(3), 415–423. doi:10.1177/0956797610362646

Fleming, S.M. i Dolan, R.J. (2010). Effects of loss aversion on post-decision wa-gering: Implications for measures of awareness. Consciousness and Cognition, 19(1), 352–363.

Fleming, S.M. i Dolan, R.J. (2012). The neural basis of metacognitive ability. Philo-sophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences, 367(1594), 1338–1349. doi:10.1098/rstb.2011.0417

171Bibliografia

Fleming, S.M., Weil, R.S., Nagy, Z., Dolan, R.J. i Rees, G. (2010). Relating introspec-tive accuracy to individual differences in brain structure. Science, 329(5998), 1541–1543.

Fletcher, L. i Carruthers, P. (2012). Metacognition and reasoning. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences, 367(1594), 1366–1378. doi:10.1098/rstb.2011.0413

Fox, C.J., Moon, S.Y., Iaria, G. i Barton, J.J. (2009). The correlates of subjective perception of identity and expression in the face network: An fMRI adaptation study. NeuroImage, 44(2), 569–580. doi:10.1016/j.neuroimage.2008.09.011

Freeman, W.J. (2007). Indirect biological measures of consciousness from field stu-dies of brains as dynamical systems. Neural Networks: The Official Journal of the International Neural Network Society, 20(9), 1021–1031. doi:10.1016/j.neunet.2007.09.004

Frensch, P.A., Wenke, D. i Rünger, D. (1999). A secondary tone-counting task sup-presses expression of knowledge in the serial reaction task. Journal of Experi-mental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 25(1), 260–274.

Fried I., Mukamel, R. i Kreiman, G. (2011). Internally generated preactivation of single neurons in human medial frontal cortex predicts volition. Neuron, 69(3), 548–562. doi:10.1016/j.neuron.2010.11.045

Frith, C., Perry, R. i Lumer, E. (1999). The neural correlates of conscious experience: An experimental framework. Trends in Cognitive Sciences, 3(3), 105–114.

Froese, T. (2011). From second-order cybernetics to enactive cognitive science: Va-rela’s turn from epistemology to phenomenology. Systems Research and Beha-vioral Science, 28(6), 631–645. doi:10.1002/sres.1116

Froese, T., Gould, C. i Barrett, A. (2011). Re-viewing from within: A commentary on first- and second-person methods in the science of consciousness. Constructi-vist Foundations, 6(2), 254–269. Pobrane z: http://www.univie.ac.at/constructi-vism/journal/6/2/254.froese

Froese, T., Gould, C. i Seth, A.K. (2011). Validating and calibrating first- and second-person methods in the science of consciousness. Journal of Consciousness Stu-dies, 18(2), 38–64.

Froese, T., McGann, M., Bigge, W., Spiers, A. i Seth, A. (2012). The enactive torch: A new tool for the science of perception. IEE Transactions on Haptics, 5(4), 365–375.

Froese, T. i Spiers, A. (2007). Toward a phenomenological pragmatics of enactive perception. Proceedings of ENACTIVE/07. 4th International Conference on Enactive Interfaces.

Gaillard, R., Naccache, L., Pinel, P., Clémenceau, S., Volle, E., Hasboun, D., Cohen, L. (2006). Direct intracranial, fMRI, and lesion evidence for the causal role of left inferotemporal cortex in reading. Neuron, 50(2), 191–204. doi:10.1016/j.neu-ron.2006.03.031

Gainotti, G. (2012). Unconscious processing of emotions and the right hemisphere. Neuropsychologia, 50(2), 205–218. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2011.12.005

REDAKTOR WYDAWNICTWA Agnieszka Stęplewska

ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Maciej Szklarczyk

KOREKTA Dorota Janeczko

SKŁAD I ŁAMANIE Jerzy Najder

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-80, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83