ISS

N:

185

7-6

710

S h ë n i m S o l e m n i D i t ë S S ë b a t a l i o n i t i n x h i n i e r i k t ë a r m - S ë

DO TË NDËRTOJMË, DO TË NDIHMOJMË DHE DO TË LUFTOJMË...

r e v i S t ë e m i n i S t r i S ë S ë m b r o j t j e S S ë r e p u b l i k ë S S ë m a q e D o n i S ë R e v i s t ë e M i n i s t R i s ë s ë M b R o j t j e s s ë R e p u b l i k ë s s ë M a q e d o n i s ë

nr . 52 Çmimi : 50 den. Dhjetor 2013

ARM – NATO RApORTiMe ARMATiM HisTORi UsHTARAke LOjëRA dHe siMULiMe

REZULTATE MË TË MIRA ë fund të tetorit u mbajt maratona dhe gjysmëmaratona në Podgoricë, të Republikës së Malit të Zi, nën pa-tronazhin e Federatës së Atletikës së

Malit të Zi ku morën pjesë rreth 30 atletë nga Republika e Maqedonisë. Prezantimi i Republikës së Maqedonisë aktivisht u ndoq edhe nga pjesëtarët e Armatës së Repub-likës së Maqedonisë. Në garën e gjysmëma-ratonës, ku morrën pjesë mbi 200 atletë nga rajoni, pjesëtarët e ARM-së arritën rezultate të mira: Kapetani Igor Jakimovski zuri ven-din e 8; ushtari profesional (upf) Dobre Kuz-manovski vendin e 13; upf Igor Cvetanovski vendin e 14; upf Hamim Xhilafi vendin e 32; kadeti Zhan Toshev vendin e 34; upf Dalibor Arsovski zuri vendin e 46. Në kategorinë e femrave më të mira ishin: upf Verica Paras-kova në vendin e 20 dhe kadeti Bllagica Dimi-trova zuri vendin e 21; në konkurencë të më tepër se gjashtëdhjetë atleteve. Gjithashtu, është me rëndësi të ceken edhe rezultatet e arritura nga memoriali i reali-zuar gjysmëmaratonik Goran Stojanov, ku kapetani Igor Jakimovski zuri vendin e 2 ndërsa i treti ishte upf Dobre Kuzmanovski. Në ultramaratonën në garën e 64 km. morri pjesë upf Igor Cvetanovksi dhe zuri vendin e 1, duke dëshmuar qëndrueshmërinë, këm-bëngulsinë dhe shpirtin e lartë ushtarak e të sportit.Me këtë, vërtetohet se përgatitja fizike, spor-ti dhe kultura fizike në Armatën e Republikës së Maqedonisë janë në nivelin e duhur dhe u përgjigjen kërkesave për kryerjen e të gjitha detyrave të dhëna.

Mr. Borko Simovski

ELEMENTI THELBËSOR PËR PËRMIRËSIMIN E SIGURISË

ROLI I DIPLOMACISË NË ZGJIDHJEN E PROBLEMEVE TË SIGURISË

BETIMI

uaji dhjetor, fund i vitit, periudha ku përmblidhen rezultatet e pu-nës së kryer, realizimi i qëllimeve

dhe detyrave të dhëna për tërë vitin. Ne shkruajmë për shumë ngjarje, për shumë detyra dhe takime të re-alizuara në MM dhe ARM, për pritjen dhe përcjelljen e paqëruajtësve, për aktivitetet e ministrit, të shefit të Shtatmadhërisë, për vizitat e bur-rështetasve të lartë, për takimet me ambasadorë, me përfaqësues të lartë të NATO-s, për ushtrime të vlerësuara, konferenca të suk-sesshme. Shkurajmë edhe për tema aktuale politike, për llojet e reja të armatimit, pa e haruar edhe ushtarin e thjeshtë si dhe sukseset e njësisë së tij…Gjithsesi, për në fund të këtij viti jam përcaktuar të rikujtoj një akt që mua më preku shumë, më shkaktoi emocione dhe bëri që ti shkruaj këto rreshta në ditët e fundit të vitit 2013, por më dha edhe elan pozitiv dhe gadishmëri për obligimet, detyrat dhe planet e ardhshme që duhet të real-izohe. Në vitin që po lëmë pas, mora pjesë në aktin e dhënies së betimit të gjeneratës së re të kadetëve në Aka-deminë Ushtarake si dhe gjeneratës së re të ushtarëve që vullnetarisht do të kryejnë shërbimin ushtarak në Ar-matën e Republikës së Maqedonisë. Në të dyja ngjarjet, në momentin kur kadetët dhe ushtarët bërtitën njëzëri: “Betohem”..emocione të shumta i kapluan të gjithë të pranishmit dhe të gjithë e ndjenë sinqeritetin në fjalën e shqiptuar dhe jehonen e fortë të zërit të tyre. “Integriteti i njeriut shi-het në sfidën për tu mbajtur fjala e dhënë…theksoi zëvendës ministri i mbrojtjes Emill Dimitirev me rastin e aktit të dhënies së betimit të ush-tarvëve që vullnetarisht do të kryejnë shërbimin ushtarak. Armata e Repub-likës së Maqedonisë është një iden-tiet specifik dhe i vetëm i cili në vete bashkon dhe përmbledh etnitetet e ndryshme. Me këtë betim ju obligo-heni që qoftë edhe me çmimin për të sakrifikuar jetën, të përfaqësoni dhe mbroni interesat si dhe ta ruani integ-ritetin dhe suverenitetin e RM-së” Të gjithë ne në momente të caktu-ara gjatë jetës jemi ballafaquar me rëndësinë e këtij akti moral, të mba-het fjala e dhënë, pa dallim se në ç’nivel dhe grade ka qenë ajo fjalë dhe premtimi i dhënë, t’i dilet në ndihmë mikut në çastet e vështira, të jemi prind të mirë, të jemi të nder-shëm, të sinqertë. Ti kthhemi fund-vitit që po kalon, duke cekur edhe një herë këto prinicipe morale themelore dhe vitin e ri ta fillojmë duke dhënë betimin qetë në brendinë tonë se në këtë vit, para se gjithash do të jemi njerëz më të mirë...

Dr. Zhanet Ristoska

TaNI TË GjITHË MUNd TË jENË SNajPERISTË

TEKNOLOGJI BASHKËKOHORE NË SHËRBIM TË SNAJPERISTËVE

PULSI I aRMaTËS

DEBAT ME TEMË „DOKTRINA E BASHKUAR E KOMPONENTËS AJRORE TË ARM-SË“

PLaTFORMa PËR SIGURI KIBERNETIKE

AKADEMIA USHTARAKE E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NËNSHKROI MEMORANDUM PËR BASHKËPUNIM NË FUSHËN E SIGURISË KIBERNETIKE

“KONFLIKTET E NGRIRa” POST SOvjETIKEPROBLEMET NË RAJONIN E KAUKAZIT JUGOR (2)

PaRIME KREaTIvE

KOMUNIKIMI DHE ZBULIMI (3)

KRIjIMI I EPISOdEvE dHE SKENaRËvE

PAKO PROGRAMIMI PËR ANALIZIM TË TË DHËNAVE DHE TEKSTEVE (3)

14

18

26 4

30

37 31

48

54

Faqja

Faqja

FaqjaFaqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja Faqja

MBUROja - viti v, numri 52, dhjetor 2013, del një herë në muaj BOTUES – MINISTRIa E MBROjTjES SË REPUBLIKËS SË MaQEdONISË

BORdI BOTUES Emil Dimitriev (kryetar)Gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, Blerim Ukalli, kolonel Mirçe Gjorgovski, Dr. Zhanet Ristoska,kolonel Meri Rinxhova, Prof. Dr. Gjorgji Malkovski

REdaKTOR KRYESOR dHE PËRGjEGjËS Dr. Zhanet Ristoska

REdaKSIONIBiljana Ivanova (redaktor teknik, artistiko-grafik),Kristina Ilievska (gazetar), Mitko Vasilevski (gazetar), Ksenija Miteva-Koteska (lektor); Aleksandar Atanasov (fotografi)

Shtyp: „EvROPa 92“ – Koçan

adRESa E REdaKSIONIT MINISTRIA E MBROJTJES – REVISTA „MBUROJA“Rr. „Orce Nikolov“ 116, 1000 ShkupTelefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

Përmbajtja:

3

ÇMIMI I NJË KOPJE ËSHTË 50 DENARËABONIM VJETOR 600 DENARË

Llog. Bankare 05001001 1678720(Numri i referencës: 725939-10)Numri taksativ: 4030990271748ТС 100000000063095

36

INTERVISTË ME PROF. DR. STOJAN KUZEV, DEKAN I FAKULTETIT PËR DETEKTIVË DHE KRIMIMINOLOGJI NË UERM 8

Faqja

M B U R O j A

4

shtë shumë komplekse dhe e vështirë për t’iu përgjigjur në mënyrë të qartë pyetjes nëse globalizimi promovon mirëqenie dhe prosper-

itet apo kaos dhe çrregullim, gjegjësisht, a çon në stabilitet apo pasiguri, varfëri apo zhvillim, paqe apo luftë? Shikuar nga aspekti i sigurisë ndërlikueshmëria lind nga fakti se në vitet e fundit shumë pak vëmendje u është kushtuar marrëd-hënieve mes globalizimit dhe sigurisë. Por ngjarjet e 11 shtatorit të vitit 2001 e ndryshuan këtë gjë, duke sjellurë një nevojë për skanim më të detajuar dhe të për të analizuar marrëdhënien e tillë nga disa aspekte.Njëzet vjet më parë perceptimi i sigurisë ishte i ndryshëm. Në qendër të vëmendjes ishte bilanci i pushtetit , aleancat, gara në armatim, një konfrontim i mundshëm në mes të super fuqive, lufta për territore dhe kështu me radhë. Konflikti në mes të Lindjes dhe Perëndimit ishte në korniza tradicionale të sigurisë. Tani gjërat janë ndryshe dhe forcat që nxisin ndryshime rezultuan nga dinamika e globalizimit bashkëkohorë. Gjegjësisht, me një kup-tim ndryshe të hapësirës, sovraniteti dhe pushteti shtetëror, ajo u dëshmua të jetë promovues i madh i ndryshimeve sociale.Zbraztira e kufijve kombëtarë është për-dorur nga grupet e ndryshme dhe orga-nizatat terroriste që promovonin kërcëni-met e reja të sigurisë trans-nacionale. Prej këtu lindën dhe format e reja të kërcëni-meve dhe rreziqeve të tilla si terrorizmi,

A R M A T A K O Z M O P O L I T E

KONCEPT BASHKËKOHOR I HUMANIZMIT USHTARAKpërhapja bërthamore, prishja e shteteve etnonacionalizmi, fundamentalizmi fetar dhe ndryshimet klimatike, varfëria dhe sëmundjet pandemike. Ndër të tjera, ideologjitë fetare dhe kulturore gjithnjë e me shumë intensifikoheshin, përderisa sistemi global financiar është i disbalan-cuar dhe i paparashikueshëm, ndërsa in-stitucionet ndërkombëtare të dobëta dhe të padobishme në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare të sigurisë.Nuk ka pothuajse asnjë shtet ose rajon në botë që është imun ndaj kërcënimeve dhe rreziqeve moderne. Konstatuam se kërcënimet ndaj paqes dhe stabilitetit sot ndryshojnë në formë dhe në intensitetin e manifestimit, nga konfliktet në Lindjen e

NË KUSHTE BaSHKËKOHORE TË GLOBaLIzIMIT RREzIQET jaNË TRaNSNacIONaLE, ME çKa TË NjËjTaT RREzIQE NË KËTË MËNYRË KONTRIBUaN QË KONcEPTI TRadIcIONaL I SIGURISË KOMBËTaRE dHE TË MBROjTjES TË PLOTËSOHET ME PËRMBajTjE TË TjERa TË TILLa SI SIGURIa NjERËzORE , SIGURIa E MjEdISIT, SIGURIa E ENERGjISË , SIGURIa EKONOMIKE , ETj. PROcESET E NdËRKOMBËTaRIzIMIT KONTRIBUaN QË SIGURIa TË KONSIdEROHET NGa dISa aSPEKTE - USHTaRaK, EKONOMIK , MjEdISORË, KULTURORË, SOcIaL dHE SHËNdETËSORË ). ME KËTO NdRYSHIME, NdËR TË TjERa, U THEKSUa ROLI I PREKjEvE USHTaRaKE NË zHvILLIMET GLOBaLE. PËR SHUMIcËN KOMPONENTI USHTaRaK NË SHEKULLIN E 21-TË dO TË SHPREHET GjITHNjË SHUMË E MË SHUMË dHE KjO dO TË PËRSHPEjTOjË OSE NGadaLËSOjË PROcESIN E NdRYSHIMIT. KjO ËSHTË PËR SHKaK TË STaNdaRdEvE TË dYFISHTa QË NxISIN GLOBaLIzIMIN QË OFROjNË MUNdËSINË PËR LINdjEN E NjË KONFRONTIMI TË RI NË MES TË „FORcËS“, „TË dREjTavE“ dHE „INTERESavE“ E SHTETEvE dHE ORGaNIzaTavE TjERa NdËRKOMBËTaRE, ME MË PaK MUNdËSI PËR TË GjETUR NjË zGjIdHjE TË PËRBaSHKËT PaQËSORE NË MES TË aKTORËvE

5

save“ e shteteve dhe organizatave tjera ndërkombëtare, me më pak mundësi për të gjetur një zgjidhje të përbashkët paqë-sore në mes të aktorëve.Në një farë mënyre vërtetohet se global-izmi bashkëkohorë nuk ka mekanizëm për ndalimin e luftërave dhe konflikteve të armatosura që kah fundi i Luftës së Ftohtë çdo vit mesatarisht ndodhin 30 të tilla. Aryeja për këtë është se globalizmi nuk mund të nivelizoj dallimet në botë për shkaka të ndryshueshmërisë që kanë shtetet dhe kombet të cilët kanë modelet vetjake specifike dhe që në shumicën e rasteve kundërshtohen me njëra tjetrën. Për atë arsye përplasja mes kundërshti-meve gjeopolitike,strategjike,ideologjive, interesova dhe ambicieve të ndryshme që synojnë territore të reja që dukshëm të dukshme dhe në Gjirin Persik, luftërat në Ballkan, konflikti në Lindjen e Mesme e ndërtuan tendencën globale për zhvil-lim harmonik të tërë planetit.Prej këtu edhe mundësia e ndërhyrjes ushtarake planetare rritet ushtarake, e cila edhe më shumë çon në rrezik të militarizimit të përhershëm dhe kaosit të marrëdhënieve ndërkombëtare, në vend të një paqe të qëndrueshme. Për shkak të mungesës të një armiku të jashtëm, problem të madh për forcat e armato-sura do të paraqes gjetja e rolit të tyre

të ri, në pajtueshmëri me ndryshimet dhe rrethanat . Për më tepër , përmes prizmit të luftës globale kundër terrorizmit, paraqiten disa kontradikta që mund të çojnë deri në militarizimin të globalizuar dhe destabilizim për shkak të: – në kushte të globalizmit bashkëkohorë

lehtë gjinden armiq të rinjë dhe të pa definuar po qofshin edhe të shpikur ;

– nuk dihet fillimi dhe fundi i luftës apo i konflikteve të armatosura ;

– nuk ka territor të definuar, -„lufta dhe konfliktet janë atje ku janë dhe armiqtë“, (mund të përfshi edhe një rajon të tërë);

– kërcënimet janë të shumë shpërndara dhe ndryshojnë prej një kahu një tjetrin.

Mesme e deri në tensionet midis forcave në Azi, konfliktet etnike dhe politike, prob-lemet e shëndetit në Afrikë, sulmet terror-iste të Al Kaidës në Shtetet e Bashkuara dhe në Evropën Perëndimore, përhapja e armëve të shkatërrimit në masë, krizat financiare, viruset kompjuterike dhe ndry-shimet e klimës globale.Për shkak se trajektorja në të cilën kër-cënimet lëvizin janë të vështira për tu dalluar apo për tu të ndarë të ashtuquaj-turat kërcënimet „të buta“ që përfaqëso-jnë neo- liberalët (ndryshimet klimatike, sëmundjet, fatkeqësitë natyrore, pros-periteti ekonomik, problemet e varfërisë, përhapja e ideve dhe kulturës si një mjet i politikës së jashtme ) nga „të forta“ lidhur me politikën e lartë, përfaqësuesit e të cilëve janë kryesisht neo-realistitët (kër-cënimet dhe rreziqet ndaj sigurisë kom-bëtare dhe ndërkombëtare, ndërhyrjet ushtarake, etj.). Për shembull, çështjet „ e buta“ - problemet e mjedisit mund të kalojnë në „të forta“, për shkak se dëmet nga ndryshimi i klimës munden për disa herë ti kapërcejnë dëmët e bëra nga një luftë apo konflikt . Efektet e cunamit të Azisë , tërmetit të Haitit dhe cunami i cili shkaktoi një katastrofë bërthamore në Japoni ishin me pasoja me të mëdha se sa të një konflikti të armatosur ose lufte.Prandaj , globalizimi bashkëkohor ka fituar epitetin e fenomenit të rrezikshëm dhe të paparashikueshëm që kontribuo-jë në transferimin e sigurisë nga fusha ushtarake në jo ushtarake dhe përfshirja

e saj në segmentet socio - politike dhe ekonomike. Për këtë arsye, në fillim të këtij mijëvjeçari politikave të shteteve dhe organizatave, në sferën e jashtme, ekonomike, sociale dhe të sigurisë - ush-tarake kryqëzohen në kontekstin e ndry-shimeve të shkaktuara nga proceset e globalizimit dhe të analizuara në kuadër të sigurisë dhe të mbrojtjes kombëtare globale.Në kontekst të lartëpërmendurës, nise-mi nga platforma e mëposhtme: (1) siguria kombëtare dhe globale janë të lidhura me njëra tjetrën (2) rreziqet janë ndërkombëtare, (3) siguria dhe mbrojtja e vendit nuk fillon nga kufiri i shtetit , por thellë nga vetë thelbi ndërkombëtar i ko-munitetit, (4) detoterrorimzmi shkaktoi ndërkombëtarizimin e sigurisë , (5 kon-cepti tradicional i sigurisë kombëtare dhe mbrojtjes është i plotësuar me përmbajtje të tjera (sigurisë njerëzore, sigurisë së mjedisit, sigurisë të energjisë , sigurisë ekonomike, etj. ), (6) rritja e sig-urisë private dhe industrisë ushtarake, (7) siguria globale më shumë konkretizohet në formën e sigurisë rajonale nëpërm-jet marrëdhënieve ekonomike, politike dhe kulturore, (8) koncepti modernist i sigurisë do të diskutohet më shumë në relacion shtet kundra qytetarëve dhe aktorëve jo-shtetërorë dhe anasjelltas,

ndërsa do të zvogëlohet dhe marrëdhë-nia e shtetit kundër shtetit, dhe (9) ( jo ) siguria si pasojë e globalizimit analizohet nga disa aspekte ( ushtarak, ekonomik , mjedisorë, kulturorë, social dhe shënde-tësorë ).Me këto ndryshime, ndër të tjera, thek-sohet dhe roli i kontakteve ushtarake në zhvillimet globale. Për shumicën kom-ponenti ushtarak në shekullin e 21-të do të shprehet gjithnjë shumë e më shumë dhe kjo do të përshpejtojë ose ngadalë-sojë procesin e ndryshimit . Kjo është për shkak të standardeve të dyfishta që nxisin globalizimin që ofrojnë mundësinë për lindjen e një konfrontimi të ri në mes të „forcës“ , „të drejtave“ dhe „intere-

Doc.dr. Goran Zendelovski

6

PSE NEvOjITET aRMaTË KOzMOP-OLITE? Kozmopolitanizmi nënkupton status me vlerë të barabartë për të gjithë , që çdo njeri është një „qytetar i botës“ dhe ka detyrime të caktuara ndaj komunitetit botëror, ai gjithashtu duhet të përpiqet për të hequr pabarazinë tu përmbahet rregullave dhe parimeve që duhen të ndahen universalisht. Gjegjësisht, nuk duhet të ketë njerëz të margjinalizuar, grupe dhe vende që do të marrin më pak pjesë në proceset globale. Koz-mopolitanizmi është një pikëpamje që është e lidhur me atë se si trajtohet me pakicat, me të huajt, si respektohen të

drejtat e njeriut me theks të veçantë në rolin e shtetit dhe qeverisë në këtë kontekst . Kozmopolitanizmi i bashkon të ndryshmet kulturore dhe përfaqëson idenë tjetër të madhe që zëvendëson idetë e varfëra të nacionalizmit, komu-nizmit, socializmit dhe neoliberalizmit, ide e cila është e interesit të përgjith-shëm, dhe pritet që ndërvarësia e re të mbrojë njerëzimin të rihyjë në konflikte dhe në barbarizëm. Kozmopolitanizmi si një përgjigje ndaj globalizimit e forcon ndërvarësinë e përgjithshme, dhe ngan-jëherë vepron si strategji parandaluese dhe është kundër fundamentalizmit fetar dhe etnik, por arrin të merret me problemet e varfërisë, prapambetjes dhe përjashtimit territorial. Në këtë kup-tim, globalizimi merr pjesë në ndërtimin e idesë së kozmopolit, duke kontribuar për të lëvizur botën nga periferia deri në qendër dhe anasjelltas, duke krijuar kështu mundësi të reja për kulturat, vlerat, etj, në periferi.Në këtë kontekst , forcat e armatosura në të ardhmen do të kenë detyra të reja në kuadër të trazirës globale . Misioni i tyre më i rëndësishëm do të jetë për të siguruar vendosjen e një rendi shoqëror civil - demokratik në territoret e huaja .

min e idesë për mbrojtje dhe sigurim të përbashkët, përmes të cilit instituciona-lizohet ndarja a barrës mes kombeve. Ndërtimi i vizionit të përbashkët op-erativ për partneritet global dhe ndarje të përgjegjësive dhe solidariteteve në kuadër të sistemit global të sigurisë. Ky vizion nënkupton përshtatje dhe bash-kim të qëndrimeve politike, diploma-tike, ushtarake dhe të sigurisë si edhe zhvillim të politikës së përbashkët të sigurisë me atë të të aleatëve qëllimi i të cilëve është ruajtja e paqes në botë. Në këtë mënyrë ridefinohet roli i armat-ave kombëtare, të cilat më shumë do të ndërkombëtarizohen ndërsa më pak do të gjenden në kuadër të kufijve kom-bëtarë.Megjithatë, paparashikueshmëria e kur-sit të ardhshëm të ngjarjeve, paraqet një rrezik real, nëse dhe si të përshtaten ka-pacitetet ushtarake kombëtare në ato suprakombëtare , në qoftë se nuk dihet se kur, si dhe ku ata do të aplikohen. Për më tepër, shumica e shteteve nuk do të kenë zgjedhje dhe do të jenë të detyruar për të ndërmarrë një sërë angazhimesh të vazhdueshme dhe afatgjate në kuadër të organizatave ndërkombëtare që do të garantonin vetë, dhe të sig-urisë kolektive e të mbrojtjes.

a çON KOzMOPOLITIzMI dREjT PacIFIzMIT?Pa dyshim kozmopolitanizmit është ide që çon në më shumë liri dhe trans-nacionalitet, por ka dyshime se do të dështoje për të përfaqësuar të gjitha kombet dhe popujt në mënyrë të barab-artë, përkatësisht pritet që të jetë disa shtete të jenë më të përfshirë në pro-ceset globale e të tjerët jo . Prandaj ideja e kosmopolitizmit duhet të shihet „me sy gjerë të hapur“, sepse mund të prodhojë një përzierje nga globalja, anti- globalizimi, dhe anti-moderniteti nga lëvizjet nacionaliste dhe nga rezistenca që lehtë mund të çojnë në kriza të reja globale, në fatkeqësi dhe fragmentime etnike, dhe në këtë mënyrë mund të nx-isë „luftën e të gjithë kundër të gjithve“.Në thelb, kozmopolitanizmi është ide me karakter humanitar, me atë që tregon se nuk do të ekzistojnë kombe dhe popujt të izoluar, që është një mënyrë e mirë për të ndarë përgjegjësitë në nivel global. Prandaj këmbëngulet për institucionalizimin e parimeve koz-mopolite në institucionet e reja rajonale e globale që do të kërkojnë për të adre-suar problemet që lidhen me varfërinë, pabarazinë, ndotjen e mjedisit , paqën-drueshmërinë financiare dhe kushtet e tregtisë dhe tregjeve, reduktimin e borx-hit të vendeve të Jugut, por edhe për-faqësim më të madh të vendeve të tjera në organizatat dhe institucionet e tjera ndërkombëtare. Në këtë mënyrë vijmë në një zgjidhje të qëndrueshme, se nëse zbatohet kuadri rregullator kozmopolit, dhe të detyrohen vendet të paguajnë në bazë të asaj çfarë pasoja (dëme) lënë kundër njerëzimit ose të ashtuquajtu-

Gjegjësisht, forcat e armatosura do të mbrojnë botën e lirë, demokratike dhe ci-vile botërore ( kozmopolit ), rend në ter-ritorin e shteteve të tjera. Në kontekstin e globalizimit, këto forca me karakter transnacional nuk do të kenë besnikërinë kombëtare, por do të jenë shumëkom-bëshe të organizuar si „armatë koz-mopolite“ (armata e shpëtimit) ,ndërsa kodeksi për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut do të jetë misioni i tyre kryesor dhe i përhershëm . Në të vërtetë armata kozmopolite do të promovon human-izëm ushtarak në ato vende dhe rajone që janë të margjinalizuara nga zhvillimet globale , dhe janë të përfshira nga niveli

i lartë i varfërisë , luftërave civile, konflik-teve etnike, fatkeqësive e mjedisit dhe më shumë . Armata kozmopolite duhet, që gjatë kryerjes së veprimeve ushta-rake të bazohet në argumente ligjore, humanitare dhe parandaluese të cilat janë të pranuara universalisht.Kjo nuk është ide e keqe, nëse kudo në botë mbizotëron solidariteti mes qe-nieve njerëzore dhe në qoftë se ka një karakter humanitar, pa marrë parasysh nëse ata janë me mijëra kilometra larg dhe identiteti i tyre është i panjohur për ne. Megjithatë, në fund të fundit , në epokën moderne roli i forcës ushtarake dhe fuqisë do të urdhërohet ose do të jetë nën funksionin e globalizimit eko-nomik e të informacionit dhe përparimet teknologjike. Edhe pse në fillim të di-mensionit represiv ushtarak të shekullit të 21 të globalizimit është shprehur me anë të ndërhyrjeve të ndryshme, kundër terrorizmit, dislokimeve ushtarake dhe përmbajtjet e tyre shpesh janë të shpre-hura në misionet paqësore me shprehjet e fjalorit paqedashës, operacionet në mbështetje të paqes, ndërhyrjet humani-tare, etjNë fakt koncepti i armatës kozmopolite bazohet në bashkëpunimin dhe ndërti-

7

sigurisë për veten e tyre në raport me të tjerët. Në proceset bashkëkohore të globalizimit shpirt garues është si pa-sojë e dinamikës së tregjeve dhe mung-esës të burimeve të energjisë , të cilat lehtë mund të bëhen një konkurrencë e ashpër mes vendeve të zhvilluara dhe në mes të vendeve të zhvilluara dhe vendeve në zhvillim.Ekziston mundësi e madhe që konkur-renca ekstreme , lëvizja e kapitalit dhe tregtisë të lirë mund të çojë në një çekuilibër mes aktorëve të shumtë , dhe në këtë mënyrë të arrihet pasiguria ,për-çarja e paqes dhe stabilitetit në shumë rajone . Një nga skenarët negative është realizimi i orvatjeve kozmopolite përmes prizmit të dimensionit militarist. Kjo do të thotë mundësi që vende të caktuara pas „maskës“ të kozmopolitanizmit të përfaqësojnë interesat dhe objektivat e tyre kombëtare përmes „aventurave

të reja ushtarake“ (ndërhyrje ushtarake, luftërat parandaluese, grushteti). Aven-tura në të cilat nuk do të ekzistojnë kufizime të hapësirës , aty ku është e mundshme për të treguar forma të reja të rivaliteti mes kombeve, shteteve dhe rajoneve.

rit „tatim i botës“ (p.sh. varësisht nga konsumi i tyre i energjisë, shpenzimet e mbrojtjes, qarkullimin e tregjeve financi-are, ndotjen e mjedisit, shkaqet e krizës ekonomike, etj. ).Ekzistojnë disa dilema rreth arritjes së angazhimeve kosmopolite dhe qëllime-ve në kontekst të organizatave dhe tru-pave rajonale ndërkombëtare. Treguesit flasin për lëshime të shumta, mospër-puthjet dhe njëanëshmëria e angazhi-meve kosmopolite në organizatat siç janë OKB, NATO, FNM. Ajo është para së gjithash përshkak të varëshmërisë të këtyre organizatave nga shtetet e zhvilluara, në rastet e shumta vendimet janë sjellë në mënyrë subjektive, edhe pse bëhet fjalë për pyetjet e intere-sit botëror, siç janë ruajtja e mjedisit jetësor, ndihma finansiare për shtetet e varfura, preventimi ndaj rrezikut të paqës dhe sigurisë etj. Përveç asaj, for-mat e ndryshme të transnacionalizimit dhe kosmopolitizimit të drejtave do të kontribuojnë që shtetet të ndjehen të papërgaditur për idetë kosmopolite, sepse ekziston mundësi të jenë të rrezi-kuara si na brenda ashtu edhe nga jasht. Kjo jep një fotografi të ndryshme për mjedisin, kohën, politikën, vlerat, kon-fliktet, drejtat dhe obligimet, në të cilën plotësisht redefinohet pozita e fuqisë në mjedisin global. Sigurisht, në plan të parë duhet të konceptualizohen mar-rëdhëniet mes politikës dhe ekonomisë, e pastaj të testohet modeli kosmopolit i cili kyç liri, drejtësi, siguri sociale dhe kujdes ekologjik. Moto e politikës reale kosmopolite thotë: „sa më tepër është kosmopolite politika ynë aq më nacio-nale dhe më suksesshme bëhet”. Por a bëhet e mundshme kjo, sepse „politika nacionale pa shikim kosmopolit është e verbër, ndërsa shikimi kosmopolit pa shtetin nacional është e zbrazët”. Nga këtu vje edhe konfuzioni, i cili na dety-ron t’i parashtrojmë pyetjet a do të jetë i parrezikshëm ndryshimi i pamjes nacionale drejt asaj kosmopolite? Si të realizohen angazhimet kosmopolite pa lënë pasoja mbi paqës dhe stabilitetit?Në këtë pikëpamje kosmopolitizimi është pjesërisht i realizueshëm, por vetëm në korniza të disa rajoneve të zhvilluara siç janë Evropa dhe Ameri-ka Veriore, ndërsa implementimi në nivel global ende është utopi dhe ide jashtëkohore. Edhe pse në kontektst të sigurisë, kosmopolitizmi deri tani është hasur me qasje të ndryshme, iniciativë dhe koncepte për realizimin e sigurisë dhe mbrojtjes globale. Për shembull, në Raportin e më hershëm të sekretarit gjeneral të OKB-së në vitin 2004 përdo-ret termi kolektivi i sigurisë së gjithpërf-shirëse, dhe ka të bëjë me atë që kër-cënimet nuk njohin kufidhe që ato sot për dallim nga më parë, janë të lidhur mes vete, ashtu që kërcënimi ndaj njërit është kërcënim ndaj të gjithëve, pa marrë parasysh a bëhet fjalë për shtete të dobëta ose të forta. Ky koncept i sigurisë drejton drejt integrimit të gjith

aktorëve të skenës ndërkombëtare, me qëllim që më lehtë të ballafaqohen me kërcënimet globale ndaj sigurisë dhe paqes ndërkombëtare. Kjo nënkupton përfshirjen edhe të metodave të tjera (kryesisht ekonomike dhe sociale ), në forcimin e sigurisë . Në Aleancën e Atlantikut të Veriut haset termi siguri bashkëpunuese, që do të thotë ndërtimin të sigurimit përmes partneritetit dhe bashkëpunimit midis vendeve dhe organizatave ndërkom-bëtare, përmes veprimit të përbash-kët të kontribuojnë në promovimin e sigurisë dhe stabilitetit ndërkombëtar. Këto koncepte mes veti plotësohen dhe të përforcohen, dhe në këtë mënyrë , mund të parandalojnë me sukses krizën rajonale apo globale, të cilat në përgjithësi ndikojnë në ruajtjen e paqes dhe sigurisë në botë.Nga ana tjetër, konceptet e sigurisë dhe

të mbrojtjes për disa shtete mund të përfaqësojnë një rrezik real dhe pasig-uri për kombet e tjera të botës. Në këtë kontekst ,siguria Termi aktual konkur-rues, i cili i referohet konkurrencës së përhershme ndërmjet shteteve që janë duke luftuar për të arritur një nivel të

të studimeve universitare (specializim dhe master), edhe atë sipas modeleve 3+1+1 (për studentët që kanë mbaruar SDD trevjeçare) dhe 4+1 (për studentët që kanë mbaruar SDD katërvjeçare). Në përgjithësi, sipas programeve studi-more sipas të cilave punon FDK aftëso-het personel adekuat për punë në sfer-ën e sigurisë apo thënë më konkretisht, për punë në sferën e sigurisë së brend-shme, ose edhe më saktë, për punë në sferën e sigurisë private. Këtu dëshiroj edhe njëherë të përmend se në FDK të UERM punoj tani më pesë vite. Fillova si profesor, isha prodekan, ndërsa tani dy vite me radhë punoj si dekan.

Si është interesi tek popullata e re nga shkollat e mesme për regjistrim në këto studime?– Pikërisht hulumtimet paraprake lidhur me nevojat për personel me arsimim të lartë për punë në segmentet e sigurisë të cilat i përmenda më herët, ishin për-caktues themelor për hapjen e këtyre studimeve. Thënë thjeshtë, ekzistonte arsyetim shoqëror për themelimin e këtyre studimeve, nga njëra anë dhe njëkohësisht, nga ana tjetër, kishte in-teres për të studiuar në këto studime nga të rinjtë që mbaronin arsimin e mesëm. Si konfirmim për këtë më së miri fliste numri i studentëve që regjis-troheshin në këto studime, ndërsa ky numër arrinte mbi 100 studentë në vitin e parë disa vite me rradhë.

Çfarë kualifikime fitojnë studentët

a mund fillimisht të na prezantoni Universitetit Evropian dhe mundësitë për studim në këtë universitet?– Universiteti Evropian – Republika e Maqedonisë (UERM) është një in-stitucion i lartë arsimor, i akredituar nga Bordi për Vlerësim dhe Akreditim, gjegjësisht nga Ministria për Arsim dhe Shkencë. Mësimi në UERM është i orga-nizuar sipas sistemit unik me transfer të kredive, në pajtim me përvojat pozitive të sistemit arsimor i lartë evropian dhe Deklarata e Bolonjës.Në universitet vazhdimisht krijohen kushte dhe angazhime të cilat tërësisht fokusohen tek studenti. Qasja ndaj studentit është individuale, personale, përmes punës në grupe të vogla dhe me kontakte direkte dhe komunikim të vazhdueshëm me profesorët dhe bash-këpunëtorët.Në universitet veprojnë shtatë fakultete:-Fakulteti i Shkencave Ekonomike; -Fakulteti i Informatikës;-Fakulteti i Artit dhe Desanjimit;-Fakulteti i Shkencave Juridike;-Fakulteti për Detektivë dhe Kriminologji;-Fakulteti për Stomatologji;-Fakulteti i Shkencave Politike.

ju jeni dekan i Fakultetit për detek-tivë dhe Kriminologji. Kur është akre-dituar programi juaj dhe për çfarë stu-dime bëhet fjalë?– Fakulteti për Detektivë dhe Krimi-nologji (FDK) është fakulteti më i ri në universitet. Programi studimor sipas të cilit FDK ka filluar punën e vet është

ME PROF. DR. STOJAN KUZEV, DEKAN I FAKULTETIT PËR DETEKTIVË DHE KRIMIMINOLOGJI NË UERM

NË HAP ME NEVOJAT

INTERVISTË

8

akredituar në vitin 2008, pas së cilës vijoi edhe regjistrimi i brezit të parë të studentëve në vitin studimor 2008/09. Ky ishte një program sipas të cilit stu-dimet deridiplomike (SDD) zgjasnin tre vite dhe fitoheshin 180 kredi sipas Sistemit Evropian për Transfer të Kre-dive (SETK). Më vonë, në vitin 2011, u vu re sa nevojitet të ketë korrigjim në përmbajtje brenda programit studimor, ndërsa ndryshimi më thelbësor ishte ka-limi në SDD katëvjeçare. Thjeshtë, tregu i punës kërkonte që studentët e diplo-muar të kenë 240 kredi sipas SETK. Ky vit është kyç për zhvillimin e FDK, sepse për herë të parë u akreditua dhe u regjistruan studentë në ciklin e dytë

vITN KaLENdaRIK 2013 E RRUMBULLaKOjMË ME INTERvISTËN E PROF. dR. STOjaN KUzEv, dEKaN I FaKULTETIT PËR dETEKTIvË dHE KRIMINOLOGjI NË UERM. KjO BISEdË dËSHMON EdHE NjËHERË SE MINISTRIa E MBROjTjES BaSHKËPUNON NË FORMa TË NdRYSHME ME TË GjITHa INSTITUcIONET aRSIMORE KU aRSIMOHEN KUadRO PËR NEvOjaT E SIGURISË dHE MBROjTjES. ME KËTË PRaKTIKË dO TË vazHdOjMË EdHE MË TEj NË NUMRaT E aRdHSHËM TË „MBUROjËS“ ME QËLLIM QË GjITHMONË TË jEMI NË HaP ME PROcESIN E aRSIMIMIT dHE EdUKIMIT TË PERSONELIT PROFESIONaL I cILI dO TË MUNd TË PËRFSHIHET dHE TË KONTRIBUOjË NË KUadËR TË MM-SË dHE aRM-SË.

pas mbarimit të fakultetit?– Në ciklin e parë të studimeve uni-versitare, sipas programit të parë trivjeçar, të gjithë studentët e diplo-muar fitonin titullin e përgjithshëm de-tektiv i diplomuar. Më pas, me futjen e studimeve katërvjeçare, studentët e diplomuar mbanin titullin detek-tiv i diplomuar, me çka varësisht nga zgjedhja e lëndëve profilizohen si de-tektiv i diplomuar në fushën e sigurisë ose detektiv i diplomuar në fushën e kriminologjisë.Në ciklin e dytë të studimeve univer-sitare, sipas programit për studim, si-pas modelit 3+1+1, studentët e diplo-muar pas mbarimit të vitit të parë fitonin titullin e përgjithshëm special-ist për siguri, ashtu që varësisht nga zgjedhja e lëndëve profilizoheshin si specialistë të sigurisë në drejtimin siguria kombëtare ose specialist për siguri në drejtimin e kriminologjisë. Pas mbarimit të vitit të dytë nga stu-dentët, si dhe nga studentët të cilët dioplomohen sipas modelit 4+1, stu-dentët fitojnë titullin e përgjithshëm magjistër në fushën e sigurisë, ashtu që varësisht nga zgjedhja e lëndëve profilizohen si magjistër për siguri në drejtimin e sigurisë kombëtare ose specialist për siguri në drejtimin e kriminologjisë.

A mund studentët e diplomuar nga

Fakulteti për Detektivë dhe Krimi-nologji të përshtaten si personel pro-fesional edhe në Ministrinë e Mbro-jtjes?– Përgjigja është po pa dyshim. Sigur-isht, punësimi i studentëve të diplomuar në UERM në Ministrinë e Mbrojtjes (MM) është i mundur. Kur flas për këtë mundësi, kam ndër mend punësimin e studentëve të diplomuar nga thuajse të gjitha fakultetet të cilat ekzistojnë në UERM. MM, duke kryer funksionin e mbrjojtjes, kryen detyra të natyrës ndërdisiplinare, nga kjo edhe nevojat e saj për personel me arsimim të lartë nga më shumë drejtime dhe fusha. Kup-tohet, nga pozicioni prej ku flas, dua

të theksoj se punësimi i personelit të diplomuar nga FDK (prej të dy cikleve të studimeve universitare) në MM duhet, sikur edhe deri tani, të praktikohet, ndërsa në periudhën e ardhshme edhe të intensifikohet. Ju siguroj se person-eli i diplomuar nga FDK do të përgjigjet plotësisht ndaj detyrave punuese nga fushëveprimi i punës së MM-së.

Ministria e Mbrojtjes bashkëpu-non me disa institucione të larta arsimore ku arsimohen kuadro për nevojat e sistemit të sigurisë dhe mbrojtjes së RM. Si është bashkë-punimi ndërmjet MM dhe EURM dhe në këto korniza, edhe me Fakultetitn për Detektivë dhe Krim-inologji?– Bashkëpunimi ndërmjet MM, përf-shirë këtu edhe Shtabin e Përgjith-shëm të Armatës së Republikës së Maqedonsië (SHP të ARM), dhe UERM në përgjithësi dhe me FDK në veçanti, realizohet me sukses vite me rradhë dhe besojmë kështu do të vazhdojë edhe në periudhën që vjen. Si bazë e bashkëpunimit kuptohet që është Memorandumi për Bashkëpun-im i nënshkruar nga të dy institucio-net, në të cilin saktësisht janë thek-suar pikat e bashkëpunimit. Nëse e shkallëzojmë këtë bashkëpunim sipas rëndësisë së saj, kuptohet, në vend të parë është bashkëpunimi që FDK ka vendosur me Akademinë Ushta-rake „Gjeneral Mihailo Apostollski“, i cili funksionon në kuadër të MM, ndërsa ka të bëjë me shkëmbimin e mësimdhënsve, pjesëmarrje kon-ferenca shkencore (kombëtare dhe ndërkombëtare), shfrytëzimi i bazës materiale që kanë të dy institucio-net dhe ngjajshëm. Do të shtoj edhe këtë, nuk bëhet fjalë për shfrytëzim të kapaciteteve me të cilat disponon vetëm Akademia Ushatarake, por edhe të gjitha kapacitetet me të cilat disponon MM dhe SHP e ARM-së. Si shkëmbim, përmes pagesave për shkollim, një numër i caktuar i kuadrit nga MM studiojnë në UERM. Në të ardhmen pres që edhe më tepër të thellohet ky bashkëpunim.Ju jeni një njeri i cili karrierën e vet e

ka filluar pikërisht në sferën e mbro-jtjes. A ishit në pozitë të lartë në MM kur ditë e natë punohej në themelimin dhe ndërtimin e Armatës së Repub-likës së Maqedonisë dhe Ministrisë së Mbrojtjes. Cilat janë përvojat tuaja nga ajo periudhë?– Po, pikërisht ashtu. Kam punuar mbi 20 vite në MM. Kam filluar thuasje nga “stazhisti” dhe arrita në karrierë deri në majen e shkallës. Pothuajse në dy mandate kam kryer edhe funksion ud-hëheqës. Më pas, për dhjetë vjet me rradhë kam punuar në Akademinë Ush-tarake, ku krahas asaj se arrita thirjen më të lartë mësimoro-shkencore, isha edhe shef i departamentit për kër-kime strategjike, kryeja detyrën e ud-hëheqësit në studimet pasdiplomike dhe tjrera.Dua të theksoj disa projekte më të rëndësishme në të cilat kam punuar në MM, e këto kuptohet se janë: pjesë-marrja aktive në bilancin e ndarjes me ish APJ, përpunimin e Ligjit për Mbro-jtje të parë, i cili u soll menjëherë pas pavarësimit, sjellja e Planit të Parë për Mbrojtje të RM, themelimi i mbrojtjes civile si pjesë e sistemit mbrojtës të shtetit, sjellja e Strategjisë së parë të Mbrojtjes dhe një sërë dokumentesh lig-jore, nënligjore, konceptuale, strategjike dhe të tjera organizative-planifikuese.Ka edhe shumë të arritura tjera prak-tike siç janë stërvitjet, mbikqyrja inspe-ktorale, aktivizimi i vërtet i zgjidhjeve planifikuese në situate krize dhe të ng-jashme.

Ishit edhe profesor në Akademinë Ushtarake të RM-së. Me cilat prob-leme ballafaqohej AU në atë periud-hë dhe çka mendoni për rifillimin me punë të Akademisë Ushtarake dhe për rolin e saj të ri si akademi rajonale?– Kur bëhet fjalë për Akademinë Ush-tarake, gjendja është pak më specifike. Kur erdha në punë në vitin 1998, hyra në një sistem të organizuar dhe të vër-tetuar ushtarako edukative. Megjithatë, me kalimin e kohës, pas vetëm disa viteve, shkaku i politikës së paplani-fikuar të regjistrimit që e udhëhiqte pushteti aktual politik dhe në të njejtën kohë shkaku i reduktimit të ARM-së për arsye të ambicieve për zhvillim të saj si-

9

10

do ta përforcojë segmentin e saj ar-simor dhe para se gjithash mësimor. Udhëheqësia aktuale e tashme dhe e re e akademisë ka për detyrë edhe ta bëjë atë.

Paralelisht me angazhimin profes-sional arritët të gjeni kohë edhe për perfeksionizëm arsimor. Jashtë pu-nëve që i keni si dekan dhe si profe-sor i rregullt, arritët të gjeni kohë edhe për punë të frytshme shken-coro-kërkimore, botuat libra, jeni të angazhuar edhe në fusha tjera (në OORRM dhe në Qendrën Marshall...). Na tregoni edhe mbi këato arritje tuaja?– Profili im edukues është i projektuar në studime dhe punë të segmentit civil të sistemit të organizimit mbrojtës të shtetit. Duke pasur parasysh faktin se civilët janë ata që edhe e profilo-jnë edhe mbrojtjen ushtarake dhe në këtë segment të organizimit mbrojtës nuk e kam të huaj. Pikërisht për këtë edhe puna ime e librave, dokumenteve, pjesëmarrje në konferenca shkencore është në atë segment. Mendoj se kam produkt të mirë pune.Ndoshta kam mundur edhe më shumë, por ja që ajo le të mbetet për periudhën e ardhshme. Në karrierën time kam pa-sur edhe angazhim të madh shoqëror apo siç thuhet joqeveritar. Natyrisht, ai angazhim imi është i lidhur me orga-nizata që kanë pika prekëse me mbro-jtjen. Këtu është edhe aganzhimi im shumëvjeçar në OORRM në pozita të ndryshme, sepse ndryshe jam edhe oficerë rezervë. Do të përmend se isha edhe kryetari i parë i shoqatës të studentëve të diplomuar të Qendrës Evropiane për Studime të Sigurisë, ,,Xhorxh Marshall” nga RM. Më shumë ose më pak jam aktiv në Fo-rumin Ballkanik të Sigurisë, në Kryqin e Kuq etj.

Jemi në prag të Vitit të Ri, a keni plane të veçanta në fushën profe-sionale apo presonale për Vitin e Ri 2014?– Plane speciale në aspektin profesion-al nuk do të kisha mundur t’i theksoj. Dëshirë e imja, natyrisht e madhe është që RM ta rrethojë planin e saj të integ-rimeve euroatlantike dhe ajo të ec për-para në familjen e re kolektive. Normal që të gjithë ne si qytetarë do të mun-demi në mënyrë më të suksesshme ta ndërtojmë ardhmërinë tonë. Në plan më të ngushtë do të kisha dashur që në vitin e ardhshëm të ndodhë stabi-lizim i arsimimit të lartë në RM dhe zh-villim i mëtutjeshëm në baza cilësore. Unë personalisht do të kisha dashur të japë një shtesë modeste në edukimin e kuadrove për nevojat e sigurisë dhe ngadal të përgatitem për ditët e mia pensioniste, që janë përafërsisht pas dy vjeteve.

Dr. Zhanet Ristoska

pas standardeve të NATO-s në bazë të përpjekjeve shtetërore, në mënyrë ob-jektive u paraqit tepricë e stafit midis oficerëve.Ato ishin ditë të vështira për vartësit që ndodheshin në studime për vartësit të cilët tani më kishin diplomuar. Ndodhte që oficerë të rinjë, të aftë dhe pa asnjë faj të mbeteshin në rrugë shkaku i asaj gjendje. Thjeshtë thënë, oficerët që përndryshe janë krenari e çdo shteti, në RM ishin të degraduar, të transformuar në polic kufitar apo gjyqtarë me shkollë të lartë apo thjesht mbeteshin pa an-gazhim. Ishte e vrarë ambicia e shumë njerëzve të rinj.Nga ana tjetër, përsëri, kuadri mësimëd-hënës i cili ishte në mënyrë afatgjate i krijuar si personel bazë, filloi të shkatër-rohet. Disa profesorë shkuan për punë në institucione tjera, të tjerë ishin të pensionuar në mënyrë detyruese me procedurë të shkurtuar. (me ligj kohor), ndërsa grupa e tretë, ndër të cilët isha edhe unë, mbetëm të presim ditë më të mira, duke besuar se politika e gabuar e pushtetit actual është shkurtpamëse dhe në mënyrë kohore e afatizuar.Dhe me të vërtet ishte ashtu. Morëm mbështetje politike dhe urdhër për rifillim të Akademisë Ushtarake. Për-

gatitëm ligj të ri për Akademinë Ush-tarake, përpunuam programe të reja studimore (pothuajse paralele edhe për ciklin e parë edhe të dytë të studi-meve), nga komisioni amë ishte i shpal-lur konkurs për ekipim të kuadrove dhe shumë punë tjera operacionale. Do të theksoj se e gjithë ajo ishte e për-punuar nga një grupë e vogël njerëzish, të cilët ndryshe thënë shpesh ishin të ofenduar, mohuar dhe të përqeshur. Do të pyesni nga kush? Nga një shumël-lojshmëri e personave të lartë ud-hëheqës civil dhe ushtarak nga MM dhe SHP së ARM-së të cilët ishin mbeturina të politikës së vjetër për shkatërrim të Akademisë Ushtarake dhe shkollimit të oficerëve të ardhshëm jashtë shtetit të vet.Përsëri ndihem krenar që në korniza të periudhës 10 vjeçare isha pjesë e ekipit të Akademisë Ushtarake, ndërsa në mënyrë të veçantë e ndjeva gjatë rifillimit të saj. Akademia Ushtarake e sotshme është institucion bashkëko-hor ushtarako-civil. Me edukimin e kuadrove dhe për nevojat e mbrojtjes civile ajo në mënyrë kyçe ndikon në or-ganizimin mbrojtës të vendit, ndërsa anëtarësimi i bashkangjitur drejt Uni-verzitetit ,,Goce Dellqev” patjetër që

Bashkëpunimi midis MM, përfshirë këtu edhe Shtabin e Përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë (SHP dhe aRM), dhe UERM në përgjithësi, si dhe FdK në veçanti, realizohet me sukses për vite me rradhë në të kaluarën, dhe besojmë se do të vazhdojë të jetë kështu edhe në periudhën që vjen. Baza për bashkëpunim kuptohet që është Memorandumi për Bashkëpunim i nënshkruar nga të dy institucionet, ku saktë janë theksuar pikat e bashkëpunimit. Nëse e shkallëzojmë këtë bashkëpunim sipas kuptimit të tij, sigurisht, në vend të parë është bashkëpunimi që FdK ka vendosur me akademinë Ushtarake „Gjeneral Mihailo apostollski“, i cili funksionon në kuadër të MM, ndërsa ka të bëjë me shkëmbimin e mësimdhënësve, pjesëmarrjen në konferenca shkencore (kombëtare, ndërkombëtare), shfrytëzimin e bazave materiale me të cilat disponojnë institucionet dhe ngjashëm. Një plotësim këtu, nuk bëhet fjalë për shfrytëzimin e kapaciteteve me të cilat disponon vetëm akademia Ushtarake, por edhe për të gjitha kapacitetet me të cilat disponon MM dhe SHP e aRM-së. Në shkëmbim të kësaj, përmes pagesave për shkollim, një numër i caktuar nga personeli i punësuar në MM studiojnë në UERM. Pres që në të ardhmen ky bashkëpunim të thellohet edhe më tepër.

inistri i Mbrojtes së RM-së Talat Xhaferi pati takim me zëvendës ndihmës sekre-

taren e mbrojtjes së SHBA-ve Evelin Farkash. Gjatë këtij takimi u diskutua për gjendjen momen-tale në Ministrinë e Mbrojtjes

11

ë periudhën nga 27 deri 30 nëntor delegacion i SEEBRIG bëri evaluim të njësive të ARM-së të deklaruara në këtë

brigadë. Ministri i Mbrojtjes i Republikës së Maqedo-

dhe bëri evaluimin e çetës së deklaruar e të mekanuizuar të këbësorisë në përbërje të brigadës së 1 të mekanizuar të këbësorisë. Evaluacioni u krye edhe ndaj regjimentit të deklaruar inxhinerik në përbër-je të bataljonit inxhinerik në kazermën Ilinden në Shkup. Njësitë që janë të caktuara në SEEBRIG mbesin në loka-cionet e tyre bazike dhe janë të lidhura me task forcat për operacione dhe ushtrime, me vendim të vendeve anëtare dhe me direktivën përkatëse të Komitetit administrative ushtarako-politik (KAUP). Si-

nisë Talat Xhaferi dhe shefi i Shtatmadhërisë së ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski për këtë rast u takuan me gjeneralin e SEEBRIG gjeneralin e brigadës Hakan Eser. Gjenerali Eser theksoi se brigade do ta vazhdoj rrugën që e filloi paraardhësi i tij, gjenerali i brigadës Zdravko Popovski nga Repbubkia e Maqedonisë, ku sipas tij, ka vendosur raporte të shkelq-yera në mes të vendeve anëtare. Gjatë vizitës, del-egacioni u takua me kom-andantin e KOP-it, gjeneral-majorin Metodija Veliçkovskin

pas vlerësimeve nga evalu-imi i forcave deklarative nga Maqedonia, nuk ka egziston asnjë mangësi dhe ato janë të gatshme për tu bashkangjitur në ndonjë nga misionet.

EVALUIMI I NJËSIVE TË DEKLARUARA

Info

BaSHKËPUNIMI GjITHËPËRFSHIRËS MES RM dHE SHBa

larë vazhdimi i pjesmarjes tonë në misionet jashtë vendit të kryesu-ara nga NATO, OKB dhe BE” thek-soi pas takimit, ministri Xhaferi. Ne do të vazhdojmë të jemi pjesë e misionit ISAF, gjer në mbari-min e tij në vitin 2014 dhe qëllimi ynë është që të ngelim edhe në misionin post ISAF, tha ministri i mbrojtjes dhe shtoi se Repub-lika e Maqedonisë i përmbahet dispozitave “ së bashku brenda, së bashku jashtë”. Në këtë kon-tekst, ministri Xhaferi përmendi edhe faktin se përveç pjesmarjes në ISAF, ne jemi të gatshëm për pjesmarje të mundshme në mis-ione të kryesuara nga Bashkimi Europian dhe NATO, duke alu-

dhe në Armatën e Repbulikës së Maqedonisë, për prioritetet dhe planet e ardhshme, si dhe për mo-dalitetet për vazhdimin dhe për përmirësimin e bashkëpunimit të përgjithshëm në mës Republikës së Maqedonisë dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Dy ven-det në fushën e mbrojtjes kanë bashkëpunim të frytshëm , që bazohet në Memorandumin për bashkëpunim nga viti 1994, i cili në fakt është njëri ndër memorandu-met e parë të nënshkruar të këtij lloji. “Prioriteti ynë është angazhi-mi për anëtarsim të Republikës së Maqedonisë në NATO dhe në Bashkimin Europian dhe në këtë kontekst për në mbetet prioritet i

duar në bisedimet bilaterale me Mbretërinë e Belgjikës, si bartës i grupit luftarak BE, EUBG 2014/2, si dhe mundësinë për bashkëpun-im trilateral mes ARM-së, Gardës kombëtare të Vermontit si part-ner i dëshmuar i ARM-së dhe Sen-egalit, me angazhim për kontribut në pikpamjen e shkëmbimit të përvojave dhe shkathtësive për nevojat e Senegalit dhe të part-nerëve tjerë. Zëvendës ndihmësja Farkash, theksoi se edhe në të ar-dhmen SHBA-ja do të synojë drejt shkëmbimit të vazhdueshëm të përvojave dhe ideve me Repub-likën e Maqedonisë dhe Armatën e Republikës së Maqedonisë.

12

epublika e Maqedonisë dhe Republika e Malit të Zi padyshim kanë një bashkëpunim të frytshëm dhe të shkëlqyer në fushën e

mbrojtjes dhe sigurisë, bashkëpunim i cili është në dobi të dy vendeve, por edhe në dobi të rajonit në përgjithësi. Atë e konkluduan ministrant Xhaferi dhe Pejanoviq-Gjurishiq në takimin gjatë vizitës zyrtare të del-egacionit të Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë në Mal të Zi. Ministrja Pejanoviq-Gjurishiq gjatë takimit, shprehu gadish-mëri për shkëmbimin e përvojave në raport me trajnimin e zhytjes, si dhe gadishmëri për bashkëpunim dhe shkëmbim të mësimeve të nxjerra mes dy shkollave për trajnimin e pilotëve. Në kuadër të bisedi-meve me presidentin e vendit, Filip Vujanoviq, si dhe me kryeministrin dhe kryetarin e parlamentit, Millo Gjukanoviq dhe Ranko Krivokapiq, ministri Xhaferi theksoi se R. e Maqedonisë përkrah në tërësi Malin e Zi në rrugën e saj drejt integrimeve euroatlantike. Bashkëpunimi i sukse-shëm mes dy vendeve të Ballkanit, vërehet edhe në fushën e edukimit ushtarak, përmes faktit se në Akademinë Ushtarake në Shkup shkol-lohen kadetët për nevojat e Armatës së Malit të Zi, si dhe shkollimit të pjestarëve të ARM-së në Qendrën për trajnimin e pilotëve të helikop-terëve në Mal të Zi. Gjithashtu, gjatë takimve u tha se të gjitha ven-det duhet të punojnë në bashkëpunimin rajonal, që paraqet element bazë në zhvillimin e kësaj pjese të Europës. Në këtë kontekest, ministri Xhaferi shprehu gadishmëri dhe dha ofertë të hapur për shfrytëzi-min e njësive rajonale në RM, si poligonin ushtarak “Krivollak”, NATO qendrën për marrëdhenie me publikun, si dhe VMC. Bashkëbiseduesit shfaqën kënaqësinë edhe për kontributin e përbashkët në Shkollën për polici ushtarake në Afganistan, si dhe njëkohësisht theksuan se eg-

ziston gadishmëri për pjesmarje të përbash-kët në misionin e ri të Aleancës për mentorim dhe trajnim, “Përkrahje e Shkëlqyer”, gjithsesi me pëlqimin e nevojave të Aleancës dhe kapac-iteteve të vendeve.

inistri i mbrojtjes Talat Xhaferi dhe shefi i Shtatmadhërisë së ARM-së , gjeneral-nënkolonel

Goranço Koteski në hapësirat e MM-së dhe ARM-së të RM-së patën takime me komandantin e KFOR-it gjeneral-majorin Salvatore Farina. Ministri Xhaferi dhe gjen-erali Farina shkëmbyen mendime rreth bashkëpunimit të KFOR-it me RM-në. Në takimin me shefin e Shtatmadhërisë së ARM-së u bisedua për gjendjen e sigurisë në rajon, mundësitë e avansimit të bashkëpunimit me forcat e KFOR-it, si dhe shkëmbimin e informa-cioneve me ARM-në. Delegacioni i KFOR-it qe e njoftuar edhe me

GaTISHMËRI PËR PjESMaRjE TË PËRBaSHKËT

vIzITa E SHEFIT TË SHTaTMadHËRISË FORcavE USHTaRaKE TURKEefi i Shtatmadhërisë së ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski

zhvilloi vizitë pune Forcave Ushtarake të Re-publikës së Turqisë. Në Shatatmadhërinë e forcave ushtarake të Turqisë në Ankara, she-fin e Shtatmadhërisë së ARM-së gjeneralin- nënkolonelin Goranço Koteski e priti homo-logu i tij turk, gjenerali Nexhdet Ozel. Gjatë takimit u biesdua për trajnimet e përbash-këta dhe shkollimin e pjestarëve të ARM-së në FU të R.së Turqisë, ku u dakorduan që në të ardhmen mjekët e QMU-së (Qendrës medicinale Ushtarake) të ARM-së të kenë mundësinë e specializimit dhe riaftësimin në QMU-në e Turqisë, “Gata”. U fol edhe për vazhdimin dhe avansimin e mëtejshëm të trajnimeve të një-sive speciale të të dy armatave si dhe trajnim në pjesën e mbikqyrjes ajrore. Përveç thellimit të bashkëpunimit teknik dhe mbështetjes nga ana e FU turke ARM-së, gjatë takimit u shqyrtua edhe mundësia e për pjesmarje të përbash-kët në misionet paqësore, si dhe realizimin e projekteve të përbashkëta socale e kulturore. Në kuadër të vizitës, shefi i Shtatmadhërisë së ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski, vuri kurorra lulesh praën varrit të Ataturkut. Gjatë qëndrimit, gjenerali Koteski, vizitoi edhe AU GATA, ku pati takim me komandan-tin dhe dekanin e këtij institucioni prestigjoz të forcave ushtarake turke. Këtë vizitë e shfrytëzoi edhe për vizitë të kadatëve nga RM, të cilët shkollohen në Akademinë ushtarake mjeksore të Turqisë.

efi i Shtatmadhërisë së ARM-së gjeneral- nënkolonel

Goranço Koteski, vizitoi garnizonin në Tetovë. Në kuadër të vizitës së garnizoit në Tetovë, pjestarët e ARM-së të cilët kryejnë detyrat

e rregullta në këtë garnizon, nga ana e shefit të Shtatmadhërisë së ARM-së ishin të informuar për kryerjen e detyrave, për planet e ardhshme dhe gjendjen aktuale në ARM. Gjatë vizitës shefi i Shtatmad-

hërisë së ARM-së u shoqërua nga: Komandanti i KOP-it, gjen-eral- majori Metodija Veliçkovski, komandanti i brigadës së 1 të me-kanizuar të këmbësorisë, gjenerali i brigadës Pavle Arsoski, një pjesë

e drejtuesve të sekcioneve të Shtatmadhërisë së ARM-së dhe nga komandanti i garnizoit të Tetoës. Gjatë turit të vizitës në kazermën “Kuzman Josifovski- Pitu” u vërenë edhe kapacitetet e saj, funskionaliteti dhe kushtet e jetesës dhe punës në të, ku u konstatua se pjestarët

e ARM-së kanë kushte normale për kryerjen e detyrave. Ky rast u shfrytëzua edhe si një mbikqyrje e pjestarëve të ARM-së për ushtri-met dhe rregullshmërinë e kryerjes së detyrave nga ana e tyre, në gar-nizonin e Tetovës.

SHEFI I SHTaTMadHËRISË vIzITË GaRNIzONIT TË TETOvËS

vazHdON BaSHKËPUNIMI ME KFOR-IN

inistri i mbrojtjes i RM-së Ta-lat Xhaferi, në kuadër të viz-itës oficiale në Mbretërinë e

Belgjikës, u takua me zëvendës kryeministrin dhe ministrin e mbro-jtjes së Belgjikës, Piter De Krem. Në këtë takim u bisedua për bash-këpunimit mes dy vendeve në nivel bilateral, por edhe ne nivel të Aleancës, ku u konkludua se ajo është në nivel të duhur, me tendencë që të thellohet dhe avansohet në vazhdimsi. Duke e pasur parasysh konceptin “mbrojtje e mençur”, ministri Xhaferi kolegut të tij i ofroi qendrat regjionale në RM, si dhe poligonin ushtarak “Krivollak”, NATO qendrën për trajnim dhe marrëd-hënie me publikun dhe Qendren medicinale ushtarake. Njëkohësisht, ministrant shkëmbyen mendime edhe për bashkëpunimin në kuadër të grupit ushtarak të viti 2014 (EUBG 2014/2).

NË vazHdIMËSI

transformimin e ARM-së dhe pjes-marjen e saj në misionet paqësore, ndërsa miqtë e KFOR-it para shefit Shtatmadhërisë së ARM-së floën për gjendjen e sigurisë në zonën e përgjegjësisë në këtë mission, si dhe për aktivitetet dhe plane e ardhshme të KFOR-it.

efi i Shtatmadhërisë së ARM-së së Republikës së Maqedo-nisë, gjeneral nënkolonel Goranço Koteski vizitoi dhe bëri një

kontrollë në Regjimentin për operacione spciale dhe në Batalionin e Policisë Ushtarake. Gjatë vizitës, u analizuan dhe panë kushtet e jetesës dhe punës në komandat e njësive, si dhe gjendja e gadish-mërisë të të njejtëve. Nga kotrolli. U vërtetua gadishmëria e njësive dhe u dhanë instruksione për punën e mëtejshme.

vIzITa E SHEFIT TË SHTaTMadHËRISË NË ROS dHE PBU GjENERaTa E RE E POSTdIPLOMIKËvE PRaNË aU-SËe ligjeratën të cilën e mbajti Ministri i Mbrojtjes Talat Xhaferi para gjeneratës së re të postdiplomikëve praën AU-së, oficialisht fil-

luan ligjeratat e studimeve postdiplomike në AU. Ligjerata ju dedi-kua politikës së përbashkët të mbrojtjes dhe sigurisë të Bashkimit Europian, si dhe përkushtimit të Republikës së Maqedonisë drejt qëllimeve të saja strategjike - anëtarsimit në NATO dhe në BE. Min-istri Xhaferi, pas ligjeratës, u përgjigjej pyetjeve të të pranishmive, postdiplomikë, ku drejtoheshin në kontekstin më të gjërë në anëtarsimin e Re-publikës së Maqedonisë në elementet e BE-së për mbajtjen e stabilitetit dhe sigurisë, si dhe të mundësive paralele mes Grupit Ushtarak, BE-së dhe Brigadës së Europes Juglindore (SEEBRIG).

ë gazermën “Strasho Pinxhur” në Petrovec, para komandan-tit të 1.brmk, gjeneralit të brigadës Pavle Arsoski, në prani të

shtabit u mbajt brifing për gjendjen e gadishmërisë e njësive varëse. Nga ana e komandantëve të këtyre njësive u shfaq niveli i gjendejs së gadishmërisë së njësive të tyre, gjendja e personelit, mirëmbajta e mjeteve teknike-materiale dhe pajisjeve të tjera.

aNaLIza E GjENdjES SË GaTISHMËRISË NË BRMK 1

69-vjETORI I çLIRIMIT TË SHKUPIT

NdERIMEinistri i Mbrojtjes së RM-së, Talat Xhaferi, vuri kurorrë tek varret ushtarake britaneze

në Shkup, ku gjenden kufomat e 117 ushtarëve të rënë gjatë Luftës së Parë Botërore në hapsirat e RM-së. Në vazhdimi të komemo-racionit ministri Xhaferi vizitoi edhe varrezat franceze në Manastir dhe ato gjermane në Prilep, ku morën pjesë edhe ambasadoret gjermane dhe franceze. “Nderi i përbashkët që bëmë sot, është mësim dhe po-rosi për të gjithë ne se përmes këtij shembulli dhe rruge, rrugë e cila parnerët tanë e kaluan qysh para 50 viteve dhe ende janë duke e kaluar, duhet që edhe ne të kalojmë dhe të bëjmë të njejtën. Kjo ditë është një porosi e madhe për të gjitha nënat dhe baballarët, motra dhe vëllezër të cilët i kanë humbur më të dashurit e tyre dhe mblodhën forcën dhe guximin për tu orientuar drejt së ardhmes”, theksoj me këtë rast ministri Xhaferi. Ambasadorja gjermane Gudrun Shtajneker në mbledhjen komemorative në Ma-nastir në gjuhën frënge tha se në këtë mledhje, përveç ushtarëve të rënë në të dy luftërat, përmen-den edhe viktimat e diktaturave të shekullit XX. Në varrezat gjermane në Prilep, ambasadorja franceze në vend, Llorens Oer, duke folur në gjuhën gjermane, tha: “Sot përulemi para të gjitha viktimave nga të gjitha luftrat dhe duam të nderojmë historinë tonë të për-bashkët. Në varrezat e Prilepit gjendet kufoma e një ushtari me emrin Allzas Frederik Kron, që ka luftuar për Gjermaninë, e që emir i tij është shkruar në përmendoren e të vrarëve të fshatit të tij të lindjes në Francë”.

NGa aKTIvITETET E OORRM

PJESËMARJA NË PUNËTO-RINË NDËRKOMBËTARENë Bukuresht të R. së Ru-manisë, u mbajt një punëtori ndërkombëtare me temë: “Edukimi për paqe si zgjid-hje e problemeve të popujve drejt rrugës së përbashkët të sigurisë Euroatlantike dhe kahjes së re drejt Parneritetit për paqe”. Punëtorinë e hapën kryetari i Asociacionit të ofi-cerëve rezervistë të Ruman-isë, gjenerali i pensionuar, Kon-stantin Savoju dhe kryetari i CIOR-it Riçard Roll. Delegacio-ni i ORRM e kryesonte kryet-ari, prof. Dr. Gjorgji Mallkovski. Qëllimet themelore të punë-torisë ishin: implementimi i konceptit të ri strategjik të CIOR-it- edukim për paqe përmes dijes, përkrahje dhe promovim në partneritet me vlerat e përbashkëta kulturore të Aleancës; përkrahje nga ana e rezervës ushtarake në raport me ngjarjet e mëdha

ushtarake-civile, siç janë fat-keqësitë natyrore, fatkeqësitë dhe kërcënimet asimetrike. Përfaqësuesit tanë prezan-tuan OPOPM si asociacion më të organizuar nacional të oficerëve rezervë. Në bazë të informatave të prezantuara në këtë kontekst, pjesmarësit vlersuan se ORRM është orga-nizata nacionale më mirë e or-ganizuar e oficerëve rezervë, jo vetëm mes anëtarëve të PpP, por edhe më mirë e organizuar nga disa vende anëtare të NA-TO-s”. sqaroi gjatë bisedës së shkurtër kryatari Mallkovski.

PUNËTORI PËR „SHKËLQIMIN E MaQEdONISË-10”

ë KO “Pepelishte” u mbajt një punëtpri në kuadër të për-

gatitjes së planit për ushtrimin vi-jues “Shkëlqimi i Maqedonisë - 10” ku u realizua NATO vlerësimi Niveli 2, i grupit të batalionit të mesëm këmbësorik (GBMK) dhe NATO vlerësimi i Manovrës së Lehtë të Spitalit (MLS) gjatë kohës nga 07 gjer më 12 prill të vitit 2014 në PU (poligonin ushtarak) “Krivollak”. Pu-nëtoria u shpalli e hapur nga drej-tori i ushtrimeve nënkoloneli, Gjoko Maksimov, i cili në fjalën e tij për-shëndeti pjesmarësit në këtë punë-tori dhe ju dëshiroi punë të mbarë dhe të frytshme. Brifing operativ për pjesmarësit e konferencës

TRIBUNË aKTUaLENë kuadër të Programit për edukim dhe trajnim të OPOPM, gjatë muajit nëntor, në 5 njësi organizative (OOE)- Prilep, Ohër, Probishtip, Shtip dhe Radovish, u organizuan tribuna me temë: “Maqedonia pas luftrave ballkanike, Mar-rëveshja e Bukureshtit- 100 vjet më pas”. Qëllimi i mba-jtjes së këtyre tribunave ishte që distancës së deritanishme historike ti jepet një vlerësim relevand për pasojat e mëdha të luftrave ballkanike ndaj Maqedonisë dhe popullit të saj, për luftën për liri dhe bashkimin në një shtet. Fjalë rasti në këtë temë mbajtën historiani prof. d-r.Mihajllo Minoski dhe ambasadori Ris-to Nikoski, ku me punimet e tyre në mënyrë aktive morën pjesë edhe në aktivitetin paraprak shkencor të mbajtur në Shkup.

Zhivko Trajanovski

NaTO- TREGU BaMIRËS 2013

epublika e Maqedonisë kohëve të fundit pati mundësinë ti paraqet dhe ti prezantojë prod-

himet dhe ushqimin e saj në NATO- tregun bamirës 2013, i cili u mbajt në selinë e Aleancës në Bruksel. NATO tregu bamirës është ngarja më e madhe sociale i cili organizohet në

NATO për 44 vjet me rradhë dhe ka për qëllim grumbullimin e mjeteve për ndihmë në organizatat e ndryshme bamirëse të vendosura në vendet anëtare dhe partnere të NATO-s. Në këtë treg prezantohen të gjitha ven-det anëtare dhe vendet partnere të NATO-s ndërsa e gjithë kjo mbahet nën patronazhin e zonjë së sekretarit gjeneral të NATO-s Ane- Mete Ras-musen. Nga gjithsej 30 projekte që do të marin mjete në këtë treg, një është nga Republika e Maqedonisë.

13

bëri edhe oficeri me përgjegjësi parësore për GBMK, majori Igor Manasovski, ku shpalosi infor-matat e përgjithshme, përbërjen, fazat e realizimit të ushtrimit, ko-hëzgjatjen e realizimit të ushtrimit, si dhe të dhënat elementare për KO “Pepelishte” dhe PU “Krivollak” ku do të zhvillohet ushtrimi. Sipas specifikasitetit të detyrave dhe obligimeve të pjesmarësve, punë-toria për përgatitjen e planit për

ushtrimin u organizua nëpërmjet realizimit të brifingjeve të rregullta, dhe punës në sindikate: sindikati për personel, mbrojtjen e forcave, operacioneve, logjistikës reale, lid-hjeve, marrëdhënieve me publikun, protokolit, sindikati për listën krye-sore të ngjarjeve dhe incidenteve dhe sindikati për administratë.

Casllav Stojmanovski

e manifestime të shumta humanitare, sportive dhe

kulturore, Shkupi shënoi 69- vjetorin e çlirimit, më 13 nëntor të vitit 1944. Me këtë rast, kry-etari i Shkupit, Koce Trajanovs-ki, u takua me përfaqësues të bordit të qytetit të SHLB nga LNÇAM, e më pas delagacione të qytetit të Shkupit , Kuvendit të RM-së, MM-së dhe Shtat-madhërisë, vunë kurorra lulesh në varrezat e partizanëve dhe para përmendores së koman-dantit të Shtabit kryesor të LNC dhe POM, gjeneralit Mi-hajllo Apostollskit në varrezat e qytetit “Butel”. Ngjarja krye-sore për nder të kësaj ditë të madhe të historisë më të re të RM-së, për të cilën dhanë jëtën 87 ushtarë, ishte para përmen-dores së çlirimtarëve të Shku-

pit. Në këtë vend u mbdhën edhe një pjesë e ushtarëve të mbijet-uar nga divizioni i 42 dhe i 50 i Kumanovës, si dhë nënkryetari i Kuvendit të Republikës së Maqe-donisë, Jani Makraduli me një grup deputetësh, zëvendëskry-eministri dr. Fatmir Besimi, minis-trja e Kulturës, Elizabeta Kançes-ka- Milevska, zëvendës ministri i mbrojtjes Emil Dimitriev, kryetari i qytetit të Shkupit Koce Tra-janovski, kryetarët e komunave të Shkupit, si dhe përfaqësues të ARM-së- Bataljoni për organizime joqeveritare. Në emër të çlirim-tarëve të Shkupit, para të pra-nishmive i pari mori fjalën, gjen-eral-nënkolonel në pension, Todor Atanasovski, kryetar i shtabit kryesor të SHLB nga LNÇAM dhe qytetarëve përkrahës. Para përmendores së çlirimtarëve në

Shkup kurorra lulesh vendosën edhe: Lidhja e luftëtarëve të qytetit, Qyteti i Shkupit, kabineti i kryetarit të Republikës së Maqe-donisë dr. Gjorge Ivanov, MM, Shtatmadhëria e ARM-së, Brigada e 12, 13, dhe e 16 nacionalçlirimtare, partitë politike, VMRO DPMNE dhe LSDM, kryetarët e komunave të Shkupit, përfaqëuses të korit diplomatik, Kryqit i kuq, etj. dhe qytetarëve pasues.

Zhivko Trajanovski

14

hërbimi diplomatik është një ndër vijat e para të mbrojtjes së ven-dit, ndërsa diplomacia vetjake është bazë më e mirë për paqe.

(M. Mitic”Diplomatija,delatnost, orga-nizacija, veshtina, profesija). Pjesa më e madhe e zhvillimit të njerëzimit ka kaluar nëpër luftra dhe për këtë shkak në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare thuhet se “lufta e forcave është e përhershme në hapësirë dhe kohë”, ndërsa diploma-cia njihet si “paqe përmes bisedimeve”. Me fjalë të tjera, për dallim nga lufta, në diplomaci fitorja asnjëhere nuk duhet të jetë qëllim përfundimtar. Në diplomaci nuk kemi të bëjmë me të mposhtur dhe fitues, sepse qëllimi i saj është arritja e stabilitetit në marrëdhëniet mes shtetve, pa revanzhizëm që në shumë raste nji-het si element i të gjitha disafatave dhe fitoreve. Për këtë shkak instrumenti më kryesor i diplomacisë është kompromisi në mes dy apo me shume palë i cili synon që të jetë sa më joreal apo real për palët përkatëse. Nga kjo del se diplomacia duhet të jetë art i të mundurës, e jo gjith-monë i veprimit të drejtë dhe të drejtës, por art ku asnjëra nga palët nuk guxon të ndihet si fitimtare apo humbëse. Diplomacia duhet të shihet si element thelbësor në procesin e mbajtjes, defin-imit dhe përmirësimit të sigurisë. Por, kërcënimet ndaj sigurisë me të cilat bal-lafaqohen shtetet moderne janë gjithnjë e më të ndryshme dhe vazhdojnë të jenë sfida plotësuese për diplomacinë.Për diplomacinë si veprimtari shoqërore

ROLI I DIPLOMACISË NË ZGJIDHJEN E PROBLEMEVE TË SIGURISË

ELEMENTI THELBËSOR PËR PËRMIRËSIMIN E SIGURISË

NjËRa NdËR FITORET E FUNdIT TË dIPLOMacISË Ndaj SOLUcIONIT TË LUFTËS NdOdHI MË 14 SHTaTOR TË vITIT 2013 KUR NE GjENEvË, SEKRETaRI SHTETËROR aMERIKaN xHON KERI dHE SHEFI I dIPLOMacISË RUSE SERGEj LLavROv U MORËN vESH dHE NËNSHKRUaN PLaN PËR aSGjËSIMIN E aRMËvE KIMIKE SIRIaNE GjER NË FUNd TË MUjIT Maj TË vITIT 2014( E cILa SIPaS dISa EKSPERTËvE KEMI TË BËjMË ME MBI NjË MILLION KILOGRaM SUBSTaNcE KIMIKE TË SHPËRNdaRË NË 45 LOKacIONE TË NdRYSHME NË TËRË vENdIN). NË KËTË MËNYRË U SHMaNG INTERvENca USHTaRaKE Ndaj SIRISË QË ISHTE E PLaNIFIKUaR NjË javË MË PaRË NGa aNa E SHBa-vE, FRaNcËS dHE TURQISË,QË ERdHËN SI REzULTaT I HELMIMEvE dHE vIKTIMavE cIvILE TË SHKaKTUaRa NGa aRMËT KIMIKE. EdHE PSE ME KËTË PLaN PaQËSOR MBETEN TË HaPURa SHUMË çËSHTjE, I NjEjTI U PËRSHËNdET NGa POTHUaj SE E GjITHË BOTa, PËR SHKaK SE NGjaLLË SHPRESË PËR FILLIMIN E NjË EPOKE TË RE KU SHBa-TË dHE RUSIa dO TË PUNOjNË SË BaSHKU EdHE NË zGjIdHjEN E PROBLEMEvE dHE çËSHTjEvE TjERa GLOBaLE

15

mund të themi se ajo nuk është prodhim i kohës së re, ajo në lloje të caktuara ka ekzistuar edhe tek asirët e vjetër në Egji-pt, Indinë e vjetër, Romë, në Greqi dhe në Maqedoninë Antike dhe vazhdimisht ka qenë në qendër të ngjarjeve politike dhe të sigurisë të këtyre vendeve. Ajo këto ngjarje i ka krijuar i ka realizuar i ka mësu-ar dhe i ka ndjekur. Aktiviteti diplomatic ka pasur ndikim të madh në zhvillimin e raporteve bilaterale dhe multilatarale, në zhvillimin e marrëdhënieve ndërkom-bëtare, të drejtës ndërkombëtare dhe ngjarjet e përgjithshme shoqërore të bashkësisë ndërkombëtare.Diplomacia merret si shkencë por edhe si shkathtësi. Si shkencë merret për shkak se ka krijuar teori shkencore mbi bazat e së cilas udhëhiqen punët e jashtme, ndërsa si shkathtësi merret për arsye se rregullat e lojes së kuadrit diplo-matik shndërrohen në një sistem i cili ka prapavijë shkancore. Të mësuarit e diplo-macisë përfshin edhe të mësuarit e të drejtës ndërkombëtare, marrëdhënieve dhe sigurinë ndërkombëtare.Shteti, si subjekt themelor i të drejtës ndërkombëtare, zhvillon diplomacinë për shkak të arritjes së interesave kom-bëtare dhe qëllimeve të jashtme poli-tike. Domethënë se qëllimi i diploma-cisë është përmbushja e qëllimeve dhe interesave kombëtare (së bashku me politikën e jashtme), gjegjësisht krijimin e kushteve sa më të mira për realizimin

e tyre. Kjo nënkupton ruajtjen e pavarë-sisë, sigurisë, integritetit teritoriral, poli-tik si dhe zhvillimit ekonomik të vendit. Gjithashtu, diplomacia duhet t’i garan-tojë vendit liri sa më të madhe të aktiv-iteteve në plan të jashtëm. Ajo ka për detyrë që përmes qasjes dhe aparatit të saj diplomatik, të përforcojë poz-itën e vendit në bashkësinë ndërkom-bëtare, duke krijuar përparsi dhe aleatë të shtetit, në ndërkohë duke i vënë nën hije insistimet dhe presionet e kundër-shtarëve eventual.Lidhja në mes të diplomacisë dhe sig-urisë është evoluese dhe komplekse. Sipas Bartsonit (R.PП.Bartson, Diplo-macia Moderne), në pytjen lidhur me sigurinë, mund të gjejmë qasje në tre perspektiva:- siguria e sistemit ndërkombëtar;- siguria e kombit-shtetit dhe

- siguria e individit.Në nivel ndërkombëtar, siguria mer-ret në bazë të stabilitetit të sistemit ndërkombëtar, e definuar si nivel ten-sioni apo dhune apo si një nivel i duhur ku interesat e aktorëve mund të koordin-hen kundrejt diplomacisë, pa përdorur dhunë por duke marë dhe vënë rregulla dhe norma. Në rast dhune, detyra e diplomacisë është që të gjej zgjidhje me mjete tjera përmes bisedimeve për parandalimin e dhunës, tërheqje dhe masa të tjera më afatgjate. Duke u nisur nga kjo, nga koncepti i sigurisë në siste-min ndërkombëtar, paraqitet koncepti i diplomacisë preventive. Në nivel kombëtar siguria tradiciona-

lisht merrej si përgjigje kryesisht ndaj kërcënimeve të jashtme të llojit ushta-rak. Shikuar nga kjo perspektivë diplo-macia paraqitet si manipulim shtetëror me forcë e cila në vete bart aksione që tremb agresorët, formimin e koalicione-ve, kërcënime dhe paralajmërime ndaj kundërshtarit dhe kërkesa për përkrahje dhe legjitimitet ndërkombëtar për kon-troll dhe përdorim të forcës.Në nivelin e tretë, siguria mund të shi-het në perspektivën e marrëdhënieve mes shtetit dhe individit në kuptim të nivelit ku shtetet inkorporojnë interesat e individit në kuadër të nivelit për sig-urinë kombëtare. Në praktikë individët deri diku kanë të drejtën e mbrojtjes nga shteti, varësisht nga aftësia e shtetit dhe nga konceptet e sigurisë kombëtare. Për shembull, në lidhjet konsulare lidhja mes individit dhe shtetit është shpesh herër

relativisht e largët, përveç në periudhat e krizës. Shteti mund të jetë i detyruar, të luaj rolin aktiv në rast të dhunës së vazhdueshme ndaj kuadrit diplomatik dhe ndaj shtetasve të tij.Në fakt, esenca e aktiviteteve diploma-tike duhet të jetë arritja e nivelit të duhur të sigurisë, paqes dhe stabilitetit të ven-dit, avansimin e bashkëpunimit miqësor ndërkombëtar, angazhimit maksimal në zgjidhjen paqësore të konflikteve ndërkombëtare dhe respektimin e Kon-ventës së OKB-së. Edhe në të kaluarën, por edhe sot, shumë burrështetas, his-torianë dhe diplomatë, me diplomaci tregojnë se “lufta është akt i fundit i diplomacisë”, sepse në fakt fillimi i saj ka të bëjë me mossuksesin e diploma-cisë, paaftësinsë dhe papregaditjen për të gjetur mjetet dhe mënyrat e duhura për zgjidhje paqësore të konflikteve ndërkombëtare. Edhe Risheleja ka thënë se detyra themelore e diplomacisë janë bisedimet dhe se përfaqësuesi diploma-tik duhet të shfrytëzojë çdo mundësi të bisedojë për të arritur qëllimin përfun-dimtar në konflikt.Diplomati amerikan Roxhers, thekson se “shërbimi diplomatik është vija e parë për mbrojtjen e vendit” duke pasur para-syesh se diplomacia e mirëfilltë është baza më e mirë për paqe, ndërsa ajo jo e mirfilltë, padyshim burim i luftës. Diplomacia duhet të shihet si element

thelbësor në procesin e mbajtjes, defin-imit dhe përmirësimit të sigurisë. Por, kërcënimet ndaj sigurisë me të cilat bal-lafaqohen shtetet moderne janë gjithnjë e më të ndryshme dhe vazhdojnë të jenë sfida plotësuese për diplomacinë.

Dr. Toni Petreski

16

„Mburroja” ju paraqetQËLLIMI FILLESTaR I BOMBaRdUESIT STRaTEGjIK ME SHTRIRjE TË GjaTË Ka QENË PËR KRYERjE TË SULEMEvE NUKLEaRE NË THELLËSI TË TERRITORIT aRMIQËSOR, MIRËPO FaLË KONSTRUKSIONIT TË vET I NjËjTI ËSHTË zHvILLUaR NË NjË avION LUFTaRaK PËR MË SHUMË QËLLIME I cILI MUNd TË KRYEjË BOMBaRdIME STRaTEGjIKE (KONvENcIONaLE dHE NUKLEaRE), MBËSHTETjE TË aFËRM ajRORE, LUFTIME ELEKTRONIKE, MBIKQYRjE, MBIKQYRjE PaTRULLUESE NË SIPËRFaQE UjORE dHE vEPRIME MBI LUNdRUES

NGa PËRvOjaT E FITUaRa NGa LUFTa E dYTË BOTËRORE, KOMaNda STRaTEGjIKE ajRORE E SHBa-vE KONSTaTON SE NË TË aRdHMEN dUHET TË POSEdOjË BOMBaRdUES STRaTEGjIK ME SHTRIRjE TË GjERË, I cILI dO TË KETË aFTËSI PËR PESHËMBajTjE TË MËdHa. PaS dISa PROjEKTEvE TË OFRUaRa NGa KOMPaNIa „BOING“, SHPREHET INTERES PËR MOdELIN 464-67, PËR TË cILIN MIRaTOHET NdËRTIMI I dY PROTOTIPEvE. NË MOdELIN 464-67 (NË aTË KOHË) jaNË IMPLEMNTUaR aRRITjET MË TË REja TË aSaj KOHE NGa TEKNOLOGjIa E FORcavE ajRORE, SI PËR SHEMBULL KRaHËT E TËRTHORTË NË KËNd PREj 35° dHE MOTOROT REaKTIv. MaRRËvESHja MIdIS „BOING“ dHE Fa TË SHBa-vE ËSHTË NËNSHKRUaR MË 14.2.1951, KU ËSHTË daKORdUaR EdHE POROSIa E PaRË PREj 13 FLUTURaKEvE „B-52a“. FLUTURIMI I PaRË ËSHTË KRYER ME PROTOTIPIN E dYTË „YB-52“ PROTOTIPIN „xB-52“, MË 15.4.1952. NGa „B-52“ GjITHSEj jaNË NdËRTUaR 744 FLUTURaKE, dHE GjaTË SHFRYTËzIMIT TË TYRE NË dISa dEKada jaNË zHvILLUaR EdHE dISa vERSIONE TjERa: PROTOTIPET xB-52 dHE „YB-52“, vERSIONET BOMBaRdUESE B-52a, „B-52B, B-52c, B-52d, B-52E, B-52F, B-52G, B-52 dHE vERSIONI PËR MBIKQYRjE RB-52c. avIONI „B-52“ NË HISTORINË E dERITaNISHME TË EKzISTIMIT TË TIj ËSHTË FUTUR NË PËRdORIM PaRaNdaLUES EdHE NË aKjSIONE LUFTaRaKE. GjaTË LUFTËS SË FTOHTË NjË PjESË E BOMBaRdUESËvE KaNË KRYER KUjdESTaRI 24-ORËSHE, PËRFSHIRË KËTU NjË NUMËR TË caKTUaR BOMBaRdUESISH NË ajËR, TË GaTSHËM PËR TË KRYER SULME ME aRMË NUKLEaRE. vEPRIMI I PaRË LUFTaRaK ME „B-52“ ËSHTË KRYER GjaTË LUFTËS SË vIETNaMIT GjaTË vITIT 1965, NdËRSa ËSHTË SHFRYTËzUaR EdHE NË LUFTËN E PaRË dHE TË dYTË TË GjIRIT, KUNdËR IRaKUT NË vITIN 1991 dHE NË vITIN 2003, SI dHE GjaTË INTERvENIMEvE MBI RF TË jUGOSLLavISË NË vITIN 1999, dHE NË vITIN 2001 NË aFGaNISTaN. EdHEPSE „B-52“ ËSHTË NË PËRdORIM PËR MË SHUMË SE 60 vITE, SIPaS PLaNEvE TË Fa TË SHBa-vE BOMBaRdUESI dUHET TË NGELË NË PËRdORIM dERI NË vITIN 2040 „B-52“

mund të mbushet me karburant duke fluturuar në ajër, gjë që njëkohësisht ka mundësuar kryerjen e veprime luftarake kudo nëpër botë.„b-52h“ ka një konstruksion klasik, me shtytje prej 8 motorësh reaktiv tf33-p-3/103. kabina e ekipazhit është në dy nivele. në kabinën e sipërme ndodhen piloti, kopiloti, oficeri për luftim elektronik dhe shënjestari i topit të pasëm, ndërsa në nivelin e poshtëm ndodhet pozicioni i dy navigatorëve. nga aviatia ofensive në të është instaluar an/asq-176, i përbërë nga më shumë nënsisteme elektronike (radarë, lartësimatës, pajisje bombarduese dhe naviguese). në sqepin e „b-52h“ është instaliuar sistemi mbikqyrës elektro-optik an/asq-151, i përbërë nga an/aaq-6 flir dhe an/avq-22 lltv, imazhet e së cilës paraqiten në monitorin në kabinë. „b-52h“ është i pajisur edhe me sisteme elektronike për kundërmasa dhe luftim elektronik, edhe atë: itt an/alq-172(v)2 për veprime kundërelektronike, an/alr-20a dhe an/alr-46-sinjalizuesit për rrezatime radari, an/alq-155 për pengim të rrezatimeve nga radarët, bombola për karreme nxehtësie an/ale-20, bombola karremi an/ale-24 etj. sipas nevojës në „b-52h“ mund të vendoset nën-kontejneri me shënjestër „sniper atp“ dhe nën-kontejneri me shënjestër laserike „litening ii“.në bishtit e „b-52h“ për vetëmbrojtje është instaluar topi automatik gjashtë-gypësh „М61 vulcan“ me kalibër prej 20 mm, i cili i cili menaxhohet me radar në bashkëlidhje me sistemin për kontrollim të zjarrit „emerson asg-21“. përndryshe , për kryerje të aksioneve luftarake „b-52“ mund të shfrytëzojë një spektër të madh të armëve konvencionale dhe nukleare, ndërsa peshëmbajtja e saj arrijn 31.500 kg. armët i mban në bartësit nënkrahëror dhe në lançuesin rrotullues i cili është i instaluar në trup. nga armët konvencionale „b-52“ shfrytëzon: bomba– mk82,mk84, mk56, mk117, bdu-48, cbu-87, cbu-89 dhe cbu-97- armë të drejtuara me lasër: gbu-10, gbu-12 dhe gbu-28; armë të drejtuara nga para: gbu-31, gbu-32, gbu-39, agm-154 jsoë, cbu-103 cbu-104 dhe cbu-105ëcmd; predha të drejtuara: agm-86c calcm, agm-84 harpoon, agm-142 dhe agm-158 jassm; mini: mk55, mk56, mk60, mk62, mk63 dhe mk65.nga armët nukleare përdor predhat: agm-129 acm, agm-84a/b alcm, agm-69 sram dhe bombat b83 dhe b61.

Ivica Dameski

1. Rezervoar i jashtëm për karburant 2. Shtëpzia në fletën për pajisje për ulje

ndihmëse 3. Motor reaktiv me turbo-ventilim „Pratt

& Ëhitney TF33-P-3/103“, me fuqi prej 76 kN

4. Struktura e gondolës për motorin reaktiv

5. Pajisje kontrolluese për aktivizim të motorëve reaktiv

6. Bartës i jashtëm i armëve7. Hapësirë e brendshme e kabinës së

ekipazhit nën presion8. Pozicioni i oficerit për luftim elektronik9. Pozicioni i shënjestarit në topin e

pasëm 10. Kopiloti11. Piloti12. Radari13. Ulësja e naviguesit 14. Pajisje për navigim radari 15. Hapja hyrëse e ekipazhit 16. Korniza për mbvështetje të trapave të

përparmë për qëndrim

BOMBAR DUESIN STRATEGJIK „B-52H“1

2

2223

24

25

28

29

30

17

BOMBAR DUESIN STRATEGJIK „B-52H“

KaRaKTERISTIKaT TaKTIKO-TEKNIKE TË B-52H

EKIPAZHI 6 persona

GJATËSIA 48,5 m

LARTËSIA 12,4 m

SHTRIRJA E KRAHËVE 56,4 m

SIPËRFAQJA E KRAHËVE 370 m²

PESHA ZBRAZËT 83.250 kg

PESHA NGARKUAR 120.000 kg

PESHA MAKSIMALE E NGRITJES 219.600 kg

FUQIA SHTyTËSE 8 motorë reaktiv turbo-ventilues „Pratt & Ëhitney TF33-P-3/103“, secili me fuqi prej 76 kN

SHPEJTËSIA MAKSIMALE 957 km/h

SHPEJTËSIA BREDHESE 844 km/h

SHPEJTËSIA THyESE BREDHËSE NË LARTËSI TË ULËTA prej 652 deri 676 km/h

RREZJA LUFTARAKE 7.210 km

DESTINACIONI MAKSIMAL 16.232 km

TAVANI 15.151 m

NGARKESA E ARMËVE 31,500 kg

HAPËSIRA E SHTËPIZËS 29,53 m³

17. Pajisja për shuarje të zjarrit, e instaluar në strukturën e gondolës

18. Rezervoari për karburant i instaluar në krah

19. Bartësi i brendshëm rrotullues për armë

20. Dera nga shtëpiza e brendshme për armë

21. Trapat e përparmë për qëndrim 22. Cilindrat për granata të topit me

kapacitet prej 1.200 granatash23. Topi automatik M61-A1 20 mm

„Vulcan“24. Shtëpiza për vendosje të parashutës

frenuese 25. Shtëpiza e antenës për kundërmasa

elektronike 26. Rezervoarët për karburant në trupin e

mjetit27. Kapakët 28. Rezervat hidraulike 29. Dera e shtëpizës në trapin

mbështetës për qëndrim 30. Trapi mbështetës për qëndrim i krahut

3

4

5 6

78 9

101112

1314

15

1617

18

192021

26

27

18

ë fillim të këtij viti, prodhuesi ameri-kan i armëve, kompania “Tracking Point” prezantoi prototipin e sna-jperëve që përdorin teknologjinë

“Precision Guded Firearm”, ndërsa ko-hëve të fundit filloi edhe me dërgesë të armëve për klientët e vet. Prodhimi në formën e tij të tanishme ka për qël-lim vetëm tregun e armëve për gjueti dhe gara sportive, por gjithashtu mund të përdoret edhe nga ana e forcave të sigurisë dhe armatës. Për shkak të pre-cizitetit dhe shtrirjes së tij jashtëzakon-isht të gjërë, planifikohet që të zhvillohen kampionate dhe gara krejtësisht të reja për gjuajtësit të pajisur me teknoligjinë PGF..

caku shënohet me marker në të cilën matësi laserik për largësi përcakton dis-tancën, në bazë të së cilës meren para-syesh të gjitha parametrat e mbetura( temperatura e ajrit, lagështia, era, masa dhe rënia e grimcave, pjertësia e tokës) Kompjuteri bën përllogaritjet e nevo-jshme dhe në displej i tregon mundësitë dhe zgjidhjet e snaperit. Me tërheqjen e këmbëzës, në fakt plumbi nuk del, ai del me ndihmën e kompjuterit vetëm atëherë kur caku do të jetë e barabartë me zgjidhjen e dhënë. Kjo domethënë, se në praktikë këmbëza shtypet përderisa saktësisht nuk barazohet shënjestra me cakun dhe më pas kompjuteri nxjer apo shtyn plumbin.

Teknologjia „Precision Guided Firearms“ është koncept i cili lidh realitetin e avan-suar kompjuterik me pushkë snajperi klasik, për tu mundësuar precizitet i jashtëzakonshëm për ata të cilët kanë kaluar trajnime për snajperistë, e që nuk kanë “syrin e qetë” ose ”dorën e lehtë”.Në këtë rast, zgjidhja e kompanisë ba-zohet në kompjuter i cili punon në APM-procesor të sistemit operativ “Linuks” dhe është i lidhur me optikën snajpere “head-up display” (displej transparent) ku projektohen të dhëna për largësinë e ca-kut, temperaturën, lagështinë e ajrit, erën dhe drejtimin magnetik. Kontrolli i të shtënave, gjithashtu është krejtësisht e kompjuterizuar dhe së pari

Teknologji bashkëkohore në shërbim të snajperistëve

Tani të gjithë mund të jenë snajperistë

Rusia prodhoi sistem të ri të radareve të tipit voronezh-dM. voronezh-dM është gjeneratë e re e sistemit të radareve për parandalimin e rreziqeve të mundshme ajrore. Radari i parë i këtij lloji u insta-lua në Lektusi afër Shën Petersburgut në vitin 2009. Sistemi digjital i radareve voronezh-dM për MKa do të mundë-sojë lidhjen e e radareve dhe sistemeve raketore në një rrjet të vetëm digjital me shpejtësi të madhe të dhënies së in-formatave deri te forcat komanduese të MKa. Këtë sistem të shtrenjtë Rusia në vitin 2012 e instaloi edhe në Kalinin-grad si kundërpërgjigje ndaj mburojës antiraketore të Europës. Radari ka për qëllim ndjekjen e predhave raketore në distanca të mëdha, gjegjësisht ka për qëllim të mbulojë kufijtë perëndimor rus. Radari voronezh-dM mundëson njëkohë-sisht ndjekjen e 500 caqeve në hapësirë ajrore në largësi prej 6000 km. Prototipi i këtij radari për herë të parë u konstruk-tua në vitin 2009 dhe deri më tani janë konstruktuar dhe janë vënë në përdorim 4 radarë të këtij lloji. Rusia planifikon të zëvendësojë të gjithë radarët e vjetër, me brezin e ri të radarëve voronezh deri në vitin 2020. Ky radar, për dallim nga brezi

i radareve më të vjetër, është konstruk-tuar për instalim dhe zhvendosje të shpe-jtë në pozita tjera me ekuipazh minimal.

О.С.

SISTEM I RI I RadaREvE dIGjITaL NË RUSI vORONEzH-dM

19

Për të qenë gjërat edhe më interesante, sistemi posedon edhe WiFi lidhje ( mundëson rrjet me serverë nga sisteme tjera) si dhe aplikim për iOS- aparate (iPhone, iPad) ku mund të shihet gjithcka që sheh edhe vetë qitësi apo gjuajtësi, ndërsa e gjithë kjo mund edhe të inçizo-het në armë për riprodhim të mëvon-shëm. Ekziston edhe mikrofon për inçiz-imin e porosive me zë. Me këtë sistem goditjet në 1000 jadre (914 metra) janë krejtësisht normale edhe për profesionalistët, ndërsa shtrirja maksimale në fakt varet prej grimcës dhe snajperit që përdoret.

Për armatën, ky koncept i PGF-teknologjisë ka potencial të sigurojë për-parsi, veçanërisht në luftën asimetrike, duke u mundësuar snajperistëve që të gjuajnë caqet në distancë nga e cila nuk mund të pësojnë. Pritet që kjo risi të sjell ndryshime në dok-trinat dhe taktikat. Kjo risi do t’u mundë-sojë snajperistëve që të jenë edhe më të suksesshëm në distanca edhe më të mëdha, nga ato që kanë kaluar gjer më tani.. PGF-teknologjia mundëson shkurtimin e kohës apo shëndrimin nga minta në sekonda gjatë shënjestrës në caqe dhe në të njëjtën kohë snajperistin e bën edhe më të saktë dhe të suksesshëm. Gjithashtu, me këtë teknologji zvogëlo-het edhe kohëzgjatja për trajnim të sna-jperistit. Komapania „Тracking Point“ me këtë sistem momentalisht ka pajisur 3 push-kë sjanperë: „.338 Lapua LM SX1“, „.200 ËinMag XS2“ dhe „.300 ËinMag SX3“.Sistem të ngjashëm, por me matje më të avansuara të kushteve atmosferike, zhvillohet nga Agjensioni i Hulumtimeve të Avansuara të Mbrojtjes “DARPA”, që nga viti 2007. Ky sistem saktësisht matë distancën e cakut, kushtet gjeodete dhe atmosferike, dukë përdorur rreze të padukshme laseri. Laporatori për arma-timin e trupave të Marinës së SHBA-ve, është në pritje të tetë sistemeve të këtil-la, gjer në fund të këtij viti, për të vazhdu-ar me testimin dhe vlerësimin e sistemit.

Aleksandar Stojçevski

SPEcIFIKaT TEKNIKE TË vORONEzH-dM

LLOJI I RADARIT Radar për para-lajmërim të hershëm

FREKUENCA 150 – 200 MHz (VHF)SHTRIRJA

INSTRUMENTALE gjer më 6000 km

FUQIA 0.7 MËGJATËSIA VALORE 0.1m

KLASIFIKIMI NATO 77yA6

20

atër dekada programi „Merkava” mbetet në rrugën e duhur, është në hap me përparimin e madh teknologjik, ekonomik, politik dhe

strategjik. Në maj të vitit 1977 Izraeli e shpalli „Mer-kava” për tanks bazik luftarak dhe modelin e parë e prodhoi në prill të vitit 1979. „Mer-kava” në krahasim me modelin e parë, evaluoi në gjashtë variante dhe modele („Merkava” Mk 1b, 2, 2b, 3, 3b dhe 4): – „Merkava Mk 1“ (1979) me top prej 105

mm;– „Merkava Mk 2“ (1983) motor 900 ks ;– „MerkavaMk 3 (1990) me top 120 mm

me gyp të rrafshët, me blinues modular dhe motor 1.200 ks ;

– „Merkava Мk 3b“ (1995);– „Меrkava Мk 4“ (2001) me top të mod-

ernizuar 120 mm, motor dizel 1.500 ks.Përveç rritjes së forcës së zjarrit, çdo model i ri përmirsonte sigurinë e blindimit

ndaj forcës së zjarrit;– sistem mekanik i suspenzionit që

mundëson nivel të lartë të manovrimit edhe në terren të vështirë, gjegjësisht në rrafshnaltën e Gollanit.

Dizajni inovativ i tanksit „Merkava” fillon me futjen e motorit përpara me qëllim të zmadhimit të sigurisë së ekuipazhit. Anët e jashtme të tanksit janë vedosur nën një kënd të madh dhe blindues raketorë që të mund t’i kthejnë dhe rezistojnë godit-jet e kundërshtarit. Shumë shpesh gjatë luftimeve në rrethet urbane „Merkava” mer goditje të ndryshme nga raketa dhe hedhës dore dhe topave të ndryshëm pa dëme të mëdha dhe pa lëndime të ekui-pazhit.Me heqjen e mjeteve që mbajnë municio-nin në tanks mund të transportohen një-sia këmbësorike 10 anëtarëshë nën siguri totale blinduese. Përdorimi taktik i këtij tanksi parasheh pozicionimin e pejsës së

dhe sigurinë e antarëve të ekuipazhit, fitonte motor më të fortë, sistem më të sofistikuar për drejtimin e zjarrit dhe NBC (kimike, nukleare, biologjike) të avansuar si dhe shumë përmirsime të tjera.

KaRaKTERISTIKaT E TaNKSIT „МЕRKavА“Karakteristikat themelore të tanksit „Mer-kava” janë:– niveli i larë i sigurisë – i fituar përmes

blinduesit modular i plotësuar me siste-min për mbrojtje balistike. Shembuj për këtë janë: vendosja e motorit në pjesën e përparme të rezervarit dhe magazin-imit të municionit në kontenjërë që rëzistojnë ndaj zjarrit.;

– mund të përdoret për transport të for-cave të këmbësorisë;

– hyrje-dalje nga pas në tanks; dera e pasme;

– minahedhës 60 mm si burim dytësor

– Krenaria e Izraelit

„Merkava“

21

pasme të „Merkava” gjer në hyrje të ndërtesës, ku këmbësoria e mund të hyjë apo të del e sigurt nga tanksi nën siguri të plotë zjarri.Por, „Merkava” nuk është tanks i paprekshëm dhe i pathyeshëm. Për herë të parë ky tanks është shkatër-ruar më 14 shkurt 2002 kur palesti-nezët kanë zënë në kurth një tanks „Merkava” dhe e kanë shkatërruar me bombë 80kg, ku kanë humbur jetën të gjithë pjestarët e ekuipazhit.

PËRDORIMI I SHUMËFISHTË I TANKSIT IZRAELITAftësia e „Merkava” për të shërbyer si transporter i blinudar është vënë në përdorim për tu shfrytëzuar në shumë mënyra. „Merkava” është i konfiguruar të jetë vetur ambulance, me mundësi evakuimi dhe rehabiliti-mi të ushtarëve të lënduar që gjen-den nën ndikimin e ndonjë zjarri të fortë, apo mund edhe të përdoret si vend për komandë. Ekzistojnë edhe varijante ku janë të montuara automatik të rëndë për luftime në rrethe urbane. Varijanti tjetër i „Merkava” shërben si tanks për tërheqjen e transporterëve dhe tanksave tjerë të prishur dhe jofunk-sional.

„МЕRKAVA МK 4“Tanksi bashkëkohëorë 65-tonësh „Merkava Mk4” hyri në prodhim në vitin 2001 dhe filloi ushtrim operativ me forcat izraelite të mbrojtjes në korrik të vitit 2003 Bataloni i parë i tankseve „Merkava Mk 4” në për-bërje të forcave të mbrojtjes izrael-

ite bëhet operativ në tërësi në vitin 2004.„Merkava Mk 4” posedon kubin e ri elektrik, e zhvilluar nga ana e “Elbit”. Në kub është instaluar vetëm një hapje, hapja e komandantit të tank-sit.Top i përmirsuar 120mm me gyp të rrafshët është zhvilluar nga ana e in-dustrive ushtarake izraelite, nga ku mund të bëhen goditje me mbushje baruti me shpërthim të madh siç janë predhat e reja 120 mm për pen-etrim të lartë dhe predha të koman-duara.Përdoruesi mund të zgjedhë zgjid-hje gjysëmautomatike të llojit të ra-ketës nga gjithsej 48 raketa.Sistemi i ri i menaxhimit me zjarr i zhvilluar nga ana e “El Op” përm-ban shume funksione të avansuara, inkuadruar këtu edhe shkathtësinë e zbulimit dhe mbylljes së caqeve levizëse në tokë dhe ajr (helikopterë), përderisa tanksi është në levizje.Sistemi i menaxhimit me zjarr i kontrolluar me kompjuter përfshin: stabilizimin e linjes në dy drejtime, gjeneratën e dytë të drejtimit vizuel të shenjestrës dhe zbulues termik

automatik të caqeve, matës laserik i largësisë dhe sistem i avansuar hu-lumtimi gjatë natës.Vendi i komandantit është i pajisur me periskop stabilizues të pan-oramës për ditën dhe natën. Sistemi operativ i integruar përfshin data-ko-munikim të avansuar dhe menaxhim luftarak. Tanksi është i pajisur me „Amco-ram LWS-2“- sistem lazeri për para-lajmërim si dhe displej për parandal-im i instaluar në anën e komandantit të tanksit. Në drejtim të paralajmri-meve, në të dy anët e tanksit janë të instaluara gjuajtës së kutive të tymit dhe karreme që i aktivizon koman-danti i tanksit. „Merkava Мk 4“, gjithashtu, është i pajisur me sistem aktiv për mbrojtje i cili siguron përfshirjen 360° kundër raketave antitankse, predha kundër tankeve dhe predha tankesh HEAT (high-explosive anti-tank). Nga mo-menti që sistemi do të zbulojë kër-cënimin, e ndjek, e klasifikon, dhe e zhvendos pikën intervente optimale, para se të aktivizohen dhe të ndër-meren masa preventive.

Zoran Stojanovski

1. „Merkava Мk 1“ Me top 105 MM;

2. „Merkava Mk 2“ Me Motor 900 ks;

3. „Merkava Мk3“ (1990) Me top 120 MM;

4. „Merkava Mk 4“Me top të Modernizuar 120 MM

22

ompania turke „Aselsan” për prodhimin e pajisjeve ushtarake prezantoi Radarin e ri 3D për MKA. Radari mbulon shtrirje të mesme dhe ka për qëllim zbulimin e

shpejtë dhe preciz të objektivave në hapë-sirën ajrore në largësi të mesme. Radari posedon mundësi për identifikim automatik të objektivave nëpërmjet sistemit IFF (iden-tification friend or foe - identifikimi miku apo armiku). „Kalkan“ është një sistem radarësh me të cilin janë të pajisur кој një pjesë e njësive për MKA të forcave të armatosura turke dhe paraqet një pjesë të rrjet-lidhjes të sistemit të komandimit dhe kontrollimit me hapësirën

ajrore. Radar ii takon brezit të fundit të siste-meve bashkëkohore nga ky lloj dhe shfrytë-zon të ashtuquajturin sinjal digjital nëpërmjet „multi beam phased array antena”, e cila është një omni sistem i transmetuesit me rreze digjitale për skanim të hapësirës ajrore. Sistemi i radarit është i integruar edhe në sistemin e komandimit dhe kontrollit dhe më shumë përdoret për mbrojtje të pikave kritike, si ato ushtarake, ashtu edhe indus-triale. sistemi përbëhet nga automjet-kami-on rimorkio dhe vetë radari shërbehet nga tre operues. Ekziston mundësia që radari të komandohet edhe nga larg nga kabina e au-tomjetit me rimorkio. Specifikimet e Sistemit:– radari për zbulim të hershëm të objektivave

në HA në largësi të shkurtëra; – 360 shkallë rrotullim të antenës;– sistem të integruar IFF; – mbrojtje nga veprime kundërelektronike;– frekuencë operative X-band;– shtrirje deri 40 km;– lartësi të zbulimit të objektivave në 4 km;– fuqi elektrike 380 V 50 Hz.

Mr. Oliver Stojanovski

Radar i ri 3D për MKA

„KALKAN“

23

DO TË NDËRTOJMË, DO TË NDIHMOJMË

DHE DO TË LUFTOJMË...

Shënim solemn i Ditës së batalionit inxhinierik të ARM-së

ot batalioni inxhinjerik është pjesë e brigadës së parë të mekanizuar nën Komandën e Bashkuar Operative të ARM-së dhe është pjesë e Armatës

së Re, moderne dhe efikase të Republikës së Maqedonisë. Janë realizuar shumë detyra in-xhinerike. Përveç mbështetjes inxhinjerike të njësive të Armatës së Republikës së Maqe-donisë, njësia bashkëpunon dhe mer pjesë në aktivitete dhe projekte të ndryshme për nevojat e Qeverisë së Republikës së Maqedo-nisë, institucioneve qeveritare, vetëqeverisjes lokale, komunave dhe ndërmarjeve private dhe publike. Kur ndodhë ndonjë fatkeqësi e papritur, fatkeqësi natyrore, stuhi, tërmet, ortek, zjarr apo vërshime, batalioni inxhinerik inkuadrohet ndër të parët me qëllim të real-izimit të aktiviteteve lidhur me eliminimin e pasojave ndaj këtyre fatkeqësive. Aktivtetet e kësaj njësie janë të paramenduara të planifi-kuara dhe të koordinuara, sepse detyrat dhe roli i kësaj njësie, janë pjesë e projekteve të planifikuara humanitare, ekologjike në kuadër të shtetit por edhe më gjërë, për pjesëmarrjen në operacione humanitare edhe jashtë vendit tonë.Inxhinerët e ARM-së janë ata që ndihmojnë gjatë ndërtimit të infrastrukturës rrugore, ob-jekte për qëllime të ndryshme, poligone trajni-mi, sanim të shtretërve të lumenjve, mirëmba-jtjen e brigjeve të liqenëve, ndërsa autoritetin e vet kjo njësi sot e krijon përmes pjesëmarjes në shumë trajnime ndërkombëtare si dhe përmes angazhimit dhe pjesëmarjes të pje-starëve të saj në misionet ISAF në Afganistan dhe ALTEA në Republikën e Bosnjës dhe Her-cegovinës.

PROFESIONaL, EFIKaS dHE TË PËRGjEGjSHËM Në solemnitetin me rastin e Ditës së Inxhi-nerisë, e cila u mbajt në kazermën “Ilinden” në Shkup, ku është e stacionuar kjo njësi, morën pjesë një numër i madh i të ftuarve dhe mysafirëve, përfaqësues të Ministrisë së Mbrojtjes, përfaqësues të Lidhjes së Luftëtarëve, miq e dashamirë, si dhe ish komandantë dhe pjestarë të inxhinjerisë.

MË 13 NËNTOR PaTËM NdERIN QË TË jEMI TË FTUaR NË KazERMËN “ILINdEN” NË SHKUP NË FESTËN ME RaSTIN E dITËS SË BaTaLIONIT TË INxHINERËvE TË aRM-SË. ajO QË vËREjTËM dUKE E PaRË dHOMËN PËRKUjTIMORE TË NjËSISË, ISHIN dËSHMITË E vjETRa PËR SUKSESET E INxHINERËvE NË KËTO aNË. FOTOGRaFI TË zBEHTa, SHKRIME NGa GazETaT E vjETRa, MjETE aUTENTIKE E NjË KOHE TjETËR, MaTERIaLE dHE MaKETa, dËSHMI PËR KOHËN E LaRGËT.. Sa URa QENË TË MINUaRa GjaTË EPOPESË SË LavdISHME PaRTIzaNE TË MaQEdONISË dHE Sa URa U NdËRTUaN PaS çLIRIMIT ..GjER MË SOT NUK EGzISTON FSHaT NË PjESËT E PaKaLUESHME TË REPUBLIKËS SË MaQEdONISË QË BaNORËT MË TË vjETËR TË TIj NUK KUjTOjNË SE SI Ka QENË E çaRË RRUGa dHE SE KUSH MË TEPËR PUNOI… EdHE SOT, PjESTaRËT E KËSaj NjËSIE ME MaKINaT E TYERE GaBaRITE dHE IMPOzaNTE GjITHMONË jaNË PREzENT NË TERREN aTY KU Ka NEvOjË PËR NdIHMË dHE NdËRHYRjE PËR TË PaSTRUaR GËRMadHaT,PËR TË çaRË NdONjË RRUGË, TaMPONIM TË RRUGËS dHE GjITHçKa TjETË...

24

Para të pranishmive fjal rasti mbajtën, gjen-erali i brigadës Pavle Arsoski, Komandant i Brigadës së parë të mekanizuar të KOP-it (Komandës së përbashkët operative) si dhe Komandanti i Bataljonit të Inxhinjerëve të BRPM e 1- brigada e pare e mekanizuar këmbesorike nënkolonel Dejan Cipllakovski.Komandanti i Brigadës së parë të mekani-zuar, gjenerali i brigadës Pavke Arsoski, duke ju drejtuar të pranishmive, së pari shkurti-mish paraqiti transformimin e formacionit të Batalionit Inxhinjerik të ARM-së, i cili nga 1 prilli i vitit 1992 gjer më 15 korrik të vitit 2012 funksionoi si Regjiment i 1 Inxhinerik, nga 15 korriku i vitit 2002 gjer më 14 dhjetor 2005 gjithashtu si Regjiment Inxhinerik, nga 14.12.2005 si Bataljno inxhinerik në kuadër të KML (Komanda për Mbështetje Logjistike), ndërsa nga 2 prilli 2012 si Batalion Inxhinerik në kuadër të brpm e 1- brigadës së parë të mekanizuar këmbesorike/KOP.Me transformimin e ri të ARM-së, Batalioni Inxhinerik si pjesë përbërëse e BRPM së 1- brigadës së parë të mekanizuar këmbesor-ike ka mision që të jëtë në gadishmëri për përkrahje inxhinerike të njësive dhe koman-dave të ARM-së, të jetë në bashkëveprim me forcat e MPB-së gjatë menaxhimit me kriza dhe ti mbështetë autoritetet civile gjatë sa-nimit të pasojave nga fatkeqësitë natyrore apo luftimeve.Në fund të fjalës së tij, gjenerali i brigadës Pavle Arsoski, duke uruar Ditën e njësisë, të gjithë pjestarëve të kësaj njësie, edhe një herë theksoi se po nga ata edhe më tej pritet që profesionalisht, në mënyrë efikase dhe me përgjegjësi ti kryejnë obligimet dhe detyrat e tyre. Në fjalën e tij, për rrugën historike të theme-limit dhe rrugën e kësaj njësie edhe një herë na rikujtoi komandanti i njësisë, nënkolonel Dejan Cipllakovski. „Më 13 nëntor të vitit 1944 është formuar Brigada Inxhinerike praën Shtabit Qëndror të Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Maqedonisë, dhe për këtë shkak 13 Nëntori, me vendimin e kryetarit dhe komandantit suprem të for-cave të armatosura të Republikës së Maqe-donisë, nga data 25.06.1993 është caktuar si Dita e Inxhinerisë”, theksoi komandanti në fillim të fjalës së tij. Bataljoni i inxhinjerisë së Aramtës së Republikës së Maqedonisë filloi së funksionuari më 1 prill të vitit 1992 si regji-ment inxhinerik, ndërsa ushtari i parë regrut, inxhinjer i ARM-së u pranua më 15 prill të vitit 1992. Duke ju drejtuar të pranishmive ai rikujtoi në ngjarjet e kaluara historike. Rikujtoi se në këto hapësira ka pasur njësi që kanë kryer punë të caktuara inxhinerike qysh prej kohës kur populli luftonte kundër robërisë osmane, gjatë kohës së kryengritjeve të Karposhit, Razllovcit, Kresnës dhe kryengritjes së Ilin-denit, ndërsa meritë dhe kontribut të madh kanë edhe aktivitetet e pjestarëv të inxhin-jerisë në luftën edhe kundër fashistëve gjatë Luftës Nacionalçlirimtare. Komandanti gjithashtu duke folur për fillimet e kësaj njësie në Aramtën e Republikës së Maqedonisë, në vitin 1991, kur ish armata duke e braktisur vendin, mori me vete të gjitha mjetet që ishin të nevojshme për regjimentin e posaformuar inxhinjerik. Nga makinat inxhinerike mbeti vetëm një “dozer TG-170”, në gjendje jofunksionale. Për fat, mbeti e gjithë pajisja e mbrojtjes së atëher-

shme teritorriale: mjete për tejkalimin e bari-erave në ujë (barka me motorë më të vogël anijesh), sharra, komplete për punë inxhinjer-ike, si dhe mjete eksplozivi mjete shpërthy-ese. Por, armata jonë e posaformuar, në atë kohë të vështirë të formimit të saj, posedonte diçka me rëndësi: entuziazmin e 80 oficerëve të regjimentit të inxhinerisë të ish shtetit dhe ish armatës, të cilët dëshironin që potencia-lin e vet ta ruajnë dhe ta vënë në shërbim të armatës së tyre, Armatës së Republikës së Maqedonisë.Me entuziazëm të madh pjestarët e këtij regjimenti të rëndësishëm merrnin njohuritë e nevojshme dhe e zhvillonin njësinë inxhin-erike. Filluan me shumë modesti, me vetëm një makinë-dozer dhe një kiper. Me zhvillimin dhe modernizimin e njësisë inxhinjerike gjatë periudhës vijuese, ajo vazhdimisht pajisej me

makina të reja inxhinjerike, automjete, pa-jisje pionere dhe pajisje për punë me mjete eksplozivi dhe mjete shpërthyese.Në vitin 1992 ka arritur edhe donacioni i parë. Ai donacion ishte një automjet FAP- vetësh-karkues, fituar nga “ Autoprogres” Tetovë. Për shkak të mundësive të kufizuara materiale, që në vitin 1996, nga mjetet vetanake, janë blerë dy makine inxhinerike, “dozer”. Me pa-jisje të më tutjeshme do të vazhdohet edhe gjatë vitit të ardhëshem 1997 gjatë furnizimit me katër automjete vetëshkarkuese, rullë, stacion kompresori, shatë, ngarkues dhe tren tërheqës për bartjen e makinave inxhinerike. Pajisja e fundit e njësisë me teknike inxhinjer-ike, gjegjësisht makina të tilla, u realizua në vi-tin 2004, kur janë marë dy makina inxhinerike,

grejder dhe rullë. Pajisja me mjete pioneri dhe mjete për punë me MEM (Mjete Eksplozive Minash) u realizua në vitin 2009, kur njësia u pajisë me makinë deminimi të minave PP - “Diger 2”.Detyra e parë inxhinjerike e ARM-së u reali-zua në kazermën “Gjorçe Petrov” në Shkup. Për këtë qëllim është formuar grupi për de-minim e cila me sukses e deminoi kazermën e minuar nga ana e ish armatës jugosllave.

OFIcERË dHE USHTaRË TË MOTIvUaRSot Batalioni Inxhinerik paraqet pjesën mod-erne dhe efikase në Armatën e Republikës së Maqedonisë. Njësia posedon personel me kuadro të lartë të kualifikimit ,që synon dijen dhe shkathtësitë. Bashkimi i oficerëve dhe ushtarëve profesional me përgaditje, aftësi

dhe motiv të lartë në të gjitha nivelet sipas standardeve të NATO-s, edhe përdorimi ad-ekuat i pajisjeve, mjeteve dhe makinave si dhe organizimi adekuat i strukturës se for-macionit, jep garancë për sukses në misionin e Bataljonit inxhinjerik. Duke u kthyer në të kaluarën dhe në filli-met modeste, duke folur për përpjekjet dhe synimet për të arritur nivelet më të larta të gadishmërisë dhe efektivitetit, komandanti i Bataljonit inxhinjerik, në fund të fjalës së tij theksoi:„Koha që është para nesh, është kohë e sfidave të reja, por neve këto sfida nuk na frikësojnë. Të prirë nga vlerat themelore të patriotizmit dhe humanizmit, me profe-

25

sionalizëm të denjë, disciplinë ushtarake dhe sakrificë të sinqertë, principet tona edhe në të ardhmen do ti shërbejnë atdheut dhe popullit. Për këtë arsye, më lejoni që së pari atyre t’ua uroj festën. Të nderuar inxhinjerë, ju dëshiroj sukses në kryerjen e punëve dhe detyrave të mëtutjeshme”. Ne nga redaksia, po edhe të pranishmit e tjerë i ndamë emocionet pozitive duke ju bashkangjitur urimeve për pjesmarësit nga ana e komandantit të Brigadës së parë me-kanike të këmbësorisë, gjeneralin e brigadës Pavle Arsovski dhe komandantit të Bataljonit të inxhinjerik, nënkolonelin Dejan Cipllakovski, që na ftoi ti shohim pajisjet dhe mjetet e ekspozuara, makina dhe automjete, si dhe dhomën përkujtimore të njësisë, ku më vonë pasoi edhe një aheng me muzikë, ushqim dhe bisedë miqësore me pjestarët që e festonin diten e njësisë së tyre.

GjITHMONË KUR ËSHTË E NEvOjSHMENjësia vazhdimisht avanson njohuritë përmes kryerjes së detyrave dhe punëve inxhinjerike në teren, në kushte të ndryshme atmosferike dhe kushte të ndryshme të terenit. Trajnimi i inxhinjerit bëhet në vazhdimsi, pa marë para-syesh a bëhet fjalë për drejtues të m/v s/i, pionir, hetues inxhinerik etj.Nuk duhet lënë anash edhe trajnimi i përgjithshëm ushta-rak, ku të gjithë pjestarët e bataljonit e kanë kaluar me sukses. Si dëshmi për këtë janë edhe gjuajtjet dhe qitjet e rregullta në poli-gonet rreth RM-së ku janë arritur rezultate të shkëlqyeshme, ushtrimet me mjete luftarake eksplozive dhe minuese (МЕM) kampet stacio-nare në tërë vendin. Është vazhduar edhe me zbatimin e sistemit për menaxhment dhe tra-jnim sipas standardeve të NATO-s, si një ndër shtyllat kryesore për ushtrim dhe trajnim të suksesshëm të komandës dhe njësive në ar-ritjen e nievlit të latrë të n/v ,i dobishëm për kryerjen e misionit ushtarak të njësisë.Veçanërish duhet vënë re pjesmarja në opera-cionet ndërkombëtare dhe mësimet e mara nga këto operacione. Me rëndësi të jashtëza-konshme për çdo armatë është që të pose-dojë me kapacitete vetanake për parandali-min e mjeteve eksplozive inprovizuese (MEI). Personeli i njësisë që ka kryer EOD-kurset, si dhe personeli i përbërjes së pionerëve, në të ardhmen do të jenë baza për parandalimin me MEI në përbërje të njësisë inxhinjerike.Gjatë punës dhe trajnimit, reziku paraqet ele-ment bashkangjitës për çdo inxhinjer, pa dal-lim se a bëhet fjalë për makinë inxhinerike, punë në ujë ose punë me mjete shpërthy-ese minuese, por është nën mbikqyrje të vazhdueshme nga ana e inxhinjërëve me përvojë që janë pjesë e njësisë. Rëndësi dhe vëmëndje të madhe u kushtohet sigurisë dhe respektimit të masave të sigurisë për ruajtjen e shëndetit dhe jetës së pjestarëve të batal-jonit. Siguria e pjestarëve të bataljonit është prioritet gjatë punës dhe trajnimit.Në të gjitha detyrat e njësisë, të cilat janë mjaftë komplekse dhe kërkojnë qasje serioze, zbatohen me përgjegjësi dhe seriozitet, me qëllim që të njejtat të kryhen me sukses. Duke u nisur nga fjala se “Inxhinjeri gabon vetëm një herë”, edukohen dhe trajnohen të gjithë pjestarët e bataljonit inxhinjerisë.Njësia përforcoi dhe krijoi autoritetin e vet edhe me bashkëpunimin e pandërprerë ndërushtarak më pjesëmarje në operacionet ndërushtarake. Me hyrjet e deklaruara në

SEEBRIG, njësia ka marë pjesë në : “Corner-stone” në Bullgarim si dhe “Adriatic Shield” në Kroaci, “Adriatic Phiblex”, gjithashtu në Kroaci, dhe “Adriatic Engagment” në Shqipëri. Ndërsa në Maqedoni kanë marë pjesë në këto ushtrime : “Shpëtimtar 97’”, “Kontrollë më e mirë kooperative’98”, “Gurrëthemeli 200-3”, “Shëndritja Ballkanike” dhe “Shëndritja e Maqedonisë”. Gjatë pjesëmarjes në ushtrimet ndërkombëtare, transporti i përgjithshëm i personelit, makinave inxhinjerike dhe autom-jeteve u bë me forca e mjete vetanake, me çka dëshmohet interopatibiliteti i njësisë në pajtim me NATO sdandardet. Inxhinjerët marin pjesë edhe ne misionin ISAF me një oficer për inxhinjeri në komandën e ISAF-it në Kabul.

Misioni i Batalionit të Inxhinerisë, është që ajo të jetë në gjendje gadishmërie të komandave dhe njësive të ARM-së në domenin e sigurisë gjatë luftimeve në kohë paqeje, në kohë krize, lufte, si dhe të jetë në gadishmëri për bash-këveprim me forcat e MPB-së gjatë menax-himit me kriza dhe përkrahjes së civilëve në kushte rreziku dhe sanimi të pasojave nga fatëkeqësitë e mnudshme natyrore dhe lufti-meve.Mbështetja inxhinjerike përmban një sërë aktivitetesh dhe veprimesh në domenin e sigurisë së lëvizjes, pengesës dhe maskimit, me qëllim që të krijohen kushte sa më të volit-shme për veprim të forcave vetanake, njëko-hësisht duke penguar veprimet e kundërsh-tarit.

Detyra që janë me rëndësi të jashtëzakon-shme për misionin :– planifikimi, organizimi dhe kryerja e punëve

inxhinjerike; – marshi taktik;– rregullimi i objekteve për mbrojtje dhe punë

për nevojat e komandave dhe njësive të ARM-së;

– sigurimi i lëvizjes dhe manovrimit të njesisë për mësymje - mbështetje përmes shër-bimeve

– përpunim dhe nxjerrje të mjeteve më të vogla shpërthyese si dhe përpunim të ka-limit dhe bashëveprimit me MPB-në gjatë menaxhimit me kriza;

– kryerja e operacioneve humanitaro-logjistike në mbështetje të civilëve në kushte të rrezikut dhe sanimit të pasojave nga fat-keqësitë natyrore dhe luftimeve.

Gjatë punimeve inxhinjerike në R. e Maqedo-nisë, pejsëmarrjes në ISAF dhe pjesëmarrjes në ushtrime nërkombëtare, njësia inxhinerike në njëzet e një vitet e kaluara krijoj imazh, dhe me të drejtë llogoja e saj është “gjith-monë përpara”. Ky eshtë çmimi i vlerësuar në ARM, te popullata e R. së Maqedonisë dhe tek anëtarët e NATO-s. Fillimet ishin modeste, por me zhvillimin dhe modernizimin e njësisë së inxhinjerisë, me profesionalizmin e lartë të pjestarëve të njësisë, shkathtësitë dhe dijen-itë, ajo fitoi dhe krijoi reputacion për çdo re-spekt. Inxhinjerët e ARM-së ishin dhe do të ngelin „për popullin dhe nga populli, çdo herë kur e do nevoja”, dhe paraqesin vlera afatgjate për Republikën e Maqedonisë, vlera të cilat do të mbahen mend.

R.M.

250 dITË NË KUSHTE TERRENI

„Në festimet e ditës së Inxhinerisë, nuk mund të fshehim kënaqësinë, nga gjithë ajo që është bërë gjer më tani, si dhe sukseset që ka arritur Bataljoni inxhinjerik. Si më të rëndësishme mund të veçohen: ndërtimi i më tepër se 1500 km rrugë në Republikën e Maqedonisë, pastrim të rrugve nga shtresat e dëborës në shumë objekte të aRM-së, si dhe për nevoja në komunat e Republikës së Maqedonisë, mirmbajtjen e brigjeve të liqenit të dojranit dhe Prespës, mirëmbajtjen e kampeve ushtarake në Shën Naum dhe në dojran, punime inxhinjerike nëpër komunat e Republikës së Maqedonisë si pjesë e bashkëpunimit ushtarako-civil, e të tjera. Gjatë vitit, pjestarët e batalionit kanë kaluar diku rreth 250 ditë në kushte të vështira teren, kanë bërë dhe kanë kryer gjithësej 7.800 orë-moto me m/v dhe makina inxhinjerike, kanë bërë gjithësej 480.000 km rrugë dhe janë harxhuar gjithsej180.000 litra karburant”,theksoi komandanti i brpm 1. gjenerali i brigadës Pavle arsoski, gjatë fjalimit të tij, me rastin e ditës së Inxhinerisë.

26

shtë e papërshkrueshme ndjenja kur arrihet kulmi i karierës profesionale. Veçanërisht kur bëhet fjalë për “sun-dimtarët e qiellit” – pilotëve.

Ashtu ishte edhe në Komandën e Bashkuar Operative të ARM-së, kur piloti – nënkoloneli Robert Malezanski nga Brigada ajrore mori titullin Kategoria e parë në aftësi fluturuese në ARM, gjejgësisht, siç thuhet këtu, u bë pilot ii parë.

KULMI I KaRIERËSMalezanski u gjend në mesin e pikotëve të parë të pakët në numër të ARM-së, të cilët këtë titull e morën në Komandën e Bashkuar Operative pas trajnimit special profesional, duke mbrojtur temen ”Dokrina e bashkuar e komponentës ajrore të Armatës së Re-publikës së Maqedonisë”. Veni, tema dhe të pranishmit gjatë mbrojtjes së temës nuk ishin rastësisht të zgjedhur. Vendi i kompo-nentës ajrore dhe relacioni i trupave tokë-sore janë pjesë e pytejeve më aktuale për ar-matat bashkëkohore, në këtë rast edhe për ARM-në. Për këtë arsye edhe tema ishte e përqëndruar në këtë drejtim, me propozime konkrete nga ana e nënkolonelit Malezanski, se si të tejkalohen situate të caktuara, ndër-sa mes të pranishmive, përveç gjeneral-ma-jorit Metodija Veliçkovskit, komandantit të KBO-së (komandës së bashkuar operative) dhe gjeneralët e brigadave, Muhamed Rra-caj, zëvendës komandant i KBO dhe Stojan Dimçov, kolonel i shtabit të KBO-së, kishte përfaqësues pothuaj se nga të gjitha rradhët të të dy llojeve në ARM: Trupave tokësore dhe Komponentës ajrore të ARM-së. Në këtë

mënyrë, mbrojtja e temës u shëndrua në de-bat të hapur se si të përmirsohet funksionimi i të gjitha komponentave të Komandës Opera-tive të Bashkuar, gjegjësisht të ARM-së.Mbrojta e temës u ndoq edhe nga një ku-riozitet: pilotët e Brigadës ajrore të KOB-it të ARM-së erdhën me mindila të kuq, mindila të cilët pilotët i mbajnë pilotët në tërë botën vetëm në raste të veçanta. Mu në për këtë fakt foli edhe gjeneral-majori Veliçkovski, duke shtuar se kjo është rast i rrallë që në KOB di-kush ta arrijë kulmin e zanatit apo profesionit, gjegjësisht me mjeshtri ta ushtrojë detyrën, në rastin konkret, detyrën e pilotit të parë. “ Ky është obligim, theksoi Veliçkovski, që kade-tët e ardhshëm të jenë pilot edhe më të mirë nga paraardhësit, sepse në trajnimin e tyre

special dhe profesional inkoroprohen dituritë dhe aftësitë e gjithë paraardhësve, por edhe të forcave speciale të ARM-së”.

PËRMES PËRvOjËS NË dOKTRINË TË RE„Doktrina, thotë Malezanski, është mësim official i miratuar, bazuar mbi përvojë të aku-muluar. Ngjarje të shumta sjellin deri tek gjen-eralizimi. Gjeneralizimi do të thotë, të vijmë në një përfundim të një skeme të përbashkët përmes përvojave të shumta ku si përfundim kanë pasur rezultat të njejtë apo të përafërt. Gjatë Luftës së Parë Botërore ku gjithnjë e më shumë pilotë janë orvatur të sulmojnë nga lart, nga posht dhe në drejtim të diellit, kanë zbuluar se mundësia për asgjësimin e

Debat nË temë „Doktrina e bashkuar e komponentës ajrore të ARM-së“

P U LS I I ARMATËS

MBI 1.300 ORË NË ajËR

Piloti i parë i ri Robert Malezanski ka lindur më 5 korrik të vitit 1971 në Shkup. Mes tjerash, ka kryer GUa „Marshall Tito”, Mostar; ВВА ,në zarë dhe Ba”Gjeneral Mihajllo apostollski”, në Shkup. Në vitin 2011 magjistroi praën Kolegjit të shtabit komandues të BB në SHBa në Maksvel të alabamës„.Gjatë karierës ushtarake ka kryer detyra të ndryshme, si pilot në skvadron avioni nga viti 1995, ndihmës komandir i eskadrilës së aviacionit për gjuajtje, reketim dhe bombardim nga viti 2000, officer opreativ nga viti 2001,officer për siguri

27

kundërshtarit dukshëm ështar rritur. Duke u bazuar në këto përvoja, të përforcuara në përsëritje të vazhdueshme, ata që kanë ush-truar pilotët e kanë gjeneralizuar këtë skemë të përbashkët të sulmit të dokrtirnës jofor-male. Më tej, kjo doktrinë paraqitet në udhëzi-met duke bartur në vete edhe vulën oficiale për doktrinë formale”. Si luftra karakteristike që direkt kanë ndikuar mbi paraqitjen dhe zhvillimin e komandave të bashkuara operative në botë, veçohet Lufta e Parë Botërore e cila filloi me teknologjinë e shek XX por me taktikat e shek.XIX. Hende-qet, automatikët, telat me gjemba dhe artile-ria sollen deri te pat-pozita në luftë. Pikërisht gjatë kësaj lufte paraqiten teoritë e përdorimit efikas të forcave ajrore.Në periudhën mes Luftë së Parë dhe Luftës së Dytë Botërore ndodhi demobilizim i madh i të gjitha forcave, duke përfshirë edhe ato ajrore. Gjatë kësaj periudhe në interes të madh ishte misioni i Forcave ajrore mbretërore në Somali-lend. Në vitin 1920, për një zgjidhje të mund-shme, qeveria i është drejtuar komandantit të forcave ajrore mbretërore, Hju Transhard. Ai menjëherë ka propozuar që KVV ta mer përgjegjësinë për situatën. Ka formuar njësi të ashtuquajtur “Njësia 3” e përbërë nga 12 avi-onë, disa automjete, 36 oficerë, 183 ustarë dhe një batalon këmbësorie. Duke filluar nga 1 janari i vitit 1920 kjo njësi ka bërë zbulime, bombardime, ka siguruar komunikime dhe ka dheënë përkrahje ajrore trupave të këmbë-sorisë.Gjatë Luftës së Dytë Botërore karakter-

edhe si dallimet doktrinare mes komponen-tave ajrore tokësore dhe të marinës, sollën deri te rivaliteti në mës komponentave tokë-sore, ajrore dhe ato të marinës. Ky rivalitet rezultoj me udhëheqje joefikase të luftës. Lufta e Gjirit në vitin 1991, solli mënyrë të “re” të përdorimit të forcave ajrore, përmes një kampanje ajrore intenzive dhe të planifikuar.

zGjIdHjE dHE PROPOzIME KONKRETEKaraktetristikë në mbrojtjen e temës “Dok-trina e bashkuar e komponentës ajrore të Ar-matës së Republikës së Maqedonisë” është së koloneli Malezanski dha disa propozime konkrete se si duhet të jetë kjo doktrinë. Sipas Malezanskit, principet themelore për mënyrën dhe qëllimet e përdorimit të forcës ajrore nuk kanë ndryshuar shumë në pothu-ajse 100 vitet e kaluara. Ndërsa, bazike është që të zbatohet 3D-komponenta ajrore: Kom-anda e bashkuar, teori valide dhe teknologji e avansuar. Në pothuajse çdo konflikt aviacioni parapëlqen të veprojë mbi forcat vitale të armikut, ndërsa po ata i përcakton përmes sistemit të sistemeve të kundërshtarit dhe sipas pesë unazave të teoriticientit Varden. Përkrahja direkte e forcave tokësore zë vend të rëndësishëm në prioritetet e aviacionit, por zakonisht njihet edhe si zvoglim i resuresve në caqet dhe qëllimet strategjike. Gjithashtu, vërehet edhe një konstantë në zhvillimin e aviacionit, kjo vjen si rezultat i asaj se forcat ajrore synojnë të kenë sisteme të avansuara dhe armatim ku praktikisht në historikun e luftrave përparim më të madh vërehet në zh-

tez ky i cili kishte për qëllim të potencon rolin defanziv të Armatës dhe njëkohësisht solli deri në dobësimin e kapaciteteve ushtarake shtetërore. Vetëm katër muaj pas vendimti për shuarje, MKA dhe FAU do të fillojnë të kryejnë misione luftarake avionët dhe he-likopterët e ri luftarak. Kjo ishte e para nga misionet e shumta luftarake për përkrahje të cilat u kryen nga MKA dhe FAU gjatë përiud-hës së konfliktit në vitin 2001. Disa nga këto misione ishin të suksesshme, e disa më pak. E përbashkëta e tyre ishte fakti se të gjitha këto ishin kryer me përkrahjen e forcave tokësore të ARM-së dhe forcave të MPB-së. Ekzistonin ndarje të dukshme operative dhe taktike ndërmjet operacioneve të MKA dhe FAU njësitë e ARM-së dhe atyrë të MPB-së. Momenti kyç është viti 2005, kur КоВ i atherëshem emërohet në Komandë e Bash-kuar Operative (KOB) me deri atëhere, pune jo të definuara mire, sepse vingu ajror dhe MKA mbetën në kuadër të KOB ndërsa ‘VPJ’, gjegjësisht ‘ASOC’, në kuadër të Shtatmad-hërisë së ARM-së. Më strukturën më të re të ARM-së, të gjitha këto komponenta janë në kuadër të brmk 1., gjegjësisht KOB.Propozimi i Malezanskit për “Doktrinën e bashkuar të komponentës ajroe të ARM-së” është në fazën iniciale. Në këtë drejtim, u parashtruan edhe shumë pyetje dhe u dhanë shumë sugjerime gjatë mbrojtjes së temës, veçanërisht në raport me nevojën e përpunimit të një studimi të veçantë mbi për-dorimin komponentës ajrore për sinergji në të trija gjinitë: FA(forcat ajrore),MKA (mbro-

gjatë fluturimit në skavdronin e aviacionit nga viti 2002, komandir i fllajtit kuftarak helikopteristik nga viti 2004, zëvendës i komandirit të

skvadronit për trajnim nga viti 2005, komnadir i skvadronit të trajnimit dhe trenazhit nga viti 2008, kolonel i sekcionit a-3 nga viti 2012 dhe zëvendës i komandirit të BRa nga korriku i vitit 2012.Gjatë karierës së tij ka qenë pilot i

avionëve luftarak: „Galeb G-2“, „Super Galeb G-4“, gjahtarin e njohur MiG-21 dhe „Suhoj 25“, pastaj mësues i fluturimit dhe test pilot i avionit „zlin 242L“, pilot i helikopterit lufatrak Мi-24.Është autor i disa procedurave operative standarde dhe i programeve për trajnime integruese të avionit “zlin242L”. Nga viti 2001 ka qenë pjesmarrës në seleksionimin dhe trajnimin e 10 gjeneratave të pilotëve të aRM-së. deri më tani ka pasur mbi 1.300 orë fluturim. Është edhe pjesmarës i misionit “altea” në Bosnje e Hercegovinë.

istike për forcat ajrore është: përdorimi i teknologjisë së avansuar; zbulimi dhe për-dorimi i radarit; zbatimi i teorive për përdori-min e forcës ajrore; bombardimi strategjik i caqeve vitale armike. Riorganizim, komandë qëndrore me aviacionin në janar të vitit 1943 ka rezultuar pozitivisht. Kjo është vënë re veçanërisht në Normandi, gjatë përkrahjes së trupave të këmbësorisë. Mes tjerash, kjo ka qene shembull për koordinim, instalimin e radiovalëve nga avioni në çdo tanks.Por punët nuk kanë vazhduar në atë drej-tim. Gjatë luftës në Vietnam, për shembull, përgjegjësia e mënyrës së udhëheqjes së luftës ka qenë e ndarë mes Komandës së pacifikut të Lindjes dhe Komandës për asis-tencë luftarake në Vietnam. Kjo, gjithashtu

villimin e teknologjisë se avansuar të forcave ajrore. Në propozimin e tij për “Doktrinë të bash-kuar të komponentës ajrore të ARM-së”, në mënyrë të përshtatshme janë inkoroporuar përvojat nga zhvillimi i komponentës ajrore në R. e Maqedonisë, nga pavarësimi i saj e gjer më sot. Mes tjerash, ai ndan edhe fazat themelore. Faza e parë, gjer më vitin 2000 kur FAU(forcat ajrore ushtarake) dhe MKA(mbrojtja kundër ajrore) kryenin detyra në domenin e transportimit të trupave, evakuimit të të lënduarve (Casualty Evacua-tion – CASEVAC), fikjen e zjarreve malore dhe trajnimin e pilotëve. Gjatë kësaj faze u shuan edhe FAU (forcat ajrore ushtarake) dhe pasoi formimi i MKA-së( mbrojtja kundër ajrore), po-

jtja kunder ajrore) dhe ‘VPJ’ dhe më në fund, një koordinim më i madh me trupat tokësore përmes ushtrimeve dhe trajnimeve, formuli-min e rregulloreve përkatëse, udhëzimeve etj. Ky propozim për 3D- komponentën ajrore në asnjë mënyrë nuk është punë e kryer dhe do të bartë ndryshime modifikime dhe rifresikime para dhe pas përpunimit në doktrinë që do të mund të vihet në përdorim dhe të shfrytëzohet. Ky është vetëm elementi i parë i fazës inicale për një publikim të tillë, një lloj ngarkese për të çuar aktivitete që do të rezultonin me përpun-imim të një 3D-komponente ajrore valide, duke i ndjekur fazat në publikim PRA-АRМ-1-01 А „Sistem për zhvillimin e doktrinës ushtarake“ nga viti 2011, faza këto të cilat u treguan sit e suksesshme tek forcat tjera ajrore.

V.D.

28

nëntori është festë që e feston qyteti i Velesit si ditën e çlirimit nga okupimi fashist. Sivjet për atmosferën festive në qytet kon-

triboi edhe solemniteti në kazermën “Alekso Demnievski – Bauman”, ku 225 qytetar të Republikës së Maqedonisë, para familjarëve, miqve dhe mysafirëve të pranishëm dhanë solemnisht u betu-an për kryerjen vullnetare të shërbimit ushtarak në Armatën e Republikës së Maqedonisë. Në këtë solemnitet me rastin e betimit morën pjesë zëvendësministri i mbro-jtjes Emil Dimitriev, zëvëndësi i Shtat-madhërisë së ARM-së, general nënkolo-nel Naser Sejdini, sekretari shtetëror për mbrojtje Sasho Stefanovski dhe mysafirë tjerë të Ministrisë së Mbro-jtjes dhe ARM-së, përfaqësues të in-stitucioneve, mysafirë të shumtë nga vetqeverisja lokale e qytetit të Velesit, si dhe një numër i madh i familjarëve dhe miqve i ushtarëve që vullnetarisht do të kryejnë ushtrinë në ARM. Në këtë solemnitet lanë gjurmë edhe 130 fatosët e Velesit nga shkolla fillore “Bllazhe Koneski” nga Velesi, ku të lum-tur dhe të buzëqeshur, në kolonë nën kujdesin e arsimtarëve të tyre edhe më tepër e zbukuran ditën e bukur dhe me diell. Në këtë solemnitet fjalë rasti mbajtën zëvendësministri i mbrojtjes Emil Dimi-triev dhe komandanti i Komandës së stërvitjeve dhe doktrinës kolonel Ljubço Kostovski. Komandanti i solemnitetit ishte Ljubço Kostoski. Komandanti i Ko-mandës së stërvitjeve dhe doktrinës i cili i pari ju drejtua të pranishmive dhe

në fjalën e tij porositi ushtarët se nga ata në tre muajt e ardhshëm pritet angazhim maksimal në kapërcimin me sukses të trajnimit dhe stërvitjeve të planifikuara. Ai thekso se njëra nga detyrat parësore e KSD (Komandës së stërvitjeve dhe doktrinave) është real-izimi i stërvitjeve themelore ushtarake të ushtarëve vullnetarë të shërbimit ushtarak. Ata gjatë stërvitjeve me sjel-ljen e tyre të disciplinuar dhe suksesit të arritur, duhet të jenë shembull në atë se si krijohen dhe ruhen raportet e mira ndernjerëzore dhe ndëretnike, sepse Armata e Republikës së Maqedonisë është forcë e përbashkët e armatosur e të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonsisë, pa dallim të përkatësisë etnike e fetare dhe në rradhët e saj

nuk ka vend për mosëmarrëveshje apo armiqësie etnike dhe fetare .Para aktit solemn i dhënies së beti-mit, nënkoloneli Ljubço Kostoski edhe një herë në fjalimin e tij u orientua në rëndësinë e aktit të dhënies së betimit, si traditë që ka ekzistuar dhe ekziston jo vetëm në formacionet ustarake, por edhe në institucionet tjera ku kërkohet lojalitet dhe respektim të obligimeve, sepse për “ “rojtarët” e lirisë dhe pa-varësisë së atdheut, betimi është akt i denjë për guximtarët, të atyre të cilët janë të gatshëm të sakrifikojnë jetën e tyre për atdheun” Të jesh ushtar dhe pjestar i ARM-së, për një të ri, është edhe dëshmi për pjekurnë e tij, por edhe sfidë për mundësitë dhe kapacitetet për të kryër shërbimin me sukses.

BETIMI SOLEMN I USHTARËVE QË VULLNETARISHT E KRYEJNË SHËRBIMIN USHTARAK

DOMETHËNIA E FJALËS SË DHËNË

29

Zëvendësministri i mbrojtjes z. Emil Dim-itriev, krenar nga akti sole mi dhënies së betimit, në fjalimin e tij foli jashtëza-konisht i inspiruar për rëndësinë e fjalës së dhënë për aktin e dhënies së betimit edhe atë jo vetëm në kohën e sotme kur lirisht dhe me vetëdëshirë përcaktohemi të qëndrojmë në mbrojtje të atdheut, por ai në fjalën e tij u ndal edhe në të kaluarën e lavdishme, në momentet e lavdishme historike të atdheut tonë kur mbajtja e fjalës së dhënë edhe me çm-imin e jetës ka qenë moment jashtëza-konisht i rëndësishëm për mënyrën se si duhet luftuar për liri dhe për idealet shekullore. Ai, gjatë fjalës së tij potencoi integriteti i një personaliteti të ndërtuar mbi baza morale pasqyrohet pikërisht

suverenitetit territorial të vendit tonë është ajo që më së shumti mund të bëjmë për atdheun. Dëshira e saj është që të jetë pjesë e ARM-së, si pjestare e ardhshmë profesionale. Në pyetjen se a është më e lehtë pushka apo topi, An-eta u përgjigj se topi është më i lehtë, sepse pushkën ende mundohet ta zbu-lojë dhe mësohet ta përdorë atë. Nga ana tjetër, ajo në buzëqeshje na tha se terreni i këtushëm është me i lehtë për lojë, sepse luhet fer dhe miqsisht dhe se këtu nuk ka lojë dhe ndërhyrje

të ashpra si në fushën e futbollit. Këtu gjëja më e shtrenjëtë është shoqëria, këtu kemi mundësi të shoqërohemi me të rinj që vijnë nga të gjitha anët e vendit tonë dhe të formojmë shoqëri të përhershme. Në solemnitetin me rastin e betimit, përveç dy futbollisteve, të pranishëm ishin edhe futbollistet tjera se bashku me trajnerin e klubit futbollistik te fem-rave “Borec” nga Velesi.Fakti që ky akt solemn ndodhi në Veles, pikërisht kur ky qytet feston ditën e çlirimit dhe njëherit ditën e komunës së Velesit, do të ngelë në kujtime të bukura te të gjithë të pranishmit. Pas mbarimit të solemnitetit, ushtarët e ri me të afërmit e tyre shkuan në pushim të merituar.

DOMETHËNIA E FJALËS SË DHËNË

përmes fjalës së dhënë. „ Besoj se stërvitja dhe përvoja të cilën do ta përfitoni në tre muajt e ardhshëm do t’ju bëjë qytetarë më të mirë që do të kontribojë në përparimin e shoqërisë dhe do ta shpërblej potencialin e juaj. Me zmadhimin e numrit të qytetarëve të cilët lajmërohen për shërbimin vullne-tar ushtarak, vërtetohet besimi që kanë qytearët ndaj Armatës së Republikës së Maqedonisë, si shtyllë e rëndësishme e shtetësisë dhe rojtar i pavarësisqë, armatë që në 21 vitet e kaluara tre-goi kontinuitet dhe kapacitet për bal-lafaqim me të gjitha sfidat. Besoj se me sjelle dhe disciplinë të lartë ndaj in-struktorëve, si dhe me përkushtim ndaj detyrave të dhëna gjatë shërbimit tuaj, do ti arrini standardet e kërkuara dhe do të dilni të gatshëm dhe ushtar të stërvitur sipas standardeve më të lar-ta” porosity zëvendës ministri Dimitriev, duke theksuar se pjestarët e armatës tonë janë të vlersuar dhe të respektuar në gjithë botën si një ndër më të për-gaditurit dhe më të përkushtuarit gjatë zbatimit të detyrave të tyre në kuadër të misioneve.Nga 255 vullnetarë për shërbimin ush-tarak marin pjesë 17 pjestarë të gjinisë femrore, mes të cilëve gjenden edhe dy

sportiste të suksesshme. Ato janë dy futbolliste, anëtare të klubit futbollistik “Borec” nga Velesi, ku njëra është pjesë edhe e reprezentacionit të Maqedonisë. Në pyetjen se cili ishte motivi për tu paraquitur në shërbimin ushtarak vullne-tar në ARM, ushtarja nga velesi anita Ginovska, futbolliste e reprezentacionit të Maqedonisë, u përgjigj se kjo mundë-si është realizimi i ëndrrës dhe afirmimit të saj personal. Ajo këtë mundësi e sheh edhe si një mundësi e eliminimit të stereoptipeve dhe paragjykimeve në lidhje me profesionet e meshkujve dhe femrave. Shërbimi ushtarak vullnetar ajo e nënkupton edhe si mundësi për ti shërbyer atdheut. Stërvitja dhe për-gaditja në mbrojtjen e integritetit dhe

Sllavica Nikollovska

30

e rritjen rapide të numrit të për-doruesve të internetit dhe me varësi-në e madhe nga interneti në çdo sferë të jetës shoqërore, dukshëm

rriten edhe reziqet e sigurisë nga një lloj i ri i kërcënimeve të sigurisë që sulmojnë sajber – hapsirën, e që me këtë mund të shkaktojnë dëme të pariparueshme në sistemin e përgjithshëm të vendit të sul-muar. Sajber- mbrojtja filloi të jetë aktuale edhe në NATO, në vitin 2010, ndërsa gjatë vitit 2011 u bë revidimi i saj veçanërisht me deklaratën e Samitit të Çikagos si një ndër top- prioritetet e Aleancës. Hap i parë në luftimin kundër këtij lloj kërcënimi të sigurisë është që ajo ato të mësohen dhe të kuptohen, e më pas edhe të ndërmer-ren masa përkatëse për parandalimin dhe mbrojtje nga ky lloj i sofistikuar i kërcënimit të sigurisë.. Duke ndjekur nevojën per studimin dhe shkëmbimin e përvojave në lidhje me këtë problematikë të sigurisë, më 15 nëntor në hapsirat e Dekanatit të Akademisë ush-tarake u nënshkrua Memorandum bash-këpunimi në fushën e sajber – mbrojtjes. Memorandumi u nënshkrua nga ana e deka-nit të akademisë ushtarake, prof. d-r. Orce Popovksi, kolonel d-r Itamara Llokhard, drejtoreshë e Iniciativës për sajber-mbrojte praën Institutit për studime internacionale në Monterej (SHBA). Në aktin solemn gjatë nënshkrimit të këtij dokumenti të rëndë-sishëm morën pjesë, zëvendës ministri i mbrojtjes së R.M, Emill Dimitriev, sekre-tari shtetëror i ministrisë së mborojtjes Sashko Stevanovski, prodekani për çështje të arsimit praën Akademisë ushtarake doc. d-r Metodij Haxhi-Janev, nënkolonel, prodekani për financa praën AU, nënkolo-nel doc. d-r, Aleksandar Gllavinov, si dhe një numër i madh i përfaqësuesve të medias të cilët kishin për qëllim grumbullimin e infor-matave për këtë projekt i cili do të realizo-het në kuadër të AU-së. Nënshkrimi i këtij Memorandumi për sajber-mbrojtjen do të mundësojë krijimin platformave për sajber-mbrojtjen si pejsë e sigurisë rajonale, si dhe do të kontribojë në zhvillimin e të kuptuarit ndaj këtij kërcënimi. .„Trendet më të reja në sajber-hapsirën, gjegjësisht zhvillimi i teknologjisë dhe sis-temeve të reja, pakoja e përgjithshme e projekteve të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, duke inkuadruar edhe pro-

jektin e-qeveri, japin dëshmi të qartë se masat e mara në raport me sajber-siguri-në në fakt është një hap drejt avansimit të sigurisë së shtetit në tërësi”, theksoi zëvendës ministri i mbrojtjes Emill Dimi-triev, me rastin e nënshkrimit të Memo-randumit për bashkëpunim në fushën e sajber-sigurisë në mes të Akademisë Ush-tarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski” nga Shkupi dhe Institutit për studime interna-cionale në Monterej SHBA. D-r Itamara Lokhard me rastin e nënsh-krimit të Memorandumit vuri në dukje se vitin e kaluar është punuar bashkarisht në drejtim të promovimit dhe organizimit të NATO shkollës për sajber-mbrojtje që siv-jet u mbajt në Ohër, ndërsa në tre vitet e kaluara ka pasur kontakte intenzive për bashkëpunim ndërkombëtar dhe në luftën kundër terrorizmit. Në pyetjen e gazetarëve se a kanë nënshkruar memo-randum të këtillë për bashkëpunim edhe

shtetet tjera, ajo sqaroi se të vetmit që në këtë pjesë të botës e bëjnë këtë janë NATO dhe BE, të cilat përpiqen të krijojnë platforma regjionale të cilat nuk fokusohen direkt në EJL.

Ky Memorandum i rëndësishëm do të mundësojë përfitime kuluturore e profesio-nale për të gjitha palët dhe njëkohësisht mundëson shkëmbim përvojash dhe kuad-rosh, organizimin e seminareve dhe sim-poziumeve të cilat do të jenë me rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm për të punësu-arit por edhe për studentët. Njëkohësisht me nënskrimin e Memorandumit mundëso-het edhe shkëmbimi i publikimeve dhe ma-terialeve tjera me interes të përbashkët. GJithashtu me rëndësi të madhe është edhe fakti se marrëveshja bazohet në prin-cipet e repektit dhe kuptimit të ndërsjellë dhe qëllimeve të sinqerta në thellimin e bashkëpunimit dhe miqësisë në mes të dy institucioneve të larta. Nënshkrimi i memo-randumit për bashkëpunim paraqet një kontinuitet të bashkëpunimit në kuadër të projektit të sponzoruar nga NATO “Shken-ca, paqa dhe siguria” që i përket shkollës rajonale të NATO-s për sajber-mbrojtje e cila u mbajt në peridhë prej 20-26 tetor në Ohër. „Kjo iniciativë rajonale e përkrahur nga In-stituti nga SHBA, e përmbush vakumin e sigurisë jo vetëm në ngritjen e kuadrove në ciklin e dytë të studimeve, por edhe gjatë zhvillimit të kurseve të administratës shtetërore dhe publike si dhe të sektorit privat të rajonit në domenin e sajber-sig-urisë dhe sajber-mbrojtjes. Me këtë, nuk do të replikojmë apo dyfishojmë e kapa-citeteve egzistuese të NATO-s, por do të bëjmë përforcimin e tyre që do të shërbejë si përgjigje adekuate ndaj kërcënimeve bashkëkohore specifike për kulturën, din-amikat dhe trendet në rajonin e Europës Juglindore.” Theksoi zëvendës ministri i mbrojtjes Emill Dimitriev. Gjithashtu, zëvendësministri tha: “Sa më i zhvilluar të jetë rrjeti në institucionet e Maqedonisë, imponon nevojën e studimit të kërcënime-ve në kontekst të sajber-terorrizmit” duke shtuar se Ministria e Mbrojtjes e RM-së dhe AU janë të hapura për bashkëpunim me të gjitha institucionet e vendit.

d-r Zhanet Ristoska

AKADEMIA USHTARAKE E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NËNSHKROI MEMORANDUM PËR BASHKËPUNIM NË FUSHËN E SAJBER-SIGURISË

PLATFORMA PËR SIGURINË kibernetike

aKadEMIa USHTaRaKE ËSHTË INSTITUcIONI I PaRË I LaRTË aRSIMOR NË REPUBLIKËN E MaQEdONISË E cILa MUNdËSON PLaTFORMËN PËR STUdIMIN E SajBER-MBROjTjES NË KUadËR TË cIKLIT TË dYTË TË STdIMEvE. ME KËTË REPUBLIKa E MaQEdONISË BËHET SHTETI I PaRË NË RajON I cILI HYN NË NjË PROjEKT TË TILLË PËR STUdIMIN E KËSaj TË KEQE BOTËRORE QË ËSHTË EdHE PRIORITET I LaRTË I NaTO-S

31

efi i Shtatmadhërisë së ARM-së gjeneral nënkolonel Goranço Kotes-ki, mori pjesë në konferencën e shtatëmbëdhjetë të kolonelëve të

Shtatmadhërive të vendeve të grupit të Adriatikut. Konferenca u mbajt nga 20 gjer më 21 nëntor në Sarajevë, Republika e Bosnjës e Hercegovinës.Konferenca e kolonelëve të shtatmad-hërive në Sarajevë u mbajt nën moton: “Në qoftë se doni të ecni më shpejt, ecni vetë, por në qoftë se doni të arrini larg, ecni së bashku”, temë kryesore për

pjesmarrësit ishte “Post ISAF prioritetet në mbajtjen e kapaciteteve për mbrojtje kolektive”.Në hapjen e Konferencës fjalë rasti mbajti Ministri i Mbrojtjes së Bosnjë e Hercegov-inës, Zekerijah Osmiq, ku edhe një herë ri-kujtoi në nevojën e bashkëpunimit rajonal në mes të Shtatmadhërive të vendeve të Grupit të Adriatikut..Nikoqir i konferencës ishte koloneli i Shtabit të Përgjithshëm i forcave të ar-matosura të Bosnjë e Hercegovinës, gjeneral-major, Anto Jeleç i cili në raport me temën e konferencës theksoi se sin-ergjia e cila gjer më tani u krijua në kuadër të misionit ISAF mund të mirëmbahet dhe të avansohet përmes bashkëpunimit dhe kontributit të përbashkët në NATO konceptin për “mbrojtje të duhur”.Përveç pjesmarrjes së shefave të Shtat-madhërive të armatave të vendeve

anëtare të grupit të Adriatikut (Maqedo-nisë, Shqipërisë, Kroacisë, Bosnjë e Her-cegovinës dhe Malit të Zi), në konferencë morën pjesë edhe shefi i Shtatmadhërisë së Ushtrisë së Serbisë, zëvendës shefi i Shtatmadhërisë së forcave të arma-tosura së Sllovenisë, zëvendës koman-danti i Komandës Europiane të SHBA-ve (USEUCOM) dhe komandanti i EUFOR-it nën-admirali Carls Margogilo, ku në fjali-min e tij e theksoi rëndësinë e kësaj kon-ference për të gjitha vendet anëtare të Grupit të Adriatikut dhe të vendeve të rajonit në përgjithësi, sidomos në raport me bashkërendimin dhe bashkëpunimin gjatë përgjigjeve ndaj reziqeve, sfidave dhe kërcënimeve.Gjatë punimeve të konferencës së shtatëmbëdhjetë të shefave të Shtat-madhërive të armatave të vendeve të Grupit të Adriatikut u fol për përvojat dhe mësimet e mara nga pjesmarja në misionet ndërkombëtare të kryesuara nga NATO, planifikimi i ushtrimeve dhe trajnimeve në funksionë të përgatitjes së për post ISAF periudhën, si dhe qasja ra-jonale ndaj mbrojtjes së hapsirës ajrore. Në fjalën e tij, gjeneral Koteski theksoi se ARM-ja dhe Republika e Maqedonisë si anëtare e Grupit të Adriatikut, në tërësi ka plotësuar kriteret e NATO-s, por është

KONFERENCA E SHTATËMBËDHJETË E KOLONELËVE TË SHTATMADHËRIVE TË VENDEVE TË GRUPIT TË ADRIATIKUT

BASHKËPUNIM INTENSIV

peng nga një qasje joparimore në angazh-imin e saj për anëtarsim në NATO dhe këtë duhet ta kuptojë dhe analizojë çdo vend anëtar i NATO-s.Pas mbarimit të sesionit të punimeve të konferencës, shefat e Shtatmadhërive të armatave të vendeve anëtare të Grupit të Adriatikut nënshkruan një deklaratë të përbashkët ku vërtetohet bashkëpunimi i mëtutjeshëm në kuadër të kësaj iniciative rajonale, iniciativë e përkrahur nga SHBA-të, si dhe gadishmëria për zhvillimin e ka-paciteteve për trajnim në shërbim të pjes-marrëjes në operacionet e ardhëshme të kryesuara nga NATO.

R.M.

Shefi i Shtatmadhërisë së aRM-së gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski, më 19 nëntor vizitoi pjestarët e aRM-së të cilët janë pjesë e misionit të BE aLTEa që janë të stacionuara në kampin Butmir në Sarajevë, Bosnjë e Hercegovinë. Gjenerali Koteski në komandën e EUFOR-it pati takim me komandantin e forcave të EUFOR-it gjeneral-majorin diter Hejdeker ku u informua për punën e ekipit medicinal të aRM-së, ku komandanti i EUFOR-it shprehu kënaqësinë nga kryerja profesionale e detyrave të rotacionit të pesëmbëdhjetë të ekipit medicinal të aRM-së..Ekipi medicinal i aRM-së është i përbërë prej 10 vetë, ekip medicinal dhe ndihmës medicinal profesional, detyrë e së cilës në kuadër të misionit aLTEa është që të sigu-rojë ndihmën e përgjithshme medicinale për nevojat e forcave të EUFOR-it, të ven-dosura në kampin Butmir të Sarajevës.Gjatë qëndrimit të Butmir shefi i Shtat-madhërisë së aRM-së vuri kurora lulesh të freskëta pranë përmendores së vendosur për hir të njëmbëdhjetë anëtarëve të Brigadës ajrore të aRM-së, që humbën jetën tragjikisht si pjestarë të misionit aLTEa.

32

ë stërvitjen ndërkombëtare të një-sive speciale nga vendet ballkanike “ Shqiponja 2013” („Eagle 2013“), e cila u mbajt në Republikën e Ser-

bisë nga 21 deri me 25 tetor, morën pjesë pjestarë të ushtrive të nikoqirit, Serbisë, si dhe nga Maqedonia, Ruma-nia, Bullgaria, Greqia, Turqia, Mali i Zi, dhe Bosnja e Hercegovina. Mbi 100 forca ballkanike speciale bashkarisht stërvitnin dhe harmonizonin procedurat gjatë kryerjes se operacioneve antiteror-riste.„Përfitimi më i madh nga kjo stërvitje është besimi, kuptimi, dhe gadishmëria për bashkëpunim, që me siguri do të kontribojë për siguri më të madhe në

rajon” theksoi në pjësën përmbyllëse të stërvitjes, gjenerli i Shtatmadhërisë së ushtrisë së Serbisë, general, Ljubisha Dikoviq. Në këtë rast, ai uroi pjesmarrësit e stërvitjes për shkathtësitë e shfaqura. Në pjesën përmbullëse të stërvitjes mori pjesë edhe komandanti i regjimentit për operacione speciale të ARM-së, kolonel Vasko Gjurçinovski, ndërsa pjesmarrës në stërvitje nga Maqedonia ishin një pjesë e pjestarëve të Batalonit për qël-lime të veçanta, pSO të ARM.Në ditën e fundit të stërvitjes special-istët nga tëtë vende të Ballkanit shfaqën shkathtësi që në mënyrë të sinkronizuar të zgjedhin detyra shumë komplekse an-titerorriste në të cilat përorën municion të rëndë. Secila njësi nga vendet e Ball-kanit përdori armatim vetanak, ndërsa pjestarët e ushtrisë turke vunë në për-dorim edhe helikopterët e tyre “Gjeraq-ina të zeza”.Stërvitja përbëhej nga desanti i para-shutës, veprim të ekipeve snajperiste, luftë antiterorriste ne vende të banuara, veprime mbi objekte të caktuara, prita, tërheqje dhe neutralizim të mjeteve shpërthyese si dhe evakuimin e të lën-duarve.Stërvitja e përbashkët e forcave spe-ciale nga Ballkani për herë të parë vitin e kaluar u realizua në Maqedoni. Vitin e ardhshëm stërvitja planifikohet të mba-het në Turqi.

Sipas web faqes së Ushtrisë së R.S, R.M.

Stërvitje ndërkombëtare e njësive speciale nga vendet ballkanike „Eagle 2013“

DETYRA TË SINKRONIZUARA ANTI-TERrORISTE

33

endi ynë është margaritar në jug të Ballkanit, që shndritë me buku-ritë e tij, me malet e larta, lumen-jtë e pastër, liqejt, ultësirat…Në

nëntokën e saj ka shumë kultura, dhe kjo tokë është e begatshme. Aty ku nuk ka asgjë dhe ka hapsirë për jetë, vlen të mbjellen fidane si simbole paqe, miqësie dhe të vetëdijes së lartë ekologjike. Disa vite me rradhë organizohen aksione për pyllëzimin e vendeve të zbrazura. Në periudhë prej vitit 2007 gjer në vitin 2012 me aksionet e pyllëzimit “Dita e fidanit”, janë mbjellur mbi 40.000.000 fidane. Ministria e Mbrojtjes dhe ARM-ja edhe kësaj rradhe morën pjesë në realizimin e këtij aksioni dhe në sti-lin tash më të njohur, në mënyrën më të dissiplinuar kryejnë angazhimin e paraparë. Me inkuadrim të organizuar ndaj këtij aksioni më masiv ekologjik në Republikën e Maqedonisë, ARM-ja si në vitet e kaluara dha kontributin e saj në ritjen e vetëdijes ekologjike për rua-jten e pyjeve, si një ndër pasuritë më të mëdha natyrore të vendit tonë. Pjesë-marja e ministrit të mbrojtjes, z. Talat Xhaferit, e shefit të Shtatmadhërisësë ARM-së, gjeneralit Koteski, zëvendësit të tij, gjeneralit Sejdini, në këtë aksion, paraqet një mbështetje në përkushtimin e Ministrisë së Mbrojtjes dhe Armatës së Republikës së Maqedonisë, për të vazhduar këtë iniciativë komplekse. Në aksionin e pyllëzimit, së bashku me për-faqësuesit e MM, Shtatmadhërisë dhe ARM-së, u bashkangjitën dhe inkuadru-

an edhe atashetë ushtarak të akredituar në RM.Në kuadër të aksionit të sivjemë për pyllëzim u mbollën gjithsej 5.000.000 fidane, gjegjësisht qe mbjellur mbi 1.000 hektarë. Prioritet gjatë pyllëzimit patën hapsirat e kapluara nga zjarri, hapsirat e boshatisura në male dhe jashtë tyre, lokalitete në afërsi të vendeve urbane dhe rurale, lokacione përreth liqeneve natyrale e artificiale në territorin e Re-publikës së Maqedonisë.Në bazë të koordinimit me trupin koordinues të aksionit, 250 pjestarë të ARM-së u angazhuan në këto lokacione: në Shkup, në rajonin Mrshevski Rid; në Veles, te punkti në vendin e quajtur Ball-tak (rruga e ushtrisë)- KO Orizarë; në Shtip, në punktin në vendin e quajtur Kosmatica- KO Novo Sello; në Prilep, te punkti te vendi i quajtur Ropov Rid- KO Ropotovo- Dollnen; në Kërcovë, te punkti në vendin e quajtur Cërvevci; në Tetovë, te Podgranada- K. e Zhelinës, Zheden Orashje dhe në Kumanovë, në punktet, Mokro Pole- KO Likovë- Sllup-can, në Krastë, KO- Staro Negoricane dhe te vendi i quajtur Goll Rid, KO- Bi-lanovce. Në fund do të rikujtojmë se në RM ka ende shumë hapsira ku mund të mbjel-len pemë, kjo mbetet obligim për ne në të gjitha aksionet e ardhshme, që afiro-mojë dhe lartësojnë vedëtijen tonë, për një jetë më të shëndetshme për gjen-eratat e ardhshme.

Mitko Vasilevski

MM DHE ARM KONTRIBuOJNË NË AKSION

„MBJELL SHËNDET! MBJELL ARDHMËRI TË SHËNDOSHË!“

Stërvitje ndërkombëtare e njësive speciale nga vendet ballkanike „Eagle 2013“

34

FRYMA TË REJA NË KOSOVËOPERACIONE PAQËSORE NË BALLKAN TË UDHËHEQURA

NGA NATO: KOSOVAu vendos në Kosovë më 12 qershor të vitit 1999 në prag të kampanjës 78-të ditore ajrore. Kampanja

ishte e nisur nga ana e Aleancës në mars të vitit 1999, me qëllim të ndaloj katastrofën humanitare e cila aso kohe po ndodhte. Mandati i KFOR-it (Kosovo Force-KFOR) buron nga Rezoluta 1244- UNSCR 1244, e miratuar më 10 qershor të vitit 199 dhe nga Marrëveshja e lartë Ushtarake-Teknike, Military&Technical Agreement (MTA) mes NATO-s dhe Republikës Federale të Jugo-sllavisë, Serbisë. KFOR-i udhëhiqet në pa-jtueshmëri me Kapitullin VII të Kartës së KB përmes implementimit të operacionit (peace enforcmenet operacion), e cila në fakt është e lidhurë me operacionet për mbështetje të paqes (peace support op-erations).Aleanca e udhëhoqi operacionin për të mbështetur paqen në Kosovë me ndihmën e nevojshme nga përpjekjet më të gjera ndërkombëtare me qëllim për ndërtimin e paqes dhe stabilitetit në rajon. KFOR-i fil-limisht ishte i përbërë prej rreth 50.000 anëtarë të vendeve anëtare të NATO-s, vendeve partnere dhe vende jo-anëtare të NATO-s të unifikuar nën një komandë të vetme dhe të kontrollit. Deri në fillim të vitit 2002, KFOR-i pësoi një rënie në rreth 39,000 ushtarë. Përmirësimi i mjedisit të sigurisë ka detyruar NATO-n të ulë num-rin e trupave në 26.000 në qershor të vitit 2003 dhe pastaj në 17,500 deri në fund të vitit 2003.Në mars të vitit 2004 kur sërish shpërtheu konflikti mes shqiptarëve dhe serbëve, tru-

2007 , palët negociatore dështuan të ar-rijnë ndonjë marrëveshje mbi statusin e Kosovës. Në Samitin e Bukureshtit në prill të vitit 2008, udhëheqësit e NATO-s u pajtuan se NATO-ja dhe KFOR-i do të vazhdojë të punojë dhe do të koordinojë aktivitetet me autoritetet e Kosovës . Në një takim jozyrtar në Stamboll ,më 03-04 shkurt të vitit 2010, ministrat e mbrojtjes të NATO-s u informuan nga udhëheqësia ushtarake e NATO-s se KFOR-i mundet me sukses të kalojë në tranzicionin , duke zvogëluar numrin e trupave në terren në rreth 10,200 anëtarë.Sot, rreth 5.000 trupa nga NATO-ja, të siguruar për Kosovën nga 31 shtete (23 NATO dhe 8 KFOR partnere) vazhdojnë të kontribuojnë në ruajtjen e një mjedisi të

pat e KFOR-it u gjendën nën kërcënimin e sulmit. 2.500 ushtarë të tjerë menjëherë u vendosën me qëllim të përforcojnë forcat e atëhershme ekzistuese. Në vitin 2004 në Samitin e Stambollit, krerët e NATO-s e gjykuan dhunën e sërishme etnike dhe e konfirmuan dedikimin e NATO-s për Kosovë stabile, multietnike dhe të sigurtë. Pas negociatave 14 mujore të udhëhequra nga përfaqësuesi special i KB për Kosovën, Marti Ahtisari në mars të vitit 2007 e pre-zantoi propozimin e tij gjithëpërfshirës për statusin e Kosovës Sekretarit të Përgjith-shëm të OKB-së, Ban Ki Mun-it.Kështu sekretari e filloi periudhën e gjatë të angazhimit me treshen kryesore -BE, Rusi dhe SHBA, nën patronazhin e Grupit të Kontaktit. Deri në fund të vitit

35

sigurt dhe lirinë e lëvizjes për të gjithë qytetarët, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre etnike.Përndryshe, NATO filloi fush-atën ajrore, Operacioni i Forcave Aleate - Operacioni i Forcave Aleate, në mars 1999, për të ndaluar aktiv-itetet që ndodhën në Kosovë nga palët ndërluftuese. Përkundër presioneve dhe mosmarrëveshjeve, Aleanca u mbajt e sinkronizuar gjatë 78 ditëve të ndjekura nga sulmet ajrore në më shumë se 38.000 fluturime. Vendimi për të ndërhyrë erdhi pas më shumë se një viti lufte në provincë dhe pas dështimit të përpjekjeve ndërkombëtare për zgjidhjen e konfliktit nëpërmjet mjeteve diplomatike.Deri në fund të vitit 1998, më shumë se 300.000 njerëz u larguan nga shtëpitë e tyre. Marrëveshjet e shumta për armë-pushim janë shkelur sistematikisht dhe negociatat kishin stagnuar në vend. Dy raunde të bisedimeve të ndërmjetësuara ndërkombëtarisht në Rambuje, Francë, në shkurt, dhe në Paris, në mars të vitit 1999, nuk arritën të ,,thyejnë“ stagnimin dhe rrugët e rraskapitura diplomatike. Në atë kohë, autonomia e Kosovës brenda Republikës Federale të Jugosllavisë ishte e garantuar nga prania e forcave të ud-hëhequra nga NATO.Pas përpjekjeve diplomatike të Rusisë dhe Bashkimit Evropian, NATO-ja njoftoi pe-

zullimin e fushatës ajrore në 10 qershor pasi u nënshkrua Marrëveshja e lartë Ushta-rake-teknike mes NATO-s dhe Republikës Federale të Jugo-sllavisë. Në të njëjtën ditë, Rezoluta 1244 u mirëprit, duke përfshirë këtu përfundimin e menjëhershëm të dhunës, tërheqjen e shpejtë të for-cave ushtarake policore dhe paramilitare dhe vendosjen efektive të sigurisë ndërkom-bëtare civile me pjesëmarrjen substanciale të NATO-s.

aUTORIzIMET E KFOR-ITAutorizimet e KFOR-it në Kosovë janë

shumë përfshirëse. Ato përfshijnë këto autorizime si në vijim: dhënia e ndih-mës gjatë kthimit në shtëpi refugjatëve, rindërtimin dhe çminimin, kujdes mjekësor, siguria dhe rendi publik, sig-urimin e minoriteteve etnike, sigurimin e kufijve, ndalimin e kontrabandës me armë, kryer-jen e Programi për municione

dhe mjeteve eksplozivëve, përkrahje në krijimin e institu-

cioneve civile, sistemin gjyqësor dhe penal dhe aspekte të tjera

të jetës politike, ekonomike dhe shoqërore të krahinës. Vëmendje

e veçantë vazhdon t’i kushtohet mbro-jtjes së pakicave. Kjo përfshin patrulla të rregullta pranë enklavave të pakicave, pikat e kontrollit të shoqëruar nga gru-pet e pakicave, mbrojtjen e trashëgimisë kulturore (të tilla siç janë manastiret) dhe donacionet, përfshirë këtu ushqimin, veshmbathjen dhe furnizimin me pajisje shkollore.Pas shpalljes së njëanshme të pavarësisë, të miratuar më 17 shkurt 2008, NATO ripo-hoi se KFOR-i do të mbetet në Kosovë në bazë të Rezolutës 1244 , e miratuar nga Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bash-kuara, përveç nëse Këshilli i Sigurimit nuk vendos ndryshe . Në qershor të vitit 2008, NATO-ja ra dakord të marrë përsipër detyra të reja në Kosovë. Këto detyra lidhen me Trupat Mbrojtëse të Kosovës dhe krijimin e Forcave të Sigurisë së Kosovës - CSF

(orca e Sigurisë së Kosovës - FSK). Forcat janë multietnike, të armatosura lehtë, me një mandat për t’iu përgjigjur krizave, për të iu dhënë ndi-hmë autoriteteve civile, të përgjigjen ndaj katastrofave natyrore dhe emergjencave të tjera, asgjësimin e mjeteve eksplozive dhe mbrojtjen civile të popullsisë. Forcat nuk do të kalojnë numrin e 2.500 anëtarëve aktivë dhe 800 të pjesëtarëve rezervë .

NATO-ja vazhdon të mbështesë FKS edhe përkundër deklarimit të aftësisë së plotë operacionale nga Ekipi Këshillues i NATO-s – NATO Liaison and Advisory Team.

Roli i ekipit është që të ofrojë këshilla dhe përkrahje forcave në fusha të ndryshme si ndërtimin e kapaciteteve, trajnimin e ud-hëheqjes dhe komandën e kontrollit . Duke pasur parasysh mandatin e tij op-eracional, KFOR-i do të bashkëpunojë me organet e OKB-së, BE-së dhe të aktorëve të tjerë ndërkombëtarë , respektivisht , në mënyrë që të mbështesë zhvillimin e një Kosovë stabile , demokratike , shumet-nike dhe paqësore. Në prill të vitit 2013, Beogradi dhe Prishtina arritën një mar-rëveshje për normalizim - Marrëveshja për Normalizim , e cila do të ndihmojë në për-mirësimin e marrëdhënieve ndërmjet dy palëve duke u dhënë një shtysë të re në integrimin euro-atlantik të Ballkanit Perën-dimor. NATO-ja , sidomos KFOR-i është i gatshëm të mbështes zbatimin e kësaj marrëveshjeje brenda mandatit aktual. Me kalimin e kohës , pasi situata e sigurisë do të përmirësohet , NATO-ja gradualisht do të zvogëlojë numrin e ushtarëve , të mbështetur me vendimin e Këshillit Veri-Atlantik – North Atlantic Council ( NAC ). KOMaNda dHE STRUKTURa E KFOR-ITMe veprimin e ndërmarrë për tranzicionin e të KFOR-it, forcat janë transformuar, duke e ulur numrin e grupeve luftarake në një to-tal prej dy. Vendimi për Ristrukturim u morë në tetor të vitit 2010, bazuar në vlerësi-min e situatës së sigurisë në Kosovë, në funksionimin e policisë së Kosovës dhe të misionit të BE-së - EULEX-i (European Rule of Law Mission - EULEX). Grupi luf-tarak - Battle Group, është një organizatë ushtarake e batalionit, i përbërë nga disa nëngrupe. Këto grupe janë të lëvizshme, fleksibile dhe me shpejtësi të dislokue-shme në tërë Kosovën në rast të prob-lemeve të mundshme . Ka dy batalione që përbëjnë KFOR-in dhe të cilat janë të dislokuara si: HQ MNBG Lindje, i cili është i vendosur në Kampin Bondsteel dhe HQ MNBG Perëndim, i cili është i vendosur në kampin Villagio Italia. Shtabi i KFOR-i vazh-don të jetë i vendosur në Camp Film City me dymbëdhjetë kampe të tjera të KFOR-it të vendosur në Kosovë. KFOR vjen nën zinxhirin e vetëm koman-dues nën autoritetin e Komandantit të KFOR-it (COMKFOR). COMKFOR-i dërgon raporte deri te komandanti i Komandës së Forcave të Bashkuara në Napoli – Joint Force Command Naples në Itali. Aktualisht COMKFOR është gjeneral major Volker Halbauer nga ushtria gjermane. Ai e mori komandën e forcave të Kosovës Kosovë më 8 shtator 2012. NATO-ja vazhdon të mbështesë dialogun ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës nën pa-tronazhin e Bashkimit Evropian. Ky dialog për normalizimin e marrëdhënieve ndër-mjet Serbisë dhe Kosovës mbetet çelësi për zgjidhjen e ngërçit politik, sidomos në pjesën veriore të Kosovës.Në prill të vitit 2013, Beogradi dhe Prishti-na kanë arritur marrëveshje për normal-izim, e cila do të ndihmojë në përmirësimin e marrëdhënieve mes dy palëve duke i dhënë një shtysë të re integrimit euro-atlantik të Ballkanit Perëndimor. NATO-ja, sidomos KFOR-i do të jetë i gatshëm për të mbështetur zbatimin e kësaj kontrate të fundit brenda mandatit të saj aktual.

Dragan Pavllovski

36

i pjesë e aktiviteteve të rregullta të Komandës e Bashkuar Operative në përputhje me planin vjetor të pu-nës, bashkëpunimi civilo-ushtarak i

realizuar paraprakisht me organizatat dhe institucionet me të cilat bashkëpunon Ko-manda e Bashkuar Operative në vitin që kaloi u realizuan disa vizita të kompanive dhe organizatave arsimore duke përfshirë këtu edhe kompaninë për prodhimin e kar-burantit të raketave „Veda“ Universitetit „FON“ dhe vizita e fundit e cila u realizua në ditën e fundit të tetorit - objekti i EVN Maqedoni - hidrocentrali ,,Matka“.Qëllimi i këtyre vizitave të organizuara është njohja e personalit kyç nga Kom-anda e Bashkuar Operative (KBO) dhe njësive me proceset prodhuese, aktiv-itetit të subjekteve,përmirësimin profe-sional, vështrimin e korrelacioneve dhe rëndësinë që ato e kanë për aktivitetet mbrojtëse. Përmes kësaj forme të bash-këpunimit tejkalohet modeli klasik i aktiv-iteteve dhe obligimeve të përditshme në Komandën e personelit të Komandës së Bashkuar Operative, ku bashkëpunimet e këtilla përfaqësojnë shtytje në shqyrtimin e rëndësisë së aktiviteteve të cilët këto organizata e kanë në jetën shoqërore të shtetit.Gjatë vizitës personeli nga komanda e KOB dhe krerët e njësive të udhëhequr nga komandanti i KOB gjeneral-ma-jor Metodi Veliçkovski në fillim patën mundësinë të shohin mjedisin e HCE Matka, që është i vendosur në shpatet

BASHKËPUNIMI NË VEPËR

shkëmbore të kanionit të lumit Treska, mes dy monumenteve të kulturës, ma-nastireve ,,Shën Andrea“ dhe ,,Shën Nikolla“.Nga ana e udhëheqësit dhe personave përgjegjës të HEC Matka,komandantit të KOB gjeneral-major Metodi Veliçkovski dhe të pranishmëve iu prezantuan të dhënat e përgjithshme dhe historia e hi-drocentralit elektrik, mënyra e prodhimit të energjisë elektrike dhe funksionimi si edhe rëndësia e objektit për sistemin energjetik dhe vështirësitë eventuale qofshin pozitive apo negative që kanë ndikim në mbrojtje.Gjatë qëndrimi u vizitua dhe stacioni i vjetër i qendrës elektrike, e ndërtuar në

vitin 1938. Në atë kohë ndërtesa ishte burimi kryesor i furnizimit të qytetit me energji elektrike. Hidrogjeneratorët elek-trikë janë unik në llojin e vet dhe të vetëm në botë që ende janë funksionalë dhe mund të vihen në përdorim në rastet e nevojave urgjente. Në orët e pasditës, pas pyetjeve të shumta të shtruara nga të pranishmit dhe në të cilat ato morën përgjigje të për-shtatshme njëherë edhe njëherë patën mundësinë të shijojnë mjedisin e mrekul-lueshëm të kanjonit Matka që është e pazakontë në këtë kohë të vitit, të paraq-itet një ditë e këndshme si kjo në këtë shkëlqimin të vjeshtës.

Toni Janevski

BASHKËPUNIMI CIVILO-USHTARAK

37

PROBLEMET NË RAJONIN E KAUKAZIT JUGOR (2)

ushtria e sapoformuar moldave u mundua me forcë të merr kontrollën. Por, trupat sov-jetike, të cilat ende ishin të stacionuar në ra-jon, duke u solidarizuar me forcat separistike të Transistrisë, me intervencë shpejt i dhanë fund konfliktit të armatosur. Forcat ruse vazhduan me demilitarizimin e rajonit, duke formuar një tampon-zonë. Në atë konflikt të shkurtë të armatosur humbën jetë 300 deri 700 njerëz. Duket që përpos aspektit etnik për shkëputje, Transistria paraqet një shem-buk unik mes konflikteve të tjera të ngrira në këtë rajon, sepse që nga fillimi i këtij konflikti ka karakter politik e jo etnik.Ekonomia ka qenë shkaku kryesor që liderët e Moldavisë nuk kanë pasur mundësi të paj-tohen me faktin e shkëputjes së Transistrisë e cila në erën e Bashkimit Sovjetik ka qenë në nivel të lartë të industrisë dhe ka kontribuar shumë për ekonominë e Moldavisë. Motivimi primar i separatistëve ka qenë të mbeten si

usia ende e ka çelësin për zgjidhjen paqësore të këtyre konflikteve, edhe pse është e pafuqishme në zgjidhjen e tyre me forcë. Rusia ka ndihmuar

në negociatat rreth ndalimit të zjarrit në gjithë këto konflikte dhe ka dërguar trupat e saja “paqësore” në Transnitri, Abhazi dhe Osetinë Jugore, edhe pse Moldavia dhe Gjorgjia këtë e konsiderojnë si okupim të ter-ritorit të tyre sovran. Regjimi separatist në Transnitri, Abhazi dhe Osetinë Jugore, janë me të vërtetë të varura nga përkrahja eko-nomike dhe luftarake ruse. Ermenia e ndjen këtë rol rreth Harbahut të epërm, por edhe më tutje mbetet e dedikuar aliansës ushta-rake me Rusinë si pengesë për renovimin e armiqësisë me Azerbexhanin. Ndalja e zjarrit ende përmbahet, por deri tani nuk ka pasur progres të vërtetë në zgjidhjen e konflikteve. Disa eksperte dyshojnë që Moska me qëllim i mban këto konflikte të ngrira që të ndalon zgjërimin e NATO-s nga Lindja, posaçërisht për Gruzinë dhe Ukraninën, ose, apsorbimin e tyre nga ana e NATO-s.Në numrin e kaluar gjerësisht i shikuam prob-lemet me të cilat u ballafaquan shtetet e Kaukazit Jugor pas shkatërimit të Bashkimit Sovjetik. Ishte i shikuar edhe konteksti histo-rik i paraqitjes së konfliktit në këtë rajon. Po ashtu më detajisht u shpjegua edhe vësh-trimi dhe interpretimi i sintagmës “konflikti i ngrirë”. Në këtë numër do të shikojmë disa nga konfliktet e këtij lloji në disa shtete të ra-jonit veç e veç.

TRaNSISTRIaTerritori i Transistrisë ose Prednastrovlja,

mbulon gjatësi nga 100 kilometra, një pjesë mjaft e ngushtë nga gjatësia e bregut lin-dor të lumit Dnestar i cili e ndan Transistrinë nga Moldavia. Transistria, më parë si pjesë e Ukrainës, ka qenë e shtuar Republikës Mol-davo-sovjetike socialiste në periudhën post-luftarake. Shkurt pas shkatërimit të Bash-kimit Sovjetik dhe pavarësisë së Moldavisë, shtet me 3,4 milion banorë dhe me pakicë të madhe të rusëve dhe ukrainëve, u bë qendër e konflikteve separatiste. Transistria në vitin 1990, me zmadhimin e nacionalizmit në Mol-dav, shpalli pavarsi përshkak të frikës para së gjithash, popullata ruse dhe ukraine, sepse Moldavia, është me etnicitet romanez, do të shkëputet nga Bashkimi Sovjetik dhe do t’i bashkangjitet Romanisë. Konfliktet e armatosura, edhe pse me intens-itet të vogël, filluan që nga viti 1991, kur poli-cia lokale ndërmori kontrollë mbi institucionet shtetërore, ndërsa eskaluan në vitin 1992 kur

“KONFLIKTET E NGRIRA” PoSt sovjetike

„KONFLIKTET E NGRIRa“ EdHE SIPaS dEFINIcIONIT jaNË TË SHKURTËRa, GjENdjE TË PaPaRaSHIKUESHME dHE EKSPLOzIvE, aSHTU QË aRMIQËSITË E PRaNISHME ETNIKE dHE FETaRE GjITHMONË jaNË BURIM I MUNdSHËM TË jO-STaBILITETIT. RajONI PaS KaUKazIT vUaN NGa dEFIcITI I MadH I SIGURISË. PROBLEMI ME PERSONaT E zHvENdOSUR dUHET TË zGjIdHET dUKE MaRRË PaRaSYSH QË azERBEjxHaNI ËSHTË NjË NGa SHTETET ME NUMËR MË TË MadH TË PERSONavE TË zHvENdOSUR PËR KRY TË BaNORIT NË BOTË. PROBLEMET E SIGURISË jaNË PaSOjË E KONTROLLIT jO EFIKaS TË KUFIvE dHE TË KONFRONTIMEvE TË PaPRITURa KUFITaRE. KY LLOj I KONFLIKTEvE TË FSHEHURa NË SHKaLLË TË vOGËL ËSHTË GjITHMONË I MUNdSHËM dHE PaRaQET NjË RREzIK. NdËRHYRjET E FORcavE TË aRMaTOSURa, EdHE PSE NË NUMËR TË vOGËL, ENdE jaNË PREzENTE...

38

katër shtete tjera e pranuan Osetinë Jugore si shtet të pavarur. Rusia ka numër më të madh të trupave në rajon për “ruajtjen e paqës”, ndërsa po ashtu ka investuar edhe disa milionë euro për rindërtimin e zhvillimit ekonomik të Osetisë Jugore. Rusia ka ndikim të madh politik dhe numër të madh të Os-etianve Jugor e përkrahin integrimin eventual të Osetisë Jugore me Rusinë.Konflikti i fundit në territorin e Osetisë Jugore në vitin 2008, morri fund duke iu faliminderu-ar ndihmës së B.E-së dhe OBSE-s. Gjatë vitit 2008 Rusia dhe Gjorgjia ia vënin fajin njëra tjetrës për armatosjen e shpejtë, ndërsa UN-OMIG (misioni mbikqyrës i OKB-së në Gruzi), e formuar me Rezolutën 858 të Këshillit për siguri në gusht të vitit 1993, i demantoi ato argumente. UNOMIG u tërhoq në vitin 2009 nga ana e Këshillit të sigurisë për shkak të veto-s nga ana e Federatës Ruse. Konflikti mes Rusisë dhe Gruzisë ishte afatshkurtër dhe shkaktoi reagime të mprehta nga ana e shoqërisë ndërkombëtare.

AbhAziAKonflikti i armatosur në Abhazi filloi në vitin 1992, po ashtu oas shkatërimit të Bashkimit Sovjetik. Edhe pse pjesa më e madhe e po-pullatës në atë kohë në Abhazi kanë qenë Gjorgjanët etnikm popullata abhaziane dhe ruse në Abhazi pas shkatërimit të Bashkimit Sovjetik çdo herë më fort u shprehnin për shkëputjen nga Gjorgjia, edhe pse sot Abha-zia nuk ka shpallur as që ka votuar pavarsinë.Qeveria Gjorgjane, pas fitimit të pavarsisë dërgoi forcat e saj për të vë kontroll në gjith territorin e saj. Pas konfrontimeve të rënda të armatosura, kah fundi i vitit 1993, forcat e sigurisë gjorgjane u detyruan të tërhiqen nga rajoni, dmth nga Abhazia. Në ato konflikte të armatosura të vitit 1993 ishin të vrarë 10.000-15.000 njerëz. Deklarata zyrtare për pavarsinë e Abhazisë u shpall në vitin 1999. Konflikti edhe më tej mbetet i ngrirë me kon-takte më të shpeshta mes palëve me kon-tratë për forcë të papërdorur, derisa lufta ruso-gjirgjane në gusht të vitit 2008, kur for-cat abhaziane ishin të përkrahur nga Rusia, duke përdorur konfliktin rreth Osetisë Jugore, ndërmorën akcion për t’i hedh posht forcat e mbetura gjorgjane jashtë Abhazisë. Sipas his-torianëve gjorgjanë, Abhazia ka qenë pjesë e mbretërisë së vjetër gjorgjane dhe nga histo-ria më e re në periudhë të vitit 1918-1921 para pushtimit të bollshevikëve. Abhazia, poashtu

pjesë e Bashkimit Sovjetik, ashtu që Transis-tria mbeti e përforcuar me identitetin sovjetik, po edhe sot në shkollat e Transistrisë ligje-rohet për historinë sovjetike, ndërsa flamuri kombëtar ende e mban çekiçin dhe drapërin, i cili ishte simbol nacional i Bashkimit Sovjetik. Ky “konflikt i ngrirë” i qeverisë në Transistri ju mundësoi të zhvillojnë institucionet e veta dhe Transistria të bëhet rajon i pavarur, po në të njëjtën kohë edhe i paqëndrueshëm pa ndihmën ruse. Negociatat për zgjidhjen e këtij konflikti udhëhiqen sipas modelit „5+2“ në të cilin janë të kyçura: Moldavia, Transistria, Ru-sia, Ukraina, OBSE, BE dhe SHBA. Në lidhje me këtë konflikt ka është e dorëzuar edhe rezolucion për zgjidhjen e tij. Në Prill tl vitit 2012, të dy anët kanë rënë dakord në lidhje me disa “principe dhe procedura” për

negociatat në mbledhjen e OBSE-s në Kor-rik të vitit të njejtë. Negociatat kanë qenë nën mbështetjen e Grupit „5+2“, e përbërë nga Moldavia, Rusia, Ukraina, OBSE, SHBA dhe BE si vëzhgues. Mund të thuhet që ka ndonjë progres me zgjidhjen e reformatorit proevropian dhe kryeministrit të Transistrisë, Jevgenij Shevçuk, i zgjedhur në zgjidhjet e Dh-jetorit të vitit 2011, duke ndëruar udhëheqjen 20 vjeçare me stil proruse të Igor Smirnov-it, edhe pse Shevçuk mbetet përkrahës i fortë i pavarsisë së Transistrisë, por nuk heq dorë as nga afërsia me Rusinë.Në dallim me Karabahun e epërm, konflikti rreth Transistrisë ka disa pika të ndritshme. Edhe pse ekzistojnë konfrontime të dobëta, ku secila anë i kontrollon territoret e veta të përfituara nga tjetri, ato nuk kanë eskaluar në konflikt. Edhe pse ky konflikt i armatosur deri tani ka mbetur politikisht i pashqaruar, në qoftë se Moldavia vazhdon me integrimin e saj evropian, progresi i përmendur më parë është bazë e mirë për aritjen e rezolutës paqësore për zgjidhjen finale të këtij konflikti.

GjEORGjIaÇështja me Gjorgjinë, republika e re e pavarur prava Kaukazit, e cila disa vite ka qenë e futur në luftë civile, i ilustron problemet e mëdha të cilat i ndjekin përpjekjet e kombësive të for-muara sovrane që të mbrojnë territorin e vet

të përgjithshëm nga kërkesat për vetëpër-caktim të pakicave etnike. Gjorgjia shtrihet në pothuajse 70.000 kilometra katrot në pjesën perendimore të pjesës së prapme të Kaukazit. Numëron rreth 5,5 milion banorë. Gjorgjianët janë më tepër se 70% nga popull-sia e përgjithsme e Gruzisë. Grupi më i madh etnik janë Ermenët me 8,1%, Rus me 6,3%, Azerbejxhan me 5,7%. Por, problemet krye-sore në Gruzi vijnë nga grupet më të vogla etnike, Osetianët, të cilët janë rreth 3% dhe Abhazenjtë të cilët janë rreth 2%.

OSETIa jUGOREKonflikti i ardhshëm, përveç Transistrisë, i cili vlen përmendur nga ky rajoni, është i lidhur për Osetinë, e cila në kohën e Bashkimit Sov-jetik është e ndarë në Osetinë Jugore dhe Veriore. Osetia Veriore sot i takon Rusisë, ndërsa Osetia Jugore i takon Gjorgjisë e cila në vitin 2008 shpalli pavarsinë.Konfliktet e para etnike në Osetinë Jugore fil-luan në vitin 1989 kur Gjorgjanët, të hidhëruar për shkak qe Osetia Jugore ka kërkuar nga Moska shkëputje nga Gjorgjia dhe ndërim të statusit të saj në republikë sovjetike, u ndeshën me nacionalistët jugo-osetian. Kon-fliktet e dhunshme eskaluan në vitin 1991, ndërsa vazhduan gjatë tërë vitit gjersa nuk u nënshkrua ndalja e zjarrit mes kryetarit të atëhershëm rus Boris Jelcin dhe kryetarit të Gruzisë, Eduard Shevardnadze. Në këto konflikte një vjetore humbën jetë rreth 1000 persona.Në vitin 1992, Osetia Jugore votoi për shkëputje nga Gjorgjia dhe kërkoi integrim në Federatën Ruse dhe bashkimin me Osetinë Veriore. Ndalja e zjarrit e nënshkruar mes Elcinit dhe Shevardnaze-it, kryesisht u respe-ktua deri në vitin 2004 kur armiqësia eruptoi shkurt pas ardhjes së presidentit të ri të Gru-zisë, Mihail Saakashvili, i cili duke e varrosur qeverinë e Osetisë jugore, u mundua të kthen provincën në Gruzi me anë të dhunës. Ato konflikte morrën fund me përfundimin e ri të zjarrit i cili zgjati deri në gusht të vitit 2008, kur forcat gjorgjiane ndërhynë në Os-etinë Jugore. Rusia atëherë reagoi shumë shpejtë dhe fuqishëm, duke i hedhur posht forcat gjorgje nga provinca, po edhe duke ju kërcënuar me sulme të reja mbi kryeqite-tin Tbilisi. Në atë luftë 5 ditëshe, disa qindra ushtarë rus, gjorgjan dhe të Osetisë Jugore humbën jetën.Pas asaj lufte të shkurtë, Abhazia, Rusia dhe

39

ka qenë e kyçur në republikën demokrate Gjorgjane. Gjorgjia, i ka ofruar Abhazisë au-tonomi të gjërë në kuadër të një shteti federal të bashkuar, por Abhazia insiston në mbajtjen e “de-facto” shtetit të pavarur. Në Qërshor të viti 2012, Abhazia e fajësoi Gjorgjinë për nxitjen e aktiviteteve terroriste në Abhazi. Rusia e pranon pavarësinë e Abhazisë dhe si rezultati i luftës së vitit 2008 ende i mban ushtarët e vet për “mbajtjen e paqës” në ra-jon, dhe poashtu Abhazisë i jep përkrahje të madhe ekonomike. Si dhe në Transistri dhe Oseti Jugore, Rusia mundohet të imponojë ndikimin e saj politik dhe fuqishëm të bën lobi dhe t’i përmban polizikanët me orientim pro-rus. Për dallim nga rajonet tjera, Abhazia refuzon ndikim të madh rus mbi sovranitetin e saj. Duke i pasur parasysh armiqësitë dhe përcaktimin abhazian për pavarsi, një numër i madh i mbikqyrësve shohin shansa të vogla që të bëhet reintegrimi abhazian me Gjorgjinë në ardhmërinë e afërt.

KaRaBaHU I EPËRM

Konflikti i cili ende i tërheq vëmendje të madhe bashkësisë ndërkombëtare është konflikti me republikën e vetë-proklamuar Karabahu i Empër, i populluar me Ermenian, me territor me lokacion në brendinë e e ter-ritorit të Azerbejxhanit. Gjatë konflikteve në fillim të viteve të ’90 të shekullit të kaluar, forcat ermene kanë bë kontroll të pothuaj se 14% të territorit të Azerbejxhanit. Këshilli për siguri ka qenë plotësisht i dedikuar në arritjen e marrëveshjes për arritjen e armë-pushimit, marrëveshje e nënshkruar në vitin 1994. Përkundër kësaj marrëveshjeje, konflik-tet mes forcave ermene dhe ayerbejxhane ende janë prezente. Më 14 Maj të vitit 2008, 39 shtete të KB-së, në Seansën e çrregullt të Kuvendit të përgjithshëm të KB-së e mi-ratuan Rezolutën 62/243, e cila bën thirrje ndaj “tërheqjes momentale, të plotë dhe të pakushtëzuar të fuqive ermene nga gjith ter-ritoret e okupuara të Azerbejxhanit”. Por, me rëndësi është të ceket që 100 shtete i janë përmbajtur votës, ndërsa Rusia, SHBA dhe Franca votuan kundër kësaj rezolute.Konflikti në Karabahun e Epërm ishte i pari, më i gjati dhe më i përgjakshëm nga gjith konfliktet etnike pas shkatërimit të Bashkimit sovjetik me (varësisht nga burimi) 15.000 -30.000 të vrarë dhe disa mijëra persona të shpërngulur. Karabahu i Epërm është rajoni me dominancë të popullsisë ermene e cila kërkon bashkim me Ermeninë. Konflikti fil-loi në vitin 1988, tre vite para shkatërimit të Bashkimit sovjetik, kur kuvendi i Karabahut të Epërm votoi të shkëputet nga Azerbejx-hanit. Moska oficiale ka “luftuar” që të mba-hen luftërat të cilat depërtuan në rajon, po edhe kur Azerbejxhani fitoi pavarësinë pas shkatërimit të Bashkimit sovjetik në vititn 1991, kur Karabahu i epërm shpalli pavarsi. Presidenti i Azerbejxhanit në atë kohë, Sarg-siani, për një intervistë deklaroi që “shpërth-imi i armiqësisë në atë rajon tërhoqi edhe shkatërimin e Bashkimit sovjetik”, edhe pse është e njohur që ato nuk kanë qenë arsyet për shkatërimin e Bashkimit sovjetik. Konflikti eskaloi kur të dy palët me forcë u furnizuan me armatim të fortë nga depotë ushtarak të Bashkimit sovjetik. Në fillim të vitit 1993, forcat ushtarake të Ermenisë dhe Karabahut të epërm i kanë përzë forcat azerbejxhane

një mbledhje në Qërshor të vitit 2012 nën përkrahjen e Grupit të Minskut, nuk kanë mundur të arrijnë deri në marrëveshje, përveç që është e nevojshme që të vazhdojnë ne-gociatat.Edhe pas 20 vitesh pas shkatërimit të Bash-kimit sovjetik, këto katër konflikte mbetën të pazgjedhura dhe gjith mund të shpërthejnë në konflikte të armatosura si lufta mes Gjorgjisë dhe Osetisë së jugut në vitin 2008. Disa nga to janë më stabil se të tjerët. Transistria dhe Moldavia, për shebull, realisht mun të arrijnë progres drejtë paqës. Përkundër tyre,pozita llogore dhe sporadike, por jo shumë ndeshje të shpeshta rreth Karabahut të epërm, mund të plasin në luftë totale. Vazhdimësia e “kon-flikteve të ngrira” e ndalon hvillimin rajonal, rritjen ekonomike dhe tregëtare, duke bë

humbje nga gjith anët.Rusia gjithmonë është në pozitë të mirë t’i zgjidh këto konflikte nëpërmjet mënyrës paqësore. Disa e fajësojnë Rusinë për inkura-jimin dhe përkrahjen e separatistëve për fiti-min gjeopolitik, posaçërisht në Gruzi dhe në Moldavi. Mbikqyrësit ndërkombëtarë çuditen se si Ru-sia mund t’i nështet separatistët në Abhazi ose Transisri nëse principet e njejta nuk i im-plementon në Çeçeni ose Dagestan.Bashkësia ndërkombëtare e përkrah politikën e integritetit territorial por, poashtu, bahet në përputhshmëri me pricipin demokratik të vetëpërcaktimit. Por, në këto provinca, këto dy principe të drejtës ndërkombëtare nuk vlejnë gjithmonë, posaçërisht kur kufitë kanë qenë të përcaktuar nga shtetet totalitare si pjesë e filozofisë “ndaj e sundo”. Për arritjen e paqës në këtë rajon të botës, liderët rajonal dhe mediatorët ndërkombëtarë, duke i kyçur BE-në, Rusinë dhe SHBA-në, do të duhet të arrihet kompromis, zgjidhje e cila do të jetë e pranuar nga gjith palët. Albert Ajnshtajni në lidhje me paqen, i cili ka qenë shumë i ad-miruar në kohën e tij, ka thënë: “Paqja nuk mbahet me forcë, ajo mund të arrihet vetëm me kuptueshmëri”.

Mr. Simeon Mitrev

nga Karabahu i epërm me Ermeninë. Rusia ka ndërmjetësuar për ndaljen e zjarrit në vi-tin 1994. Ndalimi, edhe pse me çrregullime të përgjakura nga të dy anët, mbahet sot e kësaj dite. Përpjekjet për paqë të përhershme të udhëhequra nga OBSE, Grupi i Minskut,me bashkë-kryesimin e Francës, Rusisë dhe SHBA-ve, deri tani nuk kanë qenë të suk-sesshme. Karabahu i epërm ende përpiqet të mban pavarësinë, po shumica e ermenëve në Karabahun e epërm dhe Ermenia shpresojnë në bashkim të mundshëm. Azerbejxhani nuk don të ofron dhe të le-jon më tepër se autonomi. Në vitin 1987, para se të fillojnë konfliktet e armatosura, të dy palëz ishin të hapur për shkëmbim të territoreve, me të cilën ishte e mundshme shmangja e konflikteve të armatosura. Por,

Bashkimi sovjetik refuzoi të rishikon çfar do ndërim të kufive mes republikave, duke e parë atë mundësi si nxitje të nacionalizmit i cili do të çon drejt një dezintegrimi të Bash-kimit sovjetik. Në fillim të vitit 2012 ndodhi një eskalim i konflikteve për ndalimin e zjarrit në gjatësi “linja e kontaktit” dhe Azerbejxhani ka shpenzuar një numër të madh nga pas-uria e sapoformuar energjetike për modern-izimin e fuqive të veta ushtarake. Deklaratat periodike dhe agresive nga Baku oficial nuk ndihmuan shumë në qetësimin e situatës. Për shembull, deklarata e zëvedës kryemin-istrit të Azerbejxhanit, Ali Gasanov, në Korrik të vitit 2012, që “armata është e gatshme të pastron Karabahun e epërm nga okupatorët ermenian në çdo kohë”. Mossuksesi i inicia-tivës paqësore kazakistane, ku Azerbejxhani refuzoi të nënshkruan edhe marrëveshje iniciative për mospërdorjen e forcave ush-tarake, Grupa e respektuar ndërkombëtare për kriza në një raport të saj për situatën në rajonin e Kaukazit përfundon që “status-kuo situata nuk paraqet asnjë opcion dhe që anët kundërshtare duhet të arrijnë ndonjë kompro-mis ose të ballafaqohen me konflikte të forta, duke zmadhuar rrezikun për për të hyrë në konflikt të rëndë rajonal”.Ministrët e punëve të jashtme të Rusisë, Turqisë, Ermenisë dhe Azerbejxhanit, në

40

THELBI INTELEKTUAL I ORGANIZATAVE USHTARAKE

dhëheqësi i madh ushtarak Napoleon Bonaparta, në kohën e tij ka deklaruar se për të patur sukses në fushëbetejë armatat duhet të marshojnë me sto-

mak të mbushur dhe të jenë të armatosur dhe të trajnuar mirë për përdorim efikas të armatimit. Për një kohë të gjatë këto ak-sione kanë qenë udhëzuesi themelor gjatë përgatitjes së armatave për të bërë luftë. Megjithatë, historia më e re ushtarake është përplot me shembuj se plotësimi i nevojave fiziologjike bazore të ushtarave (haje, pije dhe veshje) dhe aftësimi i tyre për përdorim efikas të armatimit në dispozicion dhe tekni-kave të luftimit, nuk mjafton për të fituar një luftë. Kjo veçanërisht është e rëndësishme në kontekstin bashkëkohor të zhvillimit të konflikteve të armatosura, ku për shkak të kompleksitetit dhe idiferencës së mje-disit socio-politik nga përdorimi i zgjuar i forcave dhe mjeteve të disponueshme va-ret rezultati final i luftës. Shumë më tepër imponohet nevoja për përdorimin racional të forcës ushtarake, për kursim dhe për-dorim të shumëanshëm të kapaciteteve dhe resurseve në dispozicion, me qëllim të zhvillimit të suksesshëm të konflikteve të armatosura. Thelbi intelektual që mundëson përdorimin racional dhe ekonomik të forcës ushtarake, përmes një sistemi të përpunuar të parimeve dhe vlerave, në praktikën ushta-rake njihet si doktrinë ushtarake.Doktrina ushtarake në vende të ndryshme është definuar ndryshe. Llojllojshmëria në definimin dhe kuptimin e këtij nocioni kushtëzohet nga faktorët e sigurisë të cilët ndikojnë në vendet, shkalla e tyre e ndry-

DOKTRINA USHTARAKE

dOKTRINa USHTaRaKE SI PjESË PËRBËRËSE E KOMPONENTIT KONcEPTUaL TË FORcËS USHTaRaKE MUNdËSON FORcaT USHTaRaKE TË BËjNË vLERËSIM TË dREjTË TË KONTEKSTIT TË KONFLIKTIT TË aRMaTOSUR, BaSHKË ME TË GjITHË KOMPLEKSITETIN dHE INdIFERENcËN E TIj, dHE SjELLjE TË dREjTË TË vENdIMEvE PËR SHFRYTËzIM RacIONaL TË FUQISË USHTaRaKE. KORPUSI I dOKTRINËS USHTaRaKE, KU jaNË aKUMULUaR dITURITË EKSPLIcITE TË FORcavE TË aRMaTOSURa, ME POzIcIONET E vETa KIERaRKIKE dHE SISTEMaTIKE NdËRTON THELBIN INTELEKTUaL TË FORcavE USHTaRaKE, QË MUNdËSON vEPRIMIN E TYRE NË KOHË, TË ORGaNIzUaR dHE TË STaNdaRdIzUaR NË TË GjITHË SPEKTRIN E KONFLIKTIT TË aRMaTOSUR

shme e zhvillimit teknologjik, gjendja e mar-rëdhënieve politike të brendshme të tyre, veçanërisht midis subjekteve të sistemeve të tyre të sigurisë, si dhe lartësia e mjeteve buxhetore për mirëmbajtje dhe zhvillim të forcave ushtarake. Disa ekspertë e defino-jnë doktrinën ushtarake si një vegël e cila i ndihmon subjektët politik përgjegjës që realisht të përcaktojnë qëllimet strategjike, veprimet e mundshme ushtarake dhe resur-set e nevojshme, nëpërmjet fokusit të kapa-citeteve ushtarake në dispozicion të vendit dhe mundësitë dhe aftësitë e tyre. Sipas këtyre ekspertëve, dokttrina ushtarake ka rol udhëzues – udhëzon autoritetet e larta politike gjatë definimit të strategjisë kom-bëtare të mbrojtjes dhe sigurisë: qëllimet e saja, gjendjet e dëshiruara dhe mënyrat për të arritur të njëjtat me përdorimin e forcës ushtarake. Sipas disa ekspertëve

41

tjerë, përdorimi i doktrinës ushtarake duhet ta garantojë sigurinë kombëtare të vendit në raport me vendet tjera dhe gjendjen e tërë të sigurisë, përmes neutralizimit dhe zvogë-limit të kërcënimeve, ngritjes së vetëdijes për mbrojtjen e vendit në nivel më të lartë dhe stabilizim të gjendjes së plotë të sigurisë në rajon dhe më gjerë. Në pajtim me të drejtën ndërkombëtare ushtarake, forcat ushtarake të shteteve janë subjektët e vetëm me të drejtë legjitime për përdorim të organizuar të procedurave të ndryshme luftarake dhe joluf-tarake për të ruajtur integritetin dhe sovran-itetin territorial të vendit, stabilizimin e gjen-djes së sigurisë dhe realizimin e qëllimeve strategjike ushtarake të vendit, të definuara në strategjinë për mbrojtje dhe siguri. Forcat e Armatosura, në kohë paqeje, përgatiten in-ensifikisht për kryerjen e rolit të tyre shoqëror për zhvillim efikas të luftës së armatosur në kohëra të konflikteve dhe krizave luftarake. Kështu, ato në paqe, përpunojnë skenaret e mundshme në raport me kërcënimet e mundshme, kështu duke përpunuar sërë planesh për përdorim dhe përgatitje të for-cave ushtarake, si në një rast të caktuar do të reagonin shpejtë, të përgatitur dhe të or-ganizuar. Mirëpo, për shkak të kompleksitetit dhe natyrës indiferente, zhvillimi i një lufte të armatosur krijon kaos dhe fërkime, me ç’rast nxit pasigurinë në rezultatin përfundimtar nga lufta e armatosur, pavarësisht se sa mirë e njëjta të jetë e përgatitur, e planifikuar dhe e menduar. Shfrytëzimi i arsyeshëm dhe imagjinativ i kapaciteteve dhe resurseve në dispozicion në kaosin e fushë betejës, mund t’ju sjellë përparësi të madhe pjesëmarrësve në konflikt në raport me të tjerët, në këtë mënyrë duke ndikuar edhe në rezultatin për-fundimtarë në favor të tyre.

FORca USHTaRaKE dHE dOKTRINa Forca ushtarake e forcave të armatosura paraqet aftësinë e tyre për veprim në kushte dhe mjedise të ndryshme nga spektri i kon-fliktit të armatosur. Në literaturën ushta-rake bashkëkohore forca është e definuar përmes tre komponentëve: fizike, morale dhe konceptuale. Komponenti fizik përfshin mjetet dhe resurset për zhvillim të luftimit të armatosur: personelin, armatimin, teknikën luftuese dhe të gjitha mjetet e nevojshme materialo-teknike për funksionimin e tyre. Komponenti moral përfshin forcat lëvizëse të cilat kontribuojnë që pjesëtarët e forcave të armatosura të angazhohen vullnetarisht në kushte rreziku të madh për jetën e tyre, kur vdekshmëria në fushëbetejë është një dukuri normale. Motivimi, qëndrueshmëria morale, sistemi i vlerave dhe kultura ushtarake e for-cave të armatosura përbëjnë aktorët kryesor në këtë komponentë, ndërsa si subjekte më të rëndësishme në krijimin dhe mirëmbajtjen e së njëjtës janë udhëheqësit ushtarak. Kom-ponenti conceptual i forcës së armatosur paraqet dituritë dhe përvojat e forcave të armatosura për veprim të pandërprerë në kushte të konflikteit të armatosur. Përbërës kryesor i këtij komponenti është njohuria or-ganizative e forcave të armatosura, e shpre-hur përmes aftësisë për përdorim të diturive, përvojave dhe shkathtësive të akumuluaranë nivel organizativ për veprim në një situatë të caktuar dhe në kontekstin e caktuar të kon-fliktit të armatosur.Dituria organizative, sipas teorisë së diturisë, përbëhet nga dy lloje të diturisë: eksplicite

armatosur. Doktrina ushtarake, si udhëzues, mundëson vlerësim të drejtë të gjendjeve dhe kompleksitetit të situatës dhe sjelljes së vendimeve të duhura për përdorim racional të forcës ushtarake.Doktrina ushtarake dhe dituria eksplicite e forcave të armatosura, si pjesë e diturisë së tyre organizative që mund të ndahet dhe përpunohet lehtë, grumbullohet sistematiki-sht, krijohet dhe mirëmbahet. Sistemi i dok-trinës ushtarake, si një nënsistem i sistemit për menaxhim me diturinë e forcave të ar-matosura, ka për qëllim kryesor të formojë, mirëmbajë dhe azhurnojë diturinë eksplicite të organizatës. Njëra nga funksionet bazike të këtij sistemi është mbledhja e diturisë im-plicite të forcave të armatosura, apo nxjer-rjen e diturisë që pjesëtarët e tyre e bartin në vete, nga përvojat, shkathtësitë dhe aftësitë e tyre. Kjo dituri, më tej, kthehet në një formë të favorshme për ruajtje dhe zgjerim, për pranim sistematik, shpërndarje dhe përpunim. Dituritë, përvojat dhe shkath-tësitë të grumbulluara brenda gjithë organi-zats së forcave të armatosura analizohen dhe krahasohen mes vete, kombinohen me zgjedhjet e disponueshme nga literature ustarako-profesionale me një qëllim final – përpunim të një doktrine ushtarake cilësore që do të kontribuojë që të gjithë brenda or-ganizatës të veprojnë me efikasitet dhe në mënyrë të standardizuar. Nëpërmjet ciklit të doktrinës ushtarake, varësisht nga ndryshi-met në kontekstin e funksionimit të forcave të armatosura, doktrina ushtarake ndryshon dhe azhurnohet. Vazhdimist, në periudha të caktuara dhe sipas nevojave, kontrollohet relevanca dhe plotësia e diturisë eksplic-ite të forcave të armatosura dhe iniciohen proceset për azhurnim dhe plotësim të së njëjtës. cikli i doktrinës ushtarake ka për qëllim përshtatjen e shpejtë të forcave të armatosura në raport me ndryshimet me socio-politike dhe teknologjike në mjedisin ku ekzistojnë dhe funksionojnë.Nëpërmjet sistemit për trajnime, më pas, di-turia e akumuluar dhe e sistemuar e forcave të armatosura instalohet tek pjesëtarët e saj. Me trajnimin kryhet konvertimi i diturisë eksplicite të formalizuar të organizatës në dituri implicite efektive. Kështu, nëprmjet formave të ndryshme të trajnimit, pjesëtarët e forcave të armatosura zhvillojnë aftësitë, shkthtësitë dhe përvojat e tyrepër veprim të shpejtë dhe efikas në pajtim me parimet dhe vlerat e doktrinës ushtarake. Në këtë mënyrë forcat e armatosura aftësohen për veprim racional në spektrin e konfliktit të ar-matosur në pajtim me doktrinën ushtarake. Si një sistem i tretë i sistemit për menaxhim me diturinë e organizatave ushtarake, i cili vepron midis sistemeve për trajnime dhe doktrinës ushtarake, është sistemi i mësi-meve të nxjerra nga forcat e armatosura. Ky sistem ka rol rregullues, gjegjësisht pranon dhe mbledh mangësitë në diturinë organiza-tive në raport me kontekstin në të cilin jetoj-në dhe punojnë forcat e armatosura. Pastaj, këto mangësi i kthen ne sistemet për trajnm dhe në doktrinën ushtarake me qëllim që nëpërmjet proceseve të tyre të azhurnohet dituria e organizatës, me çka forcat e arma-tosura do të përshtateshin shpejtë me ndry-shimet në mjedis dhe do të funksiononin me efikasitet më të madh në spektrin e konflik-teve të armatosura.

Vllade Bisoski

apo e shkruar, dituri konkrete dhe implicite apo individuale, dituri subkoshiente. Dituria e parë, nga forma, lehtë mund të ndahet njëkohësisht në më shumë shfrytëzues, ndërsa e dyta vështirë mund të ndahet dhe të krijohet. Megjithatë, dituria implicite e përfshirë në shkathtësitë dhe përvojat e pjesëtarëve të forcave të armatosura mundëson që organizata ushtarake të ve-projë drejtë dhe shpejtë në spektrin e kon-fliktit të armatosur. Sistemet për trajnim të forcave të armatosura, si nën sisteme të sistemit të menaxhimit me dituritë e for-cave të armatosura, në mënyrë intenzive merren me krijimin dhe mirëmbajtjen e këtij llloji të diturisë.Nga ana tjetër, forcat e armatosura në përgatitjen e tyre për zhvillim të luftimit të armatosur janë të detyruar të mësojnë një spektër të gjerë të disiplinave shkencore – nga shkencat natyrore dhe teknike, si fizikë nga njëra anë, e deri në shkencat shoqërore dhe liberale, si sociologji dhe histori nga ana tjetër. Përdorimi i njohurive nga këto disiplina shkencore mundëson zhvillimin e luftimit të armatosur të bazohet në parime të shëndosha dhe logjike të cilat do të mundësojnë shfrytëzimin e organizuar dhe të drejtë të kapaciteteve të disponueshme dhe arritje racionale të qëllimit. Njohuritë e grumbulluara në këtë mënyrë, të përpunu-ara, kombinuara dhe sistematizuara, përbëj-në diturinë eksplicite të forcave të armato-sura. Doktrina ushtarake, si bazë e diturisë eksplicite të forcave të armatosura krijohet me instalimin e praktikave dhe zgjidhjeve më të mira për funksionim të organizuar dhe të pandërprerë të forcave të armatosura,

kombinuar me literaturë profesionale ushta-rake në dispozicion. Kjo u jep pjesëmarrësve në luftë të armatosur, në të gjitha nivelet, një bazë intelektuale për përdorim të arsye-shëm të forcës ushtarake, të udhëhequr nga arsyeja e shëndoshë, kuptimi dhe logji-ka. Pjesëmarrësit në konflikt të armatosur i mundëson të reagojnë drejtë në situatat komplekse dhe kaotike gjatë zhvillimit të luftës së armatosur. Mirëpo, ajo nuk duhet në asnjë mënyrë të shërbejë si një „recetë“ e cila do të mundësojë arritje të shpejtë të re-zultateve, pa vlerësim paraprak dhe kuptim të situatës. Kjo në veçanti vlen për koman-dantët e përbërjeve luftarake dhe shtabet e tyre, si përgjegjës për përdorimin e drejtë të forcës ushtarake dhe zhvillimit të luftës së

42

Çka i bën forcat për operacione speciale të jenë të veÇanta?(1)

dallimi mes forcave elite dhe ato speciale. Dallimi nuk është edhe aq i qartë dhe i shënuar me nevoja kualitetive, por shumë shpesh është i pasqyruar në niansa dhe nivele. Faktori tjetër që e komplikon dallimin mes njësive elite dhe ato speciale eshtë ajo se me kalimin e kohës të dyjat mund të për-doren në më shumë qëllime të cilët kërkoj-në shkathtësi të ndryshme. Ka raste kur disa njësi kanë qenë të përdorura si njësi elite për sulm në përkrahje të operacione-ve të përgjithshme ushtarake. Po këto një-si kanë kryer edhe operacione vetanake në shmangjen dhe eliminimin e kërcënimeve të caktuara. Fakti së është vështirë që të bëhet dallimi në mes njësive elite dhe speciale si dhe operacioneve të tyre, nuk e zvogëlojnë vlerën e rezultateve në qoftë se ato rel-izohen. Mund të themi që sa më shume dallohet detyra dhe qëllimi i njësisë duke kaluar dhe kapërcyer detyrat ushtarake tradicionale, aq më e arsyeshme është që ajo njësi dhe detyrat e saj të meren si spe-ciale. Të shpallet se njësitë dhe detyrat e tyre janë speciale është shume me rëndë-si. Në rast se ajo nuk ndodhë, atëherë shtohet rreziku që njësite speciale të keqpëroren si elite, por jo edhe për detyra speciale. Plotësisht, dallimi i drejtë mes forcave elite dhe forcave për operacione speciale do të mundësojë kuptim të duhur të nevojave të operacioneve speciale dhe gjithashtu do të mundësojë që forcat për operacione speciale të jenë të përgaditura në nivel të duhur të detyrës. Cilat janë karakteristikat e detyrave që for-cat për operacione speciale bën që ato të quhen speciale? Së pari, të gjitha detyrat

dhe pse kohëve të fundit flitet dhe shkruhet shumë rreth forave për op-eracione speciale, paqartësitë rreth asaj që këto forca i bën “speciale”

edhe më tutje mbesin shumë të përhapu-ra. Për këtë shkak, paraqitet nevoja e anal-izës se çka i bën këto forca ndryshe dhe “speciale”. Në qoftë se gjatë një analize të këtillë nuk merren parasyesh karakter-istikat që këto forca i bëjnë të ndryshme nga të tjerët, do të ishte e pamundur për tu kuptuar koncepti strategjik i forcave për operacione speciale, roli dhe detyrat që dalin nga ky koncept. Kur kemi të bëjmë me karakteristikat e forcave për operacione speciale, është normale që me kalimin e kohës ata të zhvillohen, të ndryshojnë dhe evaluo-jnë. Megjithatë, ekzistojnë karakteristika themelore që ndikojnë në atë se si forcat për operacione speciale mund të përdoren për tu përgjigjur rreziqeve ekzistuese të sigurisë.Karakteristika themelore që forcat për op-eracione speciale i bën të ndryshme nga të tjerët është ajo se ato nuk janë vetëm forca elite. Si shpjegim, në aspekin më të prerë dhe në aspektin e selektimit rigjid të pjestarëve, forcat për operacione spe-ciale janë njësi elite. Por përzgjedhja pre-razi (strikte) është e pranishme edhe gjatë përzgjedhjes së pjestarëve të njësive të nderit si dhe të njësive tjera. Të jesh njësi elite nuk do të thotë të jesh njësi speciale. Dallimi ndërmejt njësive elite dhe speciale qëndron në atë se për çfar qëllimi janë të formuara, të përgaditura dhe për çfar do të përdoren. Njësitë elite përdoren për qëllim të njëjtë si forcat për përdorim të përgjithshëm ushtarak, por me qëllim që ti

kryejnë detyrat sa më mirë, ata ndjekin tra-jnime të veçanta dhe posedojnë mjete dhe pajisje të veçanta. Kjo domethënë se kara-kteristika që njësitë elite i bën të veçantë, është ajo se ata i kryejnë detyrat tradicio-nale ushtarake me profesionalizëm më të lartë. Ka shumë shembuj të njësive të cilat me përgaditjen e tyre profesionale kanë arritur reputacion elit. Këto njësi me të vertetë janë elite, por nuk janë “speciale”. Forcat e operacioneve speciale nuk janë vetëm elite por edhe “speciale” sepse ata kryejnë detyrat që forcat konvencionale nuk mund ti kryejnë. Kjo do të thotë se njësitë speciale kanë detyra dhe aftësi speciale të cilat i tejkalojnë detyrat dhe af-tësitë e forcave për operacione konvencio-nale. Jo gjithmonë është e lehtë të bëhet

TË VEÇANTË NË ÇDO PIKËPAMJE

43

e forcave për operacione speciale kryhen në rreth armiqësor, të papërshtatshëm dhe në rrethe politikisht të ndishme. Më pas, mënyra më e thjeshtë për të mbajtur mend dallimin mes forcave speciale dhe forcave konvencionale janë edhe trajnimet e pazakonta, shkathtësit dhe aftësitë e forcave speciale mundëson të funksiono-jnë dhe operojnë me sukses mu në ato rrethe apo zona. Kjo karakteristikë gjen përkrahjen edhe në shumë shembuj nga e kaluara. Kjo do të thotë që forcat për operacione speciale dallojnë nga forcat konvencionale, njëkohesisht edhe sipas

karakteristikave të rrethit ku zhvillohen operacioni edhe sipas shkathtësive që nevojiten për funksionim dhe operacion të suksesshëm në ato rrethe. Ashtu siç dallohen llojet e forcave me njëra tjetrën, fillimisht sipas rrethit fizik (marina ushta-rake - në ujë, aviacioni ushtarak - në ajr, ushtria tokësore – në tokë), kështu që for-cat për operacione speciale dallohen sipas konceptit dhe largësisë fizike nga forcat konvensionale dhe afërsisë së tyre ndaj banorëve dhe forcave të huaja. Kur forcat për operacione speciale operojnë në zonat kundërshtare, në kontakt me banorët lo-kal, apo nën kufizime specifike politke, atëhere ata janë në mënyrë konceputale dhe fizike të ndarë nga operacionet e for-cave konvencionale si dhe nga masoviteti

operacioneve speciale është e nevojshme të kemi individ special, të determinuar të qëndrojnë gjatë ballafaqimin me armikun, pa pasur përkrahje. Për këto arsye, shumë nga forcat speciale, faktorin njëri e cakto-jnë si vendimtar gjatë zhvillimit të opera-cioneve speciale.E treat, forcat për operacione speciale duhet të përdorin mënyra dhe rrugë të pazakonta gjatë zhvillimit të operacione-ve. Kreativiteti është element shumë domethënës sepse operacionet speciale kërkojnë qajse të pazakontë gjatë balla-faqimit me sfidat. Me rregull, këto qasje dallojnë për nga trajtimi klasik i normave dhe doktrinave ushtarake. Për afërsisht, trajtimet kreative për punë me banorët lokal janë të zakonshme për forcat për

operacione speciale, përderisa forcat konvensionale insistojnë në minimizimin e kontakteve të tilla. Disa veprime dhe teknika që përdoren për herë të parë e që më pas përsosen nga ana e forcave për operacione speciale dhe mund të për-doren edhe nga forcat konvensionale, por ka teknika që kërkojnë trajnim në kohë më të gjatë apo teknologji të shtrenjtë dhe që nuk mund të përdoren në mënyre efikase nga forca të shumta konvensionale. E katërta, forcat për operacione speciale kanë nëvojë për trajnim dhe mjete jokon-vensionale. Por ajo që meret si jokon-vensionale me kalimin e kohës ndryshon. Kështu që pajisja që kanë përdorur filli-misht forcat speciale shpësh mund të për-doret edhe nga forcat konvensionale. Për këto arsye, forcat për operacione speciale vazhdojnë të zhvillojnë shkathtësi të cilat janë jokonvensionale për dallim nga ato ekzistuese konvensionale me qëllim që te befasojnë apo të kalojnë barierat në rrethe ku shpejt ndryshojnë situatat. E pesta, forcat për operacione specia-le, kanë nevoja speciale të shërbimeve sekrete. Ato ose përdorin forcat lokale të jashtme si përparsi të vetën, ose i shfrytëzojnë dobësitë te kundërshtari. Këto janë arsyet se pse të forcave spe-ciale u nevojiten informata speciale të shërbimeve sekrete. Forcave speciale u nevojiten informata precize dhe me hollësi për sulm në ndonjë cak të rëndësishëm, si dhe informata nga më të rejat për mar-rëdhëniet politke, me qëllim të arritjes së bashkëpunimit të mirë me forcat e jasht-me apo me banorët lokal.

Atanas Panovski

i tyre organic dhe nga forca zjarrdhënëse, sepse forcat për operacione speciale op-erojnë në rrethe specifike dhe kanë kërke-sa dhe nevoja specifike.Sipas Dejvid Taker dhe Kristofer Llamb, në librin e tyre „Forcat për operacione speciale të Shteteve të Bashkuara të Amerikës”, bëhet fjalë për pesë karakter-istika specifike që u nevojiten forcave për operacione speciale.E para, forcat për operacione speciale duhet të kenë sofistikim politik. Shumë shpesh operacionet speciale zhvillohen në kontekst të ndishëm politik i cili kufizon

pothuajse të gjitha aspektet e operacionit. Veset dhe mënyra lokale e jetesës shumë shpesh i dirigjojnë metodat, përderisa situate politike kërkon sekrete dhe teknika dhe pak kujdes për të mos u vërejtur. For-cat speciale duhet të jenë të gatshme të bashkëpunojnë me autoritetet politike dhe të aftë të veprojnë në zona të ndjeshmë politike ku situatat pësojnë shumë shpejt ndryshime.E dyta, forcat speciale duhet të kenë vull-net dhe dëshirë të jashtëzakonshme për sukses. Imperativi i tyre është që detyra të kryhet me sukses dhe mos të dorëzohen asnjëherë. Operacione speciale shpesh kryhen nën trysni të lartë e cila ka të bëjë me përkushtim të qëndresës. Kështu që, në këto njësi, për sukses gjatë kryerjes së

44

Konteksti strategjik i aftësive operativetojmë që ta shohim? Kjo është një dilemë e thellë morale dhe paraqet factor të rëndë-sishëm kulturor i cili është i ndryshëm tek çdo popull. Nëse bëhet një analizë objec-tive e më shumë shteteve në botë, do të vërejmë se shtete të caktuara janë larg më stabile, më të fuqishme dhe më të suk-sesshme se tjerat. Ata janë shtete më të shëndetshme dhe për ate do të kenë jetë më të gjat shekullore. Kjo ka të bëjë, para se gjithash, me ekzistimin e një kujdesi të sistemuar për shtetin.Çdo shtet duhet të ketë ,,politika të veta të mëdha”. Për të sqaruar, fjala ,,politikë” në gjuhën maqedonase zëvendëson dy fjalë angleze (politics и policy). „Politics“ janë idetë, ajo në çka qeveria e një shteti beson se duhet bërë, përderisa „policy“ janë veprimet që ajo i ndërmerrë për t’i përmbajtur ato ide ndryshe thënë qeveria implementon politika për ta zbatuar poli-tikën. Strategjia paraqet veprim, ashtu që duhet të lidhet dhe të delë jo nga „politics“, por nga „policies“. Ndoshta problemet tek disa strateg paraqiten pikërisht për shkak të neglizhencës nga nevoja për politika të fuqishme, direkte dhe (policies), dhe mun-dohen që vetëvetiu të zhvillojnë strategji, bazuar mbi politikë abstrakte, të paqartë dhe të përgjithëshme e cila nuk jep kahe konkrekte. Ata së pari duhet ta parashtro-jnë pyetjen se: A i bëjmë punët e duhur, ndërsa pasiç të marrin përgjigje konkrete, ta parashtrojnë pyetjen se a i bjënë pu-nët e duhura në në mënyrë të saktë. Në shtete ku insticuionalisht ekzostojnë poli-tika konkrete, strategët arrijnë politikën e madhe ta formojnë në strategji e cila do të duhet të ketë tri nivele: strategji kom-

ë planifikuesit operativ të mund në mënyrë të suksesshme të mirren me aftësinë operative, ata duhet ta kuptojnë kontekstin e saj operativ. Që oficerët të munden në nivel op-

erativ në luftim t’i transformojnë qëllimet abstrakte strategjike në veprime taktike praktike, padyshim duhet të ekzistojë strategji legjitime, transparente dhe e qa-rtë e shtetit. Edhe pse planifikuesit luftarak në sistemet demokratike nuk marrin pjesë drejtpërsëdrejti në dizajnimin e strategjisë së shtetit, ata duhet t’i njohin elementet e strategjisë dhe ta kuptojnë qëllimin e saj për të ditur se nëse ajo që e punojnë është e dobishme për shtetin apo është vetëm humbje e të hollave dhe kohës. Duke kuptuar se çka duan strategët të arrijnë, planifikuesit luftarak, sidomos ato opera-tive, duhet që prej kohe në kohë të u japin

krijuesëve të strategjisë informata të mjaf-tueshme që në vazhdimësi do ta vendosin konceptin strategjik në test për ta korigjuar të reagojë me realitetin. Ushtria nuk ekzis-ton sepse ekziston shteti, por e kundërta, shteti ekziston sepse ka ushtri. Historia na mëson se shtetet janë si organizma të gjallë të cilat lindin, rriten, jetojnë, tran-fromohen e në fund mund edhe vdesin, disa më herët e disa më vonë. Pa marrë parasysh që çdo gjeneratë e bind veten se përfundimisht kjo është pamja e një shteti të vërtet, e organizuar dhe strukturuar për të zgjatur përgjithmonë, historia flet se asnjë shtet nuk mbetet i njejtë. Shtetet, njëllojë si organizmat e gjallë, gjatë kohës ndërtohen, shkatërrohen, prodhojnë, kon-sumojnë, hyjnë në kriza, sëmuren, marrin imunitet, shërohen dhe forcohen. Mirëpo, realiteti është se këto cikle të ndryshi-meve kanë fund dhe edhe perandoritë më të mëdha kanë përjetuar mposhtje. Kur shtetet ta humbasin kapacitetin e vetëm-bajtjes, vjen deri në ndryshim drastic dhe ato ose ndalen së ekzistuari ose tranfor-mohen dhe deri në fund e ndryshojnë for-mën e tyre.Ata të cilët merren me strategji, në realitet kujdesen për shtetin të zgjat sa më shumë që është e mundur dhe më suksesshëm. Strategët e vërtetë mendojnë larg në të ardhmen dhe brengosen çka do të bëhet me shtetin edhe pasiçë ato mos të jenë më. Kjo është një sfidë shumë e madhe sepse në thellësi është e panatyrshme të merakosemi për diçka që nuk ka asnjë llojë ndikimi mbi ne derisa jemi gjallë. Cili është motive is ë dhënies së një viktime për tu krijuar diçka, e frytin e të cilit nuk do të je-

Strategët e vërtetë mendojnë larg në të ardhmen

45

bëtare, rajonale dhe ushtarake.E para ka të bëjë me realizimin e qëllimeve kombëtare që duhet të jenë të definuara dhe të dalin nga interest kombëtar. Ky është një kontekst më i gjërë nga ai rajonal dhe ushtarak, që nuk dmth se ato mes vete nuk përputhen dhe mbështeten. Strategjia kombëtare është plani se si shteti t’i mbije-tojë krizat sit ë bëhet më e mirë, më e suk-sesshme dhe më e fuqishme. Nga kualiteti i strategjisë kombëtare varet jetëgjatësia e shtetit. Shtetet të cilat kanë strategji të planifikuar kombëtare të fortë, të ven-dosur dhe afatgjate jetojnë më mirë dhe më sigurt, krahas atyre strategjia të cilëve është më e zbehët, konfuze apo nuk ekzis-ton, ose thënë ndryshe, shteti jeton „sot për nesër“. Këtu sërisht duhet të përmen-det roli i dukshëm i faktorit kulturor, ku për shembull është evidente se shoqëri tradi-cionale me të ashtuquajtura kulturë „no-madike“ jetojnë sot për nesër, përkundër shoqërive modern të cilat për shkak se i kanë vlerat e integruara të qytetërimit per-endimor gjithmonë planifikojnë në mënyrë afatgjate.Strategjia rajonale mirret me realizimin e qëllimeve rajonale në marrëdhënie me rrethimin operativ të shtetit. Ajo dre-jpërsëdrejti e mbështet strategjinë kom-bëtare dhe strategët nuk munden t’i izolojnë dy strategjitë tjera, sepse strat-egjia tejambicioze kombëtare është e kot përderisa strategjia rajonale është e pa-susksesshme. Strategjia rajonale e shtetit varet nga fqinjët, dhe dmth e saj është e madhe sepse pothuajse edhe nuk ekziston rajon në botë ku sot apo në një periudhë të caktuar historike nuk ka pasur krizë. Zakon-isht shtetet që nuk kufizohen janë miq më të mirë nga ato të cilët kufizohen. Historia strategjike mirret në mënyrë më të deta-juar me këtë çështje.Dhe në fund, strategjia ushtarake është ajo e cila duhet t’i interesojë strategët luf-tarak dhe planifikuesit operativ. Kjo është niveli it ret i strategjisë, e cila më linjë të lartë e përmban së pari strategjinë rajo-nale, pastaj kombëtare, që të realizohen ,,politikat e mëdha” të shtetit.Forca ushtarake është element i patjetër-sueshëm për qëndrueshmëri dhe jetë të shtetit. Edhe para Kllauzevic dhe teorit-istëve tjerë bashkëkohorë, këtë më herët e kanë kuptuar Sunc Cu, Aristoteli, Vegetius dhe shumë të tjerë. Për rëndësinë e forcës ushtarake si kusht përfundimtarë për jetë dhe vdekje të shtetit më mire flet Tukidid në librin „Historia e luftërave Pellopone-ze“. Dialogu Melisk, pjesa nga libri në të cilin Tukidid detajisht e ka përshkruar ulti-matumin e Atinës mbi ishullin Melios, sot mësohet jo vetëm në shkencat ushtarake por edhe në ato politike të Perendimit, si shembulli më i mirë se fuqia ,,lakuriqe” nuk njeh asnjë moral. Shkatërrimi i Melios nga ana e Atinës edhe sot është një përkujtues relevant se shteti që nuk ka fuqi që të mbrohet (apo aleatë të fuqishëm të cilët do ta mbrojnë), herët ose vonë do të jetë e lënë në mëshirë dhe pamëshirëtë vull-netit të të tjerëve. Si që mënyra e luftimit ndryshon me zhvillimin e teknologjisë, derisa natyra e luftimit mbetet e njejtë, ashtu edhe natyra e njeriut në thellësi nuk ndryshon. Nëse i shohim marrëdhëniet ndërkombëtare në mënyrë objektive në shekullin e 20, e sidomos sot, ata edhe më te, para se gjithash, varen nga potenciali,

në shoqëri, si është roli i ushtrisë mes pri-oriteteve tjera të shtetit; fuqi informuese; ekonomi, teknologji, sociologji, kulturë, re-ligjion dhe demografi. Këto janë vetëm in-formatat bazë të cilat planifikuesit luftarak është e ptjetërsueshme t’i kenë në mend. Mbi bazë të elementeve të theksuara, ata duhet të pastrojnë se sit ë vinë deri tëk qa-sja më relative operative, të paramendojnë se si do të duket kërcënimi tjetër i ardh-shëm i pazakontë dhe së paku një pas saj, sa janë ndryshimet rajonale alarmante dhe si do të kishin ndikuar mbi jetën e shtetetit. Si të përgjigjet në kohë dhe në paqe pa u thyer balansi dhe marrëdhëniet në rajon, a e kufizojnë në të vërtet burimet qasjen e paramenduar operative apo bëhet fjalë për pakujdesi dhe mungesë të vizionit?Shkathtësia operative nuk ka kohë të mësohet nga gabimet personale dhe për atë arsye është më mirë të mbështeten në mësimin e gabimeve nga të tjerët. Qasje kritike drejt mësimit të varësisë së pasojës-shkaktuese të ngjatrjeve dhe paraqitjeve nga politika ndërkombëtare dhe historisë ushtarake janë bazë për zh-villim të kuadrit kreativ dhe mendor. Sun Cu ka paralajmëruar se „ata të cilët e kup-tojnë strategjinë do të mbijetojnë, ndërsa ata të cilët nuk e kuptojnë do të zhduken“. Kemi vënë re se ushtrit më të fuqishme në botë përkushtojnë vëmendje më të madhe mësimit të përvojave të kaluara, luftërave dhe kampanjave. Pa analizë kritike të së kaluarës nuk mund të bëhet një vlerësim i sinqertë dhe real për kërcënimet dhe konfliktet e ardhëshme, ndërsa sipas asaj nuk mund të bëhet as sigurim i me kohë i forcës së nevojshme ushtarake të shtetit.

Gjorgji Vellovski

kërcënimi dhe zbatimi i forcës ushtarake.Strategjinë ushtarake nuk e zhvillojnë vetëm profesionistët luftarak, por roli i tyre kuptohet është më i madh shkaku i kon-tributit të ekspertuar për kapacitetet dhe mundësit e forcës ushtarake.Roli i shkathtësisë operative qëndron në af-tësin që të stimulohet zhvillimi i strategjisë ushtarake me analiza reale dhe vlerësime të cilat do të jenë në dobishmëri të shtetit. Ekzistojnë shembuj historic në shumë shtete ku shkaku i ambicieve personale të liderëve ushtarak karizamtik është krijuar paragjykim institucional drejt zhvillimit të një lloji apo gjinie të caktuar të ushtrisë, pa nevojë objektive për ate. Shkathtësia operative dhe planifikimi me metodologji-në e dizajnit operativ, mundëson mjete të dobishme për gjetjen e opcioneve të duhura për strategjinë ushtarake. Ekzis-timi i mësimit organizativ dhe studimit in-stitucional të luftërave të kaluara, kuptimi i rrethimit operativ dhe subjektiviteti, jo vetëm objektiviteti, plotësisht kontribuo-jnë planifikuesit luftarak që tu mundësojnë qeverive civile zgjidhje reale për çështjet me domethënie jete për shtetin.Që të mund të marrin pjesë planifikuesit op-erativ në strategjinë ushtarake të shtetit, ata duhet të marrin parasysh spektër të gjërë të njohurive lidhur me; politikën e përgjithshme të qeverive qytetruese, poli-tikat e tyre afatgjate kundrejt atyre afats-hkurte, profilin dhe karakterin personal të atyre që vendosin, rrethimin operativ dhe pozitën gjeostrategjike të shtetit, armikët dhe kërcënimet potenciale, aleatët poten-cial; si është historia strategjike e kombit dhe cila është teoria kulturore e pranuar për luftën; marrëdhëniet ushtarako-qytetare në shtet; si ushtria si institucion graviton

46

Kontrolli dhe komandimi në operacionet ushtarake (4)

të jenë të pashmangshme deri në mos zbatimin e detyrave të luftës.Paqartësia është karakteristikë e pothu-ajse të gjitha operacioneve. Zbatimi i operacionit është tejet kompleks dhe parashtron kërkesa strikte nga sistemi i drejtimit të komandës në të gjitha nivelet. Edhe pse teknologjia moderne në masë të madhe mund që në kohë reale të sigurojë të dhëna për situatën, rrethi vendimar-rjes dhe sjelljes së vendimve ngushtohet. Gjatë operacionit, komandanti udhëheq me forcat e veta në një rreth të rrezikshëm . Duke pasur parasyesh numrin e njerëzve të angazhuar, resurset tekniko-materiale, si dhe përbërja luftarake, në një kohë duhet të merën vendime të shumta në nivele të ndryshme të komandës.Gjatë zbatimit të operacionit është e nevojshme që vazh-dimisht të meren vendime në kushte të paqarta , në kushte pasigurie dhe në kohë të organizuar (Le commandement dans les opérations terrestres, 2007- publikim dokrtinar kanadez). Operacionet për nga natyra e vetë janë dinamike dhe secila përpiqet që të mer ritmin apo drejtimin e vet në anën tjetër. Zbatohen për kohë të shkurtër, ndërsa shpejtësia dhe hapsira ku zbatohen janë të mëdha, gjë që mund të sjell deri në paqartësi të mëdha dhe befasi të mundshme. Pasiguria mund të redukto-het në kufijë normal ( mbledhja e informat-ave për armikun dhe për rrethin), por nuk mund të shmanget në tërësi, në kuptimin e eliminimit të paqartësive, që do të garan-tojë ndjenjën e sigurisë totale. Informatat që posedojmë, në të shumtën e rasteve mund të sjellin drejt kuptimit më të mirë të

jedisi ku realizohen drejtimi dhe ko-mandimi karakterizohet me përcak-tim të kohës. Sistemi i drejtimit dhe komandës është joefikas në qoftë

se urdhërat dhe vendimet nuk merren dhe nuk zbatohen me kohë. Pasojat mund të zvogëlohen me kohë dhe me zbatim të tra-jnimeve cilësore, njohjeve të mjaftueshmë në fushën e shkencave ushtarke, doktri-nave dhe principeve taktike për përdorim të forcës, drejtim i duhur profesional dhe pun e mirë ekipore.Faktori kohë në këtë rast është resurs i pae-vitueshëm dhe përmes tij matet operativ-iteti, shpejtësia dhe aftësia e individëve, or-ganeve apo komandave si dhe strukturave tjera të kontrollit dhe komandës. Më të aftë dhe më operativ janë ata që marin vendime në afat më të shkurtër kohor dhe të nje-jtat ua përcjellin njësive dhe organeve të duhura. Faktori kohë është pjesë përbërëse e zgjidhjes së çdo problemi. Është i njohur përcaktimi se më i dobishëm është vendimi i marë në bazë të informatave më të vogla, nga vendimi i vonuar edhe pse i njejti mund të jetë më racional. Vendimi që nuk meret me kohë nuk mund të jetë optimal. Ai është vendim i duhur në qoftë se është marë para se armiku të mer të njejtin.Në bazë të përvojës praktike nga trajnimet dhe luftimet, eprorët me të drejtë thekso-jnë se sot është rritur “çmimi i një minute në komandë”. Reagimi i ngadalësuar i ndry-shimit të gjendjes, vendimi i vonuar dhe vonesa e detyrave deri te ata që duhet t’i kryejnë të njëjtat,referatet dhe predikimet e gjata dhe të pa nevojshme të eprorëve fare nuk korespodojnë me zhvillimin e shpejtë të

ngjarjeve në vendin ku zhvillohen luftimet.Ndryshimet e mëdha në pajisjen teknike të njësive, mundësia më e madhe luftarake e njësive dhe në veçanti, dukuria tek armiku i cili posedon armë me precizitet të lartë, ro-lin e faktorit kohë e bënë shumë domethë-nës, që ka të bëjë edhe me domethënien e operativitetit të komandës dhe kontrol-lin. Nga e gjithë kjo, vjen edhe kërkesa që nga rëndësia e luftimeve , kuptimi i detyrës vlerësimi i situatës gjer te materializimi i vendimit të marë , të mund të realizohet në afat më të shkurtër kohor, për dallim nga ajo se sa i nevojitet armikut për paranda-limin, dobësimin apo pengesën e rezultat-eve gjatë luftimeve. Për këtë shkak, sot paraqitet nevoja që koha të llogaritet në mënyrën më solide dhe detajisht, njejtë si-kurse edhe raporti i forcave e mjeteve të palëve lufarake apo kundërshtare.Në procesin e marjes së vendimeve dhe organizimit të luftimeve, komandanti nuk guxon që vetes ti lejojë edhe aq hapsirë dhe kohë, gjë që do të ishte në dëm të atyre që zbatojnë urdhërat e tij. Nuk ve-pron drejtë, komandanti i cili haron se e tërë gadishmëria e luftimeve përbëhet nga gadishmëria e njësive dhe njësiteve, linjet, çetat dhe bataljonet- bartësit kryesorë nga gadishmëria e të cilëve varet suksesi i lufti-meve.Insistimi për të kursyer kohën, nuk do të thotë se ëshhtë në dëm të kualitetit të vendimeve dhe punës së eprorëve në përgjithësi. Dokumentet luftarake duhet të jenë precize, ndërsa urdhërat dhe ko-mandat të qarta dhe të kuptimta. Në të kundërt, pasojat e padëshirueshme mund

mjedisi DHE NDIKIMI I TIJ NË KOMANDËN DHE KONTrOLLIN

47

situatës dhe zvogëlimit të paqartësive. Në qoftë se komandanti hasë në një numër të madh informatash, të njëjtat mund ta huto-jnë dhe habisin dhe të krijojnë një pasiguri gjatë sjelljes së vendimeve. Për këtë shkak, për komandantin është me rëndësi që të këtë përvojë dhe njohuri të mjaftueshme në mënyrë që sa më mirë ta vlersojë infor-matën e marë dhe në këtë mënyrë të ketë më shumë gjasa për zbatim të suksesshëm të operacionit. Roli sa më i madh i faktorit kohë, është edhe një problem shtesë me të cilën mund të ballafaqohet komandanti. Nga komantandit pritet që të vendosë në afat të shkurtër kohor, me çka do ti jepej rëndësi më të madhe faktorit kohë. Nëse koha shfrytëzohet në mënyrë joracionale, atherë ajo është e humbur dhe mund të ketë pasoja katastrofale në kontrollin dhe sistemin e komandues. Vendimi i marë me vonesë, vë në pikëpyetje zbatimin e suk-sesshëm të detyrës. Që moti thuhet se më i mirë është një vendim i luhatshëm, por i sjellur më shpejtë, se sa një vendim i duhur e i sjellur me vonesë.Vendimi më i mirë është ai vendim që meret me kohë, kjo do-methënë se ky vendim është marë para se armiku ta bëjë të njëjtën, ku ju jepet kohë komandantëve të përgaditin dhe të zbato-jnë mirë vendimin. Gjatë zbatimit të operacionit, koha është e rëndësishme për tre arsye. Së pari, infor-mata që kemi dhe të dhënat që dalin nga ato shpejt vjetërohen dhe është e nevo-jshme kohë shtesë për rifreskimin e tyre. E dyta, koha si resurs ndahet me armikun dhe ajo është me rëndësi vitale për të dy palët. Ajo palë e cila më mirë dhe më shpejtë e shfrytëzon kohën, do të ketë gjasat më të mira për sukses, sepse do ti fillojë më herët aktivitetet të cilat do të komplikojnë situatën dhe planet e palës tjetër. E treat, tempoja e shpejtë e zbatimit të operacionit modern e kufizon sasinë e informatave të cilat komandanti i mer dhe i përpunon para sjelljes së vendimit. Sa më tepër kohë që komandanti harxhon në përpunimin e infor-matave, aq më tepër tempoja e operacionit të tij ngadalësohet, përderisa kërkesa për informata shtesë mund të sjellë deri te jo-efikasiteti total operativ. Për këtë arsye, koha është faktor i rëndësishëm në sitemin e drejtimit dhe komandimit, sepse logjiki-sht, sjellja e vendimeve duhet të jetë në hap me kohën.

KIERaRKIa KOGNITIvE E KOMaNdIMIT „Asgjë nuk është më e shtrenjëtë dhe më e vështirë së sa sjellja e vendimeve“.

Napoleon I Bonaparta

Ajo që komandanti duhet bërë me qëllim që më lehtë të marë vendim, profesionalisht e quajmë Kierarki kognitive. Kierarkia kogni-tive e komandimit definohet si organizim i procesit ne kuptimin e situatës. (Chairman of the Joint Chiefs of Staff. 2010. Joint Publication 3.30. Command and Control for Joint Air Operations. Publishing Direc-torate, Ëashington, DC). КKierarkia kog-nitive nënkupton katër nivele: të dhëna, informata, dijeni dhe kuptim. Zbatimi ush-tarak i këtij modeli gjenerik paraqet edhe të kuptuarit e hapsirës ku zbatohen op-eracionet dhe definohet qartë si kuptim i rrethit dhe situatës momentale, që do ti ndihmojë komandantit që të arrijë qëllimin

gjendjes dhe situatës. Parashikimi është shkathtësi njerëzore që bazohet në përvojë, profesionalizëm dhe intuitë. Sistemet e au-tomatizuara informatike kanë rol të rëndë-sishëm në grumbullimin dhe përpunimin e të dhënave, por roli i tyre është i kushtëzuar në zbatimin e të kuptuarit. (Chairman of the Joint Chiefs of Staff. 2006. Joint Publica-tion3-13. Information Operations. Publish-ing Directorate, Ëashington, DC). Të kuptu-arit është nxjerrur nga domethëina e cila është e zbatuar dhe e sintetizuar në situate specifike për të përfituar një nivel më i lartë i vetëdijes për situatën (çka dhe pse ndodh). Të gjitha vendimet dhe urdhërat duhet të bazohen në kuptimin e plotë të situatës, me ç’rast do të zvogëlohet paqartësia dhe pasiguria gjatë përdorimit të forcës.

Për tu ballafaquar me të gjitha problemet gjatë zbatimit të operacionit, komandanti duhet ta kuptojë procesin e kontrollit dhe komandimit. Kuptimi i këtij procesi nënkup-ton qartësinë e natyrës ciklike të kontrollit dhe komandimit, rolit të informatave, strat-egjisë që zbatohet gjatë procesit së marjes së vendimve si dhe mënyrave të shumta ku komandanti i mbikqyrë aktivetetet e atyre që janë nën urdhërat e tij. Rrethi i vendimar-rjes i mundëson komandantit koordinim të mirë dhe parandalimin e veprimeve të for-cave të veta në sferën e opercaioneve. Për zbatim të suksesshëm të kontrollit dhe ko-mandimit, bazike është kuptimi i rrethit dhe ndërmarja e vendimeve-aksioneve. (United States Army. 2008. Field Manual FM 3-0 on Operations. Headquarters Department of the Army, Washington, DC).

Kemo Gjozo

e duhur. Me qëllim të kuptimit të hapë-sirës ku zbatohet operacioni, komandanti duhet të mbështetet në sistemin e kontrol-lit që i ndihmon në eliminimin e pasigurisë në hapsirë dhe kohë. Drejtimi i duhur dhe mbledhja e informatave si dhe të dhënave të tjera valide, shiejnë drejtë kuptimit më të mirë të situatës dhe drejt krijimit të një fotografie më të qartë, në drejtim të asaj se çka në të vërtetë duhet bërë. Falë kirerkisë kognitive mund ta kuptojmë natyrën e ko-mandimit dhe rolin e shtabit ku komandanti analizon, përpunon dhe prodhon të dhëna, dijeni dhe informata. Në kontekst të kom-andimit, kontrolla njihet si element i vetëm shumë i rëndësishëm për përkrahjen gjatë konadimit. Kontrolli paraqet një resurs interesant dhe të nevojshëm që e lehtëson komandimin. Ky definicion i përfshinë të gjitha resurset (njerëzore dhe teknike) të bashkuar në një sistem i cili mer pjesë në funksion të kon-trollit dhe mbledhjes së të dhënave, dijenive dhe informatave, përmes të cilave koman-danti vjen deri te të kuptuarit e hapsirës në të cilën zbatohet operacioni. (United States Army. 2008. Field Manual FM 3-0 on Operations. Headquarters Department of the Army, Washington, DC). Për këtë shkak, kontrolli njihet si pjesë e përkrahjes gjatë komandimit. Përkrahja në komandim është e ndarë në udhëheqjen e sistemit dhe me drejtimin e informatave. Udhëheqja e sistemit eshtë përblëdhje e politikës, proce-durës, mjeteve, të punësuarve në strukturë të cilat sistemin e kontrollit dhe komandimit e bëjnë koerent. Administimi i informatave përfshin planifikimin, përpunimin, integrimin, shpërndarjen, kontrollin e mbledhjes së in-formatave, analizë, integrim, shpërndarje, përdorim dhe siguri. Administrimi i informat-ave definon dhe tërësisht i shpërndan vlerat e tyre të vërteta. Në rastë të vlerësimit jo të saktë të komandantit dhe në rast të ven-dimit të gabuar në kohë të gabuar, ekziston mundësia e mos zbatimit të detyrës. Esen-ca e komandimit ka të bëjë me eliminimin e paqartësive në hapsirë dhe kohë. Sa më e vogël të jetë paqartësia, aq më tepër janë gjasat për sjelljen e vendimeve valide dhe zbatim të suksesshëm të detyrave.(Nikoll-ovski, B.,1995. Bazat e drejtimit ushtarak, Alfa 94, Shkup. fq.80). Për këtë shkak, ko-mandanti dhe sistem që ai përkrah duhet të funksionojnë pjesërisht në kohë të kufi-zuar dhe në kohë të paqartësive të mëdha. Hap i parë drejt kuptimit të situatës del gjatë grumbullimit të të dhënave. Të dhënat paraprakisht meren nga burime dhe sen-zorë të ndryshëm. Të dhënat e grumbullu-ara janë material i cili duhet të përpunohet për të qenë i kapshëm dhe i dobishëm për përdorim. Të dhënat e parpunuara janë in-formata ku komandanti mbështetet në sjelljen e vendimeve të tij. Informatat si të dhëna të përpunuara, mundësojnë krijimin e të dhënave me analizë logjike të situatës. Dija vjen si rezultat i analizës, zbatimit dhe vlerësimit të të dhënave në pajtim me sig-urinë, vlerën dhe domethënien e tyre, Me marjen e dijenisë, sa i përket rrethit, vimë deri tek të kuptuarit e hapsirës së luftimeve, e konstatojmë mënyrën e të menduarit të kundërshtarit, si dhe i parashikojmë hapat që llogjikisht duhet të ndërmeren më qëllim të parandalimit të paqartësive në sferën e operacioneve. Me zbatimin e të kuptuarit, transformojmë domethënien në kupimin e

48

Komunikimi dhe Zbulimi (3)

Parime Kreative

limit. Një teknikë e tillë zbatohet me tetë hapa, ndërsa është zhvilluar nga Riçards Heuer (1999):1. Bëni hipotezën tuaj të tillë që të mundësojë sulm të hipotezave të anal-istëve të tjerë. Paramendoni hipoteza në të cilat nuk dëshironi të humbni kohë, por ato thjesht i bëni për të qenë hipoteza të paqarta. Gjatë asaj, gjith-monë shqyrtohet mundësia se lojtari kundërshtues mundohet të ju mash-trojë. Për atë, mbani një numër të cak-tuar të hipotezave ,,nëndorë” (mesa-tarisht, shtatë hipoteza reserve është një numër i mirë). 2. Bëni një listë të provave domethë-nëse për dhe kundër çdo hipoteze. Përfshini supozime tuaja personale apo përfundime logjike për një fytyrë tjetër apo qëllime, qëllime të vendeve, si dhe procedura standard. Kushtoni vëmendje të provave që mungojnë por edhe atyre që teprojnë. Parashtrone pyetjen: „Nëse kjo hipotezë është e vërtetë, çka duhet të presë?“ Ajo që nuk mund të shihet mund të paraqet nevojë të mbledhjeve të reja të të dhë-nave.3. Përgatitni një matricë me hipoteza sipas rëndësisë dhe prova për për-caktimi me një anë. Analizoni provat me përcaktim se cilat lëndë janë me më shumë ndihmesë në vlerësimin e mundësisë relative për paraqitje të hi-potezave alternative. Përdorni sistem tuajin personal për etiketim, ppërparë-si, të meta apo diçka tjetër.

omunikimi është një hollësi shumë e rëndësishme në zbulim. Profe-sionalistët e zbulimit duhet që në çdo kohë të jenë në mundësi të

gjuajnë „produkte” që t’i dërgojnë në kohë deri tek ata persona të cilët janë në pozicion të sjellin vendime dhe të ndërmarrin aksion. Kjo mund të arrihet në numër të madh mënyrash, për çka tani më shkruajmë në ,,Mburoja” numër 48 dhe 49. Kësaj radhe do të përmba-hemi në principet creative të cilat apliko-hen në analizat e zbulimit.vendim i shtyrë. Në parim ky prin-cip tregon se faza kryesore e analizës duhet të jetë e ndarë nga faza e dytë përndryshe nga faza e evoluimit.Sasia shtynë drejt cilësisë. Ky princip ka të bëjë me supozimin se mendimet e para dhe idetë të cilat vijnë në mendje janë më pak të shfrytëzuara. Kjo do me thënë se nuk mendohet në sasinë e in-formatave por në sasinë e të menduarit.Ndër-fekomendim i ideve. Ky princip i kombinimit të ideve apo mendimeve ka për qëllim që të mblidhen sa më shumë ide por edhe sa më të mira. Si rregull i përgjithshëm, njerëzit prodhojnë ide më krijuese kur janë të përbashkuara, sepse një grupë njerëzish me sa duket mendo-jnë më mirë sesa një njeri vetë.Ndjenja e sigurisë. Në të gjitha orga-nizatat më i rëndësishëm është faktori që ndikon në produktivitetin e ndjen-jës së sigurisë në punën e tyre, në përgjegjësitë e tyre dhe në lirinë e të shprehurit.

analiza e konkurencës. Ky princip paraqet shtytje të qëllimshme të qen-drave speciale për analiza (apo, decen-tralizim). Përderisa gjithkush ka qasje të plotë tek informatat e njejta shumë lehtë mund të bëhet krahasim mes dy vlerësimeve të ndara.,,avokat i djallit“. Ky princip e paraqet ekipin ,,B”, i cili e luan rolin e ,,avokatit të djallit” dhe çdoherë ofron pikëpmaje konkuruese për vlerësimin e bërë nga një analist i përcaktuar i zbulimit i cili e ka lëshuar në qarkullim.Përveç kreativitetit, analisti duhet të dijë se si t’i thyejë problemet, t’i gjejë pjesët përmbushëse, ta vlerësojë çdo pjesë në mënyrë të posaçme, dhe më pastaj ta kompletojë gjithë lëndën.kjo edhe është thellësia e një analize – të bëhet dallimi mes të menduarit për problemin dhe analizimi. Shumica e njerëzve të ,,rëndomtë” nuk e bëjnë këtë në sjelljen e vendimeve të për-ditshmërisë, mirëpo teknikat e përpa-ruara mund të jenë të përshtatshme për probleme të komplikuara të zbu-

49

4. Fshijni provat dhe argumentet që nuk kanë vlerë të diagnostifikuar. Ruani ato elemente me listë të veçantë, si listë të informatave të shqyrtuara. Bëni një revezion për punën tuaj. Nëse të tjerët nuk janë dakord me notimin tuaj, atom und të sigurohen me këtë listë të veçantë apo me këtë rekord të veçantë.5. Përgatitni përfundime provë lidhur me mundësit relative të secilës hipo-tezë. Vazhdoni me tentimin t’i mohoni hipotezat në vend se t’i dëshmosh ato. Shikoni mungesat në matricën tuaj. Fil-loni me hipotezën me më së shumti mangësi. Gjatë asaj do të shpenzohet më shumë kohë se sa është menduar se duhet për mundësinë më të vogël të të gjitha hipotezave.6. Analizoni se sa është i ndishëm për-fundimi juaj dhe sa pjesë kritike të pro-vave ka. Kontrolloni pasojat e analizës suaj, cilat pjesë të provave jnë kritike, të gabueshme apo lëndë të interpreti-mit të ndryshëm. Vendoseni veten në vendin e një planifikues të huaj të mashtrimit, gjithçka me qëllim që të vlerësohen motivi, mundësia, pajisjet, shpenzimet dhe përfitimet nga mash-trimi dhe si atom und të paraqiten në një vend të huaj.7. Paraqitni përfundimet tuaja nga shqyrtimi i mundësive të të gjitha al-ternativave të hipotezës. Nëse përg-jatë asaj thua se një hipotezë e cak-tuar është me siguri e vërtetë, me atë dëshmon se ekziston mundësia dikun prej 55 % deri në 85% se ngjarjet e ar-dhëshme do të realizohen, përndryshe se do të jenë. Kjo lenë dikund vetëm 15-45% mundësi se analiza yte është e gabueshme.8. Identifikoni gjërat në raportin tuaj me atë që do të duheni t’i shtyejni kre-atorët e politikës ta ndryshojnë vlerësi-min e tyre për situatën. Me fjalë tjera, duhet që në mënyrë të parakohshme të

të kuptueshme (Kar, 1961). Historianët më së shpeshti mbikqyrin apo ndjekin vetëm një rast, por ata nuk ikin nga kazhualitetet. Ata ndonjëherë gjuajnë, shkaku i nevojës të vendosjes së qël-limit të tyre. Mirëpo analisti i zbulimit nuk mund të i lejojë vetes një luksuz të tillë.Për analizën e zbulimit, fundamentale jane paragjykimet për korelim. Për sh-embull, supozimet për përkeqësim të gjendjes ekonomike janë në kolerim me rritjen e mbështetjes politike për prioritetet e opozitës. Edhe pse kore-limi nuk është një marrëdhënie-shkaku, përsëri, është më e mirë se spekulimi.Akti i analizës vetvetiu ndikon mbi pro-cesin imagjinativ. Kështu, veprimi për ndërtim të skenarit për ndodhitë në të ardhmen mundëson që rasti konkret të paramendohet më lehtë.Analistët e duhet ta dinë mirë edhe ku ngjajnë ,,hidhje” në pezullim. Ekzisto-jnë dy mënyra për ta treguar pezullinë: njëri është të bëhet „vlerësim i mundë-sisë subjektive”, ndërsa tjetra është që të shfrytëzohet statistika. Gjatë saj, shprehjet verbale të pezullisë, siç janë: „e mundshme”, „me siguri”, „me pak mundësi”, „mundet” и „mundet po” – janë reformat ë vlerësimit të mundë-sisë subjektive. Kur mundësia shprehet në numra, për shembull 1 deri në 99 % mundësi, kjo

është shfrytëzim i gjuhës statistikore. Që në mënyrë matematikore të lloga-ritet mundësia për skenar, reagim i duhur është të perfeksohet mundësia për çdo ngjarje. Kështu, për skenar me tre ngjarje, gjithsecila nga 70% siguri nga analisti, mundësia e skenarit do të jetë 0,70 х 0,70 х 0,70, apo rreth 34%. Duke shtuar ndryshime shtesë, zvogëlohet mundësia e skenarit.Në vlerësimet e CIA-së rrallë janë të shtruara kushtet të mundësive kuan-titive, me çka shprehjet verbale të mundësisë bëhen ,,guaca të zbrazura”. Lexuesi apo dëgjuesi u jep rëndësi si-pas kontekstit në të cilën ata janë të përdorura.Analistët e zbulimit mund t’i përmirëso-jnë performansat e tyre gjatë vlerësim-it mbikqyrës të vlerësimeve të tyre në retrospektivë. Ekziston tendencë t’ju besohet analistëve të cilët i para-shohin ngjarjet që kanë qenë rëndë të parapara mbi bazë të informatave të disponueshme në atë kohë.

Faton Kryezi

parashihet çka do të jetë e nevojshme për ju që të ndryshojë mendimi juaj.Informatat për mjedisin e analistëve të zbulimit ku ata punojnë janë unikate. Këto informata vijnë nga grupe prej më të ndryshme të burimeve: gazeta, tele-fonata, vërejtje nga ana e shërbyesëve të ambasadave, raporte nga gjentëtë e kontrollit dhe informues të përditshëm, shkëmbimi i informatave me qeveri të huaja, fotoparqitje dhe ndjekje komuni-kative. Analisti ka kontrollë të limituar mbi këtë mjedis. Informatat për disa tema të rëndësishme janë sporadike apo joekzistuese. Shumica e informat-ave nga burimi njerëzor, në rastë më të mirë, janë të ,,dorës së dytë”.Analistët e zbulimit punojnë me infor-mata passive. Për ate, analistët duhet të mos i japin rëndësi anegdotave dhe historive personale, përveç se ato janë të njohura si tipike. Në disa raste shfrytëzohen vizatime shemantike në të cilat parashihen gjitha gjërat nga të cilat do të mundeshte negativisht të ndikohet mbi vlerësimin.Analistët asnjëherë nuk duhet të mbështeten shumë në një mostër të vogël. Kur analisti punon me një mostër të vogël, mirëpo në përpuethshmëri me provat, duhet pasur parasysh se është përfaqësues i organit të përgjithshëm të informatave potenciale të arritshme. Gjatë asaj, në mënyrë të veçantë duhet të anashkalohen strategjitë e ashtuqua-jtura ,,goditje më e mirë”.Qasja në analizë mund të krahasohet me punën e një historiku. Historiku mundohet të bëjë një tërësi koherente jashtë ngjarjeve për të cilat ka studiuar, në kërkim pas koncepteve dominante apo ide udhëzuese të cilat i nxjerrin në pah ndodhitë. Pastaj historian kërkon lidhjet e vetë ideve, ndërsa pastaj ndërton narativitet të ngjarjeve, duke treguar se si ato i bëjnë idetë kryesore

50

Trashëgimtar i traditës së drugëdhendësve të njohur tË maqedonisë

DRUGDHEN

DJA

ËSHTË

ART,

JO

VET

ËM Z

AN

AT

Si lindi dashuria për drugdhendejen ?– Kur punoja në Brione çdo ditë i shikoja anijet dhe te unë u shfaq një dashuri për përpunimin e maketeve të anijeve. Kam punuar makete të shumë anijeve të njo-hura, ndërsa dashuria ndaj drugdhendjes lindi para 20 vitesh kur e vizitova ma-nastirin “Shën Spas” në Shkup. Aty vërejta ikonostasin e punuar nga drug-dhendësit miak. U frymëzova nga ajo vepër, më la pa frymë dhe ndjeja sikur se u gjenda në një botë tjetër. Ajo ishte një lloj shtytje fillestar për mua. Shumë shpejt lindi dashuria për gdhendjen, për drugdhendjen, dashuri që kam edhe sot e kësaj dite. Atëherë thash, po edhe këtë punë e bejnë shumë njerëz, nuk e kanë bërë e nuk e bëjnë jashtëtokë-sorët, do me thënë se edhe unë mund të orvatem dhe ashtu fillova vetë. Ashtu punova deri sa nuk fillova të kontaktoj me drugdhendësit e Shkollës së Ohrit të cilët u bënë mentorët e mi në sekretet e drugdhendjes. Pata rastin që të njihem me mjeshtër të mirë, kështu që zanatin, apo këtë art e mësova ashtu si duhet. Mësuesi im ka qenë Pere Bllazheski nga Ohri i cili ka mësuar tek Stevçe Grozdan, i cili njihet si njëri ndër drugëdhendësit më të njohur në Maqedoni. Pere Bllazheski pa rezerve dhe pa u kursyer ma mësoi zanatin, së pari vizatimet e më pastaj

edhe gdhendjen, që jam veçanërisht mirënjohës, edhe pse qytetarët e Ohrit njihen si njerëz koprac.

çfarë lloji të gdhendjes përpunoni? – Dikund punohet në gdhendje të cekët, por në Maqedoni pjesa më e madhe e drugdhendësve mes tyre edhe unë, punojmë në gdhendje të thella. Ajo është gdhendeje tredimensionale, që do të thotë se çdo ornament që përpu-noj ka tre dimensione. Ka gjerësinë e vet, gjatësinë dhe lartësinë, ndërsa në gdhendjen e cekët jepet vetëm plasti-ka dhe relievi. Egziston edhe gdhendje e saktë pa bazë dhe gdhendje të çarë, e cila është shumë më e lehtë për për-punim, ndërsa më e rëndë për tu për-punuar është gdhendja e thellë, si që është në manastirin e “Shën Spasit” në Shkup si dhe në manastiret e Leshokut dhe Bigorit, ku kanë punuar mjeshtër nga shkolla e njohur e gdhendjes me grupuin e Petre Garkës.Ne, drugdhendësit e Maqedonisë, kry-seisht përpunojmë motive me lule apo motive me gjethe rrushi. Mua dhe ko-legëve të mi idetë na vijnë nga kishat e vjetra, ku e vazhdojmë traditën e gdhendjes dhe drugdhendndjes. Në çdo kishë ordodoksë në mes të iko-nave gjendet ikonostasi, që përpuno-

SLLavE PETKOv RRESHTER I PENSIONUaR I aRM-SË, Ka PËRPUNUaR dHE Ka BËRË dIKU RRETH 300-400 dRUGdHENdjE. dISa NGa aTO GjENdEN TE dISa KOLEKSIONUES TË vENdIT, NdËRSa dISa jaSHTË vENdIT, NË aUSTRaLI, NË aMERIKË dHE NË vENdE TjERa. SI aNËTaR I SHOQaTËS SË dRUGdHENdËSËvE TË MaQEdONISË ME GdHENdEjT E TIj Ka QENË PjESMaRRËS NË MË SHUMË EKSPOzITa GRUPORE TË dRUGdHENdËSvE. NË PRILL TË vITIT 2010 HaPI EdHE EKSPOzITËN vETaNaKE TË vEPRavE TË TIj dRUGdHENdËSË

që të dijë se nga cila anë do të bjerë fle-ta, cila anë do të jetë më e lartë, e cila më e ulët dhe e gjithë kjo është zgjedhja e drugëdhendësit. Pikërisht këtu shihet ajo dhunti, që nuk e ka çdo njeri. Sipas meje më e rëndësishme është plastika gjatë përpunimit, gjegjësisht me këtë ndryshmëri duhet të kapni e të shfaqni tërë bukurinë e veprës duke mos pa-sur dhe ndjerë monotoni. Në fund bëj

gryrjen dhe ngjitjen. Me këtë fitohet tri-dimensionaliteti i drugdhendjes gjë që bën të zhytesh në brendësinë e drurit dhe të nxiret gjithçka që është tepricë. Kjo është një punë e lodhshme ku duhet pasur kujdesë që eventualisht mos të dëmtojmë apo thyejmë diçka. Më pas vëhen hijet, vija të qarta dhe në fund ve-pra e drurit lyhet me sandolin (materie e lëngtë), bellaton apo preparate e kemi-kale të tjera, me qëllim të mbrojtjes së drurit nga krimbat dhe insektet e paraz-itët tjerë, e me këtë druri ruan, ngjyrën, shëndritshmërinë dhe freskinë e tij.

Çka paraqet drugdhendja për ju? – Drugëdhendja është art që kërkon shumë durim, shkathtësi dhe kohë. Drugëdhendja është njëra ndër artet më të rënda. Krahasuar me skulpturën e përmendoreve, drugëdhendja mund të bëhet me glinë, e gjatë bërjes apo lidhjes së pjesëve së përmendores mblidhen dhe lidhen shumë pjesë. Gjatë drugëd-hendjes si dhe gjatë gurgëdhendjes nuk mund të shtojmë por vetëm të heqim, dhe kjo është më rëndë sepse nuk ka përmirsime ngjitje apo riparime plotë-suese të ndonjë gabimi eventual gjatë punës. Ashtu është drugëdhendja këtu, ajo paraqet traditën e lashtë dhe për këtë shkak, të njejtën duhet ta vazhdo-jnë edhe gjeneratat e ardhëshme.Momentalisht për herë të parë përpunoj rozete siç janë në kulmet e shtëpive të pasura e të vjetra në Maqedoni. I punoj për dy djemtë e mi, për t’ju lënë diçka të veçantë si trashëgim.Mjeshtrin Sllave e lëmë të kënaqet në mjeshtrinë e tij artistike në qetësinë e muzgut të Velesit.Drugëdhendja është pasuri e vërtetë e cila i reziston kohës që kalon. Ajo gjith-monë mbetet e vlefshme, e bukur dhe e shtrenjtë.

Antoanella Dimitrievska

sipër ku edhe thahen. Tharja është punë e lodhshme, zgjat dhe merr shumë kohë, shkon një centimetër në vit, kështu që nëse keni dërrasë 5 cm. e njejta duhet të thahet pesë vjet. Unë vazhdimisht para-prakisht e përgatis materialin, që vazhdi-misht të kem punë.Por, tani egziston një mënyrë më e thjeshtë, disa drugëdhendës drurin e arrës e dërgojnë në vende të posaçme për tharrje me qëllim që të përshpejto-jnë procesin e tharrjes. Por me këtë lloj

tharjeje, drurit i hiqet yndyra apo vizël-lima, e me këtë druri bëhet më i fortë dhe i papërshtatshëm, e për këtë ar-sye unë e thaj në mënyrë normale, në natyrë. Kur druri është i thatë, mendoj se çka do të përpunoj dhe do të bëj në të. Të gjithë këtë e vizatoj në letër, e më pas e kopjoj në dru dhe ja filloj punës, gjegjësisht me gdhendje. Së pari bëhet prerja e elementeve, e nëse punoni me dru 4 centimetra nga dërrasa shkon në 3 centimetra dhe një centimetër leni për bazën, kjo domethënë që eliminohet krunti apo pjesa e mbetur. Domethënë tani fitojmë element vertical, pastaj i hudhet plastika, domethënë relievi. Çdo mjeshtër duhet të di të lexojë vizatimin

51

het në lartësinë e kryqit dhe e gjithë kjo përpunohet me gdhendje të brend-shme apo të thellë. Motivet janë me lule. Simbolika e lules është ajo që sim-bolizon parajsën dhe pikërisht për këtë shkak gdhendja jonë bazohet në këto motive, gjegjësisht me motive që sim-bolizojnë parajsën. Gjithashtu punojmë edhe portrete. Ata janë shenjëtorët e shumtë të cilët i përpunojmë jo si statuja, por portretin të cilën e gdhen-

din duhet të jetë i ngjitur në bazën e drurit.

Çfar materiali përdorni për përpunimin e veprave tuaja? – Unë punoj vetëm me dru arre. Dikush mendon ashtu, sepse drurin e arrës nuk e sulmonë parazitë të ndryshëm dhe krimba, por ndodh e kundërta, sepse druri i arrës vazhdimisht është i nënsh-truar ndaj këtyre sulmeve. Për këtë shkak ne të gjitha veprat tona paraprakisht i mbrojmë duke pëdorur mjete kimike dhe llaqe për mbrojtje. Struktura e drurit të arrës, gjegjësisht qimet e tij janë shumë të shkurtëra. Druri i arrës na mundëson që gjatë punës në të të punojmë në të dy anët para dhe pas, majtas dhe djath-tas. Kjo është e rëndësishme sepse druri i arrës mund të goditet më shumë herë dhe të jëtë ma i dobishëm, kjo nuk vlen për drunjt tjerë. Drurin e arrës e prejmë në janar pak ditë para fastës ortodokse të pagëzimit. Druri me koren e tij duhet të rrijë nën hije gjashtë shtatë muaj, e assesi nuk guxon që ta mbuloi dielli. Pastaj i hiqet korja dhe fitohen dërrasa. Dërrasat duhet të qëndrojnë në të thatë,

Sllave Petkov ka lindur më vitin 1959 në veles. Ka kryer Shkollën e Mesme Ushtarake në zarë më 1979. Gjatë këtij viti punësohet në aPj-në e atëherëshme në ishullin e Briuneve në afërsi të Pulës, ku punoi prej vitit 1972 gjer më vitin 1992 në brigadën e 139 marinare. Në vitin 1991 me shbërbërjen e RSFj-së dhe luftës në Kroaci, familja e tij kthehet në veles, ndërsa ai kthehet më 1992, kur edhe u punësua në garnizonin e aRM-së në veles, ku punon gjer në vitin 2007 vit kur penzionohet si rreshter i aRM-së.

52

ërskaj disa filmave të fundit për që patët mundësi të lexoni në faqet e “Mburojës”, ku vëmendja ishte e përqëndruar në dramatizimin e

tregimit, kësaj rradhe recenzojmë një shembull profesional të koncentrimit dhe zhvillimit të roleve në një vepër filmike. Jotipike për zhanrin ushtarak, sidomos në qoftë se filmi është prodhim i makinerisë holivudiane, filmi karakterizohet me emocione të thella për dallim nga aksionet intenzive. Historia vjen nga Azia Juglindore, më sakt nga Kamboxhia. Filmi quhet “Fushat e vrasjes”. Është prodhuar para pothuajse tre dekadash, ndërsa kualitetin e tij e dëshmojnë dhjetra çmime ndërkombëtare, mes tyre edhe tre statueta të çmimit më prestigjoz filmik, çmimit Oskar.

ArdhjA e “Kmerëve të Kuq”Lufta e Vietnamit filloi të zgjerohet, të tejkaloj kufirin dhe të shkaktojë trazira te fqiu perëndimor. Konflikti që ndodh në mes të Ushtrisë kombëtare të Kamboxhias, e përkrahur nga ndikimi amerikan dhe forma-cioni komunist “Kmerët e kuq”, përfundon me marrjen e kryeqytetit Pnompen nga ana e Kmerëve dhe instalimin e regjimit to-talitar. Si zakonisht, kurthi së pari fillon ndaj të huajve që janë të pranishëm në vend, gazetarëve, delegatëve, përfaqësuesve ndërkombëtar, e më pas edhe tek masa intelektuale duke përfshirë gazetarët, siç është edhe roli kryesor Dit Pran. Ndjekja nuk përfundon me burgosjen e kundër-shtarëve potencial të okupatorit, por me ekzekutimin e tyre.Pran është gazetar dhe përkthyes i kore-spodentit të “Neë York Times”- Sindi Shan-berg. Këta dy nuk i lidh vetëm profesioni, por edhe miqësia që krijohet gjatë punës së përditshme që bëjnë së bashku. Por, me acarrimin e situatës politike, rrethanat i ndajnë. Sindi në çastin e fundit arrin që ta evakuojë familjen e reporterit kambox-hian jashtë vendit, por jo edhe reporterin. Shanberg është i detyruar të largohet, por njëkohësisht Pran mbetet vet rrugëve të Kamboxhias, në mëshirën e ushtrisë së

Odisea e pathyeshmërisë së shpirtit njerëzor

„Fushat e vrasjes“

posaardhur dhe që nga ai momet i humbet çdo gjurmë.Shtatë muaj pas evakuimit dhe deportimit jashtë Kamboxhias, i kthyer në komoditetin e vendit të tij të vjetër të punës, pas by-rosë së zyrës së gazetës “Neë York Times”, Sindi Shanberg fillon një kampanjë të re për vendosjen e Dit Pran. Askush, po as edhe bashkëshrotja e gazetarit, nuk ka besuar se ai ka mbijetuar vet, duke e ditur se sa të pamëshirshëm janë “kmerët”. Por, Sindi beson më ndryshe. I prirë nga ndërgjegja se në kohë nuk kishte bërë asgjë për ta lar-guar shokun, ai çdo ditë dërgon me dhjetra letra, lajmërohet, hulumton dhe pyet për gjetjen e gjurmëve të njeriut, për të cilën siç thotë edhe vet, se ja ka ndryshuar jetën.

Kërkimi i tij, do të shpaguhet dhe shpërble-het.

Përgjegjësia e fuqive të mëdhaAtë që do ta kishim veçuar si kuriozitet në film, janë pritjet e vendeve të vogla ndaj fuqive të mëdha në këso situatash ushtarako-politike. Populli i Kamboxhias, përshendët praninë e gazetarëve të huaj në teritorrin e tyre dhe ka shumë shprsa se ata do ti tregojnë botës se çka në të vërtetë ndodh. Fuqitë e mëdha kanë forcën dhe pasurinë, e nga kjo kanë edhe ndikim të madh në krijimin e politikës botërore. Shpesh herë, pritet që ata të inkuadrohen në konflikte si pjesë e politikës ndërkom-

bëtare dhe të mbajnë anën, gjegjë-sisht të jënë si mbrojtës ndaj viktimave nga ana e agresorit të luftës. Nga ana tjetër, çdo involvim i palës së tretë në konfliktin mës dy vendeve është kontravers në vehte, sepse imponon pyetje tjera: cilat janë motivet e vendit për in-volvim, prej ku e drejta e involvimit, e drejta e imponimit të faktorit të jashtëm, cilat janë interesat… Në rastin konkret, prania e gazetarëve dhe diplomatëve amerikan, për po-pullin e Kamboxhias paraqet një lloj sigurie se punët nuk do të dalin nga konrolli, por kur situate ashpërso-het dhe “Kmerët e kuq” okupojnë teritorrin perëndimor, rreziku për të qënruar në këtë vend është në rritje të vazhdueshme. Evakuimi dhe tërheqja e menjëhershme e të gjithë shtetasve të huaj është e pa-parashikueshme dhe me largimin e tyre fillon një periudhë e rëndë ne historinë e këtij vendi aziatik..Tërësinë filmike mund ta ndajmë në dy pjesë në zhvillimin e ngjar-jeve dhe në naracion. Pjesa e parë është e filmuar në mënyrë klasike, ku ngjarjet i ndjekim drejpërdrejt përmes dialogjeve të karakterëve dhe rrjedhimit linear të veprimit, ndërsa pjesa e dytë është e kon-centruar në rrëfimet e të rrëmbyerit Dit Pran, adresuar kolegut dhe mi-kut të tij amerikan, pas largimit të përfaqësuesve ndërkombëtarë, kur në kampin e “Kmerëve të kuq”, gazetari është i detyruar të luaj rolin e një fshatari të thjesht e të paarsimuar me qëllim që ti shpëtojë ekzekutimit. Fshehja e identitetit të tij të vërtetë në fakt ështe edhe ar-syeja e mbijetesës së tij. Rrëfimi i tij për ditët e kaluara duke e fshehur identitetin e shohim edhe si dësh-mi, mendim, rrëfim të llojit të komu-nikimit intrapersonal, apo si bisede e paramanduar me Shanbergun.Filmi nuk ka skena aksioni dhe lufte, e as këndvështrime nga ana e ush-

Pse filmi quhet “Fushat e vrasjes”? Sepse për motiv janë marë vrasjet masive e kryera nga ana e “Kmerëve të kuq”, sepse fimi na tregon ngjar-jet apo fotografitë e joselektivitetit dhe brutalitetit gjatë demonstrimit të forcës. Në momentin kur Pran arrin të arratiset nga burgu, kalon pikërisht në ato fusha, të krijuara nga eshtrat dhe kufomat e atyre si ai, të shokeve dhe miqve të tij. Pjesën emotive ku Dit pran e shfaq gjatë kontaktit dhe pamjes së kë-tyre fushave, është një kontrapunkt i guximit, forcës psikologjike dhe stabilitetit që është pjesë e rolit në fillim të këtij filmi. Aktori Haing Ngor, dikur doktor në vendlindjen e tij dhe i mbijetuar në ngjarjet e Kamboxhias gjatë viteve të 70’-ta, në autobigorafinë e tij do të cekë: Në qoftë se ky film do të prezantonte dhe shfaqte brutalite-tin e vërtet të regjimit të “kmerëve”, askush nuk do arrinte që filmin ta shiqojë deri në fund”. Në vend të kësaj, ne shohim një rrëfim të ngrohtë të një miqësie gjatë luftës, si dhe pathyeshmërin e motivit dhe shpirtit njerzor për të mbijetuar me çdo kusht.

Elena Gjorgjievska

53

Këtë rubrikë ja përkushtojme USHTARIT – NJERIU është i pari i cili sulmohet nga stuhija e quajtur luftë – NJERIU është ai i cili është tejet i motivuar për ta mbrojtur atdheun dhe idetë – NJERIU është ai i cili është fizikisht dhe psikikisht i përgatitur në nivel më te lartë – NJERIU është ai i cili la pjesë të shpirtit të tij në shtëpi te familja e vet – NJERIU i cili në fund, është vetem NJERI.Edhe për këtë ai është inspirim për shumë filma dhe vepra artistike të cilat lanë përshtypje të fortë në publikun e gjërë neutral, na bënë ta kuptojme ashpërsinë tonë emocionuse dhe na treguan se sa e dëmshme dhe se si ajo ndikon tek njerëzit.Në numrat vijuese të Shtitit do të veshtrojmë disa prej atyre filmave pa ndonjë ambicie te veçantë për tu bëre kritik filmi. Duam vetem të ju përcjellim pjesë të ndjenjave tona, të ju tregojmë se një ushtare, fati njerëzor mund t’i ndryshojë qëndrimet tona për vlerat në jetë,në veçanti ta theksojmë se sa ajo jetë e rëndë e ushtarit me mund, me baltë, me djersë meriton RESPEKT.

tarëve. Fotografia që tregohet në këtë film, shfaqet në anën tjetër, në anën e viktimave. Muzika, gjegjë-sisht efektet e tonit, gjegjësisht i përkasin efekteve të shkurtëra të zërit dhe toneve, me qëllim që të krijojnë tension, pritje dhe ankth.

Aktor joprofesionAl me mjeshtri performAnceFituesi i trefishtë i çmimit “Oskar”, filmi “Fushat e vrasjes” do të ngelet në kujtesë nga ajo se çmimi presit-gjoz i filmit “Oskar” për rol më të mirë episodic, për herë të parë përfundon në duart e një aktori jo-profesional me prejardhje nga Azia Juglindore. Filmimi i disa skenave për Heing Ngor (i cili luan rolin e gazetarit vendas Dit Pran) ka qenë shumë i vështirë, sepse në të ka ngjallur kujtime nga koha dhe vitet e rënda në kampet dhe burgjet e regjimit totalitar.Vitet e kaluara nën robëri, në vendlindjen e tij, si njëra ndër viktimat e shumta të regjimit, kanë bërë që ky njeri të jetë një përzgjedhje e përkyer për rolin e Pranit, por njëkohësisht edhe një rrezik të madh që të përzgjedhet njeri i cili nuk ka lidhje me aktrim dhe ti besohet rol kaq i rëndë-sishëm. Rezultati përfundimtar i ka tejkaluar pritshmëritë.

Regjia: Roland Joffé

Rolet: Sam Ëaterston, John Malkovich, Haing S. Ngor, Julian Sands

Skenari: Bruce Robinson

Muzika: Mike Oldfield

Montazhi: Jim Clark

Viti: 1984

Kohëzgjatja: 141 minuta

Vendi: Britania e Madhe

Cmimet: Tre „Oskarë“ (aktor më i mirë në rol episodik, kinomatografi, montazhe) dhe katër nominime, “Glob i Artë” për aktor më të mirë në rol episodik, tetë çmime BAFTA dhe shumë të tjera

53

54

ë numrin e kaluar diskutuam për pa-kon për programim Tropes V8.3 dhe mundësitë e saj për analizim, kraha-sim, matje të frekuencave dhe lidhje

të të dhënave (tekstit të shkruar), me qël-lim të prodhimit të një produkti analitik për-fundimtar. Në këtë numër do të vazhdo-jmë përshkrimin e një pakoje softuerike për atë se si bëhen episodet dhe si ndërtohet skenari. Krijimi i episodeve bëhet me qëllim të hulumtimit të kronologjisë së diskursit. Dy momente kyçe, apo pjesë themelore për hulumtim janë episodet (episodes) dhe pakot (bundles). Këto dy pjesë shërbejnë për krijimin e skenarëve.

Pakot (bundles)Pakot (bundles) paraqesin një lloj të kla-save ekuivalente apo shërbejnë për njo-hjen e fjalëve apo grup-fjalëve dhe siste-matizimin e tyre në klasa sipas parimit të ngjashmërisë. Dallimi qëndron në atë që përzgjedhja dhe sistematizimi i këtillë është i pranishëm në të gjithë tekstin, por jo edhe në grupet referuese por në tërësi logjike të ngjashme dhe mund të ekzisto-jnë në cilën do pjesë të tekstit. Kjo ndih-mon gjatë analizimit të tekstit kur apliko-het qasja holistike në hulumtimet cilësore. Gjithashtu, pakot e këtilla i detajizojnë disa pjesë të caktuara nga tekst dhe në këtë mënyrë të sistematizuara në tërësi logjike sublimohen dhe prodhojnë një episodë. Pakot nuk janë shabllone, dhe varësisht nga lloji i fjalëve, si dhe nga qëllimi i inter-pretimit të tyre, të njëjtët grumbullohen (cluster) dhe lidhen logjikisht.

ePisodet (ePisodes)Epizodet (episodes) sublimohen nga më shumë pako (bundles) dhe të njëjtat epi-zode paraqesin fotografinë e madhe në një pjesë të caktuar të tekstit. Episodet kanë karakter kronologjik, apo kanë një renditje që është në lidhje me tërësinë logjike të pakove. Ndodh që edhe episodet të kenë renditje të ndryshme të interpretimit, por vetëm kur grupet referuese janë identike në një pjesë të ndryshme të tekstit, ndër-sa tërësia logjike është identike në pakot e ndryshme. Në kuadër të episodeve, pa-kot janë të renditura sipas adresës së tyre në kuptim të frekuencës së ndodhive apo

PAKO PROGRAMIMI PËR ANALIZIM TË TË DHËNAVE DHE TEKSTEVE (3)

Krijimi i episodeve dhe skenarëve

fjalëve. Si rrjedhojë e kësaj, pakot e këtilla mund të paraqiten edhe në kuadër të epi-sodeve tjera nëse diskursi është në lidhje me më shumë episode. Është me rëndësi të përmendet se një grup referues i caktu-ar mund të paraqitet në pjesë të ndryshme të tekstit apo, si që përmendëm në epi-sode të ndryshme, dhe për këtë qëllim për një analizë konkrete është e nevojshme të përdoret qasja grafike, apo grafikë epi-sodesh. Në grafikun e pakove kemi prezan-tim grafik të fillimit dhe fundit të grupeve referuese, gjegjësisht për atë nëse klasat e fjalëve ose të ekuivalenteve janë të pre-zantuara në mënyrë precise në kuadër të të gjithë tekstit. Sipërfaqja punuese është e narë në dy pjesë, edhe atë, në pjesën e sipërme ndodhet teksti i përfshirë në pako, ndërsa në pjesën e poshtme ndod-het kronologjia dhe frekuentimi i grupeve referuese (kjo ndodh kur përdoret grafiku i shpërndarjes). Nëse klikohet në pjesën e poshtme të sipërfaqes punuese në njësinë e tekstit do të ndryshojë teksti në pjesën e sipërme të sipërfaqes punuese, gjegjë-sisht do të shënohet me njësinë e kohës apo hapësirës në kuadër të tekstit. Nëse klikohet në pjesën e sipërme të tekstit në pikëshënuesit me shenjën +, do të shëno-het paragrafi, gjegjësisht pakoja në kuadër

të të gjithë tekstit. Në grafikun e episodeve është paraqitur hapësira e sublimimeve nga pakot të cilat si tërësi logjike të tilla shfaqen në episode të cilat janë paraqitur në pjesën e majtë të lartë të veglave, ndërsa në pjesën e majtë të poshtme janë shfaqur pakot. Në pjesën e poshtme të sipërfaqes punuese janë të shfaqura të pakot të cilat e për-bëjnë episodin. Pakot janë të shfaqura me dy pika, me vija të ndërprera mes veti, të vendosura kronologjikisht nga sipër posht dhe nga e majta në të tdjathtë. Epsiodet janë të paraqitura vetëm nga e majta në të djathtë dhe mes veti janë të ndara me korniza me vija të ndërprera duke krijuar fuusha vizuele. Këto fusha janë hiperlinqe deri në pjesën e sipërme të sipërfaqes punuese, kështuqë nëse klikon në njërën nga kornizat (episodet) do të ndryshojë teksti në pjesën e sipërme, gjegjësisht pjesa e sipërme është variabël e varur e paraqitjes grafike.

SKENaRI – KRIjIMI I SKENaRIT Skenari paraqet modelin bazë për kryerje të analizës hulumtuese. Me ndihmën e skenarit përmirësohet filtrimi dhe mode-limi i klasave ekuivalente të cilat më vonë mund të shërbejnë për:

Fotografia 1. GRaFIKU I PaKOvE - SHPËRNdaRja

PAKO PROGRAMIMI PËR ANALIZIM TË TË DHËNAVE DHE TEKSTEVE (3) Maja Rzhanova

55

– definimin e klasifikimit të vet në varsh-mëri nga grupet e caktuara të cilat janë lëndë e hulumtimit në tekst, dhe nuk janë të përfshira me bazën e pakos suf-tuerike;

– rikonceptualizimi i modeleve parësore të funksioneve të dhëna

– krijimin e shablloneve të veta për analizë;– dhënie të funksioneve dhe mundësive

për koordinim të pjesëve të tekstit.Vetë sofueri aplikativ përmban disa ske-nare paraprakisht të krijuara me modele dhe klasifikime universale. Të njëjtat mund të shfrytëzohen gjatë analizimit të përm-bajtjes për tekste nga mediat apo përmba-jtjeve fotografike, por kanë koncept të ku-fizuar analitik. Për këtë qëllim nevojitet të modifikohen skenarët ekzistues ose, nga ana tjetër, të krijohen skenare krejtësisht të reja me parametra të vet në përputhje me tekstin e planifikuar për analizë.

Krijimi i sKenarit Skenari krijohet duke klikuar në tab [Tools][Scenario], me çrast programi aplikativ ndahet në dy dritare me dy sipërfaqe punuese. Në dritaren e majtë ndodhet sipërfaqja punuese ku manovrohet me el-ementet dhe prodhimet e skenarit, ndërsa në dritaren e majtë ndodhen veglat për skenarin ku ka skenare të gatshme me

ardhmen. Struktura e këtillë e krijuar mund të shfrytëzohet deri në disa modifikime, me çka lehtësohet qasja dhe krijimi i skenarit. Në të vërtetë, skenari përmban grupe se-mantike, ndërsa mund të shtohen edhe fjalë, referenca në kuadër të grupit se-mantik, me ç’rast softueri i përpunon dhe sipas nevojës për analizim interpretohen rezultatet. Skenaret gjatë punës mund të modifikohen dhe të shtohen ose të lidhen ndërmjet veti. Pjesa më e rëdnësishme gjatë krijimit të skenarit të vet është zhvil-limi i një koncepti, të cilin do ta përmbajë vet skenari, si do të jetë struktura dhe vegzat e grupeve semantike. Në se nuk nënrenditen drejtë, ekziston mundësia për të kemi një analizë jo të logjikshme, të dhëna jo të sakta ose, nga ana tjetër, një sasi të madhe të të dhënave kuantita-tive të cilat nuk janë lëndë e hulumtimit. Poashtu, është e mundur të matet frekue-nca e fjalëve dhe grupeve të cilat u takojnë skenareve tjera. Skenari i krijuar në këtë mënyrë duhet të përmbajë suffix [.SCN]. Gjithashtu, nevo-jitet që skedari me skenarin të ruhet në një nënfolder në folderin instalues të sof-tuerit (c:\Program files\Tropes\Tropes...\scenario).

grupe dhe nëngrupe, si dhe hiperlinqe. Në dritaren e majtë klikohet në tab [New / Wizard] во File menu, dhe vijon procedura e zgjedhjes së skenarit ekzistues nga një tekst i dhënë më parë me një strukturë të gatshme apo zgjedhje plotësisht e lirë për krijimin e një lloji skenari apo skenari për qëllime të veçanta. Skenari i fituar i këtillë paraqitet në dritaren e majtë dhe i njëjti si i tillë mund të shërbejë për analizë në të

Krijimi i episodeve dhe skenarëve

Fotografia 2. GRaFIKU I EPISOdEvE

Fotografia 3. STRUKTURa E SKENaRIT

trumica gjendet në pjesën juglindore të Maqedonisë. Qyteti shtrihet në pjesën juglindore buzë malit Smërdezh, në af-ërsi të kalasë Kullat e Mbretit në lartësi

mbidetare nga 225 gjer më 300 metra (Ivan Mikuliq, Qytetet dhe kalatë mesëdhetare në Maqedoni, Shkup, 1996, 58-60).Strumica ka të bëjë me një qytet te vjetër antik ku në shkencën bashkëkohore të historiograf-isë përmendet me emra të ndryshëm që krye-sisht datojnë nga koha antike. Njëri nga emrat më të njohur që përmendet për këtë qytet në kohën antike është emir Astraeum. Në fillim të shekullit I të erës së re në qytet ka qëndruar imperatori romak Tiberij i I dhe për shkak emrit të tij, thuhet se një periudhë kohore Strumiuca përmendej në burime sipas emrit Tiberipolis.Në rrethinën e Strumicës, gjendet edhe varri i vajzës së imperatorit romak Tiberit të I, e cila është quajtur Struma, emër sipas të cilit më vonë me ardhjen e sllavëve në qytet në shek. VII ka marë edhe emrin që mban sot. Sipas burimeve greke thuhet se emri i këtij qyteti rrjedh nga emërtimi „Dober” emër që rrethi i Strumicës përmendet që në vitin 429 para erës sonë gjatë kohës së luftërave të mbretit të Odrizëve, Sitallk në Maqedoni. Duke folur për luftimet e mbretit Sitallk, historiani dhe filo-zofi antik Tukiditi, shkroi se ushtritë e mbretit Sitallk kanë kaluar brenda Thrakisë në drejtim të Strumës (Strimonit) kështu duke ecur kanë mbëritur në qytetin pajon Dober, ku prej këtu e kanë pasur më lehtë të kalojnë në rajonin e Vallandovës dhe Gjevgjelisë. Në qoftë se bëjme një analizë të detajizuar të renditjes së qyteteve që i kanë shkelur këto ushtri gjatë luftimeve, do të shohim se “Do-

56

HISTORIA E QYTETIT TË STRUMICËS

Në fakt, gjatë kësaj periudhe Strumica emrin “Astraion” e mer nga fisi pajon i Astrai. Ush-tritë antike maqedonase me disfatën e pësuar gjatë vitit 170 para erës së re në betejën e Pidnës, Maqedonia ndahet në katër provinca romake dhe gjatë vitit 168 para erës së re bie nën sundimin romak.Nga hulumtimet e deritanishme arkeologjike, në rrethin e Strumicës është gjetur një qendër e qytetit që ka ekzistuar gjatë tërë periudhës së antikës në Maqedoni. Kjo qendër që ka ekzistuar që nga periudha antike llogaritet edhe zona qëndrore e qytetit të Strumicës.Gjer më tani, fatkeqësisht, në rrethin e Stru-micës nuk janë bërë gjurmime më të thella

ber” emëri ky i cili në atë kohë ka pasur të bëjë më rrethin e Strumicës, ndodhej në lindje të Vallandovës, gjegjësisht shumë afër luginës së vendit të quajtur Struma.Jo më pak për qytetin e Strumicës është edhe emri “Termica” emër i cili në historinë maqe-donase emërohet kalaja gjegjësisht fortesa e këtushme. Në burimet antike, ku na shpie historiani antic Tit Livij, gjatë vitit 181 p.e.r. ky qytet është quajtur “Astraion”. Në këtë përiud-hë është e njohur vrasja e Dhimitrit, vëllaut të mbretit maqedonas Persej. (ASHAM, Makro-proekt, “Historia e kulturës së Maqedonisë”- Ivan Mikulçiq, Qytetet antike të Maqedonisë, libri i 8m Shkup, 1999, 333-334).

QYTETI NËN KULLAT MBRETËRORE

57

arkeologjike, kështu që nga hulumtimet e deritanishme mund të cekim kodrën Kullat e Mbretit, që ngritet në një lartësi mbitedare prej 180m mbi rrafshin e Strumicës në drejtim të pjesës jugperendimore të Strumicës.Në këtë kodër, gjenden gërmadhat e kalasë së madhe me sipërfaqe të mbi 4 hektarë, e cila është ndërtuar gjatë shuarjes së përiud-hës antike të Maqedonisë. Ndërtimet në këtë pjesë qëndrore të Strumicës antike, kryesisht na shpijn drejt shek. VI të erës së re, por ekzisotjnë edhe një numër i madh i gjurmëve dhe ndërtimeve më të vjetra si dhe riparime të pjesërishme më të vjetra të ndërimeve të këtushme që janë bërë gjatë kohës së sllavëve në Maqedoni.Përgjatë pjesës veriore të lokalitetit Kullat e Mbretit shtrihet brezare 6 hektarëshe , e cila kap pjesën më të vjetër të Strumicës së sotme. Me hulumtime të vazhdueshme arke-ologjike në më shumë pjesë të rrethit të Stru-micës janë gjetur shumë lokalitete antike të banimit, si dhe gjurmë të krishterimit të her-shëm bazilik me dysheme mozaiku në afërsi të Orta xhamisë.Në pjesën veriore të lokalitetit të qytetit Dollni janë gjetur varre të mëvonshme dhe të her-shme antike në afërsi të postës së re. Rreth 1 kilometër në juglindje të qytetit antik, në dre-jtim të Idomës dhe Selanikut gjendet kisha „ Shën Pesëmbëdhjetë Martirët e Tiberiopolis“ e shek.IX-X. Nën themelet e kësaj kishe gjen-den mbetjet bazilike me kriptim i regjistruar nga shek. VI, ndërsa përreth saj varret e shumta të bizantine.Në rrethin e Strumicës, janë gjetur dhe regjis-truar gjurmët e disa kishave që datojnë nga shek. V-VI i erës së re përgjatë lokaliteteve vijuese: Vodoça, Veljusa, Gjeçerli, Kosturino, Bansko etj.Përgjatë rrethit të Strumicës, janë ndarë dy rrugë kryesore të cilët shpienin në drejtim të Astibos (Shtip) gjer më Idome dhe Selanik, si dhe nga Stenae ( Demir Kapi) gjer në luginën e lumit Struma (Strimon). Buzë malit të Bel-lasicës nën pjesën jugore të Banskos gjendet lokaliteti “Gradishte”. Ky lokalitet ngritet rreth 250m mbi rrafshin e Strumicës dhe i njejti ka shumë shpate të pjerrëta të cilat shtrihen në dy lugina të thella.Maja e këtij lokaliteti është shumë e ngushtë, e rrafshtë dhe e banuar në të kaluarën. Në një kilometër në verilindje të lokalitetit Gradishte, në rrafshin e tij buron ujë termik i cili është për-dorur për nevojat e përditshmërisë qysh në kohërat e lashta. Sot në afërsi të këtij lokaliteti gjendet banja termike dhe hoteli “Car Samoill”.Gjatë pastrimit dhe mbylljes së burimeve ter-minale, e sidomos të burimit kryesor në vitin 1970, janë gjetur monedha të shumta të kohës antike. Shumica e këtyre monedhave datojnë nga periudha e shek. IV para erës së re gjer në shek. IV të erës së re. Këto monedha në buri-met kryesore të këtij lokaliteti janë hedhur në shenjë shëndeti nga sëmndjet e rënda, si dhe në shenjë mirëqenjeje të banorëve local. (ASHAM, Makroproekt “Historia e kulturës së Maqedonisë”, Ivan Mikulçiq. Qytete dhe kala mesëdhetare në Maqedoni, libri i 5, Shkup, 1996, 313-314).Gjer në mes të shek. IX hanet bullgare Presi-jan, e më pas edhe mbreti Boris (852-889), duke zgjeruar territorin e mbretërisë bullgare në Maqedoni, e kanë inkuadruar edhe rrethin e

Dhurues apo donator i kësaj kishe ka qenë peshkopi i njohur nga Strumica, Manoill. Kjo kishë është ndërtuar me tulla dhe mallter, me ndihmën e së cilit ka ardhur deri te një dekorim keramik jashtëzakonisht mbreslënës. Kisha ka një formë specifike të katërkëndëshit me kub tetëkëndës në pjesën pjesën qëndrore të kishës.Në pjesën perëndimore gjendet narteksi me kubin, ndërsa në pjesën jugore paraklis kush-tuar Shën. Spasit. Pjesa qëndrore dhe altari i kishës janë nga periudha e ndëritmit të saj apo më saktë në përiudhën, kah fundi i shek. XI.Gjatë shek. XIX në kishë janë bërë restaurime të pjesëshme dhe rinovim të ikonostasit të vjetër, kështu që kasha ka fituar dhe vlera më të mëdha kishtare. Hapsira para altarit të kishës është e mbyllur me ikonostas nga mermeri, ku edhe më tutje qëndrojnë mbish-krimet nga koha e ndërtimit të kishës. Pjesa përparëse e kishës ka pamje mozaike. Sot, kjo kishë njihet si “njëri nga manastiret më të shenjta femërore”. (L. Miletiq. Kishat dhe ma-nastiret e Strumicës, Beograd, 1926, 15-17)..Pushtimi osman në Maqedoni fillon me disfatën e betejës së Maricës nga data 25/26.09.1371. Gjatë viteve 1382 dhe 1383 pushtuesit osman morën qytetet e Seresit, Shtipit, Prilepit dhe Manastirit. Në këto vite gjithashtu ka qenë e okupuar edhe Strumica. (Andrej Iliev, Operacionet ushtarake osmane në Maqedoni (1371-1689), Shkup, 2010, 20-22…).Për shkak të pozitës së volitshme gjeopolitike në mesjetë Strumica ka pasur rëndësi të mad-he gjeopolitike dhe ushtarakostrategjike. Në periudhën e pushtimit osman në Maqedoni, sidomos gjatë periudhës së shek.XVIII dhe XIX, qyteti dhe rrethina e tij kanë qënë cara-van dhe qendër e rëndësishme tregtare, në veçanti përmendet rruga e Seresit dhe vendn-dodhja e tij. Në rrethinën e Seresit çdo vit gjatë periudhës së muajit gusht është mbajtur panairi i njohur pesëmbëdhjetditor. Kah fundi i shek.XIX qyteti ka pasur më tepër se 10.000 banorë.Strumica vazhdimisht ka mbajtur lidhje treg-tare edhe me qendrat më të largëta tregtare- Serezi, Shkupi dhe në veçanti Selaniku që ka qenë qendra më e rëndësishme inportuese dhe eksportuese në atë kohë. Rruga për në Selanik së pari ka kaluar përmes Dojranit, por pas lëshimit të hekurudhës së Vardarit në vi-tin 1873- përmes Udovës, gjegjësisht përmes stacionit hekurudhor në Strumicë. Kjo linje hekurudhore edhe më tepër e ka inkuadruar anën e Strumicës në shkëmbimin e lëndëve të para dhe fabrikateve europiane si dhe në sistemin kapitalist të mallërave dhe parave në përgjithësi.Gjatë periudhës para kryengritjes së Ilindenit në Maqedoni, në anën e Strumicës nga viti 1898 gjer në fund të vitit 1902 janë bërë gjith-sej pesë shkelje apo vjedhje ku janë arrestuar 741 persona. Kjo shifër e habitshme, dëshmon mënyrën më autentike të masovitetit të lëvizjes revolucio-nare në rrethin e Strumicës. Duke u nisur nga kjo, mund të themi se lëvizja ka qenë gjithëpopullore për tu thënë vetëm një e vërtetë, gjegjësisht një realitet: “Liri për Maqedoninë”.Në periudhën e terrorit grek në Maqedoni në fillim të vitit 1905, në Strumicë kanë ardhur dy

Strumicës në kuadër të Bullgarisë. Gjatë lufti-meve, toka e Strumjanëve u është nënshtruar rrënimeve, vjedhjeve dhe rrobërisë (Manoll Pandevski, Gjorgji Stoev-Trenkata. Strumica dhe rrethina gjatë historisë, Strumicë, 1969, 47-48). Në jetëshkrimin e martirëve të Tiberiopolit thuhet se mbretit Boris shumë nga popujt e Ballkanit ju nënshtruan, kështu që edhe strum-janët qenë të detyruar ta bëjnë të njëjtën, të jënë robër dhe tu nënshtrohen urdhërave të mbretit bullgar (Historia e popullit maqedo-nas, 2000, 323-327). Pas marjes së kësaj krahine, kufuiri ka qenë i vendosur pas malit të Bellasicës. Gjysëm shek-ulli më pas,në kohën e mbretit bullgar Simeon, kufiri bullgar është shtrirë më në jug, rreth 20 kilometra nga Selaniku. Duke përfshirë tokat e Strumjanëve në vendin e tyre Boris i ka oraganizuar ata në njësi ushtarako-adminis-trative, të quajtura komitete ku në krye kanë qenë drejtues të caktuar të quajtur komesë.Gjatë muajit qershor të vitit 1014 në rrethinën e Strumicës është zhvilluar beteja e njohur e Bellasicës ku ushtritë e mbretit Samoil janë ndeshur me imperatorin bizantin Vasilij II. Në këtë betejë ushtria e Samoilit ka qenë e zënë në pritë pas shpine dhe pas disfatës së rëndë të gjthë 14.000 ushtarët e Samoilit kanë mb-etur të verbuar, ndërsa çdo ushtari të njëqind i është lënë nga një sy, me qëllim që ushtarët tjerë të mund ti dërgojnë në para oborrit mbretëror të Samoilit. Vendi ku ka ndodhur kjo ngjarje e hidhur dhe ky akt makabër, sot mban emrin Vodoça, vendi ku u verbuan ushtarët e Samoilit.Manastiri „Shën Maria – Eleusa” është ndër-tuar gjatë vitit 1080 në fshatin e Strumicës, Velusa.

58

emisarë të propagandës greke për tu takuar me përfaqësues të VMRO-së. Sipas Pande Kujumxhiev njëri prej tyre ka qenë një profe-sor Sterijadis dhe kolonel Haxhi Kirijakis. Gjatë bisedimeve nga ana e VMRO-së kanë marë pjesë P. Kujumxhiev, Gjorgji Axhi Kostarov dhe Sllavço Klambov, të cilët si nxënës të dikur-shëm në shkollat greke, e kanë zotëruar mirë greqishten. Grekët mledhjen e kanë kërkuar nën motive “për tu marë vesh për bashkë-punim” dhe për të shmangur vëllavrasjet, ku të njëjtat propozime kanë qenë të prauara nga pala maqedonase. Grupi maqedonas, para se gjithash i ka shpalosur qëllimet liridashëse dhe bazat ideopolitike të VMRO-së, ku pas kësaj grekët kanë mbetur të befasuar dhe të habi-tur. Për këtë takim mes tjerash, P.Kujumxhiev thotë: “ Më pas, Haxhi Kirijakis na pyeti se si mund të marin pjesë edhe ata. Ne u thamë se në qoftë se ata donë, mund të na ndihmojnë me vullnetarë dhe armë, ndërsa njerëzit që do i dërgonin ata, do të hynin në çetat tona dhe do të luftojmë krah për krah si vëllezër. Ai tha se ajo nuk bëhet. Në këtë ne pyetëm: Si men-doni ju? Ai u përgjigj se çetat duhet të jenë të ndara dhe më pas të punojmë së bashku. Ne atëherë pyetëm se në ç’drejtim do të lëviznin çetat e tyre, ndërsa ai u përgjigj se nuk do të kalojnë në veri buzë malit të Bellasicës. Kur ne pyetëm se pse, ai u përgjigj se edhe “ne kemi këtu fshatrat tona”, ne u thamë se ata fshatra nuk janë të tyre dhe se ata janë fshatra maqe-donase dhe se prej nesh janë të organizuar edhe mësuesit që janë të caktuar nga ana jonë. Në fund ju thamë:Ju jeni në drejtim dhe kahje të gabuar, doni ta ndani e përçani popul-lin dhe kjo nuk do të mbetet pa përgjigje nga ana jonë. Pastaj, pyetën se a kanë edhe diçka për të thënë. Ata u përgjigjën se mbesin në qëndrimin e tyre, edhe ne gjithashtu u thamë se mbrojmë qëndrimin tonë.” (Мanol Pandevski, Gjorgji Stoev- Trenkata. Stru-mica dhe rrethina gjatë historisë, Strumicë, 1969,261). Gjatë kohës së luftës së parë Ballkanike Stru-mica ka qenë nën okupimin serb. Gjatë luftës së dytë Ballkanike nga viti 1913, Strumica dhe rrethina e saj përjetuan edhe një herë, okupim të shkurtër dhe vandal nga ushtritë greke. Më 8 gusht ushtria greke ja vë flakën Strumicës. Ditën e nesërme, Strumica përsëri është dje-gur në shumë anë. Flakët janë ndalur në 15 gusht 1913. Qenë djegur 1900 ndërtesa pub-like, kisha, shtëpi, kafiteri, dyqane si dhe ob-jekte tjera me vlerë kuluturoro-historike. (Е. Bllazhova, Z.Hauptova. Apostull maqedonas i Strumicës, Shkup, 1990, 40-43).Në periudhën mes dy luftërave botërore, Stru-mica me rrethinë kanë qenë zonë kufitare, kështu që ky qytet dhe rrethina e tij i humbin të gjitha lidhjet ushtarake, gjeostrategjike dhe tregtare, ndërsa popullata në masë të madhe migron në qytete tjera të Maqedonisë dhe në një pjesë të vendeve të jashtme.Gjatë vitit 1921 në qytet kanë jetuar rreth 6000banorë.Gjatë periudhës së Luftës së Dytë Botërore, 1941/1945 në rrethinën e Strumicës, vend kryesor zë Brigada e artilerisë së Strumicës, e njohur nën emrin “Goce Dellçev”. Ky njësit in-tensivisht vepron në Strumicë dhe rrethinë që nga fillimi i dhjetorit të vitit 1944.Njësiti përbën njësi ushtarake e cila ka qenë direct e kyçur në LNC dhe POM në përbërje të Divizionit të pesëdhjetë maqedonas të Ush-

jnë të zhvillohen shumë shpejt. Sot ky qytet është metropolë bashkëkohore e Maqedonisë dhe ka të bëjë më një qendër ekonomike-kul-turore, arsimore dhe administrative të rrethit të Strumicës. Qyteti e ka të zhvilluar industrinë e tekstilit, drurit, metalit, keramikes si dhe in-dustrinë ushqimore (ASHAM, МEnciklopedia maqedonase, libri i II, Shkup, 2009, 1450-1451). Në qytet sot ekzistojnë shkolla të mesme bashkëkohore, gjimnaze dhe shkolla e Lartë e Bujqësisë. Shtëpia e Kulturës, Teatri Kombëtar, Muzeu Komëtar, Muzeu Memo-rial “Bllagoj Jankov- Muçeto”, Bibloteka Kom-bëtare, Shtëpia e Shëndetit etj.Nga përmendoret dhe figurat kulutrore-histor-ike më të rëndësishmet janë: Kullat mbretërore të cilat shtrihen në qytet, vendi i quajtur Varri i Struminit, si dhe manastiret “ Vodoça” dhe “Veljusa” që datojnë nga shek. XI.Në rrethinën e Banskos është gjetur njëra ndër bazat më të vjetra ushtarake romake në Maqedoni. (М. Ristiq. Strumicë, Bratstvo, Beograd, 1925, 22-25).Eparkia e tiveroplit të Strumicës daton që nga mesi i shek.IV të erës së re. Kjo eparki është mësuar veçanërisht pas vuajtjeve të pesëm-bëdhjetë shenjtorëve prift të tiberiopolisit, kështu që në këtë peridudhë qyteti ka qenë i njohur nën emrin “Martiropolis” (qytet i mar-tirëve prift). Eparkia përkohesisht ka qenë pjesë e Justiniana Primës e më pas e : Ar-kiepiskopisë së Ohrit, Patriarkanës së Carigra-dit, Egzarkisë bullgare dhe Kishës Ortodokse Serbe. (Ivan Snegarov. Historia e Arkiepis-kopisë së Ohrit, I–II, vëllimi i dytë fototip, Sofje, 1995,45-47).Ajo që në suaza botërore e bën të njohur Stru-micën është rrethi i Strumicës dhe Karnevali i Strumicës i cili lidhet me festën “ Lidhjet e mëdha” (që në gojëdhënat popullore është i njohur si Pendimi) Kjo ngjarje e rëndësishme mbahet çdo vit, në ditët e trimerit, apo më saktë, në fillim të agjërimit të pashkëve.Karnevali i Strumicës ndiqet me maskime ku qëllim primarë i këtij makimi është largimi i mendimeve të liga, të keqes dhe dëshira për fat pjellëri.Nga fytyrat tradicionale që më së shpeshti prezantohen gjatë karnevalit janë: djalli, prifti, dhëndri, nusja etj. Karnevali zakonisht përfun-don të mërkurave, kur me veshjet tradicio-nale kombëtare parakalohet nëpër shtëpitë e vajzave të fejuara ku të njejtave ju dhuro-jnë peshqeshe. Përveç kësaj, atyre rrëfehen tregime dhe u këndohen këngë dashurie me qëllim që të rinjtë sa më shumë të krijojnë lid-hje martesore dhe bashkëshortore. (ASHAM, Enciklopedia maqedonase, libri i II, Shkup, 2009, 1452).Nga viti 2005 qyteti i Strumicës është i pranu-ar në familjen e qyteteve të karnevaleve FECC – Shoqata e qyteteve europiane të karneva-leve.Eparkia ortodokse e Strumicës, pranë Kishës Ortodokse maqedonase (KIM) është nën këtë emër prej viti 1958 gjer më vitin 1982, pas kësaj periudhe kalon në Eparkë Dioqeza Zletovë-Strumicë. Gjatë vitit 1982 eparkia ka qenë e inkuadruar në përbërjen e posaformuar të dioqezës së Vardarit dhe Strumicëës, selia qëndrore e së cilës gjendet në qytetin e Vele-sit. (Р. Grujiq, Eparkia e Strumicës, Beograd, 1993, 34-37).

Dr. Andrej Iliev

trisë nacionalçlirimtare të Jugosllavisë (UNCJ). Ka qenë e përbërë nga 25 oficerë dhe ush-tarë me përvojë shumëvjeçare në artilëri, që kanë qenë nën komandën e Ivan Shteriev dhe kolonelit komesar Boro Kamberski.Për kohë të shkurtër në përbërjen e njësisë ar-tilerike janë inkuadruar edhe pjesë të Brigadës maqedonase nacionalçlirimtare “Goce Del-lçev”, ku për kohë të shkurtër kjo njësi ka numëruar më shumë se 350 luftëtarë. Njësiti ka qenë i ndarë në dy bateri artilerike, kurse posedonte edhe 3 topa kodrinor dhe 4 anti-tank. Njëra bateri ka vepruar në drejtimin: Del-lçevë-Koçani- Shtip, ndërsa tjetra ka vepruar në drejtim Dellçevë- Berovë- Strumicë dhe Krivollak. Gjatë riorganizimit të njësive artilerike, kjo njësi është zhvendosur në Shkup dhe ka hyrë në përbërjen e Brigadës së parë nacionalçlirim-tare artilerike maqedonase. (Маrijan Dimitri-jevski. Ushtria maqedonase 1944/45, Shkup, 1999, 158-159).Më 17 nëntor të vitit 1944 në fshatin Mitrash-inci është formuar brigade e 50. maqedonase ku në përbërjen e saj ka pasur një brigadë artilërie dhe 3 brigada këmësorie. Në luftimet për Strumicën kanë marë pjesë brigade e 4 nga ky division. Në 18 tetor, nga ushtarët e ri në Shirok Doll (Pllaçkovica) është formuar di-vizioni i 51 maqedonas i Strumicës, gjithashtu nga 4 brigada ku menjëherë kalon në rajonin e Strumicës. Opercaionet përfundimtare për çlirimin përfundimtar të Strumicës më rrethinë, janë zhvilluar nga data 5 gjer më datën 7 nën-tor të vitit 1944.Me përfundimin e Luftës së Dytë Botërore nga viti 1945 e më tej, qyteti dhe rrethina e tij fillo-

Mali i Arit

ë qoftë së ndonjëherë u shpie rruga drejt anës së Prilepit, ndaloni dhe shikojeni veriun e qytetit. Do të vëreni një vend i

cili herë duket si mal e herë si vend ku dikur në kohërat e lashta kanë luftuar kiklopët. Unë nuk tallem: këtu hasim në një lartësi me një numër të madh të gurëve shkëm-beve të formave dhe madhësive të ndryshme të shpërndarë përgjatë hapsirës së tij. Ai është mal i Arit, njëri ndër gjërat që Prilepin e bëjnë qytet krenar. Mali i Arit është mal gjysëm i lartë i cili shtrihet në veri të qytetit të Prilepit në hapsirën mes Lumit të Vjetër dhe Lumit të Prilepit në pjesën verilindore të Pellagonisë. Kjo bukuri natyrore kap hapsirën prej 50 kilometra katrorë dhe posedon vlera të jashtëzakonshme natyrore. Ky mal është dëshimi e vërtetë se si ndonjëherë natyra mund të jetë aq kreative. Shkëmbet dhe gurrët të cilat janë të renditur në mënyrë të palogjikshme dhe të çuditshme gjithandej malit krijojnë një ekstazë që vetëm mund ta risë dhe ta nxisë imagjinatën e njeriut. Ky vend është një mundësi e mirë që çdo artist të gjej inspirim, ndërsa çdo udhëtar të gjej qetësi dhe të ndihet si fëmijë. Elefantë, luanë, lejlekë, putra..dhe gjithçka tjetër..dhe e tëra që duhet të bëni është nënshtrimi ndaj imagji-natës tuaj e cila do të forcohet edhe më shumë nën ndikimin e ndjenjave tuaja që do të hasin në shumë ngjy-rime, forma dhe aroma- thjesht do të hasni në gjithçka të jashtëzakon-shme që mund të dhurojë natyra.Ne majen e malit gjendet kasha “Shën Maria”, Treskavec. Deri aty arrihet përmes rrugës së rindëru-tar kohë më parë, pas zjarrit të kishës. Në konaqet e kishës mund të pushoni, të pastroheni fizikisht dhe shpirtërisht dhe të kënaqeni në murale autentike të kësaj kishe te vejtër dhe të bukur e cila është shumë e rëndësishme për banorët e kësaj ane.

Kliment GjorgoskiBukurit

ë e

Maqed

on

isë

52