EVKET PAMUK OSMANLI EKONOMS ve KURUMLARI

evket Pamuk

seme eserleri I

sil1anl Ekono01isi ve

Kuru01lar

5., 7., 9., 10., 12. blmleri

eviren: Gkhan Aksay

TRKiYE $BANKA.Si K.:.ltr" V..,

NDEKLER

Sunu ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

Seici Kurumsal Deiim ve Osmanlnn Uzun mrll . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .1

il

ktisadi ve Mali Kurumlar 4 Osmanllar ve Faiz .5 Ekonomide Devlet Mdahaleciliinin Snrlar 7 mparatorluk inde Para Blgeleri .11 Borlanma Kurumlarnn Evrimi .12 Sonu. ..16

Osmanl Ekonomisinde Devlet Mdahaleciliine Yeniden Bak . . . . .19

m

Giri . 1 9 Osmanl ktisadi Politikalar.. .20 Para, Ekonomi ve Osmanl Devleti . 25 Osmanllar Niin Merkantilist Politikalar zlemediler? 29

Para, Tarih ve Nmizmatik . .31 .34 .39

Sikkelerin Tarihinde Ana Gelenek tlhanl Sikkeleri ve Anadolu'daki Trkmen Beylikleri

iV Geni mparatorlukta Para Politikas: Devlet Ne Kadar Mdahaleciydi, Ne Kadar Glyd? . .. ........ ....... ............ . ............ ........ . .... 43

v

stikrarl Bir Para Dzeninin Glkleri. 45 Osmanllarn Parasal Uygulamalar: Ne Kadar Mdahalecilik? . . . .... 46 Para Blgeleri . 52

Osmanl Para Dzeni ve Avrupa'daki Snr Blgeleri, 1500-1700 . .55 mparatorluun indeki Para Blgeleri 56 Avrupa'da Merkez ve Snr ya da evre .58 Macaristan .. .59 Eflak ve Badan. 60 Krm Hanl . 61 Sonu .63

VI Osmanllarda Gm Madenleri ve Darphaneler

Osmanllar in Parann nem 65 65 66 70 74 75

Gm Madenleri Darphaneler Sonu Belgeler

VII Fiyat Devrimi'nin Osmanl mparatorluu'ndaki Yansmalarna Yeniden Bak.. . ... 77

Farkl Yaklamlar 79 Yeni Kantlar ve Eskilerin Yeniden Deerlendirilmesi . 84 Osmanl'da Fiyatlar Neden Ykseldi? 95 Fiyat Devrimi'nin Uzun Vadeli Sonular 97

VIII Osmanl mparatorluu'nda Fiyatlar ve Enflasyon, 1469- 1914

Tketici Fiyat Endeksinin Oluturulmas ... . 103

105 110 113 1 17 1 1 9 120 121

:x

Sonularn Ksaca Deerlendirilmesi Fiyat Deiimlerinin Nedenleri ve Sonular Avrupa ile Karlatrmalar Sonu Ek 1 : Endeksin Uzun Dnemli Eilimleri Ek 2 : Endekse Daha Ayrntl Bir Bak

En Byk Tai, 1 808-1844 Tailerin Boyutlar

. . . .... 123 124 125 129

x

Tailerin Yarar ve Maliyetleri Tailerin Sonu

Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 1600- 1 850 . . 133 1 8. Y zyl ncesinde Maliye ve Devlete Verilen Borlar 134 Devletin Borlanmasnn Evrimi, 1 700-1 850 . 137 Bir Borlanma Arac Olarak Kaime 13 9 Devletin Borlanmasnda Galata Bankerleri 141 Tun&fu 1 Son Yntem: D Borlanma 144 Sonu .145

XI Osmanl Zenginleri Servetlerini Nasl Kullanyorlard? .....

XIl

Osmanl Tereke Kaytlar. Makro Hedefli alma Mikro Amal alma

Osmanl mparatorluu'nda ve Avrupa'da cretler, 1489-1914 ... Fiyatlar cretler Avrupa ile Karlatrma Yaam Standartlarnn Gstergesi Olarak cretler Sonular Ek: Endekslerdeki Uzun Dnemli Eilimler

Notlar Kaynaka Dizin

HARTA, TABLOLAR ve GRAFKLER

. ...... .147 1 47 1 49 1 50

. .... . 155 159 168 171 175 1 78 1 80

1 8 1 193

.203

Osmanl dneminde Balkanlar'daki madenler (harita) 68 lstanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1700 .87 stanbul iin tketici fiyat endeksleri, 1 469-1700. 88 lstanbul'da Tketici Fiyatlar, 1469-1700 92 Osmanl Kentlerinde Gda Fiyatlar, 1469-1700 95 Fiyat Endeksleri zeti (on yllk ortalamalar) 1 1 1 lstanbul' da Tketici Fiyatlar, 1469-1914 112 Osmanl Para Biriminin Gm ierii, 1469-1914 112 lstanbul' da Tketici Fiyatlar, 1469-1914 .113 Osmanl Kentlerinde Gda Fiyatlar, 1469-1865 ... 114 Avrupa Kentlerinde Tketici Fiyatlar, 1450-1913 117 GmJ

Sunu

Bu kitaptaki yazlar 1992 ile 2006 yllar arasnda Trkiye'de ve yurtdnda yaymlanan makaleler arasndan setim. Makaleleri kronolojik olarak deil, konu ve temalarna gre sralamay tercih ettim. Bylece kitap iinde gl bir btnlk salayabildiimi dnyorum.

Bu almalarda birka konu ne kyor. Bunlardan birincisi, Osmanl devletinin ekonomi alanndaki politikalar ve kurumlardr. Daha nceleri Osmanl tarihilii 16. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl Devleti'nin bir gerileme srecine girdiini kabul ediyordu. Ancak son otuz ylda gerileme yaklamnn yerine toplumun ve devletin kendini yeniden rgtleyebilme yetenei ne kmaya balad. Bu kitaptaki makalelerde de Tanzimat ncesi dnemde merkezi brokrasinin hem ieride hem de darda ortaya kan tehdit ve tehlikelere kar esneklik, pragmatizm ve mzakere gelenei ile zmler arad vurgulanyor.

Gerekletirilen kurumsal deiiklikler sayesinde imparatorluk varln daha uzun sre koruyabilmitir. Ancak son kertede, esneklik ve pragmatizmin geleneksel bir dzeni savunmak yolunda kullanldn da unutmamak gerekir. Bu deiikliklerin kapitalizme giden yolu atn sylemiyoruz. Kimi kurumlar deiirken, geleneksel Osmanl dzeninin en nemli unsurlar olan toprakta devlet mlkiyeti, loncalar ve devletin zel ellerde sermaye birikimine kar oluturduu engeller 19. yzyla kadar srd. Bu temalar Osmanl mparatorluu'nda Parann Tarihi (1 999 balkl kitabmda ele almaya balam-

X OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!

tn; elinizdeki kitapta yer alan makalelerde ise parann tesinde daha genel bir yaklam sz konusu. Birinci makalenin devletin iktisat politikalarna ve bu alandaki Osmanl kurumlarna ilikin olarak izdii ereve, daha sonraki makalelerde gelitiriliyor.

Kitapta ne kan ikinci konu Sanayi Devrimi ncesindeki dnemde, zellikle de 1 6 .-18. yzyllarda, Osmanl ekonomisinin genel gidiatn, gelirleri, cretleri ve yaam standartlarn karlatrmal bir erevede incelemek kaygsdr. Osmanl ile Bat Avrupa lkeleri arasndaki gelir farklarnn 19. yzylda belirginletii biliniyor. Acaba benzeri bir karlatrma daha nceki dnemler iin de yaplabilir mi? Geleneksel Osmanl tarihiliinin duraklama ve gerileme dnemleri olarak adlandrd yzyllarda ekonomide acaba ne gibi eilimler sz konusuydu? Bu sorulara yant verebilmek iin, nce fiyatlar sonra da gelirler zerinde almak gerekiyordu. Fiyatlar, enflasyon, cretler ve servetleri konu alan makaleler bu ereve iinde deerlendirilebilir.

Fiyatlarn tarihi zerine yaptmz kapsaml almann bir sonucu, Osmanl tarihinin en byk enflasyon dalgasnn 1 6. yzylda deil, 19. yzyln ilk yarsnda yaandn gstermesi. Osmanl tarihileri 16 . yzylda Amerika' dan gelen gmn yol at "Fiyat Devrimi"nin Osmanl'nn gerilemesine yol atna inanyorlard . Ancak almamz, 1 6. yzylda Osmanl'da grlen enflasyonun ok byk bir blmnn bte aklarndan ve tailerden kaynaklandn, bir baka deyile "i kaynakl" olduunu gsteriyor. Bu durumda Avrupa'daki Fiyat Devrimi'ni Osmanl'nn gerilemesinin balangc olarak grmek yanl olacaknr.

stanbul'daki ii cretleri zerine yaptmz alma ise Osmanl mparatorluu ile Kuzeybat Avrupa, zellikle de ngiltere ve Hollanda arasndaki gelir farkllklarnn en azndan 1 6. yzyla kadar geri gittiini, buna karlk Kta Avrupas'nn dier blgeleriyle Osmanl arasndaki gelir farklarnn 19. yzyla kadar daha snrl kaldn gsteriyor. "Gerileme" olarak nitelendirilen dnemlerde cret ve gelirlerin snrl da olsa art eilimi gstermeleri, Osmanl Devleti'nin niin uzun mrl olabildii konusunda bize yeni ipular da salyor. Ancak 19. yzylda nce ngiltere'de sonra da Kta Avrupas'nda sanayileme srecinin hz kazanmas ile aradaki fark giderek alacaktr.

Daha nce iki ayr dilde ve eitli dergilerde yaymlanm makaleleri bu kitap iin hazrlarken ortaya kan tekrarlar azaltmaya gayret

SUNU XI

ettim, ancak kimi durumlarda yazlarn btnln bozmamak iin belirli blmleri korumay tercih ettim.

Bu kitap neredeyse bir yla yaylan ortak bir abann rn oldu. Daha nce Trke olarak yaymlanmam makalelerin evirisini byk bir titizlikle gerekletiren Gkhan Aksay'a teekkr ederim. Bu projeyi gndeme getiren ve srecin her aamasn byk bir yetkinlikle tamamlayan, daha nce baka yaynlar srasnda da birlikte altmz sevgili dostum Ali Berktay'a da ok teekkr borluyum.

evket Pamuk Ekim 2007

Seici Kurumsal De iim ve Osman l n n Uzun mrl l*

Osmanl tarihilii son otuz ylda hi phesiz bir hayli mesafe ald. Ancak yant henz verilmemi ya da yeterli bir biimde verilmemi birok soru karmzda duruyor. Bunlardan birisi de Osmanl devletinin Avrasya'da, ticaret yollarnn kava olan bir corafyada varln nasl alt yzyl srdrebildiidir. Avrupa'da pek ok devletin varlklarn bu kadar uzun sreli koruyamadklarn biliyoruz. Douda ise 16. yzylda Osmanllarla birlikte genileme ve refah dnemi yaayan iki devlet, ran'daki Safeviler ve Hindistan yarmadasnn kuzeyindeki Trk-Mool Devleti 1 7. ve 18 . yzyllarda mali ve askeri sorunlarn basks altnda kaldlar, gebe airetlerin istilalarna dayanamayarak ykldlar. Oysa 1 7. yzylda benzeri basklarla kar karya kalan Osmanllar 1 8 . yzyln sonlarndaki ve 1 9. yzyln balarndaki youn savalara karn toparlanarak ve merkezi ynetimin gcn artrarak modern dneme ulaabildiler. Bu yazda kimi Osmanl kurumlarnn uzun vadeli deiimini inceleyerek Osmanl

Bu makale ilk haliyle daha once u kaynaklarda yaymlanmt: "Inseitueional Change and ehe Longevty of ehe Ottoman Empire, 1500-1800", Journal of Interdisciplinary Hstory, c. 3'i, 2( }4. s 225-47 ; ksaltlm ve Trke olarak: "Seici Kurumsal Deiim ve Osmanlnn Uzun Omurll", Toplumsal Tarih, Say 1 34, ubat 2005, s. 34-41.

2 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

devletinin varln alt yzyl koruyabilmesinin nedenlerine ulamaya, hi olmazsa bu ynde ipular gelitirmeye alacaz.

Son yllarda iktisatlar ve iktisat tarihileri iktisadi gelimenin en nemli etkenlerinden biri olarak kurumlar ve kurumsal deiiklikleri ne karyorlar. Bat Avrupa ve ABD gibi toplumlarn son 500 yllk iktisadi performansndan yola kan ve "yeni kurumsal iktisat" olarak adlandrlan okul, iktisadi gelime ve byme iin en nemli etkenin retici faaliyetlere ynlendiren bir ereve olduu konusunda hemfikir. Bu balamda, zellikle de yasal ve hukuksal erevenin oluturulmasnda, devletin ok nemli bir rol olduu kabul ediliyor.

Ancak iktisatlar ve iktisat tarihileri kurumsal deiimin her zaman iktisadi bymeyi destekleyici ynde olmayabileceinin de altn iziyorlar. Tam tersine, toplumlarn son 500 yllk tarihine bakldnda kurumsal deiikliklerin her zaman kapitalizm ve iktisadi byme ynnde olmad, devletlerin de sermaye birikiminin nn amaktan, iktisadi gelimeyi desteklemekten ok birikimlere el koyucu, iktisadi gelimeyi engelleyici ynde davranabildikleri grlyor. Bir baka deyile, siyasal mcadelelerin ve kurumsal deimenin her zaman kapitalizm ve iktisadi gelime ynnde sonu vermedii, tam tersine kapitalizm ve iktisadi gelime ynndeki kurumsal deiimin istisnai olduu vurgulanyor.

Son dneme kadar Osmanl tarihilii 16. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl devletinin bir gerileme srecine girdiini kabul etmiti. Ancak son otuz ylda Osmanl tarihilerinin bir blm 16. yzyldan sonraki dnemi "kesintisiz bir gerileme" bakasyla yorumlamak yerine, bu yzyllarda Avrasya ktasnda ortaya kan deiiklikler karsnda toplumun ve devletin kendini yeniden rgtleyebilme yeteneini ne karyorlar. Sadece 19. yzylda deil, Tanzimat ncesi dnemde de merkezi brokrasinin hem ieride hem de darda ortaya kan tehdit ve tehlikelere kar esneklik, pragmatizm ve mzakere gelenei ile zm arad, kendisine kar ayaklanan kesimleri oluturduu koalisyonlarn iine ekebildii vurgulanyor. rnein Karen Barkey 17. yzylda Celali isyanlar ile doruuna ulaan siyasi bunalm srasnda, Osmanllarn esnek davranarak ve mzakere becerilerini kullanarak merkeze kar ayaklanan pek ok kii ve kesimi yanlarna ekmeyi baardklarna iaret ediyor.

SEC KURUMSAL DE.'.i. 1.1 '. E OSMANLININ UZUN MRLLG 3

Burada esneklik ve pragmatizm derken, uygulanan politikalarda ve kurumsal deiikliklerde her zaman sk kurallara, adet ve geleneklere, dine, gemiteki davran kalplarna ve dmanlklara bal kalmadan hareket edebilme zelliklerini kastediyoruz. Osmanllar en erken dnemlerinden balayarak bu zellikleri sergilediler, sergilemek zorunda kaldlar. 14. ve 15. yzyllarda nce Kuzeybat Anadolu'da ve daha sonralar Balkanlar'da Mslman ve Hristiyanlarn, Trke ve Rumca konuanlarn iie yaad bir corafyada Osmanllarn baarl olabilmelerinin ardnda, deien koullara uyum salayabilmeleri, ok eitli kaynaklardan yetenek "devirebilmeleri" , ok ynl arlar yapabilmeleri yatar. Bylece Osmanllar sadece gaza yolunda Hristiyanlara kar savamak isteyenleri deil, servet, g veya iktidar peinde mcadele vermeye hazr Hristiyan ve Mslmanlar da kendi yanlarna ekebilmilerdir. Osmanllar ateli silahlar komularna kyasla ok daha erken ve etkin biimde benimsemilerdir. Osmanllar ayrca fetih ve yaylma srecinde, bakalarndan renme ve bakalarnn kurumlarn dn alma konusunda rahat davranabilmiler, kendi egemenliklerini tam olarak kuramadklar yerlerde, yerel sekinlerle pazarlk ederek onlarn desteini alabilmilerdir. Bir baka deyile, son yllardaki kimi almalarn da vurgulad gibi, kurulu dneminde Osmanllar dini kurallar izlemekten ok, esnek ve pragmatik davran biimleri sergilemilerdir.2

Ksacas esneklik, pragmatizm ve mzakereci eilimleri sayesinde Osmanllarn baarl olduklar, Avrupa ve Asya'da pek ok devletin varln koruyamad bir dnemde kendilerini modern dneme tayabildikleri sylenebilir. Ancak son kertede, esneklik ve pragmatizmin geleneksel bir dzeni koruyabilmek ve srdrebilmek yolunda kullanldn da unutmamak gerekir. Osmanl toplumu ve Osmanl devletinin 19 . yzyl ncesinde kapitalizme giden kurumsal deiikliklikleri gerekletirdiini sylemiyoruz. Osmanl toplumu ve Osmanl brokrasisinin Tanzimat hareketinden ok daha ncelerden itibaren kimi alanlarda, zellikle de varolan dzenin daha iyi alabilmesi ynndeki deiiklikleri gerekletirebilmesi sayesinde, imparatorluun ok daha uzun bir sre yaamas mmkn olmutur. Ancak kimi kurumlar deiirken geleneksel Osmanl dzeninin en nemli unsurlar olan toprakta devlet mlkiyeti, loncalar, zel ellerde serma-

4 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

ye birikimi nndeki engeller gibi kurumlar 1 9. yzyla kadar fazla deimeden varlklarn srdrebilmilerdir.

Osmanllarn esneklik ve pragmatizm rneklerine, mzakere etme ve uzlama eilimlerine pek ok alandan rnekler vermek mmkn. Biz bu yazda iktisadi ve mali alandaki uygulamalar ve bu alanlardaki kurumlarn Tanzimat ncesinde, 17. ve 1 8 . yzyllarda gsterdii deiiklikleri inceleyeceiz. Bu davran biimlerinin ve kurumsal deiikliklerin Osmanllarn 19 . yzyla kadar varlklarn koruya bilmelerine katkda bulunduunu savunacaz.

Bu yazda gelitirilen tezlerin yakn tarihimizi de ilgilendirdiini dnyorum. Sadece Cumhuriyet dneminde deil, son iki yzyllk sre iinde, laiklik ve dier konularda Osmanl-Trkiye izgisi dier slam toplumlarndan ayrlyor. slam ile modernite arasnda daha farkl bir sentez oluturma abalarn tarihsel olarak anlamaya alrken, Osmanllarn sk sk ne kan esneklik ve pragmatizm izgisi veya birikimi nemli bir ipucu oluturuyor. Osmanl-Trkiye tarihinin zglln anlamaya alrken, tarihsel arkaplanda Osmanl sekinlerinin bu davran biimini de dikkate almamzn yararl olacan dnyorum.

ktisadi ve Mali Kurumlar

Klasik dnem Osmanl toplumundaki en nemli iktisadi ve mali kurum, hi phesiz timardr. Timar dzeni, para kullanmnn snrl kald bir ortamda, devlet mlkiyeti altndaki topraklarda kyl reticilerden toplanan vergi gelirlerinin sipahi arlkl bir orduya dntrlmesini salyordu. Bylece timar sadece toprak dzeninde deil, zellikle de mali ve askeri alardan anahtar bir kurum durumundayd. Ancak bugn Osmanl devleti ve uygarlyla sk skya zdeletirilen bu kurumu, Osmanllar fethedilen tm topraklarda yerletirmeye almadlar. Dou Anadolu, Badat, Basra, Msr, Yemen, Eflak, Bodan, Grcistan ve Kuzeybat Afrika gibi daha uzak ve merkezden olduka esnek biimde ynetilen blgelerde, Osmanllar vergi toplamaya nem vermekle birlikte, varolan toprak dzenlerine ancak snrl biimlerde mdahale etmilerdir.

Ayn eyler bu vilayetler iin hazrlanan kanunnameler hakknda da sylenebilir. Osmanllarn fethedilen vilayetlerde yaptklar kurum-

SEC KURUMSA_ DEG IM VE OSMANLININ UZUN OMRLLGU 5

sal dzenlemeler zerine nemli bilgiler salayan bu metinler, zellikle uzak vilayetlerde Osmanllarn kendi kurum ve uygulamalarn toptan yerletirmek yerine, varolan kurum ve uygulamalarn pek ounu kabul ettiklerini ak biimde gsteriyor.3

Bylece, 16. yzyldan itibaren sadece timarda veya mali konularda deil, pek ok idari konuda imparatorluk iinde ortaya farkl kurumsal yaplar ve uygulamalar ile farkl blgeler kmtr. Merkeze en yakn ve merkezden en sk denetlenebilen blgelerdeki kurumlar stanbul blgesindeki kurumlara ok yaknd. Ancak bakentten corafi ve ynetimsel anlamda uzaklatka, kurumlar ve idari uygulamalar deimekte, merkez ile yerel yaplar ve gler arasnda deien dengeleri yanstmaktayd. rnein imparatorluk ve devlet iin byk nem tayan Msr'da timar yerletirilmemitir. Msr'da toprak dzeni ve mali uygulamalar Nil vadisi ve deltadaki sulu tarmn gereksinimleri ile yerel toplumsal yaplara bal olarak biimlenmitir. Daha da uzaktaki snr vilayetlerinde ise, Osmanllar kendi kurumlarn yerletirmek yerine ounlukla yerel kurum ve uygulamalar srdrmeyi tercih etmilerdir. 4

Merkezden uzak vilayetlerde kurumsal deiimin daha snrl tutulmasnn bir nemli nedeni, iktisadi, toplumsal ve nihayet siyasal alkalanmalara neden olmamakt. Ayrca, merkezi devletin kktenci deiiklikleri yapmaya yetecek mali ve siyasi gcnn olup olmad da belli deildi veya pek ok durumda olmad kabul ediliyordu. Geni imparatorlukta Osmanllarn glerinin snrlarn ounlukla gereki biimde deerlendirdikleri ve varolan mali, askeri ve siyasal glerini ve kaynaklarn hesapl biimde harcadklar sylenebilir.

Osmanllar ve Faiz

slam dininin faizi yasaklam olmasnn kredi ilikilerinin gelime-

sini nledii, ya da en azndan nnde ciddi bir engel oluturduu sk sk ne srlr. Ayrca, mevduat bankaclnn olmay da dardan bakan pek ok gzlemciyi slam toplumlarnda finans kurumlarnn ve finans aralarnn varolmad sonucuna gtrmtr. Tefecilie kar dini nedenlerden kaynaklanan bir yasaklamann ortaada Akdeniz'in evresinde hem slam hem de Hristiyan dnyasnda egemen

6 OSMANLI EKONOMSi VE KURUMLAR!

olduu dorudur. Ancak, faiz ve tefecilik ya da Arapa deyimiyle riba, Kuran'da ve daha sonraki slam yaznnda iddetle eletirildii halde, daha sonra Avrupa'da olduu gibi, ortaa slam hukuku iinde de bu yasaklarn etrafndan dolamann eitli yollar kefedilmiti. Bu hukuksal oyunlar, uzman hukukular tarafndan fazla hararetli olarak benimsenmese de, hi olmazsa slam hukukuna aykr bulunmamt. Bu nedenle, ticari ilemlerde faiz kullanmnn nnde almas mmkn olmayan engeller bulunmuyordu.

Ortaa slam toplumlar bylece slam hukukunun zelliklerini de dikkate alarak olduka ileri finans aralar ve kurumlar gelitirdiler. 12 . ve hatta 13 . yzyllarda, Dou Akdeniz'deki kredi ve finans kurumlar Bat ve Gney Avrupa'dakilerden daha ileriydi. Osmanl kredi ve finans kurumlar da, 17. yzyln sonlarna kadar Avrupa'daki gelimelerden pek etkilenmeden slam gelenei iinde kaldlar. slam'n faiz yasaklarna karn, Osmanl kentlerinin iinde ve yakn evresinde youn kredi alar geliti. Faiz yasann almasn salayan ve dier slam toplumlarnda rabet gren slam i ortaklklar, Osmanl toplumunda da yaygn olarak kullanld.

Ne slam dininin faize getirdii yasaklamalar ne de Avrupa'dakine benzeyen trden bankaclk kurumlarnn yokluu Osmanl toplumunda kredi i likilerinin yaygnlamasn engelleyebilmitir. Ronald Jennings, Osmanl mahkeme kaytlarna dayanan aratrmalarnda, 16 . yzylda Anadolu' da Kayseri, Karaman, Amasya ve Trabzon gibi kentlerde ve evrelerinde bor verenlerle alanlar arasnda ok youn iliki alarnn gelitiini gstermitir. Jennings, inceledii yirmi yllk dnemde, bor-alacak ilikilerindeki anlamazlklar nedeniyle bu kentlerin mahkemeleri nne gelen binlerce dava ile karlamtr. Bu kaytlarda kredilere dzenli olarak faiz uygulanmaktayd. Mahkeme nne gelen kiiler, faiz uygulamasn gizlemek veya hukuki engellemeleri amak iin kendilerini herhangi bir oyuna bavurmak zorunda hissetmiyorlard. Yllk faiz oranlar yzde 10 ile 20 arasnda deimekteydi.5

Osmanl kentlerinde kredi ilikileri iinde yer alan ve ilgin zellikler tayan bir kurum da para vakflardr. Para vakflar rnei faiz konusunda Osmanllarn dier slam toplumlarna gre daha esnek davrandklarn gsteriyor. slam hukukuna gre vakf, zel mlkiyet altndaki bir maln gelecektek gelirinin kamu yararna veya hayr

SEC KURUMSAL DEGIIM VE OSMANLININ UZUN OMURLLG 7

amacyla tahsis edilmesi demekti. Para vakflar ise mal varl olarak nakitle kurulan ve bor vererek saladklar faiz geliriyle amaladklar faaliyetleri yerine getirmeye alan kurululard. Para vakflarnn faaliyetleri 15. yzyln balarndan itibaren Osmanl mahkemeleri tarafndan onaylanmaya balamt. 16 . yzyln sonlarna gelindiinde, para vakflar Anadolu ve Balkanlar'da bir hayli yaylmt.

16 . yzylda Osmanl ulemas arasnda para vakflarnn faaliyetlerinin meru olup olmad zerine canl bir tartma balad. Vakflarn mal varlklarnn sadece gayrimenkul ve benzeri deerlerden olumas gerektiini ve para vakflarnn faaliyetlerinin slam'n faize getirdii yasaklamalarla elitiini dnenler, bu vakflara kar kyorlard. Ancak, ulemann ounluu pragmatik tutumlarn srarla srdrdler ve sonunda slam toplumu iin yararl olan bireyin slam iin de yararl olaca gr galip geldi. Bu hararetli tartmalar srasnda dnemin eyhlislam Ebussuud Efendi de faizle bor para vermedikleri takdirde pek ok vakfn keceini, bunun da slam toplumuna zarar vereceini syleyerek, para vakflarnn faaliyetlerini tamamen pratik adan savunmutu.6

Para vakflarnn imparatorluun Arap vilayetlerinde ne lde yayld konusundaki bilgilerimiz fazla ayrntl deildir. Ancak, bir yanda Anadolu ve Balkanlar ile te yanda Arap vilayetleri arasnda, faizli kredi uygulamalarnn ve para vakflarnn kabul edilileri ve yaygnlklar konusunda nitel bir farkllk olduunu kabul etmek gerekiyor. Nitekim Suriye'deki mahkeme kaytlar zerinde alan tarihiler, 16 . yzylda faizsiz borlarn saylarnn faizlilerden ok daha yksek olduunu ve yerel mahkemelerin faizli borlar isteksizlikle ve ancak stanbul'dan padiahn yollad talimatlar sonucunda kabul edebildiklerini belirtiyorlar. Ancak 18 . yzyla gelindiinde, Suriye'de de kentler ve krlardaki kredi ilikilerine faizli uygulamalarn egemen olduunu biliyoruz. Bu blgesel farkllklar slam'n Anadolu' da Arap vilayetlerine kyasla daha esnek olarak yorumlandn gsteriyor.7

Ekonomide Devlet Mdahaleciliinin Snrlar

Sanayi Devrimi ncesinde Eski Dnya'da hemen her devlet birbirine benzeyen iktisadi sorunlarla kar karyayd. Bu sorunlarn en

8 OSMANLI EKONOMiS VE KURUMLAR!

banda devletlerin kendi varlklarn koruyabilmek iin yapmalar gereken iler geliyordu. Bakentin, ordunun ve dier kentlerin iaesinin salanmas, vergi toplanmas, uzun mesafeli ticaretin desteklenmesi ve denetlenmesi, para arznn istikrara kavuturulmas, her devlet iin en nde gelen iktisadi politika sorunlar arasnda yer alyordu.

nceleri, devletlerin bu tr sorunlarla urama kapasiteleri snrlyd. Ancak zaman iinde, kurumsal donanmlarnda ve niteliklerinde nemli deiiklikler oldu. Devletlerin iktisadi politika hedeflerine ynelik rgtlenme ve gerekli kurumlar ina etme abalar sayesinde, Avrupa'nn byk bir blmnde ve Asya'nn bir ksmnda devlet aygtlar glendi. Bu sayede, devletlerin ekonomiye yapt mdahalelerin kapsam ve etkinlii bir hayli artt ve nemli dnmlere urad.

Bu sre iinde iktisat politikalarnn ieriini ve ilikili kurumlarn zaman iinde kazandklar somut biimleri belirleyen en nemli etkenlerden biri, devletin ve devlet-toplum ilikilerinin niteliiydi. Deiik toplumsal kesimler devlet politikalarn etkilemeye, devlet politikalar araclyla kendi karlarn savunmaya almaktaydlar. Kimi durumlarda belirli bir toplumsal kesimin devlet zerindeki etkisi o kadar gl oluyordu ki, devlet o kesimin devleti olarak nitelendirilebiliyordu. Kimi dier durumlarda ise, devlet toplumdan belirli ller iinde bamsz davranan ya da toplumdan uzak bir brokrasinin elinde olabiliyordu.

Osmanl toplumunda 1 5. yzyln sonlarna kadar, taradaki topraa bal Trk kkenli aristokrasi ile ounluu devirmelerden oluan merkezdeki brokrasi arasnda youn bir mcadele yaand. 15 . yzyln ikinci yarsnda, il. Mehmed'in baarl merkezileme hamlesiyle birlikte, dengeler kesin olarak ve merkezden yana deiti. Topraa bal aristokrasi yenilirken, zel mlkiyet altndaki topraklara devlet el koydu ve iktidar brokrasinin elinde topland. Bu kkl dnmden sonra, devletin iktisadi uygulamalar artk ok daha gl bir biimde brokrasinin nceliklerini yanstmaya balad. Buna karlk, toprak sahiplerinin, tccarlarn ve sarraflarn devletin iktisadi politikalar zerindeki etkileri snrl kald.

Merkezi brokrasi, kendisinin en tepede olduu bir toplumsal dzeni kurmay hedefliyordu. Kent ekonomisinin iaesi, uzun mesafeli ticaret ve ithalat bu toplumsal dzene istikrar salayacakt. Tccarla-

SEC KURUMSAL DEGIM VE OSMANLININ UZUN MRLLG 9

rn, loncalarn ve sarraflarn faaliyetleri, bu toplumsal dzenin yeniden retilmesine katkda bulunduu srece, devlet onlara hogryle yaklayor ve hatta destekliyordu. 17. ve 18 . yzyllarda merkeziyeti yaplarn bir hayli zayflamasna karn, reticiler ve tccarlar bu geleneksel politikalarn deitirilmesi iin merkezi devlet zerinde bask oluturacak kadar glenemediler. Sadece tarada, yerel olarak gl kesimler, yerel yneticiler zerinde etkili olabildiler.

Merkezi brokrasinin politika nceliklerini izleyen Osmanl devleti, ekonomiye sk sk mdahale etmekten kanmamtr. Nitekim slam hukukuyla ve ortaa slam devletlerinin uygulamalaryla karlatrldnda, Osmanllarn ekonomiye daha fazla mdahale ettikleri grlmektedir. Ayrca Osmanllar mali, iktisadi ve idari konularda, slam hukukuyla sk sk elien kendi kanunlarn kardlar ve bunlar uyguladlar. Geri Osmanllarn rnein kent ekonomisini denetlemek amacyla bavurduklar ihtisab ve narh gibi uygulamalar slam hukukundan alnmtr ama, Osmanllar bu tr kurum ve yntemleri dier slam devletlerinden ok daha sk kullandlar.

Ancak, ncelikleri ve niyetleri politikalar ve sonularndan ayrmak gerekir. Devlet mdahaleciliinin arzulanan sonulara ulap ulamayaca devletin etkinliine balyd. Oysa, sz konusu olan yzyllarda devletlerin kaynaklar ve etkinlii bir hayli snrlyd. Bu dnemde devletlerin piyasalara kapsaml ve etkili biimde mdahale etme gleri yoktu. Nitekim, devlet mdahaleleri hedeflerine ulamakta yetersiz kalnca, Osmanl ynetimleri glerinin snrlarn grerek rendiler ve il. Mehmed ( 1 444, 1451-148 1 ) dneminin kapsaml ve sert mdahaleciliinden, zaman iinde daha seici bir mdahalecilik anlayna kaydlar.

Ancak, Osmanl ynetimlerinin mdahalecilik anlaynda 15. ve 16 . yzyllardan sonra ortaya kan bu deiiklik, ne yazk ki tarihiler tarafndan yeterince anlalamamtr. Fatih ve ondan hemen sonraki padiahlar tarafndan karlan kanunlar bugn hala Osmanl mdahaleciliinin rnekleri olarak gsteriliyor, uygulamada daha sonra ortaya kan deiiklikler gzard ediliyor.

Osmanl tarihilerinin devlet mdahaleciliinin deien nitelii konusunda daha gereki bir deerlendirme yapamaylarnn bir nedeni de tarih yazclna egemen olan devlet merkezli bakasdr. Dev-

10 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

leti hereyin merkezine koyanlar, ekonomiye de devlet mdahalecilii yoluyla yaklatlar. Ayrca, arivlerden derlenen kantlarn devletin ekonomiye mdahalelerinin kapsam ve skl konusunda tarihileri yanlttn da gzard etmemek gerekir. Bu hatalarn bir blm ariv belgelerinin doasndan kaynaklanyor. Devletin iktisadi yaama yapt her mdahale, yerel kadlara ya da baka grevlilere gnderilen bir talimat biiminde kayda alnmaktayd. Biz de bu kaytlar okuyarak yaplan her mdahale hakknda ayrntl bilgi sahibi oluyoruz. Oysa, devletin piyasalara ya da ekonominin ileyiine mdahale etmedii ve ezici ounluu oluturan saysz olay hakknda elimizde hibir kayt yok. Pek ok tarihi de ariv belgelerinin bu tek yanl niteliini gzard ederek, Osmanl devletinin ekonomiye mdahalesinin, imparatorluun hemen her kesinde ounlukla ve hatta her zaman uygulanan bir kural olduu sonucuna varyor.

Yerel ynetimlerin temel mallarn fiyatlarn belirlemek iin oluturduklar ve kadlar tarafndan kayda alnarak ilan edilen narh listeleri bu konuda ok ilgin bir rnek oluturuyor. Bu listelerden birkann yaymlanmas, narh uygulamasnn Osmanl dneminde kent ekonomisinin kalc bir zellii olduu izlenimini yaratmtr. Oysa, son yllarda stanbul'daki 1 numaral Surii, Galata ve skdar mahkemelerinin 15. yzyln ortalarndan 19. yzyln ortalarna kadar elde bulunan ve saylar bin cildi aan tm kaytlar zerinde yaptmz taramalar sonucunda, narh listelerinin hi de srekli ya da dzenli olarak hazrlanmad; zellikle 16. yzyldan sonra, narh listelerinin arlkl olarak mal ve para piyasalarndaki darlk, ktlk, parasal dalgalanma ve olaanst istikrarszlk dnemlerinde hazrlandklar anlalyor. Buna karlk, daha istikrarl dnemlerde, kimi durumlarda yirmi otuz yllk sreler boyunca yerel yneticilerin narh listeleri hazrlamad dikkati ekiyor.

Bir dier tr hata da ariv belgelerinin byk bir blmnn bakentin ekonomisine ilikin kantlar sunmasndan kaynaklanyor. Bu kantlar pek ok tarihiyi benzeri mdahalelerin dier kentlerde de uyguland sonucuna gtrmtr. Oysa, stanbul hem bykl hem de siyasi nemi asndan ok istisnai bir konumdayd. Yarm milyona yaklaan nfusuyla 16 . yzylda Avrupa ve Bat Asya'nn en byk kentiydi. Dier byk ve tketici kentlerde grld gibi,

SEC KURUMSAL -EG M .E -SMANLININ UZUN MRLLG 11

devletin iktisadi ncelikleri iinde byk bir arl vard. Buna karlk, merkezi devlet dier kentlerin iaesine daha az nem veriyordu. Bu kentlere merkezden atanan yneticiler de lonca rgt, tccarlar, mltezimler, sarraflar gibi yerel olarak gl olan kesimlerle ibirliine ok daha yatkndlar. Bu nedenlerle, stanbul'daki devlet mdahaleciliine bakarak, dier kentlerdeki uygulamalar hakknda sonulara varmak doru olmaz.

Bu gzlemler bize iktisat alanndaki Osmanl devlet mdahaleciliinin artk daha gereki bir deerlendirmesini yapmann zamannn geldiini gsteriyor. Ariv belgelerine dayanan tarihilik anlaynn sorunlar ile devletin gc ve etkinliinin snrlar dikkate alndnda, Osmanl devletinin ticaret ve yerel piyasalara ilikin uygulamalarn daimi ve kapsaml mdahalecilik olarak deil, seici mdahalecilik olarak nitelendirmek daha doru olacaktr. zellikle 16. yzyldan sonra, bu mdahalecilik esas olarak bakent stanbul'un ve ordunun temel ihtiyalarnn salanmasnda ve darlklarn bunalm boyutlarna ulat olaanst dnemlerde uygulanmtr.B

mparatorluk inde Para Blgeleri

16. yzyla kadar Balkanlar ve Anadolu'da altn sultani ve gm akeye dayal bir para dzeni vard. Hiyerarinin en alt basamanda ise gnlk kk ilemlerde kullanlan ve itibari deerlerle tedavl eden bakr mangr ya da pul yer almaktayd. Ancak, Osmanl devleti hzla genileyerek bir imparatorluk boyutlarna ulanca, bu basit para dzenini srdrme olana kalmad. Birbirinden ok farkl iktisadi glerin ve ticaret balantlarnn etkisi altndaki yeni topraklarda, daha nceden kurulmu para dzenleri vard. Osmanllar bu blgelerde iki basamakl bir yaklam benimsediler.

Altn sikkelerde sultani ad verilen sikke tm imparatorluk dzeyinde tek Osmanl sikkesi konumuna getirildi. Bu tercih hem simgesel hem de iktisadi nedenlerden kaynaklanyordu. Egemenliin en temel simgesi olan tek bir altn sikke ile Osmanllar, Balkanlar'dan Msr'a ve Kuzeybat Afrika'ya kadar tm imparatorluu birletirmi oluyorlard. Sultaninin arl ve ayar, lkeleraras ticarette temel deme arac konumunda olan Venedik dkasnnkine eitlenmiti.

1 2 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

Osmanllar sultaninin nerede baslaca, nerede baslmayaca konusunda byk duyarllk gsterdiler, her blgenin hukuki statsn dikkate aldlar. Bu nedenle, Balkanlar ve Anadolu'nun yansra Msr, Tunus ve Cezayir'de sultani dzenli olarak baslrken, zerk Eflak ve Bodan prensliklerinde hibir zaman baslmad. zerk Krm Hanlar da kendi adlarna gm sikke bastrabildikleri halde, Krm'da ne hanlar adna ne de Osmanllar adna altn sikke darbedildi.

Gnlk ilemlerde ve bir lde uzun mesafeli ticarette kullanlan gm sikkelerde ise, merkezi devlet yeni fethedilen blgelerde ufak tefek deiikliklerle de olsa varolan para birimleriyle yaamay tercih etti. Yeni fethedilen topraklarda baslan gm sikkelerin zerine Osmanl padiahnn ad eklendi, ancak sikkelerin grnmlerinde, standartlarnda ve isimlerinde nemli deiiklikler yaplmad. Balkanlar ve Anadolu'da tedavl eden akeye ek olarak, Suriye ve Msr'da para, lrak'ta ahi, Tunus'ta nasri Osmanl gm para birimleri olarak tedavl etti. Bakr sikkelerde de yerel trlerin retimi srdrld. Bu tercihin ardndaki en nemli neden, iktisadi sorunlara ve buna bal olarak toplumsal dalgalanmalara yol amamakt. Ayrca, merkezi devletin imparatorluk leinde tm gm sikkeleri birletirecek mali, idari ve iktisadi gcnn olup olmad da belli deildi. Bylece geni imparatorluk leindeki para uygulamalarnda, daha once timar ve pek ok dier kurumla ilikili olarak vurguland gibi, Osmanllar kat kurallar srarla uygulamaya almak yerine, kendi glerinin snrlarn da dikkate alarak yerel koullardan kaynaklanan eitlilii benimsediler.9 Gnmzde Avrupa'da tek para birimine geilmesi abalarnn ne kadar yava ilerledii dnlrse, akeyi tm imparatorluk iin tek para birimi olarak ne srmemekle Osmanllarn ne kadar gereki davrandklar daha iyi anlalr.

Borlanma Kurumlarnn Evrimi

Osmanl mali kurumlarnn, zellikle de vergi toplama-i borlanma kurumlarnn 1 7. ve 1 8 . yzyllardaki evrimi, Osmanllarn kar karya kald glkleri ama konusunda ne kadar esnek ve pragmatik davranabilecei, mzakere etme ve uzlama becerilerini kullanarak ne tr zmler retebilecei konusunda arpc bir rnektir.

SEOI KURUMSAL DEGIIM E OS&IA"-'-"'" UZUN MRLLG 1 3

Bu dnemde merkezi devlet taradaki etkinliini byk lde yitirmesine karn, merkezin iktidarna meydan okuyan taral sekinlerle yeni bir ortaklk kurarak tarmsal art paylamay kabullenmitir. Merkezi devletin vergi gelirlerinin azalmasna kout olarak i borlanmann da nemi artm ve zellikle 1 8 . yzylda kamu finansman aralarnda da nemli gelimeler yaanmtr.

Avrupa'da ortaan sonlarna gelindiinde, krallar, prensler ve devletler, bankerlerin olaan mterileri arasna girmilerdi. slam toplumlarnda ise, faiz konusundaki yasaklamalarn da etkisiyle, hkmdarlara ve devlet hazinelerine bor verme ilemleri daha farkl yrtlm, bu alanda yaygn olarak iltizam sistemi kullanlmtr. iltizam sisteminde, sermayeleri olan bireyler devlete yaptklar pein nakit demeler karlnda, belirli bir blgenin ya da kaynan vergilerini toplama imtiyazn elde etmekteydiler. ltizam sistemi Akdeniz' den Hint Okyanusu'na kadar tm slam devletlerinde, ortaadan 19. ve 20. yzyla kadar vergi toplamann en yaygn biimi olarak kullanlmtr.

Osmanllar iltizam dzenini 17. yzyln sonlarna kadar ufak tefek deiiklerle srdrdler. 15. ve 16 . yzyllarda devletin vergi gelirlerinin sadece snrl bir blm iltizam dzeni erevesinde tahsil edilmekteydi. Vergi gelirlerinin en byk blm timar dzeni erevesinde sipahiler tarafndan tarmsal reticilerden yerel ve ayni olarak toplanyordu. Sava teknolojisindeki deiiklikler nedeniyle merkezde daha byk ve daimi ordular oluturma gerei ortaya knca, timar dzeni hem askeri hem de mali nemini yitirmeye balad. Devletin tarmsal artn daha byk bir blmn merkezde toplamas ynndeki basklar artt . 16 . yzyln sonlarna doru devlet, timar dzenini terk etmeye, iltizama daha fazla arlk vermeye balad.

Mali koullarn bozulmas, merkezi devletin iltizam sistemini i borlanma amacyla kullanma eilimini de glendirdi. 1 7. yzylda iltizam kontratlarnn sreleri bir ila yldan ila be yla, hatta daha uzun srelere karld. Mzayedede belirlenen fiyatn giderek artan bir blm de pein olarak talep edilmeye baland. Bylece iltizam dzeni bir tr i borlanmaya dntrlyor ve gelecein vergi gelirleri merkezi devlet tarafndan teminat olarak kullanlm oluyordu.

14 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

1695 ylnda malikane dzeninin balatlmasyla ayn ynde daha da ileri admlar atlm oldu. Malikane dzeninde devlet, bir gelir kaynandan vergi toplama hakkn vergiyi toplayacak kiiye hayatnn sonuna kadar satmaktayd. Malikane dzenini bir iyileme olarak sunmaya alanlarn ne srdkleri gereke, kontrat sresinin uzatlmas sayesinde vergi toplayanlarn vergi kaynana, zellikle de kyl reticilere daha iyi davranacaklar ve bylece retim dzeylerinde uzun vadeli artlar salanacayd. Oysa, ksa vadeli iltizam ile karlatrldnda, malikane dzeninin getirdii en nemli yenilik, devletin vergi gelirlerini garanti gstererek daha uzun dnemli borlanabilmesi olmutur. o

Sermayedarlar asndan bakldnda, bir yandan kontrat srelerinin uzatlmas, te yandan da pein olarak talep edilen miktarlarn artrlmas, mzayedeye katlanlarn ardnda ok daha gl bir finans desteinin oluturulmasn gerekli klyordu. Bu nedenle, stanbul'un sarraflar vergi toplama srecinde giderek daha nemli bir rol oynamaya baladlar. Malikane mzayedeleri Osmanl askeri ya da devlet snfnn denetimindeydi. Dier toplumsal kesimlerin mzayedelere katlmalarna genellikle izin verilmiyordu. Ancak malikanecilerin ardnda, onlara pein demeyi yapmalar iin bor veren, malikaneyi daha kk alt-birimlere ayrarak vergi toplama srecini rgtleyen gayri mslim sarraflar bulunmaktayd. Bylece stanbul'da yaayan 1 .000 ile 2.000 arasnda malikaneci-sarraf ile taradaki 5 .000 ile 10.000 arasnda bireyden oluan bir kesim istihdam ettikleri iletmeci, muhasebeci, tahsildar ve dier alanlaryla birlikte imparatorluun vergi gelirlerini devlet adna topluyor ve bu gelirleri devletle paylayordu. Taradaki etkinliini artramayan merkezi devlet bu ortakl kabullenmek durumundayd.

Malikane dzeni devletin mali skntlarna yeterli bir zm salayamad. Malikaneciler ldnde kontratlarn tekrar devlet denetimine dnmesi salanamad iin, bu dzen devlete ulaan vergi gelirlerini artramad, tersine azaltm oldu. Osmanl dzeninin askeri ve mali zayflklarn dramatik bir biimde gzler nne seren 1768-74 savann bitiminden sonra, mali brokrasi esham ad altnda yeni, ancak ncekilerle ilikili bir i borlanma dzeni balatt. Bu dzende bir vergi kaynann yllk gelirini devlet nceden belirlemekteydi. Bu

SEC KURUMSAL DEGI M >E uZUN MRLLG 1 5

miktar daha sonra byk sayda paya blnmekte ve paylarn herbiri, kendilerine yaamlar boyunca her yl sz konusu sabit geliri salamak zere alclara satlmaktayd. Vergileri toplama iini devlet yrtecekti. Esham paylar, saladklar sabit yllk gelirin alt ile yedi kat arasnda bir fiyatla satlmaktayd.

Esham dzenine geiin nemli bir nedeni, i borlanmay mzayedelere egemen olan az sayda byk sermayedardan daha ok sayda, orta ve kk lekli sermayedarlara doru yaymak arzusuydu. Ancak, esham paylarnn kiiler arasnda alm ve satmn devletin engelleyememesi ve bylece ilk alclarn lmnden sonra miraslarn da devletten gelir salamaya devam etmeleri nedeniyle, bu yeni dzenin yararlar snrl kald. Eshamn yrrlkte kald yarm yzyllk srede, mali koullarn biraz olsun dzeldii dnemlerde brokrasi bu pahal ynteme son vermeye alt. Buna karlk, mali dengelerin ktletii ve devletin ne pahasna olursa olsun bor almaya alt dnemlerde ise, esham daha da geniletme eilimi egemen oldu. Bylece esham dzeni, mali koullara bal olarak ve onlarla ters ynde, inili kl bir seyir izledi.

1 787-92 sava srasnda devlet Osmanl tarihinde ilk kez olarak bir yabanc lkeden, Fransa, spanya veya Hollanda'dan bor almay da dnd. Hollanda devleti 1789 ylnda verdii yantta bor veremeyeceini belirtmekte ve Osmanllar zel sektrle iliki kurmaya armaktayd. Ancak Fransz Devrimi'nin Avrupa'da yaratt glkler ve Osmanllarn da fazla istekli olmamalar nedeniyle bu olaslk daha fazla izlenmedi. Bir dier neri de Mslman lke olmas nedeniyle Fas'tan bor almakt. Ancak ksa bir sre sonra, bu devletin Osmanllara bor verecek durumda olmad anlald. Mali bakmdan glklerle dolu bu dnemde devlet, olaanst sava vergileri ve devlet hizmeti srasnda zengin olmu kiilerin mal varlklarnn daha sk msadere edilmesi yoluyla da ek gelir salad.

borlanma srecindeki bir sonraki aamaya 1 830' larn ikinci yarsnda, artan askeri harcamalar ve reform giriimleri arasnda pek ok devlet biriminin bte kaynaklar tkenince, harcamalarn srdrebilmek iin sergi ad verilen bor senetlerini kullanmaya balamasyla ulald. 1 840 ylndan itibaren de stanbul yresinde kaimei muteber-i nakdiyye ya da ksaca kaime olarak adlandrlan ve ncele-

1 6 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

ri faiz geliri de salayan bor senetleri baslmaya baland. Piyasaya srlen ilk kaimeler sekiz yl vadeliydi ve ylda yzde 12,5 faiz geliri salyordu. Devlet srarla bu katlarn piyasalarda ek bir mbadele arac oluturmak iin basldklarn ve bunlarn vergi demeleri de dahil olmak zere her amala kullanlabileceklerini vurgulamaktayd. Faiz geliri salayan ancak ok yaygn tedavl grmeyen ilk kaimeleri bugnk devlet bonolar ile kat para arasnda bir enstrman olarak deerlendirmek gerekir. Daha sonralar faiz boyutu ortadan kaldrlnca, kaimeler tam anlamyla kat paraya dnmtr.

Son yllarda Osmanl i borlanma yntemleri zerinde bir hayli aratrma yapld. Ancak, Osmanl i borlanma yntemlerinin yukarda zetlenen evrimi ile, 17. ve 18 . yzyllarda Avrupa'daki maliye kurumlarnn evrimi arasndaki iliki henz incelenmedi. Oysa Osmanl ile Avrupa kurumlarnn evrimleri arasnda arpc benzerlikler vardr. Ayrca, 1 8 . yzylda Osmanl kamu finansman alannda, vergi toplama ve i borlanmayla ilgili kurumlar asndan nemli gelimeler yaanrken, zel finans alanndaki gelimelerin snrl kaldn da belirtmek gerekir. zel finans alanndaki kurumsal deiiklikler Mslman iadamlarn deil, Avrupallar ile iliki iindeki gayri mslimlerin faaliyetlerini etkilemitir.

Taradaki sekinlerin ykselen gcne karn, 1 8 . yzylda Osmanl dzeninin en nemli zelliklerinden olan toprakta devlet mlkiyetinin deitirilememesi ilgintir. Bu sayede merkezi brokrasi Osmanl dzeninin en temel zelliklerinden vazgemeden 19 . yzyla kadar varln koruyabilmitir. il. Mahmud ve Tanzimat ile birlikte vergi gelirlerini paylamaya dayanan ortaklk, merkezi devlet lehine olarak yeniden dzenlenecektir. 19 . yzylda merkezi devlet glenirken devlet adna vergi toplayanlarn gc giderek azalmtr.

Sonu

Bu yazda Osmanl tarihini 16 . yzyldan sonra kesintisiz bir gerileme bakasyla yorumlamak yerine, toplumun ve zellikle de devletin kendini yeniden rgtleyebilme yeteneini ne kardk. Merkezi brokrasinin Tanzimat ncesi dnemde de hem ieride hem de darda ortaya kan tehdit ve tehlikelere kar esneklik, pragmatizm ve

SEC KURUMSAL DEGIIM VE OSMANLININ UZUN MRLLG 1 7

mzakere gelenei ile zm aradn, kendisine kar ayaklanan kemleri oluturduu byk koalisyonun iine ekebildiini vurguladk. Osmanllarn esneklik ve pragmatizm rneklerine, mzakere etme ve uzlama eilimlerine pek ok alandan rnek vermek mmkndr. Biz bu yazda iktisadi ve mali alandaki uygulamalar ve bu alanlardaki kurumlarn Tanzimat ncesinde, 17. ve 1 8 . yzyllarda gsterdii deiiklikleri inceledik.

Osmanl ekonomisinin uzun vadeli eilimleri zerine son yllarda yaptmz kapsaml bir alma da burada savunulan tezi destekleyen sonulara iaret ediyor. Bugn iktisat tarihileri, ayrntl milli gelir hesaplar iin gerekli verilerin yokluunda, cretlerin satn alma gcn Sanayi Devrimi ncesi ekonomilerin uzun dnemli performansn lebilmek iin en anlaml gsterge olarak kullanyorlar. Osmanl ekonomisinde de cret kategorisi nfusun snrl bir blmn dorudan ilgilendirmekle birlikte, bize genel gidiat hakknda dier gstergelerden daha gereki ipular veriyor. stanbul ve dier byk kentlere ait binlerce hesap defterindeki fiyat ve cret verilerini kullanarak yaptmz ayrntl bir alma, Osmanl kentlerinde inaat iilerinin cretlerinin 16 . yzylda yzde 30-40 kadar gerileme gsterdikten sonra, zellikle 18 . yzyln ikinci yarsnda ykselie getiini ve Birinci Dnya Sava ncesinde cretlerin hem 1 600 ylndaki hem de 1500 ylndaki dzeylerinden daha yukarlarda olduuna iaret ediyor. Bu veriler Osmanl tarihiliinde gerileme dnemi olarak bilinen yzyllarda ekonominin gerileme deil, genileme eilimi iinde olduuna, 1 9. yzyln bir byme dnemi olduuna, 1 9. yzyl ncesinde ise, yataya yakn, biraz yukarya doru bir eilim iinde olduuna iaret ediyor.12

Ksacas, Osmanllarn esneklik, pragmatizm ve mzakereci eilimleri sayesinde baarl olduklar, Avrupa ve Asya'da pek ok devletin varln koruyamad bir dnemde kendilerini modern aa tayabildikleri sylenebilir. Ancak son kertede, esnekliin ve pragmatizmin geleneksel bir dzeni koruyabilmek ve srdrebilmek yolunda aralar olarak kullanldn da unutmamak gerekir. Osmanl toplumu ve Osmanl brokrasisinin Tanzimat hareketinden ok daha ncelerden itibaren kimi alanlarda seici deiiklikleri gerekletirebilmesi sayesinde, imparatorluun ok daha uzun bir sre yaamas

1 8 OSMANLI EKONOMiS VE KURUMLAR!

mmkn olmutur. Ancak Osmanl toplumu ve Osmanl devletinin 19 . yzyl ncesinde kapitalizme giden kurumsal deiiklikleri gerekletirdiini sylemiyoruz. Kurumsal deiim her alanda ayn hzda olmamtr. Merkezi brokrasi sadece Tanzimat'a kadar deil, imparatorluun sonuna kadar egemen konumunu koruyabildii iin, dier toplumsal kesimlerin, byk toprak sahiplerinin, tccarlarn, imalatlarn ve sarraflarn iktisadi konularda ve daha genel olarak devlet politikalar zerindeki etkisi snrl kalmtr. Kimi kurumlar deiirken geleneksel Osmanl dzeninin en nemli unsurlar olan toprakta devlet mlkiyeti, loncalar, zel ellerde sermaye birikimi nndeki engeller gibi kurumlar 1 9. yzyla kadar varlklarn deimeden srdrebilmilerdir. Merkezi brokrasi varolan dzenin daha iyi almas iin gerekli deiiklikleri yaparken, kendisinin dzen iindeki egemen konumunu tehdit edebilecek deiikliklere kar direnmitir.

Nihayet, son iki yzyllk sre iinde laiklik ve dier konularda Osmanl-Trkiye izgisinin dier slam toplumlarndan giderek ayrlmasn ve slam ile modernite arasnda daha farkl bir sentez oluturma abalarnda, bugn dier slam toplumlarndan olduka farkl bir noktaya gelmesini tarihsel olarak anlamaya alrken, dini kurallar izlemek yerine sk sk ne kan bu esneklik ve pragmatizm izgisinin veya birikiminin nemli bir ipucu oluturduunu dnyoruz. Osmanl sekinlerinin bu davran biiminin, Osmanl-Trkiye tarihinin zglln anlamaya alrken dikkate alnmas gerektiini dnyoruz.

1 1

Osman l Ekonomisinde Devlet Mdahaleci l i ine Yeniden Bak

Giri

Sanayi Devrimi ncesinde, 14. yzyldan 19. yzyla kadarki dnemde, Eski Dnya'da hemen her devlet birbirine benzeyen iktisadi sorunlarla kar karyayd. Bu sorunlarn en banda devletlerin kendi varlklarn koruyabilmek iin yapmalar gereken iler geliyordu. Bakentin, ordunun ve dier kentlerin iaesinin salanmas, vergi toplanmas, uzun mesafeli ticaretin desteklenmesi ve denetlenmesi, para arznn istikrara kavuturulmas, her devlet iin en nde gelen iktisadi politika sorunlar arasnda yer alyordu.

nceleri, devletlerin bu tr sorunlarla urama kapasiteleri snrlyd. Ancak zaman iinde, kurumsal donanmlarnda ve niteliklerinde nemli deiiklikler oldu. Devletlerin iktisadi politika hedeflerine ynelik rgtlenme ve gerekli kurumlar ina etme abalar sayesinde, Avrupa'nn byk bir blmnde ve Asya'nn bir ksmnda dev-

Bu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt: "Osmanl Ekonomisinde Devlet MdahalecLne Yemden Bak", Toplum ve Bilim, Say 83, 2000, s. 1 33-145.

20 OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!

let aygtlar glendi. Bu sayede, devletlerin ekonomiye yapt mdahalelerin kapsam ve etkinlii bir hayli artt ve nemli dnmlere urad.2

Bu sre iinde iktisat politikalarnn ieriini ve ilikili kurumlarn zaman iinde kazandklar somut biimleri belirleyen en nemli etkenlerden biri, devletin ve devlet-toplum ilikilerinin niteliiydi. ktisat politikalarnn ieriini, soyut anlamda bir kamu yararnn belirlediini savunmak kolay deildir. ktisadi politikalarn hedefleri, uygulanma yntemleri ve nihayet ilikili kurumlarn mimarisi, toplumsal yap ve devletle toplum arasndaki iliki tarafndan biimleniyordu. Daha da somut olarak, iktisadi politikalarn niteliini ve ieriini, byk lde, devletin hangi kesimleri temsil ettii ya da hangi kesimlerin devlet katnda etkili olduu belirlemekteydi.

Bir baka biimde syleyecek olursak, deiik toplumsal kesimler devlet politikalarn etkilemeye, devlet politikalar araclyla kendi karlarn savunmaya almaktaydlar. Kimi durumlarda belirli bir toplumsal kesimin devlet zerindeki etkisi o kadar gl oluyordu ki, devlet o kesimin devleti olarak nitelendirilebiliyordu. Kimi dier durumlarda ise, devlet toplumdan belirli ller iinde bamsz davranan ya da toplumdan uzak bir brokrasinin elinde olabiliyordu.

Osmanl ktisadi Politikalar

yleyse, Osmanl devletinin iktisadi politikalarn anlayabilmek iin, hereyden nce devletin niteliini ve deiik toplumsal kesimlerle olan ilikilerini incelemek gerekiyor. Osmanl toplumunda 15. yzyln sonlarna kadar, taradaki topraa bal Trk kkenli aristokrasi i le merkezdeki ounluu devirmelerden oluan brokrasi arasnda youn bir mcadele yaand. Bu iki kesim arasndaki dengeler zaman iinde deiebilmekte, bir sarka gibi salnabilmekteydi. 15 . yzyln ikinci yarsnda, il. Mehmed'in baarl merkezileme hamlesiyle birlikte, dengeler kesin olarak ve merkezden yana deiti. Topraa bal aristokrasi yenilirken, zel mlkiyet altndaki topraklara devlet el koydu ve iktidar brokrasinin elinde topland. Bu kkl dnmden sonra, devletin iktisadi uygulamalar artk ok daha gl bir biimde brokrasinin nceliklerini yanstmaya balad. Buna karlk,

OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECIUGINE YENDEN BAKI 21

toprak sahiplerinin, tccarlarn ve sarraflarn devletin iktisadi politikalar zerindeki etkileri snrl kald.

Merkezi brokrasi, kendisinin en tepede olduu bir toplumsal dzeni kurmay hedefliyordu. Kent ekonomisinin iaesi, uzun mesafeli ticaret ve ithalat bu toplumsal dzene istikrar salayacakt. Tccarlarn, loncalarn ve sarraflarn faaliyetleri, bu toplumsal dzenin yeniden retilmesine katkda bulunduu srece, devlet onlara hogryle yaklayor ve hatta destekliyordu.3 17. ve 18 . yzyllarda merkeziyeti yaplarn bir hayli zayflamasna karn, reticiler ve tccarlar bu geleneksel politikalarn deitirilmesi iin merkezi devlet zerinde bask oluturacak kadar glenemediler. Sadece tarada, yerel olarak gl kesimler, yerel yneticiler zerinde etkili olabildiler. Oysa, yaklak olarak ayn dnemlerde Avrupa'da, reticilerin ve tccarlarn siyasal glerinin artmas ve devlet politikalarn ynlendirmeleri sayesinde, merkantilist politikalar arlk kazanmt.

Son yllarda yaymlanan nemli bir makalede Mehmet Gen, Osmanl devlet arivlerinde uzun yllar srdrd aratrmalarnn salad birikime dayanarak merkezi brokrasinin iktisadi nceliklerini ve iktisadi politikalarn inceliyor.4 Gen, Osmanl politika uygulamalarnda iktisadi alann hibir zaman kendi bana ifade edilmedii, iktisadi konularn her zaman dini, askeri, idari veya mali kayg ve sylemler iinde yer aldn vurguladktan sonra, hereye karn, bu alandaki nceliklerin ana balk altnda toplanabileceine iaret ediyor. Gen'e gre iktisadi konularda Osmanllarn birinci ncelii, ordu, saray ve brokrasi de dahil olmak zere kent ekonomisinin iaesiydi. Osmanl brokrasisi kent piyasalarna mal salayan tccarlarn oynad nemli roln bilincindeydi. 1 6. yzylda snrlarn genilemesi ve Suriye ile Msr'n imparatorlua katlmasndan sonra, uzun mesafeli ticaretin ve ticaret yollarnn denetimi daha da nem kazanmt.5 Osmanl lkesinde olmayan mallar getirdikleri iin, yabanc tccarlara zel ilgi gsterilmekteydi. 16 . yzyldan itibaren yabanc tccarlara verilen ve daha sonra kapitlasyonlar olarak anlacak imtiyazlar, ite bu kayglardan kaynaklanyordu. Ancak, i piyasalarda ktlk olduu zamanlarda, yabanc tccarlar ktl duyulan mallar ihra ettikleri iin, devlet ile yabanc tccarlar kar karya gelebiliyor, belirli mallarn ihracatna geici yasaklamalar konuluyordu.&

22 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

Mehmet Gen'e gre, merkezi devletin ikinci ncelii mali gelir salamakt. Vergi toplamak amacyla devlet iktisadi faaliyetlere mdahale etmekteydi. Osmanl yneticileri uzun vadede mali adan gl kalabilmek iin, ekonominin gl ve canl olmas gerektiinin bilincindeydiler. Ancak, ksa vadeli bunalmlar patlak verdiinde, devlet reticilerin zerine giderek onlar zorlamakta ve ek vergiler toplamakta tereddt etmiyordu.

lk ikisiyle yakndan ilikili olan nc ncelik ise, geleneksel dzenin korunmas ve yeniden retilmesiydi. Osmanl ynetici snf iin, korunmas gereken ideal bir toplumsal dzen, bu dzen iinde kyllerin, loncalarn ve tccarlarn belirli yerleri ve kesimler arasnda belirli dengeler vard. Padiah ve brokrasi bu dzenin en stnde yer almaktayd. Ancak bu grn bir miktar esneklik tadn da belirtmek gerekir. Geleneksel dzenin ierii ve eitli toplumsal kesimler arasndaki dengelerin nasl olmas gerektii, zaman iinde ekonominin ve toplumun geirdii dnmlerle birlikte deimitir. Devlet herhangi bir anda varolan dzeni ve dengeleri korumaya almaktayd. Tccarlarn, lonca yelerinin veya bakalarnn hzla zenginlemeleri dzenin zlecei endiesiyle olumlu karlanmyordu. -

Devletin tccarlara kar tavr ok ciddi ikilemler tamaktayd. Bir yandan, kk ve byk tm tccarlarn kent ekonomisinin ileyii bakmndan nemli bir ilevi olduu kabul edilmekteydi. Ancak, tccarlarn kar amacyla giritikleri faaliyetler temel mallarn darlklarn arlatrabiliyor, loncalar ve kent ekonomisini g durumda brakabiliyordu. Bu durumlarda merkezi ynetim tccarlar korumak, desteklemekten ok, denetlemeyi grev edinmiti. Ancak, tccarlarn denetimi loncalarn denetiminden daha zordu. nk loncalar yer deitiremezken, tccarlar kolaylkla bir yerden dierine geebiliyorlard. Devletin sarraflara ve tefecilere kar tavr da ayn biimde belirsizlikler ve ikilemler ieriyordu.s

Bu ncelii izleyen Osmanl ynetimleri kent ekonomisinin iaesi amacyla uzun mesafeli ve yerel ticarete mdahale etmekten kanmamtr. slam hukukuyla ve ortaa slam devletlerinin uygulamalaryla karlatrldnda, Osmanllarn ekonomiye daha fazla mdahale ettikleri grlmektedir. Ayrca Osmanllar mali, iktisadi ve idari konularda, slam hukukuyla sk sk elien kendi kanunlarn

OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECL.G NE YENDEN BAKI 23

kardlar ve bunlar uyguladlar. Geri Osmanllarn rnein kent ekonomisini denetlemek amacyla bavurduklar ihtisab ve narh gibi uygulamalar, slam hukukundan alnmt ama Osmanllar bu tr kurum ve yntemleri dier slam devletlerinden ok daha sk kullandlar. 9

Mehmet Gen'in sunduu tahlil, Osmanl brokrasisinin nceliklerini ve niyetlerini anlamak asndan son derece yararldr. Ancak, devlet politikalarnda ncelikler ve niyetler ile sonular her zaman uyumaz. Ariv belgelerine yansyan nceliklere ve niyetlere bakarak sonularn da ayn dorultuda olacan varsaymamak gerekir. Osmanl mdahaleciliinin arzulanan sonulara ulap ulamayaca devletin etkinliine balyd. Oysa, sz konusu olan yzyllarda sadece Osmanllarn deil, tm devletlerin kaynaklar ve etkinlii bir hayli snrlyd. Bu dnemde devletlerin piyasalara ve daha genel olarak ekonomiye kapsaml ve etkili biimde mdahale etme gleri yoktu. Zaman iinde Osmanllar da bunu grdler. Devlet mdahaleleri hedeflerine ulamakta yetersiz kalnca, Osmanl ynetimleri de glerinin snrlarn anlamaya baladlar. Bu nedenle de il. Mehmed ( 1444, 1451-148 1 ) dneminin kapsaml ve sert mdahaleciliinden, zaman iinde daha seici bir mdahalecilik anlayna kaydlar. Osmanl ynetimlerinin mdahalecilik anlayndaki bu yeni eilim, 18 . yzyln sonlarna kadar srd. Ancak 1 8 . yzyln sonunda ve 19 . yzyln balarnda stste gelen savalar, siyasal ve mali bunalmlar sonucunda devlet, tekrar sk mdahaleci bir tavra srklendi.

Osmanl ynetimlerinin mdahalecilik anlaynda 15 . ve 16 . yzyllardan sonra ortaya kan deiiklik, ne yazk ki tarihiler tarafndan yeterince anlalamad. !O

Fatih ve ondan hemen sonraki padiahlar tarafndan karlan kanunlar bugn hala Osmanl mdahaleciliinin rnekleri olarak gsteriliyor, uygulamada daha sonra ortaya kan deiiklikler gzard ediliyor.

Devlet mdahaleciliinin zaman iinde deien nitelii konusunda daha gereki bir deerlendirme yaplamamasnn bir nedeni de tarih yazclna egemen olan devlet merkezli bakasdr. Devleti hereyin merkezine koyanlar, ekonomiye de devlet mdahalecilii yoluyla yaklamaya devam ediyorlar.

24 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

Ayrca, arivlerden derlenen kantlarn devletin ekonomiye mdahalelerinin kapsam ve skl konusunda tarihileri yanlttn da gzard etmemek gerekir. Bu hatalarn bir blm ariv belgelerinin doasndan kaynaklanyor. Devletin iktisadi yaama yapt her mdahale, yerel kadlara ya da baka grevlilere gnderilen bir talimat biiminde kayda alnyordu. Biz de bu kaytlar okuyarak yaplan her mdahale hakknda ayrntl bilgi sahibi oluyoruz. Oysa, devletin piyasalara ya da ekonominin ileyiine mdahale etmedii ve ezici ounluu oluturan saysz olay hakknda elimizde hibir kayt yoktur. Pek ok tarihi de ariv belgelerinin bu tek yanl niteliini gzard ederek, Osmanl devletinin ekonomiye mdahalesinin, imparatorluun hemen her kesinde ounlukla ve hatta her zaman uygulanan bir kural olduu sonucuna varyorlar.

Yerel ynetimlerin temel mallarn fiyatlarn belirlemek iin oluturduklar ve kadlar tarafndan kayda alnarak ilan edilen narh listeleri bu konuda ok ilgin bir rnek oluturmakta. Bu listelerin bir blmnn yaymlanmas, narh uygulamasnn Osmanl dneminde kent ekonomisinin kalc bir zellii olduu izlenimini yaratmtr. Oysa, son yllarda stanbul'daki 1 numaral Surii, Galata ve skdar mahkemelerinin 1 5. yzyln ortalarndan 1 9. yzyln ortalarna kadar elde bulunan ve saylar bin cildi aan tm kaytlar zerinde yaptmz taramalar sonucunda, narh listelerinin hi de srekli ya da dzenli olarak hazrlanmad anlald. zellikle 16 . yzyldan sonra, narh listelerinin arlkl olarak mal ve para piyasalarndaki darlk, ktlk, parasal dalgalanma ve olaanst istikrarszlk dnemlerinde hazrlandklar grlyor. Buna karlk, daha istikrarl dnemlerde, kimi durumlarda yirmi otuz yllk sreler boyunca, yerel yneticilerin narh listeleri hazrlamad anlalyor. i l

Bir dier tr hata da ariv belgelerinin byk bir blmnn bakentin ekonomisine ilikin kantlar sunmasndan kaynaklanyor. 12 Bu kantlar pek ok tarihiyi benzeri mdahalelerin dier kentlerde de uyguland sonucuna gtrmtr. Oysa, stanbul hem bykl hem de siyasi nemi asndan ok istisnai bir konumdayd. Yarm milyona yaklaan nfusuyla 1 6. yzylda Avrupa ve Bat Asya'nn en byk kentiydi. Dier byk ve tketici kentlerde grld gibi, devletin iktisadi ncelikleri iinde byk bir arl vard. Buna kar-

OSMANLI EKONOMSNDE DEV.ET 'HALECLIGNE YENiDEN BAKI 25

lk, merkezi devlet dier kentlerin iaesine daha az nem veriyordu. Bu kentlere merkezden atanan yneticiler de lonca rgt, tccarlar, mltezimler, sarraflar gibi yerel olarak gl olan kesimlerle ibirliine ok daha yatkndlar. Bu nedenlerle, stanbul'daki devlet mdahaleciliine bakarak, dier kentlerdeki uygulamalar hakknda sonulara varmak doru olmaz. 13

Bu gzlemler bize iktisat alanndaki Osmanl devlet mdahaleciliinin artk daha gereki bir deerlendirmesini yapmann zamannn geldiini gsteriyor. Ariv belgelerine dayanan tarihilik anlaynn sorunlar ile devletin gc ve etkinliinin snrlar dikkate alndnda, Osmanl devletinin 1 7. ve 1 8 . yzyllarda ticaret ve yerel piyasalara ilikin uygulamalarn daimi ve kapsaml mdahalecilik olarak deil, seici mdahalecilik olarak nitelendirmek daha doru olur. zellikle 16. yzyldan sonra, mdahalecilik esas olarak bakent stanbul'un ve ordunun temel ihtiyalarnn salanmasnda ve darlklarn bunalm boyutlarna ulat olaanst dnemlerde uygulanmtr.

Para, Ekonomi ve Osmanl Devleti

Bugn elimize olduka geni bir yelpazeden ulaan ariv belgeleri ve dier kaynaklardan salanan veriler, Osmanl ekonomisinde para kullanmnn kentli nfusla snrl kalmadn gsteriyor. zellikle 16 . yzylda krsal nfusun nemli bir blm sikke kullanmaya balamt. Kasaba ve kentlerin iinde ve evrelerinde kk lekli ancak youn kredi alar ilikileri geliiyordu. Zanaatkarlarn, tccarlarn yansra kyller ve gerler de para kullanyorlard. Para sadece uzun mesafeli ticaret iin deil, ekonomi iin de byk nem tayordu.

Bu nedenle Osmanllarn para konusundaki uygulamalar, iktisadi konulardaki yaklamlarna ilgin ve nemli bir rnek oluturuyor. Osmanllar parasal uygulamalarnda, Roma ve Bizans'tan, ortaa slam devletlerinden, Moollarn ran'da kurduu lhanllar devletine, talyan kent devletlerine ve nihayet spanyol imparatorluuna kadar, Akdeniz havzasnn nde gelen para geleneklerinden etkilendiler ve zaman iinde bu geleneklerin tayclar oldular. 14 Bu uygulamalar incelemeye gemeden nce, burada en basit ve en temel sorularla balamak uygun olur: Osmanllar yzyllar boyunca niin sikke bastlar ve niin istikrarl bir para dzeni kurmaya ve srdrmeye altlar?

26 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

Birinci olarak, slam geleneini izleyen Osmanllar iin sikke, hutbe ile birlikte egemenliin en nemli iki simgesinden biriydi. rnein, 16 . yzylda yaayan tarihi Mustafa Ali, hutbe ve sikkeyi iki zel ilahi armaan olarak gryor ve hutbenin soyutluu ile sikkenin somutluu arasndaki kartla dikkati ekiyordu. Mustafa Ali iin hutbe hkmdarn prestijinin bykl dncesinin bir ifadesiydi. Buna karlk sikke, hkmdarn gcn ak seik ve yazyla yanstyordu. Altn ve gm sikkeler elden ele, blgeden blgeye tandka, hkmdarn gcn lkenin en uzak kelerine ulatryordu. s

kinci olarak, Osmanllarn bir yandan vergi toplamak, te yandan da askerlere, brokratlara, tccarlara ve dier kesimlere deme yapmak iin paraya ihtiyalar vard. Parann bu ilevinin en eski devletlere kadar uzandn belirtmitik. Ancak, Osmanllarn para konularna yaklamlarn bu iki saikle snrl tutmak, dar bir yorum olur. Osmanllar parann bolluu ve piyasalardaki dolamyla ticaret ve ekonominin sal, canll arasnda gl bir iliki olduunun da bilincindeydiler. Osmanl devleti uzun mesafeli ticaret yollar zerinde kurulmutu ve uzun mesafeli ticaret Osmanl devleti ve ekonomisi iin her zaman byk nem tamtr. stikrarl bir para dzeni de uzun mesafeli ticaret iin byk nem tayordu. Ayrca, Osmanl ekonomisinde para kullanm kentlerdeki dar bir kesimle snrl deildi. Para kullanm, zellikle 16 . yzylda, hem deerli madenlerin bollamas hem de krlarla kentler arasndaki iktisadi balantlarn glenmesi nedeniyle ok yaygnlamt. Bylece sadece kentliler deil, krlardaki nfusun nemli bir blm de piyasalara girerek gm ake ve bakr mangr kullanmaya balamt. Ayn dnemde Osmanl kentlerinde ve yakn evrelerinde kk lekli fakat youn kredi alarnn da gelitii grlyor. Bu kantlar Osmanl maliyesinin yansra Osmanl ekonomisinin salnn da para ve parasal istikrara yakndan bal olduunu gsteriyor. Osmanl yneticileri de para ile ekonomi arasndaki bu gl ilikinin farkndaydlar. 6

Osmanllarn parasal uygulamalar da, tpk Osmanl iktisat politikalar gibi, merkezi brokrasinin nceliklerini ve karlarn yanstmaktayd. Osmanl mdahaleciliinin doruk noktas olan 15 . yzyln ikinci yarsnda, parasal uygulamalar da kapsaml bir mdahalecilik anlayndan kaynaklanyordu. Ancak, merkezi devletin gc-

OSMANLI EKONOMSNDE DEVLET MDAHALECLGNE YENDEN BAKI 27

nn snrlar para konularnda ok daha ak olarak grlmekteydi. Uzun mesafeli ticaret ve mal piyasalarna kyasla, devletin deerli maden akmlarn, sikkeleri veya bunlarn fiyatlarn, bir baka deyile kurlar ve faiz oranlarn denetleyebilmesi ok daha zordu.1"' Osmanl yneticileri de para piyasalarndaki tccarlarn ve sarraflarn mal piyasalarnda olduundan daha kolay bir biimde bu denetimden kaabileceklerini grdler. Btn bunlarn sonucunda, Osmanl devletinin para piyasalarna mdahalesi giderek daha seici oldu. Hatta, uzun vadeli bir bakasyla, daha sonraki dnemlerdeki parasal uygulamalarn bir hayli esnek ve pragmatik bir nitelik kazandn da syleyebiliriz. I S

Devlet politikalarndaki esnekliin en nemli ve ilgin rneklerinden biri, deiik sikkeler arasndaki kur deerlerinin belirlenmesinde ortaya kyor. Osmanl yneticileri piyasalarda mmkn olduu kadar fazla miktarda deerli maden ve sikkenin dolamn salamaya alyorlard. Bu hedef parasal uygulamalarda dier ama ve nceliklerin hepsinden daha fazla nem tayordu. Ancak Osmanl yneticileri, hem altn:gm orannn, hem de deiik sikkeler arasndaki kur deerlerinin srekli olarak dalgalandn da biliyorlard. Eer bu koullarda sabit kur politikalar izlenecek olursa, kimi sikkelere piyasa deerlerinin altnda deer biilecek ve Gresham yasas uyarnca bunlar piyasalardan kaybolacakt. Bu nedenle Osmanl devleti sadece sultaninin kur deerinin deil, tm Osmanl ve yabanc sikkelerin deerlerinin de yerel piyasalar tarafndan belirlenmesini tercih etmekteydi. Yerel mahkemelerin kaytlar, kiiler arasndaki anlamazlklarda kadlarn yerel piyasalarda oluan kur deerlerini kullandklarn gsteriyor. Devlete yaplan demelerde, altn veya gm her cinsten sikkenin hangi kur zerinden kabul edilecei de hazrlanan listelerde belirtilmekteydi. Bu resmi kurlar da genellikle piyasalarda oluan kurlardan nemli bir farkllk gstermiyordu.

Devletin yabanc sikkelere kar izledii politikalar, szn ettiimiz esnekliin bir dier rneini oluturuyor. Yabanc sikkelerin tedavl en erken dnemlerden itibaren tevik edilmekteydi. Deerli madenler ve yabanc sikkeler gmrk vergilerinden muaf tutulmaktayd. Belirli Avrupa devletlerinin tccarlarna salanan imtiyazlar ya da kapitlasyonlarda, Osmanl lkesine getirilen yabanc sikkeler

28 OSMANU EKONOMiSi VE KURUMLAR!

vergi d braklyordu. Gmrkler ve darphanelerde alanlar da yabanc sikkelere el konmamas konusunda uyarlyordu. Bu imtiyazlar 16 . yzylda tm Avrupal tccarlara uygulanacak biimde geniletilmitir.

Osmanl devletinin para konusundaki uygulamalarnn en nemli rneklerinden biri de tailer ya da para biriminin gm ieriinin devlet tarafndan azaltlmasdr. ktisadi ve mali nedenleri ve sonular bakmndan madeni sikke dneminin tailerini, kat para dneminde (bugn) devletin para basmasna benzetebiliriz. Osmanl tailerinin byk ounluunu ortak bir erevede incelemek ve birka boyutu ne karmak mmkndr. Birinci olarak, taileri geliigzel giriilen uygulamalar olarak deil, tam tersine, devlet asndan belirli bir yararlar-zararlar hesabnn sonucu olarak grmek gerekir. kinci olarak, Osmanl tailerinin byk bir blm mali nedenlerden kaynaklanmaktayd. Devletin tailerden salad en nemli yarar ise, ksa vadeli ek mali gelirdi. Buna karlk tailer uzun vadedeki mali sakncalarnn yansra ciddi bir siyasal muhalefet yaratyorlard.

Osmanl toplumunda devletin dnda tailerden srekli olarak yararlanan bir kesim yoktu. Buna karlk, kentli nfusun ounluu, devlet memurlar, lonca yeleri, dkkan sahipleri ve kk tccarlar tailerden holanmyordu. Ancak en byk muhalefet, satn alma gleri her taiten sonra azalan yenierilerden gelmekteydi. 1 7. ve 1 8 . yzyllarda yenierilerin byk bir blm esnaf ya da dkkan sahibi olarak almaya balad iin, bu iki kesim arasnda gl bir rtme vard. Bir tai bu iki kesimin biraraya gelerek bakentteki dier muhalefet odaklarna katlma olasln artryordu. Bu geni muhalefet, tailerin daha sk kullanlmasna kar en byk engeli oluturmaktayd. te yandan, 1 8 . yzylda taradaki ayann devletin para konusundaki uygulamalarn etkileyip etkilemedii, aratrlmas gereken ilgin bir konudur. Hem ticari faaliyetleri hem de net olarak alacakl olmalar nedeniyle, ayann parasal istikrardan yana olmalar beklenir.

Ancak, muhalefetin etkinliini yalnzca bakentteki ayaklanmalarn says ya da skl ile lmemek gerekir. Tarihi E. P. Thompson'n 1 8 . yzyl ngiltere'sinde, sokak kalabalklarnn ahlaki iktisat anla-

OSMANLI EKONOMSiNDE DEVLET MUDAH-'LECILiCilNE YENiDEN BAKI 29

ylarna ilikin olarak, ekmek gsterilerini incelerken altn izdii gibi, uzun vadede ayaklanmalarn olabilecei tehdidi de ayaklanmalarn kendisi kadar etkili olabilir. 1 9 Bakentte tai kart kesimlerin varl ve birlikte hareket etmeleri olasl, zellikle bar dnemlerinde devletin tailere daha sk bavurmasna kar caydrc rol oynamtr. Bir siyasal iktisat erevesi iinde ele aldmz tai rnei bize bir yandan iktisat politikalarnda merkezi devletin nceliklerini ve uygulamalara egemen olan pragmatizmi, te yandan da merkezi devletin gcnn snrlarn yanstyor.

Osmanhlar Niin Merkantilist Politikalar zlemediler?

Osmanl iktisat tarihinde son dnemde sk tartlan bir konu da devletin niin ayn dnemin Avrupa devletlerinin yapt gibi, yerli tccarlar ve reticileri glendirici merkantilist politikalar izlemediidir. Yukarda Osmanl devletinin kentlerin, zellikle de bakentin iaesine verdii ncelie deinmitik. Bu tavr ithalat ve ihracata kar taknlan tavrlar arasnda nemli bir farklla yol amaktayd. thalat, i piyasalardaki mallarn arzn artrdklar iin desteklenmi, zendirilmiti. Buna karlk, ihracata ancak yerli talep karlandktan sonra izin verilmekteydi. piyasalarda darlklar ba gsterince, devlet gda maddelerinin ve hammaddelerin ihracatn yasaklamakta tereddt etmemekteydi.

Kentli tketicilerin karlarna ncelik tanyan bu d ticaret uygulamalar ile Avrupa'daki merkantilizm uygulamalar arasndaki farklar ok aktr. Ancak, kentlerin iaesine arlk tanyan politikalar Osmanllar ya da slam devletleriyle zdeletirmek yanl olur.20 Tarmsal retimdeki byk dalgalanmalar, sk sk grlen ktlklar ve ulatrma teknolojisinin yetersizlii nedeniyle, ortaa devletlerinin ounluu kentlerin iaesine byk nem vermekteydi. 12 . yzyldan 1 5 . yzyln sonlarna kadar, Avrupa devletlerinin iktisadi politikalarn da burada anlan kayglar ynlendirmekteydi.21 Osmanllar ile Avrupa'daki iktisadi politikalar arasndaki farklar daha sonralar, 1 6 . ve 1 7. yzyllarda, Avrupa'da yerli reticilerin tercihlerine arlk veren merkantilist yaklamn arlk kazanmasyla birlikte ortaya kmtr.

30 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLAR!

Osmanllar merkantilist dnce ve uygulamalardan habersiz deillerdi. rnein, 1 8 . yzyln balarnda Naima, merkantilist uygulamalar savunarak, eer Mslmanlar ithal mallar yerine yerli rnleri satn alrlarsa, ake ve dier sikkelerin Osmanl lkesinde kalacan sylemekteydi.22

1999'da yaymlanan deerli kitabnda Edhem Eldem de 1 8 . yzylda Osmanl-Fransz ticaretini inceledikten sonra, Osmanl devletinin iktisadi uygulamalarn tartyor, Osmanllarn niin merkantilist politikalar izlemedikleri, niin ithalatn ekonomi zerindeki ykc etkilerini ngremedikleri sorularna yant aryor. Bunun nedeni acaba Osmanl brokratlarnn hep ksa vadeli dnmeleri miydi, yoksa 1 9. yzyl ncesinde ithal mallarnn ok byk bir blmnn Osmanl lkesinde retilmeyen lks ve dier mallardan olumas ve bu nedenle ithalatn yerli retimi tehdit etmemesi miydi?23 Bu tr aklamalarda gerek pay var, hi kukusuz. Ancak, merkantilist dncenin Osmanl lkesinde kk salmamasnn en nemli nedeni, daha nce deindiim gibi, Osmanl devletinin iktisadi uygulamalarnn hereyden nce merkezi brokrasinin nceliklerini yanstmasdr.

Avrupa'da merkantilist dncelerin ve uygulamalarn gelimesinde nc rol oynayan tccar ve reticilerin Osmanl iktisadi dncesinde etkileri olmamtr. Osmanl toplumunda ve siyasetinde merkez dndaki kesimlerin arlnn artt 1 7. ve 1 8 . yzyllarda bile, iktisadi dnceye ve uygulamalara brokrasinin ncelikleri egemen olmaya devam etmitir. Sadece tarada yerel olarak gl olan kesimler, yerel yneticilerin uygulamalar zerinde etkili olabilmilerdir.

Sonu olarak, Osmanl devleti gerektiinde esnek ve pragmatik davranarak, tanm zaman iinde belirli llerde deien bir geleneksel dzeni srdrmekte baarl olmutur. Bu dzeni zebilecek toplumsal kesimlerin glenmesini engellemitir.

Ancak, 15 . yzyldan, belki de daha ncelerden balayarak kurumsal ve teknolojik dnmlerle adm adm gelien bir d iktisadi gcn 1 9. yzylda Dou Akdeniz blgesinde arln duyurmasndan sonra, Osmanl devleti tim abalarna karn geleneksel dzenin zlmesini engelleyememitir.

1 1 1

Para, Tarih ve Nmizmatik.

Parann tanmn yapmak her zaman g olmutur. Para szc tarih boyunca farkl toplumlarda farkl anlamlarda kullanlmtr. Yine de paray, hem deerlerin ls olarak kabul edilen hem de gnlk alverilerde ve servetlerin saklanmasnda kullanlan meta veya metalar olarak dnrsek fazla yanlm olmayz. Bu anlamda parann hemen hemen tm toplumlarda erken dnemlerden itibaren ortaya ktn biliyoruz. Eski toplumlarda para olarak kullanlan nesneler arasnda srlar, eitli ta ve metal paralarn, mercanlar sayabiliriz. Kolayca tannmalarn salamak amacyla e arlkta kesilmi ve belirli biimlerde damgalanm metal paralar olarak sikkelerin ortaya k ise, parann evriminde daha ileri bir aamay temsil eder. Sikkelerin birbirlerinden bamsz olarak yalnzca birka toplumda, Anadolu'da, Hindistan' da ve in' de ortaya ktn ve bu kaynaklardan gelierek bugnk zelliklerine ulatklarn biliyoruz.

Tannm ngiliz nmizmat Philip Grierson'un da belirttii gibi, Eski Yunan'n ve Akdeniz havzasnn ilk sikkelerinden bu yana, sikke basmak hkmdarlar tarafndan egemenliin en nemli simgelerin-

Bu makale ilk haliyle daha nce u kaynakta yaymlanmt: "Para, Tarih ve Numizmatik", Ak Ak, Mool ve lhanl Sikkeler, Yap Kredi Koleksiyonlar, c. 1, Yap Kredi Yaynlan, lstanbul, 1 992 inde, s. 8-21.

32 OSMANLI EKONOMSi VE KURUMLAR!

den biri olarak kabul edilmitir. Bu nedenle, erken dnemlerden balayarak hemen her toplumda sikke basma imtiyaz devlete ayrlmtr. Ayn corafi blgede gelien ve ayn geleneklerden etkilenen slam'da da "sikke ve hutbe sahibi" olmak, bir hkmdar iin egemenliin en nemli simgeleri olarak kabul edilmitir.

Sikkelerin retildii darphaneler de genellikle devletin bir paras olarak ilev grm ve ynetilmitir. Ancak devletin kolayna geldii veya devletin belirli kesimlerden gelen basklara direnemedii durumlarda, para basma ilevinin ve hatta imtiyaznn bakalarna devredildiini gryoruz. rnein Osmanl devletinin gcnn doruuna ulat 15 . ve 16 . yzyllarda, altn ve gm sikke kesen darphaneler devlet tarafndan yakndan denetlenmekteydi. Devlet bu darphanelere kesecekleri sikkelerin vezin ve ayarlar ile ilgili olarak ayrntl bilgi gnderirdi. Kadlar bu darphanelerin ilemlerini ve hesaplarn yakndan izlerlerdi. Buna karlk, mangr ad verilen ve bugnk bozuk paralar gibi gnlk alverilerde kullanlan bakr sikkeleri retmekle ykml darphaneler, devlet tarafndan ak artrma yolu ile zel ahslara kiralanmaktayd. Devletin bu darphaneler zerindeki denetimi daha snrl kalmaktayd.

Devletlerin kk veya zayf olduu yerlerde ve dnemlerde, belirli bir blgede ok sayda darphaneye rastlanmaktadr. Buna karlk, devletin glenmesi, ulatrma ve iletiim dzeninin gelimesiyle birlikte, darphane saysnn azald, sikke kesme ilemlerinin bir veya birka merkezde topland grlmektedir. rnein, ortaa boyunca ve 1 6 . yzyla kadar, Avrupa ve Ortadou'da ve bu arada Osmanl devleti snrlar iinde ok sayda darphane grlmektedir. Bu darphanelerin nemli bir blm ticaretin ve kent ekonomisinin gereksinimlerini karlamak zere kentlerde faaliyet gstermekteydi. Altn ve gm madenlerinin bulunduu yerlerde de darphane kurulurdu. Ayrca, pek ok devlet snr blgelerinde darphaneler ileterek, snrdan ieri girmekte olan deerli madenleri ve yabanc sikkeleri eritip yeniden piyasaya srmeyi amalyordu. 1 7. yzyldan itibaren Avrupa'da ve bu arada Osmanl mparatorluu'ndaki darphane savlan azalmaya balamtr.

Darphanelerde metallerin damgalanarak sikkeye dntrlmesi ilemi ya dkme ya da vurma/darp yntemleriyle gereklemekteydi.

- - - - - . E N LJ M iZMATK 33

Dkme ilemine daha ok Roma Cumhuriyer'nn erken dnemlerinde retilen, kolaylkla darbedilemeyecek kadar byk boydaki bronz sikkelerde ve in'de imal edilen eitli tr paralarda rastlanmaktadr. Ancak, tarih boyunca sikke retiminde esas olarak kullanlan yntem, darp yntemidir. Bu yntemin daha yaygn olmasnn nedeni darbedilen sikkelerin taklit edilmesinin gldr. Darp ynteminde sikkelere elle, daha dorusu bir ekile vurulmaktadr. M.. 6. yzyldan itibaren kullanlan geleneksel darp ynteminde, bir bo metal paras zerlerine eitli ekil ve yazlarn ilenmi olduu iki ayr kalbn arasna yerletirildikten sonra, yukarda kalan kalbn zerine ekile vurulmaktadr. Bylece istenilen yaz ve ekiller sikkenin her iki tarafna da ilenmi olmaktadr. 16 . yzyldan sonra Avrupa'da darbedilen sikkelerin retiminde el ve eki yerine makineler kullanlmaya balanmtr.

Sikkeler yalnzca iktisat tarihileri iin deil, siyasal gelimeleri inceleyenler iin de ok nemli kantlar salayabilirler. Ancak, tarihilerin sikkelerin salad ipularn dikkatle incelemeleri ve bu verileri kendi balarna deil ancak dier tarihsel malzemeyle birlikte deerlendirmeleri gerekir. nk, sikkelerin ortaya koyduu bilgilerin her zaman doru olmayabileceini, sikkelerin bazen yalnzca propaganda amacyla darbedilebileceini biliyoruz. Tarihinin sikkelerin zerindeki bilgileri doru olarak kabul etmeden nce, bu ifadelerin hangi amalarla ve kimler tarafndan ilendii zerinde dikkatle dnmesi gerekiyor.

Para ve tarih zerinde bu ksa giriten sonra imdi de gelelim nmizmatie. Nmizmatik nedir, bu bilim dal ne kadar geni veya ne kadar dar tanmlanmaldr? Nmizmatiin alannn nasl tanmlanmas gerektii konusunda uzmanlar arasnda kesin bir anlama saland sylenemez. rnein Philip Grierson nmizmatii geni bir biimde, ilkel toplumlarn mercanlarndan gelimi toplumlarn sikkelerine, kat paralarna, madalyalarna ve jetonlarna kadar deiim arac olarak kullanlan tm tanabilir nesneleri inceleyen bir bilim dal olarak tanmlanmaktadr. Son dnemlere kadar Bat'da yalnzca jetonlarn deil madalyalarn da ana ilevinin iktisadi olduunu hatrlarsak, nmizmatiin bu geni ve kapsaml tanmn benimsemek doru olacaktr.

34 OSMANLI EKONOMS VE KURUMLARI

ktisat tarihileri daha ok ilkel paralar, sikkeler ve kat para trleri ile ilgilenirken, pek ok koleksiyoncu sikkeleri, madalyalar, jetonlar ve dier tr paralar kendi dnemlerinin birer rn olarak toplamay ve incelemeyi tercih edecektir. Ama bu nesnelerin baka bir zellii daha vardr. Tarihin canl ve arpc biimlerde yaratlm ufak nesnelerde yaadn biliyoruz. Eski ariv belgelerinin sararm yapraklarn eviren bir profesyonel tarihi, nasl eski bir uygarln yazarlaryla iliki kurduunu dnebiliyorsa, paralara dokunan, onlar parmaklar arasnda tutabilen bir nmizmat da sk sk ayn duygulara kaplacaktr.

Sikkelerin Tarihinde Ana Gelenek

Erken dnemlerden bu yana sikkelerin tarihi, dnyann deiik blgeleri ve uygarlklar arasnda ne kadar canl ve sk dnce alverii olduunu bize gstermesi bakmndan son derece ilgin bir alan oluturuyor. ilhanl sikkelerini de dnya sikkeleri tarihinin iine yerletirmek ve dier devletlerin ve uygarlklarn sikkeleriyle olan ilikisini ksaca tartmak yararl olacaktr. Sikkelerin tarih boyunca gsterdii evrim iinde birbirinden daha bamsz olarak gelien ayr gelenek gryoruz: a) Avrupa-Akdeniz-Ortadou gelenei; b) Hint gelenei ve c) in gelenei. imdi bunlarn her birini ksaca ele alalm.

lk olarak, ran' dan Bat Avrupa'ya kadar uzanan ve Akdeniz havzasn da ieren geni corafi alann dnya sikkelerinin tarihindeki ana gelenekten birini oluturduunu gryoruz. lk Lidya sikkelerinin Bat Anadolu'da M.. 6. yzylda ve belki de bu tarihten de nce ortaya kmasndan bu yana, Eski Yunan, Roma, Sasani, Bizans, slam ve Bat Avrupa sikkeleri bu geni blgede birbirleriyle bazen sk bazen de daha gevek iliki iinde gelimilerdir.

Anadolu'daki ilk sikkelerin yerel olarak karlan altn ve gm karm bir madenden retildiini biliyoruz. Daha sonralar sikke kullanm Akdeniz havzasndaki Eski Yunan kent topluluklarna yaylrken, saf altn, saf gm ve bronz sikke retimine geildi. M.. 4. yzylda Byk skender'in fetihleriyle birlikte Msr'da ve Pers mparatorluu'nda da byk miktarlarda S'KKe kullanlmaya baland. Roma mparatorluu'nun Akdeniz haHasn ve onun tesindeki top-

: TARiH VE NMZMATK 35

raklar siyasi ve bir lde iktisadi olarak burunletirmesiyle birlikte, altn, gm, bakr ve bronz sikkelere dayanan Roma para dzeninin bu blgenin tmnde yaygnlk kazandn gryoruz. Bu nedenle, Roma sikkeleri Avrupa-Akdeniz-Ortadou geleneinin evriminde nemli bir aamay temsil etmektedir. Nitekim, bugn hem Avrupa' da hem de Ortadou'da kullanlmakta olan pound, libre-lira ve dinar gibi pek ok parasal terimin kkenleri Roma dnemine gitmektedir.

Cermen kavimlerinin istilalar ile birlikte bu geni blgedeki sikkelerin evrimi iki dala ayrld. Roma mparatorluu'nun Cermenler tarafndan istila edilen bat eyaletlerinde, nfusun, ticaretin ve kent ekonomisinin gerilemesiyle birlikte, sikke kullanm da byk lde geriledi. Feodal Avrupa'da altn kaybolurken, para dzeni esas olarak penny ad verilen kk gm sikkelerle snrl kald. Bat Avrupa sikkeleri ancak 13 . yzylda altnn tekrar ortaya kmasyla birlikte canlanacak, altn, gm ve bakr sikkelerden oluan basamakl modern dzene doru gelimeye balayacaktr. Venedik'in Dou Akdeniz ve Ortadou'da da etkili olan ve daha sonralar Osmanl altn sikkelerine rnek oluturacak altn dkas ite bu koullarda, 1 3 . yzylda ortaya kt ve hzla yayld.

Amerika'nn kefinden sonra byk miktarlarda gm spanya ve Dou Asya zerinden Eski Dnya'ya akmaya balad. Tedavldeki gm miktar artnca, byk boy gm sikkeler yaygnlk kazanmaya balad. Bunlarn iinde lspanya'nn sekiz reallik sikkesi 16 . ve 17. yzyllarda dnya ticaretinin en gzde paras haline geldi. 1 7. yzyln sonlarna gelindiinde Osmanl devletinin giderek klen gm akeleri artk ilevlerini ve nemlerini yitirmiti. Osmanl devleti de talya'da grosso, Almanya ve Avusturya'da groschen ad verilen bu byk gm sikkeleri rnek alarak yeni tr bir sikke basmaya balad. Bu yeni para birimine guru ad verildi.

1 7. yzyln sonlarna doru kat paralarn ortaya kmasyla birlikte Bat'daki para dzeninin evriminde yeni bir aamaya ulald. O dneme kadar tccarlar ve bankerler kendi aralarndaki ticari ilemlerde eitli katlar kullanmaktaydlar. Ancak devletin piyasaya srd ya da devlet garantisindeki, belirli byklkte ve genel olarak kabul gren kat paralar nemli bir yenilik oluturuyorlard. lk banknotlar sve devlet bankas tarafndan 1 660'larda piyasaya s-

36 OSMANLI EKONOMiS VE KURUMLAR!

rld. 1 8 . yzyl boyunca Bat Avrupa'da pek ok devlet kendi kat paralarn piyasaya srmeye baladlar.

Kapitalizmin ykselii ve Sanayi Devrimi ile birlikte Avrupa'nn iktisadi ve ticari gc artt. Ayrca, 19 . yzylda Bat Avrupa'nn ileri gelen lkeleri smrge imparatorluklar kurmaya giritiler. Bylece hem iktisadi ve hem de siyasi gc sayesinde Bat Avrupa sikkeleri dnyann dier blgelerindeki sikke geleneklerini etkilemeye ve deitirmeye balad.

te yandan, Roma mparatorluu'nun dou eyaletlerinde sikkelerin evrimi ok daha farkl bir izgi izledi. mparatorluun zlnden sonra Dou Akdeniz'de iktisadi faaliyetler ve zellikle de kent ekonomisi gcn koruyabildii iin, Hristiyan temalarla ve resimlerle rl, kendine zg desenleri ile altn, gm ve bakr Bizans sikkeleri canllklarn srdrdler. slam sikkeleri 7. yzyldan itibaren ite bu ortamda tedavle kmaya baladlar.

Son yzyllara kadar dnyadaki en yaygn ve ortak zelliklerini koruyan sikke dzeni Avrupa'nnki deil, slam devletlerininki olmutur. Bu sikkelerin etkili olduklar corafi alan batda spanya ve Fas'tan douda Malezya'ya, Orta Asya'dan Sahra l'nn gneyine kadar uzanmaktadr. slam sikkelerinin ortak zellikleri hemen hepsinin yazl ifadeler, sslemeler ve Arap alfabesini kullanmasdr. Bu zellikleriyle slam sikkeleri resimlere dayanan ve Eski Yunan ya da Latin alfabesi kullanan Bat sikkelerinden ayrlmaktadr. Ancak grnteki bu farklara karn, Bat ve slam sikkelerinin ayn kaynaktan yola ktklarn ve yzyllar boyunca karlkl etkileim iinde olduklarn unutmamak gerekiyor. slam'n klasik dneminde temel para birimleri altn dinar, gm dirhem ve bakr fu/'is'den oluuyordu. Dinarn kkenleri Roma mparatorluu'na uzanmaktadr. Dirhem antikan drahmasndan, fulfs ise Bizans'n fo/is 'inden gelmektedir. Ayrca yzyllar boyunca slam ve Avrupa paralar zellikle Akdeniz havzasnda birbirleriyle tek ynl deil, karlkl etklesrn iinde olmulardr. Bu karlkl ilikinin en youn olduu lx ge er arasnda Sicilya ve Emevi spanyas, Hal Seferleri srasnda Anaa lu ve Suriye, 12. ve 13 . yzyllarda Avrupa ile 14. ve 15 . VUZ\ .rda Dou Akdeniz saylabilir. Daha yakn dnemleri ele alaca..: rs..k. bugn Suudi Arabistan, ran ve Ortadou'nun dier lkelennde r para birimi

PARA. TARH VE NMZMATK 37

olarak kullanlan riyal szcnn kokenlerinin 1 6. ve 17. yzyldaki spanyol parasna gittiini syleyebiliriz.

slam'n ilk elli ylnda, fethedilen topraklarda tedavl gren Sasani, Bizans ve dier sikkeler zerinde fazla deiik yaplmad. Ancak 690'larn sonuna doru, beinci Emevi halifesi Abdlmelik byk bir para reformuna girierek, altn dinar ile gm dirhemin arlklarn yeniden belirledi. Ayn zamanda, yaayan kiilerin resimleri sikkelerden kaldrlarak yerlerine yazlar konuldu. Bu yazlar nceleri slam'a ball simgeleyen ifadeler ve Hicri tarihle snrlyd. Daha sonraki sikkelerde hkmdarn ve hanedann adna da yer verildii gibi, daha ayrntl dini ifadeler ile siyasal ve parasal ifadelere de yer verilmeye baland. Bu yaz gelenei nedeniyle slam sikkeleri bugn tarihiler iin ok yararl bir malzeme oluturmaktadr.

Resimlere ve Hiristiyanlkla ilgili temalara yer veren Bizans ve Avrupa sikkelerinden ayrlan bu anlay, son dnemlere kadar slam sikkeleri zerindeki etkisini korudu. Yazlarn, desenlerin ve erevelerin dzenlenmesinde zaman iinde farkllklar kanlmaz olarak ortaya kmtr. Ancak, slam sikkelerindeki yaz geleneinden ancak istisnai durumlarda vazgeilmitir. Kullanlan harflerde de zaman iinde farkllklar ve eitlilikler grlmektedir. rnein, 1 8 . yzyldan itibaren Osmanl sikkelerinde padiahn ismi yerine imzas olarak nitelendirilebilecek ve padiahtan padiaha deien bir tura kullanlmaya balanmtr.

imdiye kadar ele aldmz bu geni Avrupa-Akdeniz-Ortadou gelenei ile karlatrldnda, Hindistan ve Gneydou Asya blgesinin sikkeleri nmizmatik asndan ayr bir gelenek oluturmaktadr. Philip Grierson ve dier uzmanlarn belirttikleri gibi, ayrntlardai eitlilie karn, bu blgenin sikkelerinin byk ounluu Avrupa, slam ve in sikkelerinden nemli farkllklar gstermektedir. Ayn eyi 13 . yzyldan balayarak Hindistan'da egemenlik kuran Mslman hanedanlarn sikkeleri iin de sylemek mmkndr. Bu hanedanlarn sikkelerinde kullanlan Arap harfleri, Suriye ve Irak'takilere gre daha kabaca ve arpcdr. Hindistan sikkeleri, Avrupa ve slam sikkeleri gibi, altn, gm veya bakrdandr. Ancak, genellikle onlardan daha kaln ve ar olduklar gibi, onlar kadar dzgn ve yuvarlak deillerdir. Bu sikkelerin bir blm, bu arada rnein 1 6 . ve 17.

38 OSMANLI EKONOMiSi VE KURUMLAR!

yzylda Hindistan'n kuzeyinde egemenlik kuran Trk-Mool mparatorluu'nun sikkeleri kare biimindedir. Geri kare sikkelere dnyann baka blgelerinde ve bu arada Endls Emevileri ile Osmanllardan nce ve Osmanl dnemi srasnda Tunus ve Cezayir'de de rastlanyor ama, bu biim yalnzca Hindistan'da yaygn olarak kullanlmtr. Bu nedenle kare sikkeler Hindistan geleneinin nemli bir paras olarak kabul edilmektedir.

nc ve son olarak, in'deki para gelenei hemen her bakmdan Avrupa, slam ve Hindistan geleneklerinden ayrlmaktadr. Son dnemlere kadarki in sikkeleri darbedilmeyip, dkm yoluyla retilmekteydiler. zerlerinde desen veya resim yoktur, yalnzca yazl ifadeler bulunur ve bu sikkelerin tmnn ortas deliktir. Avrupa ve Ortadou'da ise, ortas delik sikkelere 19 . yzyla kadar rastlanmad gibi, son dnemde ancak az sayda sikkede delik kullanlmtr. Avrupa ve slam paralar eitli ve genel olarak hiyerarik dzendeki deerlerle piyasaya srlrlerken, in sikkeleri hemen her zaman tek deerli olmutur. Ayrca son dnemlere kadar in'de altn sikke kullanlmyordu. Avrupa ve Ortadou'da ekonominin para ihtiyac esas olarak devlet ynetimindeki gm sikke reten darphaneler tarafndan karlanrken ve ufak deerli bakr sikke basma hakk pek ok yerde zel kiilere braklmken, in'de bu anlayn tam tersine, bakr sikkelerin devlet tarafndan retildiini, buna karlk zel tccarlarn gm paralar zerine damga vurabildiklerini gryoruz.

in para geleneinin ilgin bir baka zellii de kat parann Avrupa' da ancak 1 8 . yzylda yaygnlamasna karlk, in'de 1 1 . yzyl ile 14 . yzyl arasnda kullanlm ve belki de bu tarihlerden birka yzyl nce ortaya km olmasdr. 1 3 . yzylda in'i gezerken kat parann imalatn ve kullanmn gren ve bu uygulamadan ok etkilenen Venedikli tccar Marka Polo, Avrupa'ya dndnde izlenimlerini ayrntl olarak anlatmt. lhanllar ya da ran Moollar da bu uygulamay in'den Ortadou'ya getirerek 1290'larda ran'da kat para basmlardr. Ancak 16 . yzyldan itibaren, bir yandan Amerika ktasndan gelen gm ve altnn akmlarnn te yandan da dnya ticaretinin genilemesinin etkileriyle. in ve Hindistan'daki para gelenekleri Avrupa izgisinden ve spanyol reali gibi yaygn olarak kullanlan Avrupa sikkelerinden etklenmeye balad. 19 . yz-

PARA. TARH VE NMZMATIK 39

ylda Avrupa'nn etkileri daha da glendi. Bu son dnemde in ve Hindistan'da bamsz bir sikke geleneinden sz etmek artk mmkn deildir.

lhanl Sikkeleri ve Anadolu'daki Trkmen Beylikleri

Cengiz Han'n lmnden sonra Moollar, Sibirya ve in'den Rusya steplerine kadar uzanan geni topraklar zerinde pek ok devlet kurdular. Bunlarn en tannmlar arasnda Gney Rusya'daki Altnordu devletini ve Osmanl devleti ile sk iliki iinde varln 1 8 . yzyln sonlarna kadar srdrebilen Krm Hanl'n sayabiliriz. Ancak, slam dnyas zerinde en fazla kltrel, siyasal ve nmizmatik etkisi olan Mool devleti, 13 . yzyln ortalarnda ran'da kurulan ve varln seksen-doksan yl kadar srdren lhanl devleti olmutur.

13 . yzyln sonlarna doru Mslmanl seen lhanllar, ran' artk fethedilecek bir dman topra deil, kendi lkeleri olarak kabul ederek bu lkeyi canlandrmaya girimilerdir. lhanllar, baka alanlardaki abalarnn yan sra, sikkelerinin niceliine ve niteliine de byk nem vermilerdir. Ksa bir sre iinde sikkelerindeki geleneksel desenleri tmyle deitirmiler, altn miskal ile gm dinar ve dirhemleri iin yeni arlk standartlar saptamlardr. Bu giriimler sonucunda, lhanl sikkeleri bugn slam sikkeleri iinde hem en bol olarak rastlanan hem de en ilgin sikkeler arasnda kabul edilmektedir.

Amerikal tarihi John Smith lhanl tarihini ve sikkelerini ayrntl olarak incelemitir. Smith, para reformu giriimlerini balatan Gazan Han'n veziri Raideddin'in yazlarn inceleyerek, lhanllarn niin para konusuna bu kadar nem verdikleri anlamaya alyor. Tahta kndan nceki iktisadi bunalm dnemini deerlendiren Gazan Han ve danmanlar, ticaretin ve iktisadi faaliyetlerin canlanabilmesi iin sikkelerin vezin ve ayarnn dzgn olmas ve kalpazanln engellenmesi gerektii sonucuna varm ve bu nedenle kkl bir para reformuna girimilerdi. Ancak lhanllar temel para birimleri olan gm dinar iin saptadklar arl koruyamadlar. Dinarn arlnn 14. yzyln balarndan itibaren gerilediini biliyoruz. lhanllarn 1290'larda kat para basabilmeleri de olduka ilgin bir gelimedir.

40 OSMANLI EKONOMSi VE KURUMLAR!

Bu giriim ayn dnemde in' de yaplan uygulamalardan esinlenmekteydi. in'deki fetihleri sayesinde Moollar kat paray ran'a tayabilmilerdir. Bu giriimin amacnn devlete ek mali gelir salamak olduu anlalyor. Ancak, teknolojik altyapnn ve devlete olan gvenin snrl olmas nedeniyle bu uygu