SEVR VE LOZAN'DA ERMENİ SORUNU

7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU

1/95

T.C.SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI

(YKSEK LSANS TEZ)

SEVR ve LOZANDA

ERMEN SORUNU

Danman

Yrd. Do. Dr. Ahmet HALAOLU

Hazrlayan

Barn KODAMAN

Isparta - 2002


2/95

I

NDEKLER

NSZ........................................................................................................................... III

GR ................................................................................................................................ 1A-TRK-ERMENLKLERNN BALAMASI:.....................................................1

B- TRK ERMENLKLERNN BOZULMASI ..................................................... 2

C- ERMEN SORUNUNUN BALAMASI (AYASTEFANOS ve BERLN

ANTLAMALARI...........................................................................................................3

BRNC BLM

SEVR VE ERMENLER

A. OSMANLI MPARATORLUUNU PAYLAMA PLANLARI:............................ 8

1- I. Dnya Savanda Avrupa Devletlerinin zledikleri Politika................................ 9

a-Rusyann Politikas............................................................................................... 9

b-ngilterenin Politikas .........................................................................................10

c-Fransann Politikas ............................................................................................ 10

d-Almanyann Politikas ........................................................................................11

2- I. Dnya Sava Srasnda Yaplan Gizli Antlamalar...........................................11

a-stanbul Antlamas(Mart-Nisan 1915): ..............................................................12

b- Londra Antlamas (26 Nisan 1915)................................................................... 12

c- Mc Mahon Mutabakat (Temmuz 1915- Mart 1916) .........................................13

d- Sykes-Picot Antlamas ( 9-16 Mart 1916) ........................................................ 13

e- Saint Jean de Maurienne Antlamas (19 Nisan 1917) .......................................14

B Sevr ncesi Ermenilerin Durumu............................................................................ 15

1- Wilson Prensipleri .................................................................................................. 17

2- Paris Bar Konferans ve Ermeni Talepleri........................................................... 183- Anadoludaki Durum ve General Harbordun Raporu ...........................................22

4- San Remo Konferans............................................................................................. 28

C SEVR VE ERMENLER .........................................................................................29

1- Sevre Doru Gidi................................................................................................. 29

2- Sevr Antlamas ve Anadolu'nun Paylalmas ...................................................... 30

3- Sevr Antlamas Neden Geersizdir....................................................................... 36


3/95

II

KNC BLM

LOZAN VE ERMENLER

A- MLL MCADELE DNEM................................................................................ 41

1- Ermeni Faaliyetleri ................................................................................................. 42

a- Fransz Ermeni likileri .....................................................................................44

b- ngiliz Ermeni likileri ......................................................................................46

2- Gmr Antlamas.................................................................................................. 48

3- Sovyet Rusya ile likiler, Moskova ve Kars Antlamalar....................................51

B LOZAN KONFERANSI VE ERMENLER............................................................54

1 Lozan Konferans ncesi Ermeni Faaliyetleri...................................................... 54

2 Lozan Konferansnn Toplanmas ve Ermeni Faaliyetleri.................................... 58

a-Delegelerin Tespiti............................................................................................... 58

b- Konferansn Balamas ve Ermeni Faaliyetleri .................................................. 60

3 Lozan Konferansnn Bitii ve Lozan Antlamasnn mzalanmas ...................70

SONU....................................................................................................................... 76

KAYNAKA.............................................................................................................. 80

EKLER........................................................................................................................ 83

HARTALAR .............................................................................................................87


4/95

III

NSZ

XVI. yzylda gcnn zirvesine karak bir dnya devleti haline gelen Osmanl

Devleti, rakibi Hristiyan Avrupa (ngiltereFransaRusya) karsnda, XVIII.

yzylda duraklamaya, XIX. yzylda da paralanma dnemine girmitir. Bunun

sonucu ilk nce Balkanlardaki gayrimslim toplumlar (Yunanllar, Srplar, Bulgarlar

vb.), Avrupann desteiyle Osmanl devletinden kopmular ve mstakil birer devlet

haline gelmilerdir.

Osmanl Devletinin Balkanlardaki geri ekilmesinden ve blgedeki Hristiyan

milletlerin bamszla kavumasndan g ve ilham alan Ermeniler de Avrupann

desteiyle bamszlklarn elde etmek iin harekete gemenin zamannn geldiine

inandlar. Bu inanla ve Avrupann destei, teviki ve tahriki ile ayrlk davranlara

giritiler. nce kltrel, dini, insani gibi masum istek ve amalarla imtiyazlar

kopararak rgtlenmeye baladlar. Aslnda bu dneme kadar Osmanl Devleti, millet-i

sadka dedii Ermenilere olduka toleransl davrand, onlardan hi endie ve phe

etmedi.

Fakat, 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Devletinin yenilmesi zerine

Ermeniler, Rusyann desteiyle Ayastefanos Atekes Antlamasna 16. ve

ngilterenin desteiyle Berlin Antlamasna 61. maddeyi koydurunca, meru tebaasolduklar Osmanl Devletine kar dmanca tavrlarn ortaya koydular. Bylece

Osmanlnn Asya topraklarnda(Dou Anadolu) ark Meselesinin uzants ve paras

olarak Ermeni Meselesi ortaya kt. Bunun sonucu ErmeniOsmanl dmanl

mcadelesikavgas balam oldu.

Bu mcadeleyikavgay, Ermeniler, 1891-1914 yllar arasnda meru hkmete

kar isyanlar, suikastlar, Avrupa ile ibirlii, Mslmanlara kar iddet, bask,

katliamlar eklinde devaml

olarak t

rmand

rd

lar. Nihayet I. Dnya Harbinde 1915ylnda Osmanl Devleti harp halinde iken ii toplu halde isyana, devlete ihanete ve

Rusya ile ibirliine kadar vardrdlar. Bunun zerine Osmanl Devleti geici olarak

Ermenileri blgeden SuriyeMusul vilayetlerine srgn etti (Tehcir Hareketi).

Osmanl Devleti, Anadolu Trkleri, Avrupal byk devletler ve Ermeniler iin

olduka nemli olan Ermeni Meselesinin Devletler Hukuku asndan nasl

sonuland konusu bizim ilgimizi ekti ve Yksek Lisans tezi olarak konuyu

incelemeyi uygun bulduk.


5/95

IV

Bu bakndan almamzda Sevr Antlamas ve Lozan Antlamasnda Ermeni

Meselesinin diplomatik ve hukuki cephesini incelemeye altk.

Bu almada zellikle yaynlanm ilk elden kaynaklar kullanmaya zen

gsterdik. Ayrca almalarm esnasnda bana yardmlarn esirgemeyen Hocalarma,

zellikle, Prof.Dr. Bayram Kodamana, Danmanm Yard.Do.Dr. Ahmet

Halaoluna ve Yard.Do.Dr. Hasan Babacana teekkr ederim.

Barn KODAMAN

Isparta-2002


6/95

1

GR

A-TRK-ERMENLKLERNN BALAMASI:

Ermenilerle Trklerin mnasebetleri XI. Yzylda Seluklarn Anadoluya

gelmesiyle balamtr.Ermeniler daha nce Bizans hakimiyeti altnda yaamakta

idiler.Yani Seluklular Anadoluya geldiklerinde bir Ermeni devletiyle deil Bizans

Devleti ile karlamlardr. Bundan sonra Ermeniler Bizans hakimiyetinden kp

Seluklu Trklerinin hakimiyetine girmilerdir1.

Seluklular, Dou Anadoluya hakim olduklar zaman, blge halknn byk

ounluu (Ermeniler dahil) byk arazi sahiplerinin elinde adeta kle halinde

yayorlard. Bu yzden halk, kendilerine vergiden baka mkellefiyet yklemeyen, din

ve mezheplerine karmayan Seluklular bir kurtarc olarak karlamlard2.

Ermenilerin, huzurlu ve bnyesinde bulunduu devletin asl unsuru gibi ayn

hak ve hukuktan faydalanarak yaamaya balamalar Seluklular devrinde balam,

Osmanl Trklerinin yava yava blgeyi hakimiyetleri altna almalar ile devam

etmitir3.

Ermenilerin, Osmanllarla ilk mnasebetleri, Ermenilerin aznlkta olduu bat

blgelerinde olmutur. Ermenilerle meskn sahannn tamam, ancak Kanuni Sultan

Sleyman devrinde yani XVI. Yzylda Osmanl hakimiyeti altna girmitir4.

Ermeniler, Osmanl himayesine girdikleri XVI. yzyldan XIX. yzyln

balarna kadar Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak anlmlardr. 1835-1839

arasnda Trkiyede bulunan Helmuth Von Moltke stanbulda Osmanl seraskeri

(bakumandan)nin Ermeni tercman ve ailesinden bahsederken, Ermeniler hakknda

unlar

yazar: Bu Ermenilere, hakikatte, Hristiyan Trkler denebilir. Rumlar

n kendizelliklerini korumalarna karn Ermeniler Trk adetlerini hatta dilini

benimsemilerdi. Dinleri onlarn, Hristiyan olarak tek kadnla evlenmelerine izin verir,

1 Bayram Kodaman, Trk-Ermeni tilafnn Balangc (1878-1897), Tarih ve MedeniyetDergisi, Say. 15, 1995s.15.

2 Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk-Ermeni likileri, Ankara,1970, s. 55-56.

3 Sadi Koa, a.g.e.., s.56.4 Sadi Koa, a.g.e.., s.57-58.


7/95

2

fakat onlar Trk kadndan fark edilemez, ayrlamaz. Bir Ermeni kadn sokakta sadece

gzlerini ve burnunun st ksmn gsterir, dier taraflarn kapatrlar5.

Helmuth Von Moltkenin szlerinin benzerine Kazm Karabekirin hatralarnda

da rastlamaktayz.Kazm KarabekirErmeni Dosyas adl kitabnn giri blmnde

Ermeni aile yapsnn Trklere olan benzerliinden, kadnlarnn beyaz araf

giydiklerinden bahsetmektedir.

Osmanl Devletine sadakatleri, Trk adetlerini benimsemeleri, hatta iyi Trke

konumalar Ermeni yurttalarn Osmanl devlet kademelerinde yksek mevkilere kadar

gelmelerine imkan tanmtr. Bu sebeplerden dolay ayrca Osmanl Devletinin gl

olduu dnemlerde Trklerle Ermeniler arasnda hi bir problem grlmemitir. Ne

zaman ki Osmanl Devleti gcn, otoritesini kaybetmeye balad, sorunlar kmaya

balad. Osmanl Devletinin zayflamaya balad andan itibaren,dnyadaki

milliyetilik akmlarnn da etkisiyle Ermeniler kkrtlmtr. zellikle Avrupal

devletlerin politikas ark Meselesinin devam niteliindeydi. Hedefleri, Osmanl

tebaas olan Hristiyan haklarn korumak bahanesiyle Osmanl Devletinin topraklarn

paralayarak, blmekti6. Ermeni meselesinin ortaya kmasna sebep olan devletler;

Rusya, ngiltere, Fransa ve I. Dnya savandan itibaren de A.B.D. olmutur7.

B-TRK ERMENLKLERNN BOZULMASI:

Osmanl Devletinin gcnn zayflayarak dnya siyasetinden ekilmeye

balamasyla Osmanlnn hakim olduu blgelerde otorite boluu yaanmaya

balamt. (Ortadou, Afrika, Balkanlar, Kafkaslar, Anadolu ve Akdeniz.) Osmanl

Devletinin bu durumundan yararlanmak isteyen byk gler Osmanl topraklar

zerinde iddetli bir nfuz ve menfaat mcadelesine balamlard. Anadoluda yaayan

Ermeniler iin harekete gemilerdir8

.

Ermeni cemaati iin uygulamaya baladklar politika 1839 Tanzimat

Fermanyla birlikte balamtr. Sultan Abdlmecit tarafndan ilan edilen Tanzimat

5 Nejat Gyn, Osmanldaresinde Ermeniler, stanbul, 1983, s.50.6 A. Ssl, F.Krzolu, R Yinan, Y. Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995,

s.98.7 smet Binark, Babakanlk Devlet Arivleri Gen. Md. Ariv Belgelerine gre Kafkaslarda ve

Anadoluda Ermeni Mezalimi, Ankara, 1995, Sunu, XI.8 Bayram Kodaman, Ermeni Maceras (Siyasi ve Tarihi Bir Deerlendirme), Isparta, 2001, s.41.


8/95

3

Fermannn amac Hristiyan ve slam tebaay birbirine yaklatrmakt. Bu Ferman iin

Tarihi Abdurrahman eref Bey yle demektedir: Btn rtbe ve makamlar gayri

mslmlere ald. slamlar iin ahitlikleri dinlemez iken slamlara hkm etmek zere

mahkeme yelikleri verildi. slamlarn nail olduklar nimetlere mazhar olduktan baka

daha fazla, daha nce olurlar ap ticaret ve sarraflk ileriyle para kazanp fikri

terakkilere ve refaha eritiler. Bu kendilerinde hrs ve ar istekler dourdu9.

Daha sonra 1856 ylnda yaplan Paris Antlamasnn esaslarnda dayanlarak

1856da Islahat Ferman ilan edildi. Ermeniler iin mevcut haklara ilaveten daha ok

hak veren yeni hkmler getirilmiti10.

C-ERMEN SORUNUNUN BALAMASI (AYASTEFANOS VE BERLN

ANTLAMALARI)

93 Harbi (Osmanl-Rus Sava 1877-1878) Ermeni Meselesi iin bir dnm

noktasdr. Rusya bu harbi Osmanlda yaayan Hristiyanlarn haklarn korumak

bahanesiyle balatmt. Bu savaa en ok sevinen Ermeniler olmutur. nk

Ermeniler bu savata Rusyaya destek vermilerdir11.

Osmanl Devletinin bu savata yenilmesini ve Rus Ordularnn stanbul

(Yeilky) nlerine kadar gelmesini frsat bilen Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan,

Emiyazin Katagigosoluu araclyla, Rus arndan igal edilen Dou Anadolu

topraklarnn Osmanl Devletine geri vermemesini ve bu blgenin Rusya tarafndan

ilhakn, olmazsa Ermenilere zerklik verilmesini, eer bu da gereklemezse Ermeniler

lehine slahat yaplmasn, slahatn gereklemesine kadar da Rus askerlerinin

blgeden ekilmemesini istemilerdir. Bylece istekleri kabul edilerek, 3 Mart 1978

tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeilky) Antlamasnn 16. maddesinde yerini

almtr12

.

Ermeni Meselesinin balangc olan ve Ermenilere siyasi avantajlar salayan

Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi u esaslar iine almaktayd:

9 Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihi Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul, 1976,s.25.

10 Sadi Koa, a.g.e., Ankara, 1970, s.2511 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel

Says II, Say:2., Ankara 2001, s.640.


9/95

4

Ermenistan denilen bir memleket vardr. Ermenistannn idaresi slaha, dzeltilmeye muhtatr. Ermenilerin gvenlii Krtler ve erkezler tarafndan tehlikeye maruzdur13.Bu Antlamayla birlikte Rusya Anadoluya mdahale etme hakkn kazanm

oldu. Antlamada Rusyann yararna bu kadar geni hkmler olmas dier Avrupa

devletlerini rahatsz etti. zellikle de ngiltere olduka tedirgin olmutu. nk Rusya,

Dou Anadoluda stratejik blgeleri ele geirerekngiltere iin ok nemli olan ticaret

yollarn ve blgelerini tehdit edebilecekti14. Bu sebepten dolayngiltere Berlinde bir

toplant yaplmasn istedi. 13 Haziran-13 Temmuz 1878 tarihleri arasnda Avrupal

devletler (ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve talya) Berlin

Konferansnda yeni bir sulh antlamas imzalamak iin toplanmlard. Bu kongreye

Ermeniler de bir heyet gndererek isteklerini bildirmilerdi. Dou Anadolu Blgesinin

kendilerine verilerek bu blgenin mstakil bir eyalet olmasn talep etmilerdi. Ancak

ngilizler, bu blgede yaayan Ermenilerin ounlukta deil dank ve aznlk olarak

yaadklarn dolaysyla Ermeni taleplerinin hibir ekilde kabul edilemeyeceini

belirtmitir. 13 temmuz 1878de Berlin Antlamasna imza atlmtr.Ayastefanos

Antlamasndaki 16. madde fazla bir deiiklie uramadan Berlin Antlamasnn 61.maddesi olarak karmza kmaktadr.61. madde u ekilde idi: Babali, ahalisi

Ermeni bulunan vilayetlerde milli ihtiyalarn icap ettirdii slahat vakit geirmeksizin

yapmay ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar huzur ve emniyetlerini, temin etmeyi

taahht eder. Ve arasna bu babda alaca tedbirleri devletlere tebliedeceinden, bu

devletler zikr olunan tedbirlerin yaplmasna nezaret eyleyecektir15.

Ermeni Heyeti, btn abalarna ramen, Berlinden Dou Anadoluda

bamsz bir Ermenistan elde edemeden ayrlmak zorunda kald. Bir rivayete greheyet Berlinden ayrlrken bir protestoda bulunmu, sakin bir millet olduklar iin

12 Hasan Babacan, Mehmet Talat Paa (Siyasi Hayat ve craat) Doktora Tezi, YaynlamamIsparta, 1999, s.102.

13 Esat Uras, Tarihe Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s.208.14 Bilal Erylmaz, a.g.e.., s.640.15 Kazm Karabekir, Ermeni Dosyas, stanbul, 1995, s.133.


10/95

5

taleplerini kimsenin dinlememi olduunu, bunun kendileri iin iyi bir ders tekil

ettiini ve derslerini renmi olarak geri dneceklerini bildirmilerdir16.

Osmanl Hkmeti 61. maddede istenilen slahat yapamad. Sadece blgeye

mfettiler gndererek halkn durumuna dair rapor hazrlatt. Ortaya kan gru idi;

blgede aznlk olan Ermenilerin lehine, Mslmanlarn zararna birslahat yaplmas

olanakszd. Ayrca erkez ve Krtlere kar da sert nlemler alnamazd. Ermenilerin

blgedeki Mslman halka ve Byk devletlerin Osmanl Hkmetine yaptklar bask

Mslmanlar arasnda ve Mslman halkla,Bab- Ali dayanma yaratmt. Padiah

Abdlhamitin politikas da bu birleme ve dayanma dorultusundayd. Yani blgenin

geleceinin kurtulmas, slamc bir politikada grlmekteydi. Zaten slahat yaplmasn

isteyen Rusya ve ngilterenin de esas zerinde durduklar Ermeniler deil,

Anadoludaki siyasi ve ekonomik karlar olduu anlalyordu.

Berlin Kongresinden sonra ngilterenin Osmanl Devletine kar izledii

politika devletin paralanma ve yklmas zerine kurulmu, bu nedenle de yklma

evresine gelmi olan bu devletten olabildiince ok toprak ele geirmek ya da kendine

bal devletlerin kurulmas idi. Bu durumdan cesaret alan Ermenilerin faaliyetleri gn

getike artmtr. Bunun sonucu hem Osmanl topraklarn da hem de Avrupada birok

Ermeni komite ve dernekleri kurulmaya balamt.

Rusya da Balkan topraklarnda istediini elde edemeyince scak denizlere inmek

iin Erzurum-skenderun hattn kullanabilecekti. Bunun iinde Ermenilerden

faydalanacakt. Berlin Kongresinde de bu sebeple Ermeni konusunun ele alnmas

istenmitir17.

ki byk Avrupal devletin desteini alan Ermeniler kurduklar cemiyetlerle

(Hnak 1887, Tanaksutyun-1890, Silahllar Cemiyeti-1880 gibi.) halk silahlayaklanmaya sevk eden rgtlenmeler meydana getirmilerdir18. Bu komitelerin

yaptklar olaylara bakacak olursak; Erzurum syan (1890), Musa Bey Olay (1890),

Kumkap Gsterisi (1890), Merzifon, Kayseri ve Yozgat Olaylar (1882-1893), Birinci

Sasun syan (1884), Bab- Ali Olay (1895), Zeytun (Sleymanl) syan (1895),

16 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s.112.17 K Young Lee, Ermeni Sorununun Douu, Ankara, 1998, s.82.18 Azmi Ssl, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995, s.144.


11/95

6

Trabzon, Gmhane, Bayburt, Erzurum, Hns, Mu ve Bitlis Olaylar (1895) Birinci

Van syan (1896), Osmanl Bankassyan (1896), ikinci Sasun syan (1898), Sultan

Abdlhamite yaplan suikast (1904) ve Adana syan (1908).Bu olaylar birbirini

izlemitir19.

Btn bu olaylardan dolay blgede huzursuzluk artarken, Avrupal devletlerin

hasta adam diye nitelendirdikleri Osmanl Devletini paralama giriimleri gn

getike artmaktayd. Bu devletlerin yaylmac rekabetlerinin gn getike hzlanmas,

dnya apnda bir savan kacann belirtilerini gstermekteydi. Bu arada Osmanl

Devleti harbe girmeden nce, Patrikhane bata olmak zere Ermeni komiteleri

temsilcileri toplanm ve Ermenilerin Osmanl Hkmetine sadk kalmalar, askeri

vazifelerini yapmalar, harici tesirlere kaplmamalar kararn almlardr20.

Ermeniler, eer alnan bu karara uysalard, bugn ne bir tehcir davas ne de

katliam iddias olacakt. Ermeniler bu karara ramen sonradan fikir deitirerek

Osmanl Hkmetine kar isyan etme yolunu setiler. Bylece, Rusyann tahrikleri

ve komitecilerin gayretleriyle Kafkaslarda ve Dou Anadoluda Trklere kar byk

bir mcadele balamt.

Sava ncesi ve sonras

da Ermeniler, Osmanl

Devletini i kar

kl

klarlamegul etmitir. Sava dneminde ok daha byk sorunlar yaatmlardr. Kafkaslarda

Ruslarla savalrken, Ermeni komitelerin oluturduu silahl askerlerle de mcadele

edilmitir. Sava halinde olan Osmanl Devleti 9-10 ay mahalli tedbirlerle olaylar

yattrmaya alsa da istedii sonuca ulaamamtr. Osmanl Hkmeti son are

olarak,(II.Dnya Savanda ABD Hkmetinin Japon kkenli vatandalarna

uygulad ynteme benzer ekilde) Ermeni vatandalarn sava blgesinden alp,

lkenin emniyetli blgelerine sevk ve iskan yani tehcire tabi tutmutur. 27 Mays

1915 tarihinde Osmanl Hkmeti tarafndan Tehcir Kanunu karlmtr.

Balangta, yani I. Dnya Savanda Ruslarla beraber gnll alaylar ad

altnda yrtlen bu dmanlk, Milli Mcadele dneminde de ngiliz ve Franszlarla

birlikte Lejyon birlikleri ile srdrlmtr. 1920 ylnda Osmanl Devletine

imzalattrlan Sevr Antlamasnda niyetlerini ak ak ortaya koymulardr.

19 K Young Lee, a.g.e.., s.85.


12/95

7

I.Dnya Sava, hem Trkler hem de Ermeniler iin byk felaketle

sonulanmtr. Milyonlarca Trk savalarda ve Ermenilerce yaplan katliamlarda, 200

bine yakn Ermeni de savalarda, isyanlarda ve tehcir srasnda hayatn kaybetmi.

Anadolu, en ufak yerleim yerlerine kadar yklm, yaklm ve harap olmutur. Bir

ok vaatlerle kkrtlan Ermeniler daha sonra Avrupal devletler tarafndan da

kaderlerine terk edilmilerdir Bu durumu daha sonra Kurtulu Sava sonunda

imzalanan Lozan Antlamasnda greceiz.

20

Necla Bagn, Trk-Ermeni likileri-Abdlhamitin Clsundan Zamanmza Kadar, Ankara,1970, s.62.


13/95

8

BRNC BLM

SEVR VE ERMENLER

A. OSMANLI MPARATORLUUNU PAYLAMA PLANLARI:

Osmanl mparatorluunun Avrupal gler tarafndan paylalama planlar I.

Dnya Harbinden ok nce balamtark Meselesi yznden Osmanl Devletinin

gcn kaybetmeye balamasyla beraber, paylam planlar yaplmakta idi. 1815

Viyana Kongresinden sonra paylam planlar somut ekiller almaya balamt. 19.

Yzylda Avrupa diplomasinin temel sorunlarndan biri Osmanl mparatorluu

olmutu. Osmanl Devletinin uzun sre ayakta kalmasnn temel sebebi ise, byk

devletlerin paylamada elde edecekleri topraklar konusunda birbirleriyle

anlamamalarndan kaynaklanmaktayd. I. Dnya Savann eiine gelindiinde

durum deimeye balamt. 1913-1914 yllarnda byk devletler kendi aralarnda

anlamaya vararak, Osmanl Devletinin paylam sorununu zmlediler21.

I. Dnya Savan hazrlayan sebeplerin banda Avrupa Devletlerinin

smrgecilik yar idi. Bu durum Avrupay iki gruba ayrmt: Mttefikler grubunda;

Almanya mparatorluu,Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya;tilaf grubunda;

ngiltere, Fransa ve Rusya bulunuyordu. Smrgeci devletler karlkl savaacaklar ve

hangi taraf kazanrsa, paylalacak blgeler o tarafn eline geecekti. Yani Osmanl

Devletinin durumu olduka zordu. Hangi tarafa geerse gesin kendisini atee atm

olacakt. Osmanl hangi tarafn mttefiki olursa olsun topraklara sahip olma gc o

tarafn eline geirmi olacakt. ngiltere ve Fransa Osmanlnn ittifak teklifini

reddederken, Osmanl topraklarnn, aralarnda Almanya olmadan, paylalmasn kendi

menfaatlerine uygun bulmulard. nk, Almanyann Akdenize kmasn Rusyann

Akdenize kmasndan daha tehlikeli gryorlard22.

21 Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorununu, Ankara, 1999, s.330.22 Salahattin Selek, Milli Mcadele, stanbul, 1970s.9.


14/95

9

1- I. Dnya Savanda Avrupa Devletlerinin zledikleri Politika

I.Dnya Sava baladnda, Osmanl Devleti ile ilgilenen btn smrgeci

devletler (Almanya, ngiltere, Rusya, Fransa, talya, Avusturya) Osmanl topraklar

zerindeki nfuz blgelerini yaptklar gizli anlamalarla belirlemilerdi. Ancak

ngiltere, Fransa ve Rusyann izledikleri ortak gizli politikalarda ve yaptklar

antlamalarda Ermeni konusu gndeme getirilmemekteydi.

a-Rusyann Politikas

lk ve ak bir ekilde Rusya isteklerini belirtmitir. Hem Boazlar, hem de

Ermenilerle ilgili istekleri bulunmaktayd. 1914 sonralarnda Rus ar Ermenileri

yeniden Trk egemenliine sokmayacan sylemekteydi. Ancak baz tereddtleri

bulunmaktayd.Bu tereddtleri Ermenilerin yaadklar Dou Anadolu blgesini Rusya

snrlarna katp katmama ve zerk bir Ermenistann kurulup kurulmamasndan

ibaretti. Daha sonra yaplan grmeler sonucunda - yzyllardrstanbul ve Boazlar

konusunda istekleri vard- Boazlara karlk, Kilikya blgesinde Fransz nfuzunu

kabul etmek zorunda kalmtr. Bununla birlikte Ermeniler lehine Rusya grmelerde

baz tezler ortaya atmtr.

1) Kilikya,tilaf Devletlerinin ortak koruyuculuu altnda zerk blge olmal.

2) Osmanl Devletine bal ama yine devletin ortak koruyuculuu altnda

zerk bir Ermenistan oluturulmal.

3) Dou Anadolu illeriyle Kilikyann birlemesinden oluan Osmanl

Devletine bal ama anlan devletin koruyuculuunda bir Ermenistan

oluturulmal23.

Bu tezler 1915de ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda grld. Ancak iler

1916da deimeye balamt. nk Rusya tehcir kararnn uygulanmasndan sonra

Ermenilerin boaltt blgeleri ele geirerek, Ermenilerin yerlemesini engellemek

23

Nuren Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, stanbul, 1987,s.86.


15/95

10

maksadyla buraya Rus Kazaklarn yerletirmeye balamtr. Bylece zerk

Ermenistan dncesi szde kalm idi24.

Fakat Rusyann btn istekleri ve yapmay planladklar 1917 Bolevik ihtilal

yznden gereklememitir. Dolaysyla emperyalist isteklerine de ulaamamtr.

b-ngilterenin Politikas

I.Dnya Sava baladnda ngiltere Ermenilerin yaad blgelerle

ilgilenmemekteydi. stedii Musul petrolleri ve Boazlar idi. Bu nedenle Fransa ve

Rusya ile kar atmalar ok fazla deildi. Dou Anadolu blgesinde ilgilendii tek

nokta Musulu gvence altna almak iin tampon blgeler yani bamsz Ermenistan ve

Krdistan istemekteydi. nk bu blgede gl bir devletin varl yerine kendikontrolnde kk devletler istemekteydi. 1916 ylnda yaplan Sykes-Picot antlamas

ile Fransay iyice Anadolunun i blgelerine sokmay amalamt. Bylece Rusya ile

ba baa kalmayarak kendi nfuz blgelerine kar Fransay set olarak kullanabilecek

ve Rusyann Akdenize inmesini engelleyebilecekti. Fakat Rusyann kar kmasyla

ngiltere yeni bir zm yollar nermiti:

1) Trk egemenlii altnda bir Ermeni Hkmeti kurmak.Bu proje ikinci bir

Bulgaristan yaratmak demekti ki, bu yeni huzursuzluklar gndeme getireceinden

zm yolu deildi.

2) Uluslararas denetim altnda Ermenistan kurmak . Bu da bir takm sorunlar

karr ve ilerde Almanyann bundan yararlanmas mmkn olabilirdi.

3) Ermenistann tmn Rusyaya vermek, bu zm ekli de bir ok yerlerin

Rus siyasal ynetimine girmesini gerektirirdi,dolaysyla kabul edilemezdi.

4) En iyi zm yolu, Ermenistan

Rusya ile Fransa aras

nda paylat

rmak, buiki devletin egemenlii altna sokmakt25.

c-Fransann Politikas

Fransa ise, skenderun Krfezi ve yresi olmak zere, Suriye ve Kilikya

blgesini istemekteydi. Fransada ngiltere gibi zellikle tehcir olayndan sonra zerk

bir Ermenistandan bahsetmemitir. Fransa, ngiltereden farkl olarak bu gnk

24

Nuren Mazc, a.g.e.., s.86.


16/95

11

Trkiye snrlar iindeki topraklardan da pay istemekteydi. Ancak sava sonrasnda

istekleri biraz azalarak bugnk Trkiye snrlar dna kaymt. zellikle Suriyenin

mandasn istemekteydi.

d-Almanyann Politikas

Almanya, Osmanl devlet adamlar tarafndan olumlu yaklamlarla

karlamasndan dolay, Osmanl topraklarna girebilmek iin aznlklar kullanma

gerei duymamtr. Ayrca II. Abdlhamit dneminden beri Almanya Osmanl toprak

btnln savunmutur. nk Osmanlnn paralanmas, Almanyann Filistine

ulamasn zorlatrrd. Bu nedenle Ermenilerle ilgili tutumu da dier devletten

farklyd. (ngiltere, Fransa ve Rusya). Hatta tehcir kanununun uygulanmasnda Alman

subaylarnn katld ileri srlmtr26. Almanyann tek amac Osmanl

Devletindeki verimli blgeleri ele geirmekti ki, bunu da Badat Demiryollar ihalesini

alarak planlarn hayata geirmeye balamt.

zellikle ngiltere, Fransa ve Rusya gibi emperyalist devletlerin amalar kendi

siyasi ve ekonomik karlar dorultusunda Osmanl Devletini paylamakt. Bu ama

dorultusunda da Ermenileri kullanma yolunu gitmilerdir. Ancak hibir zaman

Ermeniler - bugn bile - kullan

ld

klar

n

n fark

na varmam

lard

r.

2- I. Dnya Sava Srasnda Yaplan Gizli Antlamalar

28 Haziran 1914de, Avusturya-Macaristan veliahd Aridk Ferdinandn

Bosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesiyle I. Dnya Sava iin fitil atelenmiti.

Almanyann Rusyaya sava amasyla ngiltere ve Fransa mttefikleri Rusyann

yannda yer aldlar.Bunun zerine Almanya bu iki devlete de sava ilan etti. Osmanl

mparatorluu durumu tedirginlikle izlemekteydi. Sava kim kazanrsa kazansn sava

Osmanl Devletinin topraklar paylalmadan sonulanmayacakt. Durumu en az

zararla kapatmak iin Osmanl Devleti ngiltere, Fransa ve Rusyaya ittifak teklifinde

bulundu, fakat red cevab alnca Almanya ile ittifak kurma yoluna gitti ve 1 Kasm

1914de Osmanl Devleti I. Dnya Savanda mttefik grubun tarafnda savaa girdi.

Bylece, Osmanlmparatorluunun sonunu getirecek olan I. Dnya Savana girdi27.

25 Nuren Mazc, a.g.e.., s. 88.26 Nuren Mazc, a.g.e.., s.90.27 Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu, Ankara, 1996, s.85.


17/95

12

Osmanl Devletinin savaa girmesiyle birlikte, tilaf Devletleri gizli ve ak

olmak suretiyle ark Meselesini halledecekekilde antlamalara imza attlar.

a-stanbul Antlamas(Mart-Nisan 1915)

ngiltere ve Fransann anakkale Boazn gemeye almalarndan dolay

Rusya harekete gemitir. nk eer iki devlet anakkaleyi geerek stanbulu ele

geirirlerse, stanbulun Rusyaya braklmama tehlikesi ortaya kabilirdi. Ayrca

ngiltere himayesinde bu blgenin Yunanistana verilme olasl Rusyay rahatsz

etmekteydi. Bu olaslklar gerekleirse yzyllardr Boazlar ele geirmeye alan

Rusya bu blgeyi tamamen kaybedebilirdi.

Dier taraftan Osmanlnn mttefiki olan Almanya, Boazlarn ngiltere veFransann eline gemesi karlarna ters dmesi asndan, bu blgeyi Rusyaya teklif

ederek, bir bar antlamas yaplmas iin giriimlerde bulundu28. Bylece Rus

cephesini kapatarak, ittifak cephesini blecek ve batda sadece ngiltere ve Fransa ile

kar karya kalacakt. Tabii ki mttefik olan Osmanl Devlet adamlarnn bu olaydan

haberleri olmas imkanszd29.

Btn bu gelimelerin akabinde Rusya, Boazlar konusunda inisiyatifi ele

almak ve sorunu kendi lehine zmlemek iin, ubat 1915den itibaren giriimlere

balad. Uzun grmeler ve tartmalar sonucunda Rusyann Boazlar zerindeki

istekleri ngiltere ve Fransa tarafndan kabul edildi. Fakat buna karlk, iki devletin

Osmanl Devletinin dier blgeleri ile Asyadaki kar ve emellerini Rusya kabul

edecekti. Bylece, ngiltere ve Fransa yapm olduklar stanbul Antlamasyla

Boazlar ve evresini Rusyaya brakm oldular.

b- Londra Antlamas (26 Nisan 1915)

Bu antlama talya ile tilaf devletleri arasnda imzalanmtr. Bylece talyann

tilaf devletleri tarafndan savaa katlmas salanm oldu. Bu antlamayla, Ui

Antlamasnda (18 Ekim 1912) talyaya braklan On iki Ada zerindeki egemenlik

hakk tannm oldu. Ayrca Anadolu Trkiyesinin tamamen ya da ksmen taksimi sz

28 Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul, 1985, s. 396.29 Selahattin Selek, a.g.e.., stanbul, 1970, s. 17


18/95

13

konusu olduunda, talya Antalyaya bitiik Akdeniz havzasnda eit bir paya sahip

olacaktr...

Eer Fransa, Byk Britanya ve Rusya sava srasnda Anadolu Trkiyesinin

herhangi bir blgesini igal edecek olursa, Akdeniz havzasnn yukarda belirtilen

snrlar iinde Antalyay evreleyen ksmtalyaya ayrlacak ve talyann bu blgeyi

igal hakk olacaktr30.

c- Mc Mahon Mutabakat (Temmuz 1915- Mart 1916)

Msrdaki ngiliz vekili Mc Mahonun Arap liderlerle yapt bir dizi yazma

sonucunda Trklere kar ngiliz desteinde bir Arap hareketi gereklemiti.Buna

karlk Araplarn talebi ise randan Akdenize kadar uzanan blgede Arapbamszlnn tannmas ve desteklenmesi idi. Ancakngiltere Mersin, skenderun ve

Suriyenin Fransa nfuzunda olduunu,dolaysyla Arap deil mttefiki Fransann

nfuzu altnda olduunu kabul ettirerek bu blgenin dnda Arap isteklerini

desteklemeye ve bamszln tanmay kabul etmitir31.

d- Sykes-Picot Antlamas ( 9-16 Mart 1916)

Rusyaya Boazlarn, talyaya da Anadoludan pay verilmesi zerine ngiltere

ve Fransa arasnda dier blgeleri paylamak zere ikili grmeler balad.

Fransa,Rusyann Boazlara yerlemesine karlk Suriye ve ukurova blgesine

yerlemek istiyordu.ngiltere ise, Araplarla yaplan antlama sonucunda,kendi

koruyuculuu altnda Arap bamszln kabul ediyordu.

ngiltere ve Fransa Osmanl topraklarn paylamak amacyla 21 Ekim 1915de

bir araya geldiler.Grmelerin sonucunda ngiltere ve Fransa arasnda 3 Ocak 1916da

antlama yapld.Fakat yaplan bu antlama bir taslakt.Ancak Rusyann onayndan

sonra kesin eklini alacakt.Mart 1916da Rusyaya antlama bildirildi.Rusyada

Kuzeydou Anadoludaki topraklarn kendisine braklmas kayd ile ngiltere ve

Fransann yapt antlamay kabul edebileceini belirtti.Bu gelimelerin sonucunda

16 Mart 1916 tarihinde Sykes-Picot Antlamas kesin eklini alarak, ngiltere ve Fransa

arasnda imzaland.Antlamaya gre;

30 Paul C.Helmrech, Sevr Entrikalar, ev: erif Erol, stanbul, 1996, s.3.31 Taner Akam, a g.e., s.332.


19/95

14

1) Adana, Antakya blgesi, Suriye kylar ve Lbnan Fransaya; Musul hari

Irakngiltereye braklyordu. Fransa ve ngiltere kendilerine braklan bu blgelerde

istedikleri trde ynetimler kurabilecekti.

2) Suriyenin dier blgeleri ile Musul ve rdn kapsayan Byk Arap

Krall kurulacak ancak bu Fransz vengiliz koruyuculuu altnda bulunacakt.

3)Filistine Rusya ve dier mttefikler ile erif Hseyin tarafndan

kararlatrlacak, uluslararas bir ynetim kurulacakt32.

e- Saint Jean de Maurienne Antlamas (19 Nisan 1917)

ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yaplan Sykes-Picot antlamas talya

tarafndan renilince, talyan Hkmeti bu antlamann dnda brakld iin

tepkilerini ve isteklerini bildirdi. Bunun zerine ngiltere, Fransa ve talya arasnda

diplomatik grmelere balad. Buna gre talya, Sykes-Picot antlamasn kabul

ediyor ve karlnda Antalya, Konya, Aydn ve zmiri alyordu.

Ancak, bu grmelere Rusya katlmad iin antlama Rusyann onayn

aldktan sonra kesinleecekti. Fakat bu srada Rusyada i karklklar kmasndan

dolay Rusya devre d kalnca antlamann yrrle girmesi konusunda sorunlar

kt33. Bu devlet (ngiltere, Fransa ve talya) arasndaki sorunlar Paris Bar

Konferans srasnda devam etmi ve bu durum Kurtulu Savanda talyanlarn Milli

Mcadele hareketini desteklemesine yol amtr.

Btn antlamalara baktmzda paylam projelerinde hibir ekilde Ermeni

isteklerinden veya bamsz bir Ermenistandan bahsedilmediini grmekteyiz.

Ermenilerin Byk Ermenistan dedikleri Dou Anadolu blgesi Rusyann nfuz

alan olarak tannmt. Kk Ermenistan denilen Kilikya blgesi ise Fransann

nfuz alan olarak belirlenmiti. Her ne kadar byk devletler kendi aralarnda anlam

gibi grnseler de Rusyann, Bolevik devriminin patlak vermesiyle savatan

ekilmesi antlamalarda baz deiiklikler yaplmasna sebebiyet verdi. Bu durumda

hem sava srasnda hem de sava sonrasnda devletleraras problemlerin kmasna

neden olmutur.

32 Rfat Uarol, a.g.e.., s.398.33 Rfat Uarol, a.g.e., s. 399


20/95

15

B Sevr ncesi Ermenilerin Durumu

Osmanl Hkmeti, I. Dnya Savana dahil olduktan sonra Ermeni

Komitelerinin dmanla ibirlii ettiine dair ald istihbarat ve Dou AnadoludakiErmeni isyanlar sonucunda tedirgin olmakta idi. Dnemin Dahiliye Nazr Talat Paa

Erzurum Mebusu Vartkes Efendiye Ermeniler bu eit muamelelere tevessl etmeye

devam ettikleri takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirmi;

Bakumandan Vekili Enver Paa da ayn ekilde Patrikle grerek, cemaatine bar

nasihatnda bulunmasn istemi ve sz konusu hareketlerin umumi bir mahiyet ald

takdirde askeri hkmetin en sk tedbirleri almak mecburiyetinde kalacan da

vurgulamtr34. Bu szlerden anlalaca zere savata olan Osmanl Hkmeti

Ermenileri srekli uyarmakta idi. Ancakngiltere ve Rusyadan cesaret ve destek alan

Ermeniler hibir ekilde uyarlar dikkate almamlardr. Trkler tedbir almak

zorundayd. Hatta bu mecburiyeti batl yazarlar da getirmitir. Bir Fransz askeri yazar

olan Larcher Birinci Dnya Savanda Trk Sava eserinde yle demektedir;

Hareket blgesinde Ermeniler aktan aa Ruslarla ibirlii yapyorlard.

Erzurum vilayetindeki Hristiyanlarn (Ermeniler) bir ksm daha, Aralk 1914de

Kafkas tesine gmt. Ruslarca kurulmu olan Ermeni taburlar

na girmek iingnller, Trk hatlarndan kayorlard. Ermeni gnllleri sk sk Trk konvoylarna

(geri kollarna) ve yalnz bana gidenlere saldryorlard. Askerlik hizmetine ve teklifi

harbiyeye kar koyma genel bir olayd. Bu bazen silahla da oluyordu. Bir kale

durumuna getirilmi olan Van Ermeni mahallesi bir ay dayanmt ve ona kar bir

Trk bataryasn kullanmak gerekmiti. Askere alnm olan Ermenilerin sadakati de

pheli grnyordu.

Bu yzden Trk Hkmeti kesin tedbirler almaya karar verdi. 2 Haziran1915de karlan bir emirleu hususlar yrrle koydu:

1) Ermeni askerlerinin silahl birliklerden alnp silahsz birliklere ve geri hizmeteverilmesi,

2) Ermeni ahalisinin hareket blgesinden alnp Iraka yerletirilmes35.

34 Mim Kemal ke, a.g.e.., s. 114.35 Selahattin Selek, a.g.e.., s. 39


21/95

16

Gryorlar ki, batl yazarlar bile Osmanl Hkmetinin byle bir karar almaya

mecbur olduunu belirtmektedirler.

Ayrca, I. Dnya Savay srasnda Anadoludan birka milyon insan g etmek

zorunda kamtr. lk olarak Trkler silahl Ermenilerin saldrlarna maruz kalnca Orta

Anadoluya g etmeye mecbur kalmt. Sonra da Ermeniler Irak ve Suriyeye g

ettirilmitir.

Tehcir Kanunu 27 Mays 1915de Talat Paa tarafndan geici bir kanunla

karlmt. Daha sonra 15 Eyll 1915 Meclis-i Mebusan tarafndan onaylanmtr.

Kanunun onaylanmasndan sonra Osmanl Hkmeti uygulama aamasnda da tehcirin

dzenli ve gvenli bir ekilde uygulanmas iin gereken nlemleri almtr. Hkmet

iskan blgelerinde Ermenilerin barnma, yiyecek, gvenliklerini temin

edecekti.Ermeniler tanabilir mallarn da yanlarna alabileceklerdi. Ayrca tehcir

srasnda yal, hasta, kadn ve ocuklar demiryolu ile, kalanlar ise muhafz birliklerin

refakatiyle iskan blgelerine gtrlecekti.

Avrupal devletler tehcir kanunundan dolay da Osmanly sulamlardr.

Tehcir kelimesinin anlamna bakacak olursak. Tehcir kelimesi Arapa olup, hicret

kknden gelmektedir. G ettirme manas

ndad

r. Bu kelimede temerkz kamp

nakoymak manas yoktur, yer deitirmek manas vardr. Bu sebeple Fransz ve

ngilizlerin tehcir karl kullandklar Deportation kelimesi kasten yanl

kullanlan bir kelimedir. Bu kelime cezaen bir yerde mahfuzen ikamete mecbur edilmek,

yani srgn edilmek manasna gelir. Srgnde, yani deportationa gnderilen kii

gittii yerde serbest deildir, belirli bir mekan iinde, hapishanede, kalede veya kampta

ddnya ile irtibat kesik olarak yaar36.

ngiltere ve Fransa zellikle tehcir kelimesini kendi anladklar anlamdakullanarak Osmanl Devletini cezalandrma yoluna gitmilerdir.

Bu cezalandrma iini I. Dnya Sava sonrasnda yaplan antlamalarda nasl

uyguladklarn grmekteyiz.

36 Kamuran Grn, a.g.e.., s. 208.


22/95

17

1- Wilson Prensipleri

1914de I. Dnya Sava baladnda, tilaf Devletleri, Bolevik ihtilali

yznden Rusyan

n savatan ekilmesiyle ok zor bir duruma dmlerdi. te buskk anda A.B.D., tilaf devletleri saflarnda savaa girdi. (6 Nisan 1917). A.B.D.,

Trkiye ve Bulgaristana sava amad. ngiltere ise, sadece Trkiyeye sava

almasn istiyordu. Amerika Hariciye Vekili Robert Lansing ise Trkiyeye sava

almasna taraftar deildi ve u nedenleri ileri srmekteydi. Harbin Trkiyedeki

Amerikan misyoner tekilatna byk zararlar olacakt. Amerika her ay arktaki

Ermenilere 2 milyon Trk liras tutarnda yardm yapyordu. Harp ald takdirde bu

tekilat bozulacak misyonerler memleketten srlecek ve servetleri msadere

edilecekti. Esas sebep bu idi. kinci sebepte; Trkiye Amerika ile siyasi

mnasebetlerini kestii halde; Amerikaya kar hibir tecavzi harekette

bulunmamt. Bu byle olunca hangi sebeple Trkiyeye harp alacakt37.

Amerikann Trkiyedeki menfaatlerini tehlikeye sokmas ok mantkl bir

hareket olmayacakt. Ayn zamanda, Trkiyeye sava amakla, ark Meselesine de

karm olacakt. Ayrca Bakan Wilsonnun d politikada farkl bir dncesi vard.

Amerikann hedefi btn milletler ile, kuvvete deil de, hak ve adalete, eit

menfaatlere dayanan bir mnasebet kurmakt38. Bu dnceler dorultusunda

A.B.Dnin ngiltereye nazaran esnek dncelere sahip olduunu grmekteyiz.

1918 ylnn balarnda artk savaan taraflarn hemen hepsi bar istemeye

balad dnemde, A.B.D. Bakan Wilson 18 Ocak 1918de 14 maddelik bir beyanat

yaynlamtr. Bu ilkelerin temelinde halklara egemenlik hakknn tannmas vardr.

Ancak Osmanl mparatorluu gndeme geldiinde Paris Bar Konferansnda bu

ilkelere pek uyulmad

n

grmekteyiz. Wilsonun sava s

ras

nda verdii beyanatlar

nOsmanlmparatorluu iin pek de geerli olmamtr.

14 maddelik Wilson Prensiplerinin 12. Maddesi dorudan Osmanl

mparatorluunu ilgilendirmekteydi. yle ki: Osmanlmparatorluunun Trklere

meskun ksmlarnda tam bir hkmranlk salanacak, fakatimdi Trk hakimiyetinde

bulunan dier milletlere tam bir yaama emniyeti ve muhtar bir gelime imkan temin

37 Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi, Giresun, 1972, s. 1.38 Mine Erol, a.g.e.., s. 2.


23/95

18

edilecektir39. Bu maddeye ramen Yunanllarzmire kartma yapm ve Ermeniler

ise Dou Anadoludaki toprak isteklerini yrrle koymaya kalkmlardr.

2- Paris Bar Konferans ve Ermeni Talepleri

I. Dnya Sava sona ermi ve yenilen devletlere kabul ettirilecek bar

antlamalarnn hazrlanmas iin, 18 Ocak 1919da Paris Bar Konferans toplanmt.

Bu konferansa isteklerini iletmek zere Ermeniler hemen harekete geerek, Parise bir

heyet gndermilerdir. Ermeniler, Pariste birisi Baos Nubar Paa bakanlnda,

dieri ise 1918 Maysn da kurulduu ilan edilen Ermeni Cumhuriyeti adna Avetis

Ahanronian nderliinde temsil edilmekteydiler40. 24 ubat 1919da Pariste Ermeni

ttihd Kongresi topland. Bu toplant, 22 Nisana kadar srd. Konferansa sadeceRusya ve Osmanl Ermenileri deil, ran, Msr, Suriye, Avrupa ve Amerikadaki

Ermeni temsilcileri bulunuyordu. Kongrede btn Ermeni iddialar tespit edildi ve

Baos Nubarn bakanlnda alt kiilik heyet seildi. Delegeler Heyeti yeni Ermeni

hkmetinin siyasi statsn konferansta anlatacaklard41.

Baos Nubarn heyeti dnda, Avetis Aharonian liderliindeki dier heyet de,

1918de Rus mparatorluunun kmesinden sonra kurulan Ermenistan Cumhuriyetini

temsil ediyordu. Bu iki ana delegasyona ek olarak krk kadar Ermeni delegasyonu daaba gsteriyordu. Yani Pariste youn bir lobi faaliyeti vard.

Yzlerce gazeteci, yazar, arkc, profesr, senatr ve eski bakann Ermeni

davas lehine uzun konumalar yapt konferanslar dzenliyorlard.Wilson,Lloyd

George ve Clemenceaunun peinden bir dakika bile ayrlmayanErmeni delegeler,

devaml olarak Ermenistana borlu olduunu hatrlatyordu. Arszlklar herkesi

kzdracak bir noktaya varm ve dostlar etrafndan kaybolmaya balamt. Loris

Melikov... Pariste konferansn Ermenistana herkesin yrekten bir sempatiyle baktnyazmaktadr (ama) bir trl bitmek bilmeyen talepleri ve bunlar ifade edi tarzlar en

sonunda insanlar kendilerinden nefret ettirmiti. Bu gidile, kazanmalar gereken

kiileri kendilerine dman edeceklerdi42.

39 Mine Erol, a.g.e.., s. 6.40 Nejat Gyn, Sevresden LausanneaBelleten Cilt:XLVI Ankara, s.552.41 Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, s.257.42 Paul C. Helmreich, a.g.e, s.535.


24/95

19

Byle bir durumda Ermeni delegasyonlar, Paris Bar Konferansnda

isteklerini sunmulardr. ngiltere ve Fransann, konferans srasnda ve sonraki

politikalarna baktmzda, Ermenilerin karlarndan ziyade kendi karlar iin

altklarn ve Ermenileri kullandklarn gryoruz.

Ermeniler, 12 ubat 1919da konferansa verdikleri muhtra ile isteklerini

bildiriyorlard:

1) Kafkas Ermeni Cumhuriyeti arazisi ile beraber Kilikya ve yedi vilayetten

mteekkil olmak zere mstakil bir Ermenistan hkmetinin kurulmasn, kefil

devletler delegelerinden meydana gelecek ve Ermeni komiserleri tarafndan yardm

olunacak snr izme komisyonlar, Ermenistann kesin snrlarn yerlerinde tespite

memur olacaklard.

Bu komisyonlar harita zerinde izilmi olan ksmlarn uygulanmasnda

hudutta bulunan lkelerle doacak anlamazlklar tarafsz olarak zmlemek

konusunda tam yetkiye sahip bulunacaklardr.

2) Bu suretle kurulacak Ermeni hkmeti, tilaf devletlerinin ve Amerikann

yahut katlmasn istedii Cemiyet-i Akvamn mterek kefaleti altna konacaktr

3) Sulh konferans tarafndan bir intikal devresi iin devletlerden birisine

Ermenistan hakknda zel bir manda verilmelidir. Kendisine manda verilecek

devletin seilmesi hakknda halihazrda Paris de toplanan ve btn Ermeni milletini

temsil eden Ermeni konferansnn mtalaas alnmaldr. Mandann mddeti en ok

yirmi sene olacaktr.

Sulh konferans tarafndan, Ermeni milletinin katliamlar,srgnler, gasplar,

tahripler dolaysyla maruz kalm olduklar zararlara kar bir tazminat tespit

olunmaldr.

Ermenistan da kendi tarafndan, Osmanl hkmetinin harpten ncesine ait

bulunan Duyunu Umumiyesine (devletin genel borlar) itirake hazrdr.

Manday kabul edecek devlet, manda iinunlar yapacaktr:

a) Halen memleketi igal etmekte olan Trk hkmet memurlarn, askerlerini ve

dierlerini buralar boaltmaya zorlamak.


25/95

20

b) Ahalinin genel olarak silahtan arndrlmas.

c) Katliamlara itirak, halka taarruz, yamaclk yapm ve madurlarn

eyasndan istifade etmi olanlarn cezalandrlmas ve kovulmas

)Dzeni bozanlarn ve bozguncu gezgin airetlerin blgeden karlmalar

d) Sultan Hamid ve Jn Trklerin idaresi esasnda getirilmi ve yerletirilmi

olan slam muhacirlerinin memleketten karlmalar, dahilde ve harite her taraftan

zorlaslam edilmi ve aile arasna sokulmu ocuk gen kz ve kadnlarn eski dinlerine

dnmelerinin temini iin icap eden tedbirlerin alnmas.

e) Trklerin Ermenilerden zapt ve msadere etmi olduklareylerin muhakkak

bir tazminatla birlikte sahiplerine iadesinin, kendi arazisi iindeki tanamaz

mallarnn ve herhangi bir ekilde olursa olsun Ermeni cemaatinden alnm olan

kilise, mektep, manastrlarn eyalaryla,mal ve binalaryla birlikte geri verileceinin

Trkiyeye garanti ettirilmesi,Trkiyeye gemi durumda bulunacak zel ve milli

yaplara gelince;stanbul Ermeni ruhani idaresinin bunlar satmak ve gelirini cemaatin

ihtiyalarna sarf etmek hakkna sahip olmalar,aslnda Ermeni olan ve yaban lkelere

yerlemi veya o memleketler tabiiyetine girmi bulunan ahslarn be yl iin gerek

kendi adna, gerek ocuklar adna her iki memleket memurlarn nceden yazl olarak

haberdar etmek suretiyle yeni Ermeni hkmeti tabiiyetine girerek Ermeni vatanda

olmak hakkna sahip olmaldrlar43.

26 ubat gn konferansta Ermeni delegasyonu dinlendi. Taleplerini tekrarladlar.

Lloyd George, Baos Nubar Paann bu talepleri iin; Baosun peri masallar,

Ahanronian iin ise Baos Paa gibi tenakuz ve karklk iin deydi der44.

Akas tilaf devletleri, Ermeni taleplerini ar bulmulard. Buna ramen

konferanstaki devletlerin niyetleri de Ermenistan bir devletin mandas altna vermek

idi.

Ermeni delegasyonun bu istekleri btn Ermeni cemaati tarafndan

memnuniyetle karlanmad. Ermeni parlamentosunda bulunan Vahan Minakhoryan,

Ermeni ovenizminin tehlikeli olmaya baladn sylemiti. Ona gre Osmanl

43 Ahmet Hulki Saral, a.g.e., s.258.44 Kamuran Grn, a.g.e., s.249.


26/95

21

mparatorluunun paralanmas ve bu paralanmaya Ermenilerin yardmc olmas

emperyalizme hizmetten baka bir ey deildi45. Ancak hibir ekilde Vahan

Minakhoryann szleri Ermeniler tarafndan dikkate alnmad. Aksine toplantlar,

kongreler hzl birekilde yaplrken, propagandalarla heyetlere destek veriliyordu.

Ermeni isteklerinin konferansta aklanmasndan sonra devletler cephesine

baktmzda Ermenilere belirli bir taahhtte bulunmakta olduka isteksizlerdi. Bir

Ermeni devleti kurulmas konusunda ngiltere, Fransa ve talya anlayorlard. Fakat

hibir devlet Ermenistann kurulmasnda ve desteklenmesinde dorudan yer almak

istemiyorlard. nk Ermeniler yardmsz bir devlet kurabilecek kapasiteye sahip

deillerdi.

Bir devletin kurulabilmesi iin snrlarnn belirlenmi olmas gerekmektedir.

Ama Ermeni devletinin snrlar belli deildi. Ermenistann neresi olaca aka

bilinmiyordu. Dier bir husus ise, nfus ounluunun salanmas gerekmekteydi.

Ermenilerin hak iddia ettikleri Dou Anadolu blgesinde Ermeni nfusu Trk

nfusundan azd. En kalabalk olduklar yerlerde bile %30 u gemiyorlard46. Son

nokta ise, ekonomik ve askeri gcn bulunmamasyd. Ama Ermeniler buna da sahip

deillerdi. Byk devletlerden medet ummaktaydlar, ama istediklerini yaptrmakta pek

baarl olamamlardr.

Btn bu sebeplerden dolay da byk devletler Ermenistana destek iin ok

fazla istekli deillerdi.Zira onlar iin ekonomik ve askeri adan ok byk klfet

getirmekteydi.

Ayrca konferansta, Dou Anadoluda kurulacak olan Ermenistan devleti iin

byk devletler arasnda da sorunlar ortaya kmt. ngiltere, Ermeni isteklerine

destek veriyordu. nk Ruslarn Dou Anadoludan Akdenize inmesini engellemekiin bu blgede Ermenistan devletinin olmasn uygun grmekteydi. Bu arada

Fransann igali altnda bulunan Kilikyay Ermeniler isteyince Fransann destei

Ermenilerden ekildi. Bylece Ermenistan konusunda ngiltere yalnz kaldndan

yava yava ekimser kalmaya balamt.

45 Mim Kemal ke, a.g.e., s.137.46 Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi-Fikri Temelleri ve Atatrk, Isparta 1999, s.15.


27/95

22

Dier taraftan byk devletleri rahatsz eden bir durumda u idi: I. Dnya

Savayla birlikte Ermeniler tehcir ve firar yznden Dou Anadolu Blgesinden

ayrlm olduklarndan blgede hemen hemen Ermeni nfusu kalmamtr. Bu durumda

Trk ounluu blgeyi savunmaya hazrd. Savatan yeni km bir Avrupa baka

bir millet iin Dou Anadoluda savamayacakt. Bu nedenle A.B.Dye Ermenistan

mandasn kabul ettirmek gerekliydi.

Bunun iin, 14 mays 1919da toplanan Drtler Konseyi ve A.B.D. bakan

konutuktan sonra; Ermenistan devletinin manda altna alnmasna karar verildi.

Bu arada Amerika hkmeti, stanbulda vazife halinde bulunan Amiral Mark L.

Bristolu 12 austos 1919da Yksek Komiserlie atad. Yapt incelemeler sonucunda

Amiral Bristol, Osmanl mparatorluunun mukadderat hakknda kesin hkmde

bulunmutu. Ona gre: Trkiye bir btn halinde muhafaza edilmeli ve hkmete,

genel eitime kavuturulmal, halk kendileri hakknda karar verecek kadareitildikten

sonra Self-Determinationa gidilmeli ifadesiyle A.B.D. hkmetine fikrini

iletmitir47. Fakat A.B.D. bakan Wilson, Amiral Bristol ile ayn grte deildi.

nk Wilson Ermenilerin ve misyonerlerin propagandalarnn etkisiyle Dou

Anadoluda bir Ermenistan kurulmasna destek veriyordu ki, zaten Mays 1919da

;Drtler Konseyinin karar ile Ermenistan mandasn kabul etmiti. Dou Anadoludaki

durumun incelenmesi iin King-Crane Komisyonunu ve General Harbord

bakanlndaki heyeti grevlendirmiti.

3- Anadoludaki Durum ve General Harbordun Raporu

General Harbordun raporunun incelemelerine gemeden nce Anadoluda

Trklerin durumuna bakacak olursak; zmirin igalinden sonra Anadoluya geen M.

Kemal dmana kar direni rgtleri kurarak ulusal mcadeleyibalatmt.M.Kemalin hedefi,yabanc devletleri veya Osmanl hkmetini bir tarafa

brakarak ulusal egemenlie dayal, kaytsz,artsz, tam bamsz bir Trk devleti

kurmakt.

47

Ercment Kuran, Amiral Bristol Raporu ve A.B.D. de Trk Aleyhtar Ermeni PropagandasnnTarihesi Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says, Say: 37, s.484, Ankara 2001.


28/95

23

Hatta bu sayede Trklerin bamszlk sava bir sre sonra,Avrupa kamuoyunun

da desteini almaya balamtr.Byle olmasnda,yabanc gazetecilerin M.Kemal ile

yaptklar rportajlarn rol byk olmutur.

Nitekim, M.Kemal 15 Ekim 1919da Fransann Temps gazetesi muhabirine

Ermenistan ve manda konusu ile ilgili grlerini yle aklamaktayd:

- Ermeni Meselesi zerine ne dnyorsunuz?. Van, Bitlis vilayetlerinden

pek snrl lde bir miktar arazi terkine itiraz ederler mi?.

- Osmanl snrlar dnda kurulacak bir Ermenistan memnunlukla karlarz.

- Yabanc yardm ve destei olmadan Trkiyenin canlandrlmas mmkn

olaca kanaatinde misiniz?. Byle bir desteklemeyi ne tarzda anlyorsunuz. Bir veya

birka yardm zerine grnz nedir.

- Bu yoldaki temel dnce ve grmz aklayan Sivas Kongresi

beyannamesinin yedinci maddesini aynen zikretmekle yetiniriz.

Yedinci maddeyle diyordu: Milletimiz, insani, modern gayeleri stn tutar ve

teknik, endstri ve ekonomi alanlardaki durum ve ihtiyalarmz taktir eder. Devlet ve

vatanmzn btnln korumak zere altnc maddede aklanm snrlar iinde

(Misak- Milli snrlar), milliyet esaslarna bal ve memleketimize kar istila emeli

beslemeyen herhangi bir devletin teknik, bilim, endstri, ekonomi yardmlarn

memnunlukla karlarz ve bu adil ve insani artlar iine alan bir barn da, acele

olarak gereklemesini insanln selameti ve dnyann huzuru adna milli

emellerimizinbanda sayarz48.

Mustafa Kemalin beyanatna baktmzda, lke topraklarn hibirekilde baka

bir millete veya baka bir devletin mandas

na b

rak

lamayaca

n

gryoruz. Austos1919da Anadoluya gelen General Harbord ve heyetinin yapt inceleme sonularna

baktmzda da Mustafa Kemalden de ok farkl bir sonuca varmadn gryoruz.

General Harbord ve heyeti 1919un Austos ay sonunda Anadoluya gelmitir.

Bir aylk gezisi boyunca Harbord, blgedeki Ermenilerin durumu ve manda konusu

48

Yakn Tarihimiz Dergisi, Atatrkn Btn Sylev ve Demeleri, say:5, stanbul, 1962,s.159.


29/95

24

hakknda gzlem yapacakt. Bu geziye karken general Harbord gerekten bir

Ermenistan ve katliamlar grmeyi beklediini itiraf etmitir49.

Heyetin yol gzergahzmir, Konya, Adana, Tarsus, Mersin, skenderun, Halep,

Mardin, Diyarbakr, Tiflis, Baku-Batum ve Karadenizden stanbula dn olarak

saptanmtr50. Bu gzergahn en nemli noktalar Sivas ve Erzurum olmutur. nk

Sivasta, Mustafa Kemal ile yapt grme ve Erzurumdaki incelemeleri sonucunda

hazrlayaca raporda Trklerin hakl olduunu oraya koymutur.

General Harbord gezisine balad dnemlerde de Anadoluda Mustafa Kemal

milli direnii rgtlemek zere kongrelere balamt. Heyet Sivasta iken, Sivasta

toplanan kongre henz sonulanmamt. Bu rastlantda kongrede de manda konusu

gndeme gelmi, hararetli tartmalar yaanmt. nk kongreye manda taraftarlar

katlm ve A.B.D.in mandasnn kabul edilmesi iin basklar yaplmt. Mustafa

Kemal, Erzurum kongresinin altnc maddesinde Manda ve himaye kabulolunamaz

kararn Sivasta da tekrarlam ve manda konusu ile birlikte Dou Anadoluda bir

Ermenistann gndeme gelmeyeceini syleyerek, hibir ekilde vatann

btnlnden vazgeilemeyeceini vurgulamtr.Buna ramen sonuta, Amerika

senatosuna bir mektup gnderilerek Trkiyenin durumunun senatoda grlmesi

istendi.Bu konuyla ilgili telgraf metni, 11 Eyll 1919da Amerikaya gnderildi.

Telgrafn ierii yle idi:

Birleik Amerika Devleti Ayan Meclisi Reisliine, Rumeli ve Anadolunun btn

Mslman halkn temsil eden ve Osmanlmparatorluunun Anadolu ve Rumelideki

vilayetlerinin temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Milli Kongresi, 4 Eyll 1919 da

bir araya gelmiti, gayeleri unlardr: Memleket halknn ekseriyetinin arzularn

yerine getirmek, btn aznlklar himaye altnda bulundurmak, btn vatandalara can

ve adalet yolundaki haklarn teminata balamak.

Sivas Milli Kongresi, Osmanlmparatorluu halknn ekseriyetinin arzularn

ifade eden bir karar suretini, 9 Eyll 1919 da rey birlii ile kabul etmitir. Bu kararn

havi olduu prensipler, Sivas Kongresinin, kongre dalmazdan evvel azas arasndan

seecei merkez komitesinin ve imparatorluk hudutlar iinde btn tali tekilatlarn

49 Seil Akgn, Kurtulu Sava balangcnda Trk Ermeni ilikilerinde A.B.D.nin Rol,

Tarih boyunca Trklerin Ermeni Toplumu lelikileri, Ankara 1985 s.338.


30/95

25

istikbaldeki hareketlerine rehber olacaktr. Takip edilebilecek siyasetle alakal olan bu

karar mucibince, Sivas Milli Kongresi, Birleik Amerika Devletleri Ayan Meclisine u

ricada bulunmay, bugn yine ittifakla kararlatrmtr. Azanzdan mrekkep bir

komiteyi Osmanlmparatorluunun her kesine gndermenizi diliyoruz. Bu komite

tarafsz olarak, Osmanlmparatorluunda fiili suretle hkm sren hal ve artlar

tetkikten geirmelidir. Byle bir tetkik, Osmanlmparatorluuna ait nfus ve arazi

hakknda bir sulh muahedesi mucibinde keyfi kararlar verilmesine meydan

brakmazdan evvel yaplmaldr51.

Bylece manda taraftarlar, istekleri iin bir adm atm oluyordu. Bu telgrafn

gnderilmesinden ksa bir sre sonra, 19 Eyll 1919da Harbord ve Heyeti Sivasa

geldi. Heyet, Mustafa Kemal ile hararetli bir grme yapmtr. Gerek manda, gerekse

de Ermeni konusunda Mustafa Kemalin szleri Heyet tarafndan yle nakledilmitir:

.Maksat; Osmanl mparatorluunun btnln, tarafsz, byk bir

devletin ve hepsine tercihen Amerika devletinin mzahereti altnda muhafaza etmek

olduunu syledi. Topladklar kongrede verdikleri karar, Cumhur reisimize telgrafla

bildirilmi ve senato tarafndan buraya tahkik heyeti gnderilmesi rica edilmi. Lakin

onlarn manda hakkndaki fikirleri bizimki gibi deil, onlar bunu yalnz, bir byk

kardein nasihati veya yardm gibi dnyorlar. idareye veya d mnasebetlere

hi mdahale etmemek zere hafif bir aabeylik hakimliini tanmak istiyorlar.

Ayrca Trkiye de vuku bulan facialarn (Ermeni olaylarnn) sorumlusunun

ecnebi entrikalar olduunu tekrar ve srarla ifade etti52.

General Harbordun, Mustafa Kemal ile grmeleriyle ilgili notlarnda bu

ifadeler bulunmaktayd. Ayrca General Harbord grmeden sonra yle bir ifade

kullanmt; Anlalyor ki: Trkiye meselesini halletmek iin, milli hareketilerihesaba katmak lazm geliyordu53.

Bu grmede Mustafa Kemal, Osmanl snrlar dndaki bir Ermenistan

memnuniyetle karlayacaklarn da ifade etmitir.

50 Seil Akgn, agm, s.338.51 Mine Erol, agm, s.94.52Yakn Tarihimiz Dergisi, Rauf Orbayn Hatralar, say:32, stanbul 1962, s.179.53Yakn Tarihimiz Dergisi, agm, s.179.


31/95

26

Bu grme sonucunda heyette yle bir intiba uyand; iki toplum kendi hallerine

brakld taktirde bir arada ve bar iinde yaayabileceklerdi.

Heyetin Sivastan sonraki dier nemli dura Erzurumdu. Bu blgede Kazm

Karabekir ile grmeler yapld. Erzurum Trk ili olduu sylendi. Ayrca yaplan

geziler srasnda Belediye Bakan Zakir bey, Harborda gezi mahallini ve kavak

mezarlklarn gsterereku ilgin konumay yapt.

u geni talklar gryor musunuz?. te bunlar Trk mezarlklardr. ehrin

br yanlarnda daha bunun on misli mezarlklarmz var. imdi iyice bak. urada

etraf duvarlarla evrilmi kk bir mezarlk var. O da Ermeni mezarldr. imdi

Ermenilerin mi yoksa Trklerin mi ok olduunu anladn m?. Bunlar llerini

yemediler ya54. Bu szler zerine Albayrak gazetesinin sahibi Sleyman Necati Bey

de Romallardan beri bu blgede bamsz bir Ermeni devleti olmad, on asrlk bu

Trk yurdunda Ermenilerin %10 u gemediini syledi55. Btn bu somut kantlar

General Harbordu dier aklamalardan daha ok etkiledi.

General Harbord ve heyeti, gezi bitiminde tarafszlk koullarna uyarak,

gzlemlerini ve edindikleri bilgilerini deerlendirip ayrntl bir raporla Amerikan

Senatosuna sundular.

Harbord, raporunda olduka tarafsz davranarak sadece Trklerin Ermenilere

saldrmadn, birok yerlerde Ermenilerin Trklere saldrmakta olduklarn

rnekleriyle belirtmi ve Ermeni yardm kurulular ile Ermeni davasn destekleyen

Amerikan politikaclar, Rusya Ermenistanna snan Ermeni mltecilerin saysn

700-800 bin olarak iddia ettikleri halde, General Harbord bu miktarn 300 bin

civarnda olduunu sylemiti.

Manda konusunda ise Ermeni sorunu Ermenistan da zlemez diyen

Harbord, Fransa ve ngiltere tarafndan igal edilmi olmalar sebebiyle Suriye ve

Mezopotamya hari,stanbul ve Rumeli dahil, btn Osmanlmparatorluu topraklar

zerinde bir manda kurulmas gerektiini ileri srmtr.

54.Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, zmir 1984, s.167.55 Seil Akgn, a.g.e., s.341.


32/95

27

Ama bu ifade Harbordun manda konusunu destekledii anlamna gelmiyordu.

Generale gre, manda ynetimini zerine almakla Amerika en az bir kuak boyu bu ie

bulam olacakt ve askeri bakmdan da 25.000 ile 200.000 arasnda bir askeri

kuvvetle hem milli mcadelecilerle uraacak hem de bu rejim korunacakt ve

nihayetinde manda rejiminin ilk be ylnda Amerikann 756 milyon dolarlk bir mali

yk kabul etmesi gerekmekteydi56.

Sava btn lkeleri yorgun brakmt Amerikann Anadolu topraklarnda

herhangi bir sorumluluk stlenmesi, Amerikan halkna byk bir sorumluluk

getirecekti. Savan mali skntlar Amerikay da etkilemiti. Btn bu sorunlarla

birlikte, akas Trkiyede herhangi bir manda rejimi Amerika iin her hangi bir

kazan tekil etmiyordu. Aksine ekonomik olarak zarar ok olacakt.

Amerikan Senatosuna sunulan General Harbord raporunun da etkisiyle, A.B.D.

ne Ermenistan ne de Trkiye mandaterliini kabul etmitir. Bylece General Harbord

ve Heyeti Amerikan Bakannn kiisel isteine ramen, tilaf devletlerinin Trk

topraklarnda oynamak istedikleri oyunun ierisinde olmay reddetmitir. Bunun

zerine Ermenistann snrlarnn izilmesi iin Wilsona hakemlik teklif edildi.

Wilson bu hakemlii kabul etti. Bunun iindir ki, Austos 1920de yaplacak olan Sevr

Anlamasna Ermenilerle ilgili maddeler konmutur.

Bundan sonraki grmelerde artk A.B.D. bulunmamaktayd. ngiltere baka

ekilde Ermeni sorununu zmlemek zorundayd. 12 ubat 1920de toplanan Londra

Konferans Trk topraklar iin zm aramaktayd. Londrada bulunan devletlerin

temsilcileri akas bamsz bir Ermenistana okta hogrl deillerdi. A.B.D.nin

Ermeni mandaterliini kabul etmeyecei kesinletii iin yeni bir mandater bulunmas

gerekliydi. Konferansa katlan hibir devlet manda kabul etmek veya uzun vadede bir

destek taahhd altna girmek istemiyorlard.

Bunun zerine Ermenistann bamsz olmasna ve Milletler Cemiyetinin

himayesine girmesine karar verildi. Ancak Milletler Cemiyeti Konseyi de bu durumu

ho karlamad. nk hem Ermenistan finanse etmek hem de gvenlik iin asker

temin etmek gerekliydi. Bu durum Londra Konferansnn kesin bir sonu vermesini

56

Fahir Armaolu, Amerika Sevres Antlamas ve Ermenistan Snrlar, Belleten, cilt:LXI,Ankara 1997, s.135.


33/95

28

engelledi. Sorun Nisan aynda San Remoda toplanacak olan Yksek Konseyin

deerlendirilmesine sunulmak zere ertelendi.

tilaf devletleri arasnda Osmanl mparatorluunun kaderi ile ilgili grmeler

yaplrken Anadoluda milliyeti hareketler hzla yaylmaktayd. San Remo

Konferansnda yaplan grmelerde, milliyeti hareketin tedirginlii yaanmaktayd.

Ancak sahil blgeleri iin endie yoktu.Onlara gre Ermenistan dndaki blgeler ok

rahat ekilde elde tutulabilirdi.

16 Mart 1920 tarihinde stanbulun igal edilmesiyle birlikte Anadoludaki

milliyetilerle stanbul hkmeti arasndaki iliki kesilmitir. Bu durum Mustafa

Kemale Anadoluda yeni bir hkmetin kurulmas iin imkan tanmt. 23 Nisan

1920de Byk Millet Meclisi Ankarada topland. Yeni meclisin amac lkenin

bamszln salamak, padiah ve hilafet makamn dmann elinden kurtarmakt.

30 Nisanda Anadolu topraklarnda yeni bir hkmetin kurulduu ve bu tarihten sonra

Mttefik devletlerin muhatabnn Ankara hkmetinin olaca resmen bildirilmitir.

Fakat San Remo Konferansnda Anadoluda oluan bu gelimeler fazla dikkate

alnmad.tilaf devletleri Osmanl hkmetini muhatap olarak aldklar iin hazrlanan

antlama metni Osmanl hkmetine iletilmiti.

4- San Remo Konferans

18 Nisan 1920de San Remoda Yksek Konsey toplanarak, Londra

Konferansnda zmlenemeyen konular, zellikle Ermenistan sorununu halletmek

istiyordu. Ancak San Remoda bulunan devlet bakanlar Ermenistan konusu

aldnda durumdan honut kalmadlar. Fransa ve talya ne mali ne de askeri

yardmda bulunmayacaklarn, nk hazrlkl olmadklarn ifade ettiler. zellikle

talya Boazlar konusu dnda Kk Asya ile ilgili antlamalarda hibirekilde askerisorumluluk almay kabul etmiyordu. ngiltere de ayn ekilde Ermenistana asker

gndermek konusunda isteksizdi.

Bu yzden Konferansta artk ana sorun Ermenistann himaye ve finanse edilmesi

olmutu. Fransa, kurulacak Ermenistana subay ve tehizat gndermeyi kabul etmi,

ama gereken mali yardmda bulunmuyorlard. dnp dolap A.B.D.in

Ermenistana mali destek vermesine geliyordu. Akastilaf devletlerinin Ermenistan

konusunda isteksiz olmalarnn sebebi u idi: Almak istedikleri blgeleri zaten ele


34/95

29

geirmilerdi, buralara ulamak kolayd. Ermenilerin dnda btn azlklarn hepsi

deniz kysndaki blgelerdeydi ve onlar korumak basitti. Ama Ermenistan iin

istedikleri blgelerde, ounluk Trklerden olumaktayd ve Trklerle mcadele etmek

gerekliydi. Bu da askeri ve mali yardm gerektirmekteydi. Bu sebeple Ermenistan

konusunda okta istekli deillerdi. Bu nedenle Lloyd George Ermenistandan Trk

milliyetilerini karmak iin A.B.D.den yardm istemeyi uygun grmtr. Eer

A.B.D. bu neriyi kabul etmezse, daha kk bir Ermenistan kurulmas uygun olurdu.

Byle bir Ermenistan devletinin snrlarn izme yetkisinin, bakan Wilsona verilmesi

uygun olacakt. Bu durumun Lloyd Georgeu memnun edecek yararlarunlardr:

Birincisi, Birleik Devletler manday reddetse bile Ermeni meselesine bulam

olacakt. Ve bu, Lloyd Georgeun ne zamandr amalad bir durum idi.

kincisi,Amerikann hakemlii sonunda, kimseyi memnun etmesi beklenmeyen bir

snrn izilmesi gibi tatsz bir grevi mttefiklerin zerinden alacakt.

ncs,kendilerinin yapmad bir toprak dalmnn icrasnda ngiliz ve

Franszlarn daha az sorumluluklar bulunacakt. Sonu olarak,ileride Ermenistann

hi Trk topraedinememiti gibi olas bir baarszln sebebingilterenin ve daha

dolaysz biimde Lloyd Georgeun zerinden hi deilse ksmen kalkm olacakt57.

Bu arada manda A.B.D. tarafndan kabul edilmedi. Beklenildii gibi bakan

Wilson Ermeni snrn izmeyi kabul etti. Wilson izdii snrlarda Erzurumun yan

sra Erzincan ve Trabzonu da Ermenistana veriyordu.

C SEVR VE ERMENLER

1- Sevre Doru Gidi

Pariste grmeler devam ederken 17 Haziran 1920de Osmanl Hkmetini

temsilen Damat Ferit Paa grmelere katld. Konferansta yapt konumada, I.

Dnya Savana girmekle su ilendiini, bu suun sorumlularnn ttihatlar

olduunu, Osmanl mparatorluunun paralanmasn kabul etmeyeceklerini, fakat

Ermenistan devletinin kurulmasn grmeye hazr olduklarn belirtmitir. Damat

Ferit Paann bu aklamalar konferans bakan Clemanceaunun sert tepkisine sebep

oldu. tilaf devletleri, Yunan ordusunun Anadoluda elde ettii baarlara gvenerek

57 Paul C. Helmreich, a.g.e., s.225.


35/95

30

Osmanl Hkmetinin teklifini reddetti. Pariste daha fazla kalmalarnn mmkn

olmayacan bildirdi. Kazm Karabekir sonradan bu olay Sadrazam Paristen

kovulmutur. olarak anlatr58. Ayrca Damat Ferite verilen yantta, I. Dnya

Savanda Osmanl Devleti yznden ok fazla kayplara uradklarn ve hazrlanan

antlama metninde hibir deiiklik yapamayacaklarn belirttiler. Antlamann en ge

Temmuz sonuna kadar imzalanmas iin Osmanl Hkmetine sre tannd. Eer

antlama kabul edilmezse stanbulun Trklerin elinden tamamen alnaca bildirildi.

Bu grmelerden sonra San Remoda yaplan antlamann son ekli

kararlatrld. Osmanl Hkmetinin bu metne verdii cevap zerine 16 Temmuz 1920

de durum incelenmek zere Spa Konferans topland. Fransa Cumhurbakan Millerand

toplantda Ermenilerle ilgili u iin aklamay yapt:

Uzlaan devletler, artk Trklerin br uluslar zerindeki egemenliine son

vermelidir. imdiye dein yaplan Bab- Ali ve Byk Devletler grmeleri,

Bulgaristan , Makedonya ve Ermenistan iin bir zm getirememi , zellikle 20 yldr

Ermeniler , barbarca ilemlerle karlamtr. Bu nedenledir ki , Trklerin ounluk

olarak bulunmadklar Trakya, zmir ve Suriyede Osmanl egemenliine son

verilmitir, Bu kararn maddeleri hibirekilde deitirilemez59.

Zaten I. Dnya Sava dnemine baktmz zaman kendi aralarnda yaptklar

gizli antlamalarda Ermenistana bir pay ayrmamlard. Ermenileri diplomasi

oyununda bir maa gibi kullanyorlar ve Osmanl mparatorluunun i ilerine

karabilmek, onu zayf drebilmek iin kkrtyorlard. Ermenilere gsterdikleri

dostluun ne kadar sahte olduunu Sevr Antlamasndan sonra Kurtulu Sava

srasnda ve sonrasnda yaplan antlamalarda grmekteyiz.

2) Sevr Antlamas ve Anadolunun Paylalmas

San Remo Konferansnn bitmesiyle, artk Osmanl hkmetiyle yaplacak olan

antlamann ana hatlar tamamlanmt. 11 Mays 1920de Trk delegasyonuna

antlama maddeleri sunuldu. Yine ayn gn antlamann bir zeti basna verildi.

58 Nejat Gyn, a.g.e., s.552.59 Nuren Mazc, a.g.e., s.104.


36/95

31

Avrupa basnnn tepkisi genel olarak olumlu idi. Antlama maddeleri genel

olarak ar olduu kabul edilmekle birlikte, Trklerin bunu hak ettiklerini

sylyorlard. ok az basn organ antlamaya kar kt. Manchester Guardian, bar

koullarnn haksz olduunu sylyor. Westminster Gazette, Mttefiklerin zmeye

muvaffak olmadklar sorunlar maskelemek amacyla kaleme alnm, hatipe bir metin

yorumunu yapyordu. Observer Gazetesi,antlama iin yapay, gvenilmez ve geici

ifadelerini kullanrken, Outlook, Yksek Konseyin ba edemedii sorunlar iin Milletler

Cemiyetini p sepeti olarak kullanlmasnn sevimsiz olduunu yazyordu60.

Bu arada baz basn organlar antlamay adil olarak deerlendirirken, devletlerin

uygulamada ne derece baarl olabilecei konusunda pheleri vard. Dier taraftan

antlamann Venizelos ve Yunanistan iin bir zafer olduunda btn basn organlar

hemfikirdi.

Fransz ve talyan basn bu antlamadan pek fazla memnun kalmamt.

Yunanistandan ziyade bu antlamann ngilterenin zaferi olduunu dnyorlard.

zellikle talyan basn antlamaya kar byk bir fke duymaktayd. Franszlar

politik karlar uruna Yakndouyu ngilizlere satmakla sulamaktaydlar. Fransz

basnnda da antlama cokuyla karlanmad. ngilizlerin avantajl bir konumda olduu

konusunda talyan basnyla hemfikirdi.

Trk basnnn tepkisi ise fke ve dehetti. Ama teslimiyet sz konusu bile

deildi. Trklere idam cezas verildii sylenmekteydi. Bu antlamay Kuvay

Milliyecilerin kabul etmesine imkan yoktu. Zaten ardndan da Mustafa Kemal, halk

direnie ard. ardan sonra on binlerce Trk stanbulu terk ederek Milli

Mcadeleye katlmlard.

tilaf devletleri ve Trk basn organlarndan sonra Osmanl Hkmetininantlamaya bakna gz atacak olursak; 11 Mays 1920de tilaf devletleri tarafndan

antlama metni Trk delegasyonuna sunulmutu. Delegasyonun banda Tevfik Paa

bulunmaktayd. Tevfik Paa antlamann Fransa ile ngiltere arasnda sorunlar

kartacan dnmeye balamt. nk basnn ve Fransa Hkmetinin de

onaylad fikir, ngiltere'nin daha avantajl olduu idi. Bu durumda iki devlet arasnda

problem yaratyordu. Ayrca Milli Mcadele Anadoluda glendike Fransa,

60 Paul C.Helmrech, a.g.e., 236.


37/95

32

milliyetilerle temasa gemeye balamt. Kilikyadaki mcadeleden bunalan Fransa,

Mustafa Kemal ile atekes imzalamak zere temsilci gndermiti. 30 Maystan geerli

olmak zere atekes saland. Ancak yirmi gn gemeden atekes milliyetiler

tarafndan bozuldu. Yine de nemli bir durumdu atekesin imzalanmas. nk Fransa

fiilen Milli Hareketi tanmt.

Artk Fransa ile ngiltere arasnda uyumsuzluk ba gstermiti. te Tevfik Paa

bu durumdan faydalanmak istemitilaf devletleriyle grmeleri olabildiince uzatma

yoluna gitmiti. Ancak Tevfik Paann bu taktii stanbul hkmeti tarafndan

onaylanmad iin yerine delegasyon bakan olarak Damat Ferit Paa getirilmitir.

17 Haziran 1920de Damat Ferit Paa Paristeki grmelere katlmtr.

Konumasndan sonra olduka sert tavrlarla karlam ve tilaf devletleri tarafndan

hibirekilde antlama maddelerinin deitirilemeyecei cevabn almtr. Mttefikler

bar imzalamak veya imzalamamak iin 27 Temmuza kadar Osmanl Hkmetine

vakit vermitir. Osmanl Hkmeti, eer bar kabul etmedii taktirde ynetimin tilaf

devletlerine geecei, Anadoludaki savan iyice byyecei ve yedi yz yllk

Osmanl mparatorluunun yok olaca korkusuyla antlamay imzalamay kabul

etmitir.

Antlama ile Osmanl Devletinin ok kk toprak paras zerinde egemen

kalaca ileri srlmekteydi. Ancak antlamann koullar incelendiinde, Osmanl

Devletine braklacak olan topraklarda bile egemenliin kullanlmas

engellenmektedir.61

Anadolu'nun paylalmas ve Ermenilerin Dou Anadoluda bir devlet kurmas

yolundaki en ileri adm, 10 Austos 1920 tarihinde Pariste Sevrde yapld. Sevr

Antlamasyla, tilaf devletleri, Dou Anadoluda ark Meselesinin Ermenilerle ilgiliksmn tamamen zmeye almlardr. Sevr Antlamasnn altnc blmnde

Ermenistan ile ilgili alt maddeye (88-93) yer verilmitir.

Sevr Antlamasndaki bu alt maddeyle idi:

88. Madde: Trkiye, Mttefik Devletlerin tand gibi, Ermenistan hr ve

mstakil bir devlet olarak tandn beyan eder.

61 Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul, 1999, s.243.


38/95

33

89. Madde: Osmanl Devleti ile Ermenistan ve dier imzas bulunan devletler,

Erzurum, Trabzon, Bitlis vilayetlerini de Trkiye ile Ermenistan arasndaki hududun

tayini Amerika Birleik Devletleri, Cumhurbakannn hakemliine havale etmeyi ve

Onun verecei karar ve Ermenistann denize knda ve ad geen hududa komu

olan Osmanl arazisinin askerden arndrlmasyla ilgili olarak belirleyecei btn

hkmleri kabul etmeyi kararlatrmlardr.

90. Madde: 89. Madde gereince,tayin edilecek hudud, ad geen vilayetlerin

ksmen veya tamamen Ermenistana terkine yol at takdirde,Osmanl Devleti karar

tarihinden itibaren, terk edilen arazi zerindeki btn hak ve hukukundan vazgetiini

imdiden beyan eder. bu antlamann, Trkiyeden ayrlan araziye uygulanacak

hkmleri, sonradan Ermenistana terk edilecek araziye de uygulanacaktr.

Ermenistann kendi hakimiyeti altna giren arazi sebebiyle,slenebilecei

Osmanl Devletine ait mali ykmllklerin ya da iddia edecei haklarn oran ve

nitelii,ibu antlamann sekizinci blmnde (Mali Hkmler) 241-244. maddelere62

uygun olarak tayin edilecektir.

bu antlama ile zlmemi ve dzenlenmemi bulunan ve sz konusu arazinin

intikalinden doabilecek olan btn meseleler, ileride dier szlemelerle hledilecektir.

91. Madde: 89. Madde belirtilen arazinin bir ksm Ermenistana intikal ettii

takdirde, Osmanl Devleti ile Ermenistan arasnda, (ayn maddede ngrlen karara

dayanarak) belirlenecek olan hududu, arazi zerinde izmek zere, ad geen kararn

verilmesinden on be gn sora, teekklekli sonradan tayin edilecek olan bir Hudud

Belirleme Komisyonu kurulacaktr.

92. Madde: Ermenistann Azerbaycan ve Grcistanla olan hududu, ilgili

devletler tarafndan uzlama yoluyla belirlenecektir. 89. maddede aklanan karar

alndktan sonra, alkadr devletler uzlama yoluyla hudutlar tespit etmede muvaffak

olamadklar takdirde, ibu hudud Mttefik Byk Devletler tarafndan tayin

edilecektir ve bu hududun arazi zerinde izilmesi de bu devletlere ait olacaktr.

62

Bkz. Seha L.Meray-Osman Olcay, Osmanlmparatorluunun k Belgeleri, Ankara,1997, s.117.


39/95

34

93. Madde: Ermenistan hkmeti; Ermenistanda rk,dil veya din bakmndan

ahalinin ekseriyetinin (tekil eden nfusun) dnda kalan aznlklarn menfaatini

korumak iin, Mttefik Devletlerin lzum grecekleri hkmleri ve bu devletlerce

yaplacak olan antlamaya da bu hkmlerin yazlmasna muvafakat etmek suretiyle

kabul eder.

Ermenistan, Mttefik Devletler ile akt edilecek bir antlamaya,transit hrriyetini

temine ve dier milletlerin ticareti iin adil bir usul tesisine dair olmak zere ad geen

devletlerin lzum grecekleri hkmlerin konulmasna dahi muvafakat eder63.

VI. Blmn dnda Sevr Antlamasnn IV. Blmnde aznlklarla ilgili

hkmler vard. Bu hkmlerde yine Ermenilerin bahsi gemekte idi. 144. Madde sevk

ve iskana tabi tutulan Ermenileri kapsamaktayd. Buna gre: Osmanl Hkmeti

Emval-i Metruke konusundaki 1915 tarihli yasa ile ek hkmlerin hakszln kabul

eder ve bunlarn tmyle hkmsz ve gelecekte olduu gibi gemite de geersiz

olduklarn bildirdi. Osmanl hkmeti 1 ocak 1914den beri topluca ldrlme

korkusuyla ya da baka herhangi bir zorlama yznden yurtlarndan kovulmu, Trk

soyundan olmayan Osmanl uyruklarnn yurtlarna dnlerini ve yeniden ilerine

balayabilmelerini olabildii lde kolaylatrmay resmen yklenir. Sz edilen

Osmanl uyruklaryla bunlarn yesi bulunduklar topluluklarn mal olan ve yeniden

bulunabilecek tanr ya da tanamaz mallarn kimin elinde bulunurlarsa bulunsunlar,

biran nce geri verilmesi gerektiini Osmanl Hkmeti kabul eder64.

Sonu olarak iki yla varan srecin sonucunda tilaf devletleri ile Osmanl Devleti

arasnda bir antlama imzalanmt. Ayrca bu antlamayla Ermeni Devletinin varl

ilk kez bir antlama ile kat zerinde onaylanmt. Bu antlama Osmanl hkmeti

tarafndan imzalanmt. Ama tilaf devletlerinin gz ard ettii bir nokta vard.

Anadoluda 1919da balam olan Milli Mcadele hareketi ve Ankarada 23 Nisan

1920de Kuvay Milliyecilerin kurduu T.B.M.M. hkmeti vard. Bir Ermeni

devletinin kurulmas yan sra Sevr Antlamasnda Anadolu topraklar paylalyor ve

Osmanl topraklarndan koparlan blgelerde yeni devletler kuruluyordu. Bu artlar

altnda Sevr Antlamasnn T.B.M.M. tarafndan kabul edilebilir yan yoktu. Bu

63Sevr Muahedesi, 1920, Orijinal Metinden eviri (Asl Ekler Blmndedir)


40/95

35

sebeple de antlamann uygulama aamasna gemek imkansz idi. T.B.M.M.nin

Anadoludaki direniin, Sevr ile birlikte hz kazanm olmas bu antlamann l

domasna sebep olmutur. nk stanbul hkmetinin Anadolu halkn ne kadar

temsil ettii tartlr bir noktadr. Anadoluyu temsil etme yetkisi 1919un Mays

ayndan itibaren fiilen Osmanl Hkmetinden kmt. Bu nedenle Sevr Antlamas

Ankara iin kabul edilmesi imkansz bir antlamadr. Bu arada Sevr Antlamas sadece

Trkiye de sorun olmamt. tilaf Devletleri arasnda da sorun yaanmasna sebep

olmutur.

I. Dnya Savann bitmesinden hemen sonra yenik devletlerle tilaf Devletleri

antlamalar imzalama hazrlklarna girmilerdi. Osmanl Devleti ile yaplacak olan

antlamann grme sreci dier antlamalardan daha uzun srmtr. zellikle

Almanlarla yaplan Versailles Antlamas Haziran 1919da ok hzl bir ekilde

imzalanmtr. Bu antlama ile Almanya Avrupadaki topraklarnn bir ksmn,

smrgelerinin tamamn elden karmt. Ayrca siyasi, ekonomik ve askeri adan

ok fazla ykmllk altna sokulmutu. Hatta tilaf Devletleri Almanya ile yaptklar

bar grmelerinin ok abuk bir ekilde sonuca ulatrlmas yznden eletirilere

maruz kalmtr. Eer daha sakin bir ekilde sorunlara zm arasalard, barn

devamlln salayacak bir antlama ortaya karabilirlerdi65. Ancak bu eletirilerin

ok fazla hakl olmadn neredeyse iki sene sren Trklerle yaplan bar

grmelerinin sonucunda gryoruz. nk Sevr Antlamasnda Mttefiklerin

tarafsz olmadklarn ve intikam peinde olduklarn grmekteyiz. zellikle ngiltere,

Osmanlmparatorluundan intikam almak istiyordu. nk Osmanlmparatorluu I.

Dnya Savana Almanyann mttefiki olarak girince savan seyri deimiti. Sava

uzam yeni cepheler almt. Bu yeni cephelerin almasngilterenin hem ok fazla

insan hem de para kaybna uramasna sebebiyet vermiti. te bu kaybn acsnyaplacak antlamayla tazmin etmeyi dnmekteydi.

Sevr Antlamasnn, Versailles Antlamasna gre daha uzun srede olumasna

ramen hibirekilde makul, mantkl ve hogrl olmadn gryoruz.

64 Temuin F.Ertan, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, YeniTrkiye, Ermeni zel Says, Ankara, 2001, Say:37, s.253.

65 Paul C.Helmrech, a.g.e., s. 249.


41/95

36

Sevr Antlamasnn grme aamasnn uzamasnda iki sebep grmekteyiz.

Birincisi; ark Meselesini, XIX. yzyl zihniyetiyle gren kiiler tarafndan zlmek

zere grmeye tabi tutulmutur. Bylelikle iki yla varan bir gecikme olmu ve bu

srede Yakndou da yepyeni sorunlar ve olaylar gndeme gelmitir. kincisi ise; Sevr

Antlamas, bu yeni sorunlar delegelerce tam olarak anlalmadan oluturulmutur.

Yani antlama imzaland dnemde varolan sorunlar henz zlmemiti. Sava

sonras sorunlar vard. Hibir bir antlama uzun dnemli istikrar ve bar ortamn

salayamazd. Mttefiklerin siyasi tutumlar, ekimeleri Yakndoudaki sorunlarn

hesaba katlmamas sebebiyle bar pek mmkn grnmyordu66.

Sevr Antlamasn emperyalist devletlerin yklm; gc tkenmi olan Osmanl

Devletine ksa srede uygulatmalar tek artlar idi. Fakat Avrupa devletlerinin ve

A.B.D.nin grmelere katlmas ii iinden klmaz hale getirmitir. Emperyalist

devletlerin rekabetleri Anadoludaki uyuyan devi uyandrm ve kendilerine kar

byk bir milliyeti mcadele balatmt. Sevr Antlamasyla birlikte bu milliyeti

g iyice byyerek Anadoluyu savunmaya balamt. Osmanl Hkmetinin

Avrupal glerle Sevr Antlamasn imzalamas,Anadoluda tepkiyle karlanmtr.

Misak- Milli kararlar dorultusunda milliyetiler, tilaf devletlerinin Anadoluyu

paylama planlarnn gereklemeyeceini gstermilerdir.

3- Sevr Antlamas Neden Geersizdir

Bugn bile Avrupa ve A.B.D.deki Ermeniler propagandalarla Sevr

Antlamasnn kendileri asndan hala geerli olduunu ileri srmektedirler. Bu fikre

dayanarak Sevr Antlamasnn 88-93.maddelerinde kendilerine braklan Ermeni

topraklarnn Ermenilere geri verilmesini istemektedirler.

Antlamay imzalayan devletlere gz atacak olursak: Sevr Antlamas T.B.M.M.hkmeti ile deil stanbul hkmeti ile imzalanmtr. T.B.M.M. hkmeti

antlamann taraflar arasnda yer almyordu. T.B.M.M.nin antlamada taraf olmamas

Sevr Antlamasn hukuken geersiz klmaya yeterli sebep tekil etmektedir.

Ayrca bu antlama Osmanl Hukuku asndan da geersizdir. 8 Austos 1909

tarihinde Kanun-i Esaside yaplan deiiklik ile 7. maddeye bar antlamalarnn

66 Paul C.Helmrech, a.g.e., s.249.


42/95

37

parlamento tarafndan onay arttr. hkm konmutur. Sevr Antlamas

imzalanmadan birka ay nce 1 Mart 1920de stanbul igal edilmi, parlamento

baslmt. Bunun zerine padiah 11 Nisanda parlamentoyu tamamen datt. Bir daha

hi toplanmayan parlamento doal olarak Sevr Antlamasn onaylamamtr. Bu

sebeplerden dolay Sevr Antlamasnn hibir ekilde yine hukuken geerlilii

yoktur67.

Btn bu hukuksal gereklerin dnda, bu antlama yrrle konulmadan

antlamaya imza atan Osmanl hkmeti ortadan kalkt ve daha sonra Anadoluda

kurulmu olan yeni Trk Hkmeti ile tilaf devletleri arasnda Lozan Antlamas

imzaland iin zaten geerliliini fiilen ve hukuken kaybetmitir.

Ayrca Ermenilerin devlet olarak imzaladklar antlamalar vardr. Bunlarn

banda Batum Antlamas vardr. 28 Mays 1918de Erivanda bir Ermeni Cumhuriyeti

kurulmutur. Osmanl Devleti, Ermenistanla 4 haziran 1918de Batum Antlamasn

imzalayarak bu devleti tanmtr.

Bu antlamadan sonra Ermeni Cumhuriyeti Dileri Bakan Hadisyan unlar

sylemitir:

Trkiye Ermenileri artk Osmanlmparatorluundan ayrlmay dnmyorlar.

Trkiyede ki Ermenilere ilikin sorunlar Osmanllar ve Ermeni Cumhuriyeti arasnda

grme konusu bile yaplamaz. Osmanl mparatorluu ile Ermeni Cumhuriyeti

arasndaki ilikiler mkemmeldir ve gelecekte de byle olmaldr. Bu iyi komuluk

ilikilerinin srdrlmesi Dileri Bakan olduum Ermeni Hkmetince izlenen

programn balca noktalarndan biridir68.

Yine Batum Antlamasndan sonra Tanak yayn organHairemik 28 Haziran

1918 tarihli nshasnda yle yazmtr.

Rusyann Trkiyeye kar gtt dmanca politika Kafkasya Ermenilerini de

cesaretlendiriyordu. ki dost unsur arasnda atmalara Kafkas Ermenileri neden

oldu. okkr ki bu durum ok uzun srmedi. Rus devrimi sonrasnda Kafkasya

Ermenileri selametlerinin yalnzca Trkiyede olduunu anladlar ve ellerini

67 Ahmet Mumcu, Devletler Hukuku Asndan Ermeni Sorunu Var mdr?, Atatrk ve Hukuk,Ankara, 1982, s.15.

68 D Politika Enstits, Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, 1989, s.32.


43/95

38

Trkiyeye uzattlar. Trkiyede gemite olanlar unutmak istedi ve uzatlan elivalye

ruhuyla skt. Artk Ermeni sorununu zmlenmi ve tarihte kaldn kabul ediyoruz.

Yabanclarn ajan birka maceraperestin eseri olan karlkl gvensizlik ve dmanlk

duygular ortadan kalkmaldr69.

Bu iki Ermeni ifadelerine baktmzda Ermeni meselesinin hem Osmanl

mparatorluu hem de Ermeniler tarafndan kapandn gryoruz. Ayrca bu iki

ifadeden kan arpc bir sonu daha var ki Trklerin haklln ortaya koymaktadr.

Bu sorunlarn sebebinin Trkler olamad, Ruslar ve Kafkas Ermenilerinden dolay

sorunlarn ktn kabul etmektedir. Hakszla urayanlarn Ermeniler deil aksine

Trkler hakszla uramtr.

Btn ifadelerin sonucunda Trklerin hakllklarn grmekteyiz. Ancak daha

sonraki olaylarn geliimine baktmzda meselenin hibir ekilde kapanmadn

grmekteyiz. Zira, Batum Antlamasndan sonra da Ermeni komitalarnn hareketleri

devam etmitir.

Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesiyle Dou Anadoluda ete

faaliyetlerini Ermeniler arttrmlardr. Savan bitip Osmanl Devletinin yenik

devletler aras

nda bulunmas

dolay

s

yla atekes imzalanmas

ndan sonra (MondrosAtekes Antlamas 30 Ekim 1918) Ermeniler tm hzyla devam etmit

Documents

SEVR VE LOZAN'DA ERMENİ SORUNU