Raport Nr. 29257-AL

Shqipëria: Ruajtja e Rritjes së Qëndrueshme edhe përtej Tranzicionit Memorandum Ekonomik i Bankës Botërore për Shqipërinë

27 Dhjetor 2004 Njësia e Uljes së Varfërisë dhe Menaxhimit Ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë Qëndrore

Dokument i Bankës Botërore

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

MONEDHAT DHE NJËSITË EKUIVALENTE (Kursi i Këmbimit në Fuqi që nga Data 22 Nëntor 2004)

Njësia Monetare = Lek 1.00 Dollar Amerikan = 97.51 Lek

VITI FISKAL QEVERITAR

1 Janar deri në 31 Dhjetor

PESHAT DHE MASAT Sistemi Metrik

AKRONIMET DHE SHKURTIMET

AMC Komunikimi Celular Shqiptar (Kompani e

telefonisë celulare) MTL Marrveshja për Tregtinë e Lirë

ANALTIR Shoqata Ndërkombëtare e Transportuesve të Mallrave

MTT Ministria e Transportit, Telekomunikacionit dhe Postave

APD Autoritetet e Portit të Durrësit NjENj Njësi Ekuivalente me Njëzet BE Bashkimi Evropian OBT Organizata Ndërkombëtare e Tregtisë DPRr Drejtoria e Përgjithshme e Rrugëve OBZhE Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim

Ekonomik EJL Evropa Jug-Lindore PAT Preferenca Autonome Tregtare ESAF Programi i Zgjeruar për Rregullim Struktural PPF Produktivitet i Përgjithshëm Faktoral FIAS Shërbimi Këshillimor për Investimet e Huaja PSA Procesi i Stabilizimit dhe Antarësimit FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar PTB Pjesa Tjetër e Botës GDP Produkti i Përgjithshëm Kombëtar PVSN Programi për Vlerësimin e Studentëve

Ndërkombëtarë IAIS Anketë Ndërkombëtare për Shkollimin e të

Rriturve SKAL Studim mbi Kostot Administrative dhe Ligjore

ICAO Organizata Ndërkombëtare e Aviacionit Civil SKZhES Strategjia Kombëtare për Zhvillim Social dhe Ekonomik

IDA Agjencia për Zhvillim Ndërkombëtar SMSJ Studim për Matjen e Standarteve të Jetesës IFN Institucionet Financiare Ndërkombëtare SRIB Studim Rajonal për Infrastrukturën Ballkanike MTEF Kuadri Afatmesëm i Shpenzimeve SRPA Sistemi i Regjistrimit të Pasurive të

Paluajtshme KLSh Kontrolli i Lartë i Shtetit STNMSh Studimi i Tretë Ndërkombëtar mbi

Matematikën dhe Shkencën KMRV Kredi në Mbështetje të Reduktimit të

Varfërisë TAP Tatimi mbi të Ardhurat Personale

KSTN Klasifikim Standart i Tregtisë Ndërkombëtare TEB Treguesit Ekonomikë Botërorë KT Kushtet e Tregtisë TSS Tatim i Sigurimeve Shoqërore LTTEJL Lehtësimi i Tregtisë dhe Transportit në

Evropën Jug-Lindore TVSh Tatimi i Vlerës së Shtuar

MAT Masa Autonome Tregtare TZhB Treguesit e Zhvillimit Botëror MPVD Ministria e Pushtetit Vendor dhe

Decentralizimit VEQL Vendet e Evropës Qëndore dhe Lindore

MSA Marrveshja për Stabilizim dhe Asocim

Zëvendës President: Shigeo KatsuDrejtor për Vendin: Orsalia Kalantzopoulos

Drejtor Sektori: Cheryl W. Gray Menaxher Sektori: Bernard Funck

Drejtues i Grupit të Ekspertëve: Célestin Monga

PËRMBAJTJA

KAPITULLI 1: HYRJE................................................................................................................ 1 KAPITULLI 2: BURIMET, PERSPEKTIVAT DHE KUFIZIMET E RRITJES................. 8

1. Histori: Një Histori e Shkurtër Tranzicioni ............................................................................. 8 2. Çfarë e Shtyn Përpara Rritjen në Shqipëri? ........................................................................... 19 3. Potenciali Sektorial Për Rritje................................................................................................ 28 4. Rritja Afatgjatë: Perspektivat dhe Kufizimet......................................................................... 37

KAPITULLI 3: TREGTIA DHE INTEGRIMI........................................................................ 46 1. Tregtia dhe Investimet e Huaja ne Shqipëri........................................................................... 46 2. Politikat për Fuqizimin e Integrimit Tregtar .......................................................................... 54

KAPITULLI 4: ROLI I MIGRIMIT DHE TE ARDHURAVE NGA EMIGRACIONI ...... 65 1. Modelet e Migrimit dhe Emigracionit ................................................................................... 65 2. Ndikimi Makroekonomik ...................................................................................................... 71

KAPITULLI 5: MOBILIZIMI I BURIMEVE TË KRAHUT TË PUNËS............................ 77 1. Profili i Tregut të Punës.................................................................................................... 77 2. Furnizim i Pamjaftueshëm dhe Kërkesë e Ulët për Kapital Njerëzor.................................... 89

KAPITULLI 6: KAPËRCIMI I PENGESAVE NË INFRASTRUKTURËN PUBLIKE... 100 1. Cilësia e Dobët e Infrastrukturës ......................................................................................... 100 2. Prioritetet e Infrastrukturës Publike ..................................................................................... 112

KAPITULLI 7: KUADRI I QEVERISJES PËR RRITJEN EKONOMIKE ...................... 119 1. Sfidat Qeverisëse dhe Institucionale.................................................................................... 119 2. Politikat për Përmirësimin e Qeverisjes dhe për Fuqizimin e Institucioneve ...................... 127

KAPITULLI 8: KUADRI MAKROEKONOMIK I RRITJES............................................. 134 1. Kufizimet Makroekonomike dhe Financiare ....................................................................... 134 2. Politikat për të Ruajtur Qëndrueshmërinë Makroekonomike .............................................. 142

KAPITULLI 9: PËRFUNDIME .............................................................................................. 148 ANEKS ....................................................................................................................................... 150

Kutitë e Tekstit Kutia 1: Produkte të Zgjedhura Bujqësore me Perspektivë Premtuese Kutia 2: Model EPL për Simulime Tregtare: Burimet e të Dhënave Kutia 3: Rekomandimet e Shërbimit Këshillimor për Investimet e Huaja për Kapërcimin e

Pengesave Administrative ndaj Investimeve Kutia 4: Zgjidhja e Mospërputhjeve në Statistikat e Tregut të Punës Kutia 5: Trafiku Njerëzor në Ballkan Kutia 6: Reformat Tatimore të Propozuara nga FMN Lista e Figurave Figura 1: GDP Reale në Shqipëri (1990=100)

Figura 2: Konsolidimi Fiskal, 1997-2003 Figura 3: Përmasat e Pushtetit Qëndror (1999-2002 mesatare) Figura 4: Si Është Financuar Deficiti Buxhetor, 1997-2003 Figura 5: Kursi Real i Interesit, Depozita 12-mujore, 1993-2003 Figura 6: Të Ardhurat Nga Emigracioni, në Milionë Dollarë, 1994-2002 Figura 7: Transfertat e Jashtme, në Milionë Lekë, 1992-2002 Figura 8: Deficiti i Llogarisë Rrjedhëse, 1991-2003, (përqindje e GDP) Figura 9: Të Ardhurat e Përgjithshme Kombëtare për Frymë, 1990-2003 Figura 10: Përbërja e GDP sipas Shpenzimeve, 1990-2003 Figura 11: Vlera e Shtuar nga Bujqësia, si Pjesë e GDP, 2000 Figura 12: Kontributi Sektorial në GDP, 1990-2003 Figura 13: Kontributet Relative në Rritjen e GDP, 1982-2003 Figura 14: Tendencat Rajonale të Turizmit, 1997-2001 Figura 15: Bilanci Kursime-Investime, si përqindje e GDP Figura 16: Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri, në Milionë Dollarë Figura 17: Investimet e Huaja Direkte sipas Sektorëve, 2001 (% e Totalit) Figura 18: Investimet e Huaja Direkte sipas Vendit të Origjinës, 2001 (përqindje e totalit) Figura 19: Investimet e Huaja Direkte në Vendet e Evropës Jug-Lindore, 2003 (në Milionë

Dollarë) Figura 20: Popullsia e Meshkujve në Moshë Madhore në Zonat Urbane sipas Historisë së

Emigracionit dhe Rajonit, Prill 2001 Figura 21: Emigrimi i Përkohshëm me Qëllim Punësimi i Meshkujve Shqiptarë: Përqindjet (shifrat në të majtë) dhe Kohëzgjatja Mesatare (shifrat në të djathtë),

1997-2001. Figura 22: Meshkujt Shqiptarë – Emigrantët Afatshkurtër Me Qëllim Punësimi sipas Moshës

dhe Nivelit Arsimor, Prill 2001 Figura 23: Efekti i Përqindjes së Varfërisë së Rrethit të Banimit dhe Statusit Civil të Meshkujve

Shqiptarë në Mundësinë e Parashikueshme të Emigrimit Afatshkurtër Me Qëllim Punësimi

Figura 24: Efekti i Vendit të Banimit dhe Moshës në Mundësinë e Parashikueshme të Emigrimit Afatshkurtër Me Qëllim Punësimi

Figura 25: Të Ardhurat Nga Emigracioni dhe Bilanci i Tregtisë, 1993-2002 Figura 26: Të Ardhurat Nga Emigracioni, në Milionë Lekë, 1994-2002 Figura 27: Deficiti Tregtar në Rritje i Shqipërisë Figura 28: Raportet e Varësisë Demografike në Shqipëri dhe Vende të Zgjedhura, 2002 Figura 29: Përqindjet e Aktivitetit, Punësimit dhe Papunësisë (përqindje). Meshkujt e Moshës

15-59 dhe Femrat e Moshës 15-54 Figura 30: Papunësia Zyrtare në Shqipëri, 1993-2003 (fundi i periudhës): Numri i Përgjithshëm

i të Papunëve (shifrat në të majtë); Numri i të Papunëve me Arsim Universitar (shifrat në të djathtë)

Figura 31: Përqindjet e Papunësisë sipas Gjinisë dhe Vendbanimit: 1989 and 2001 (Të Dhënat e Regjistrimit të Popullsisë) Figura 32: Përqindjet e Papunësisë sipas Gjinisë dhe Vendbanimit, Prill 2002 Figura 33a: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht sipas Grup Moshave dhe

Vendbanimit, Prill 2002—Meshkujt Figura 33b: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht sipas Grup Moshave dhe

Vendbanimit, Prill 2002—Femrat Figura 34a: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht (Përveç Studentëve dhe

Pensionistëve) sipas Viteve të Arsimimit dhe Vendbanimit. Prill 2001--a) Meshkujt e Moshave 25-34

Figura 34b: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Aktivë Ekonomikisht (Përveç Studentëve dhe Pensionistëve) sipas Viteve të Arsimimit dhe Vendbanimit. Prill 2001--b) Femrat e Moshave 15-64

Figura 35: Rreziku i Papunësisë për Gratë Shqiptare Aktive Ekonomikisht (Përveç Studentëve dhe Pensionistëve) sipas Moshës dhe Arsimimit, Prill 2001

Figura 36: Shpërndarja Gjeografike e Popullsisë së Varfër Figura 37: Vdekjet nga Trafiku për çdo 10,000 Automjete Figura 38: Niveli i Pengesave me të Cilat Ndeshen Bizneset në Shqipëri në Zona të Ndryshme Figura 39: Të Ardhurat Qeveritare dhe Të Ardhurat Tatimore në një Numër Vendesh të Marra

si Model Figura 40: Kursi Real Efektiv i Këmbimit i Bazuar në CPI, 1994-2004 Figura 41: Kursi i Rritjes Vjetore të Ofertës Monetare, 1994-2003 Figura 42: Prodhimtaria e Fuqisë Punëtore, 1992-2003, Mijë Lekë/Punonjës Figura 43: Eksportet ndaj GDP, 1993-2003 (përqindje) Lista e Tabelave Tabela 1: Shqipëria e Krahasuar me Vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore Tabela 2: Treguesit Kryesorë Ekonomikë, 1990-2003 Tabela 3: Përparimet e bëra në Reformat Strukturale -2003 Tabela 4: Prodhimi Bujqësor 1993-2003– Bimët e Fushave (mijë ton) Tabela 5: Blegtoria, 1998-2003 (mijë) Tabela 6: Përbërja Sektorale e GDP, 1990-2003 Tabela 7: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri I (pa marrë parasysh heqjen e

përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste)

Tabela 8: Paneli A: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri II (duke supozuar heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste)

Tabela 8: Paneli B: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes së Shqipërisë II (duke supozuar një pjesë kapitali prej 0.50 dhe që një pjesë e konsiderueshme e kapitalit të periudhës komuniste është hequr përfundimisht nga përdorimi)

Tabela 9: Përbërja e tregtisë me BE dhe PTB në 1996, 1998, 2002 dhe 2003 (në përqindje dhe mijë dollarë)

Tabela 10: Intensiteti Faktoral i Tregtisë së Shqipërisë me Bashkimin Evropian, 1996-2003 Tabela 11: Të Ardhurat e Mbledhura nga Doganat, 2001-2003 (milionë dollarë) Tabela 12: Të Ardhurat nga Industria e Turizmit, 1999-2002 Tabela 13: Krahasimi me Vendet me Rritje më të Madhe dhe më të Vogël Tabela 14: Ekuacioni i Parashikimit Neoklasik të Rritjes Tabela 15: Nivelet e Parashikuara të Rritjes Afatgjatë për Vendet në Tranzicion Tabela 16: Arritjet e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në tregjet e BE në periudhën 1993-2003 Tabela 17: Tregtia e Tekstileve/Veshjeve dhe Këpucëve, 1996-2003 (në mijë dollarë dhe

përqindje) Tabela 18: Tregtia në pjesë dhe pjesa takuese e tregjeve të BE (në mijë dollarë dhe përqind) Tabela 19: Hyrjet nga IHD. Totali dhe Totali për Frymë gjatë 1990-03, Mesatarja Vjetore për

Frymë në 1993-‘96, 1997-2000 dhe Niveli Vjetor për Frymë në 2000-03 (në dollarë) Tabela 20: Hyrjet Vjetore të IHD në milionë dollarë dhe si përqindje e GDP, 1993-2003 Tabela 21: Efektet e Marrëveshjes me BE për Stabilizim dhe Asocim Tabela 22: Efektet e Tregtisë Ndërkombëtare në Skenarët Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit

në lidhje me punën e bërë në vitin 2000)

Tabela 23: Ndryshimet në Rendimentet Prodhuese në Skenarë Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit në lidhje me vitin 2000)

Tabela 24: Efektet e Liberalizimit të Tarifave mbi Importet nga Vendet e Evropës Jug-Lindore Tabela 25: Efektet e Adoptimit të TPE mbi Produktet Industriale Tabela 26: Efektet e Liberalizimit të Tregtisë me BE, me Vendet e Evropës Jug-Lindore dhe

Pjesën Tjetër të Botës. Tabela 27: Lëvizjet gjatë 1989-2001 dhe 2000-2001 midis Zonave Bregdetare, Qëndrore dhe

Malore dhe Qytetit të Tiranës (përqindja në fillim të periudhës). Meshkujt e moshës 15+ dhe me Banim në Shqipëri në Prill 2001.

Tabela 28: Dëshira për t’u Vendosur Përkohësisht apo Përgjithmonë Jashtë Vendit e Shqiptarëve Që Nuk Kishin Ikur Gjatë Periudhës 1997-2001 (Prill 2002, përqindje e popullsisë së Moshave 15-64)

Tabela 29: Faktorët Përcaktues të Dëshirës për t’u Vendosur Jashtë Vendit e Shqiptarëve Që Nuk Kishin Ikur Gjatë Periudhës 1997-2001 (drejtimi i efektit; 0 në rast se nuk është i konsiderueshëm)

Tabela 30: Monedha Jashtë Sistemit Bankar si përqindje e MS, Vendeve të Evropës Jug-Lindore

Tabela 31: Ndihma e Jashtme për Shqipërinë, 1991-2002 Tabela 32: Raporti Neto i Varësisë Ekonomike në BE dhe Vende të Zgjedhura, 2002 Tabela 33: Gjendja në Tregun e Punës e Popullsisë Shqiptare të Moshave 15-64, Prill 2002

(përqindje) Tabela 34: Nivelet e Papunësisë në Shqipëri, 2001-2003: Meshkujt e Moshave 15-59 dhe

Femrat e Moshave 15-54 (Përqindje) Tabela 35: Punësimi, Papunësia dhe Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në Shqipëri, Prill 2000

(popullsia e moshave 15-64), në përqindje Tabela 36: Regjistrimi në Shkolla Sipas Niveleve të Arsimit Tabela 37: Pritshmëria e Viteve të Arsimimit për Vendet TEB (2000), Vendet OBZHE Përfshi

Krahasuesit Rajonalë (2001) dhe për Shqipërinë (1998), Pritshmëria e Viteve të Arsimimit për Vend apo Grup Vendesh

Tabela 38: Vitet e Arsimimit për Popullsinë e Moshës 25-64 Vjeç në Shqipëri, në BE dhe në Vende të Zgjedhura të Evropës Qëndrore dhe Jug-Lindore, 2002 (përqindje e shpërndarjes)

Tabela 39: Të Ardhurat Mesatare sipas Sektorit të Pronësisë, Gjinisë së Punonjësve dhe Arsimimit, 2002

Tabela 40: Raporti i Rrogave sipas Arsimimit, Sektorit të Pronësisë dhe Gjinisë, 2002 Tabela 41: Shpërdarja Arsimore e Punësimit Total dhe të Punonjësve, 2002 Tabela 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore sipas Gjinisë dhe Arsimimit (Popullsia e Moshave

15-64) Tabela 43: Fazat e Zhvillimit Ekonomik Tabela 44: Nivelet e Parashikuara të Rritjes së Trafikut, 2001-2006 (në përqindje) Tabela 45: Kushtet e Rrjetit Rrugor, 2003 Tabela 46: Shpenzimet e Transportit Publik (milionë dollarë) Tabela 47: Krahasimi i Niveleve Ndërkombëtare të Vdekjeve në Rrugë, 2002 Tabela 48: Akciza për Produktet e Naftës, 2003 (dollarë/l) Tabela 49: Shpenzimet dhe Të Ardhurat e Parashikuara Rrugore (milionë dollarë) Tabela 50: Të Ardhurat Mesatare të Sistemit Hekurudhor për Njësi Trafiku (dollarë) Tabela 51: Treguesit Financiarë dhe Operativë në Sektorin e Ujit, 2001 Tabela 52: Subvencionet Direkte Operative për Sektorin e Ujit, 1993-2004 (milionë Lekë) Tabela 53: Indeksi i Korrupsionit në Vendet e Evropës Jug-Lindore, 2001-2002 Tabela 54: Nivelet Tatimore: Shqipëria në Krahasim me Vendet e Tjera në Tranzicion Tabela 55: Pagesat e Raportuara Jo-Zyrtare sipas Procedurave

Tabela 56: Treguesi i Presionit të Korrupsionit Tabela 57: Treguesit Institucionalë: Shqipëria në Krahasim me Vendet e Tjera në Tranzicion Tabela 58: Indeksi i Efektivitetit dhe Mbulimit Ligjor Tabela 59: Qeverisje: Ndryshimi i Roleve të Pjesëmarrësve Kryesorë Tabela 60: Të Ardhurat Qeveritare si Përqindje e GDP, Evropa Jug-Lindore Tabela 61: Parashikime të Përmasave të Ekonomisë së Jashtëligjshme në Evropën Qëndrore

dhe Jug-Lindore Tabela 62: Tarifat Shqiptare për Importet nga BE Tabela 63: Tarifat Shqiptare për Importet nga Vendet Fqinje të Mbuluar nga Marrëveshjet për

Tregtinë e Lirë Tabela 64: Tarifat Shqiptare MFN dhe TPE mbi Prodhimin e Produkteve Tabela 65: Kredia Bankare për Sektorin Privat, Evropa Jug-Lindore (% e GDP) Tabela 66: Monedha Jashtë Sistemit Bankar, Vendet e Evropës Jug-Lindore, 1992-2002 (si

përqindje e MS) Tabela 67: Ndihma e Jashtme për Shqipërinë, 1991-2002 Tabela 68: Tregtia si Pjesë e GDP, 1998-2002 (përqindje) Tabela 69: Shpërndarja Tipike Gjeografike e Eksporteve dhe Importeve Shqiptare në 1996-

2003 (në përqindje)

FALENDERIME

Ky raport u përgatit nga Célestin Monga në bazë të të dhënave të një studimi më të gjërë të kryer nga një grup ekspertësh të Bankës Botërore dhe do të publikohet si një projekt kerkimor (Studime Informative). Grupi i ekspertëve, i cili drejtohej nga Z. Monga, përbëhej nga Faruk Khan, Zhicheng Li Swift, Marta Muco (makro ekonomi); Bartek Kaminski, Alia Moubayed, Maryla Maliszewska dhe Anna Kolesnichenko (tregti); Mihails Hazans (çështje të tregut të punës); Sue Berryman (arsim); Nils Junge (bujqësi); Peter Parker (transport); Susanne Szymanski (ujëra); Iftikhar Khalil (elektricitet); Katelijn Van den Berg dhe Adriana Damianova (turizëm); Brian Levy, Gary Reid (qeverisje); dhe Joao C. Oliveira (decentralizim). Grupi i ekspertëve u mbështet gjithashtu në punime të mëparshme dhe kontribut nga Xiaofang Shen, Juela Haxhiymeri, Jolanda Trebicka, Frauke Jungbluth, Mehnaz Safavian, Hormoz Aghdaey, Olivier le Ber, Periklis Saragiotis, Andreas Rohde, Monika Huppi, Verdon Staines, Mansour Farsad, Mukesh Chawla, dhe Nand Shani. Robert M. Solow (MIT) and Robert J. Barro (Universiteti i Harvardit) ishin këshilltarë të grupit të ekspertëve në kryerjen e kësaj detyre. Norman Loayza, Alexandre Abrantes, dhe Hedi Larbi ishin në rolin e shqyrtuesve të materialit. Formatimi dhe prodhimi i raportit u koordinuan nga Mismake Galatis dhe Armanda Çarçani Emily Evershed (konsulente) bëri redaktimin e draftit të raportit. Studimi u krye nën drejtimin e përgjithshëm të Bernard Funck dhe Orsalia Kalantzopoulos Grupi i ekspertëve falenderon për bashkëpunimin e ngushtë Komisionin Evropian, Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe Zyrën Ndërkombëtare të Punës. Materiale dhe sugjerime të vlefshme dhanë Ministria e Financave, Banka e Shqipërisë, Instituti i Statistikave (INSTAT) dhe Dr. Lindita Xhillari dhe Dr. Ylli Çabiri nga Qëndra për Promovimin e Zhvillimit Njerëzor. Grupi i ekspertëve të Bankës i shpreh mirënjohje të sinqertë ministrive, agjencive qeveritare dhe organizatave të ndryshme ndërkombëtare të cilët ndihmuan në përgatitjen e këtij drafti. Së fundmi, falenderime të posaçme për Zj. Milva Ekonimi dhe kolegët e saj tek INSTAT për bashkëpunimin e tyre të shkëlqyer. Raporti paraprak u diskutua me të gjitha palët e interesuara dhe në bazë të këtyre diskutimeve iu bënë edhe ndryshimet e nevojshme.

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Rritja e shpejtë e Shqipërisë mbas rënies së regjimit komunist në 1990 ka qënë befasuese dhe ndër më të lartat në të gjitha vendet në tranzicion. Megjithatë, vendi mbetet një nga më të varfërit në Evropë, me një GDP prej rreth 1,900 dollarë për frymë në 2003. Ka disa faktorë me anë të të cilëve mund të shpjegohet arritja e kësaj rritjeje: Së pari, stabilizimi makroekonomik dhe reformat strukturale kanë siguruar një mjedis të përshtatshëm për rritje ekonomike përgjatë pjesës më të madhe të 10-vjeçarit të fundit. U krye konsolidimi fiskal nëpërmjet të cilit u sigurua ulja e deficitit qeveritar nga 12.2% e GDP në 1999 në 4.4% në 2003, pa llogaritur grantet.1 U vu në jetë një politikë e matur monetare, e cila u evidentua edhe nga parashikimet për një inflacion të qëndrueshëm, besimi më i madh në monedhën e vendit dhe niveli i kënaqshëm në rezervat në valutë. U liberalizua tregtia. U përfundua privatizimi i ndërmarrjeve të vogla e të mesme dhe vetëm një numër i vogël ndërmarrjesh në sektorët e industrisë së rëndë, minierave, metalurgjisë dhe shërbimeve ka mbetur pa u privatizuar. Faktori i dytë që shpjegon arritjen e rritjes është produktiviteti i përgjithshëm faktoral. U kryen reformat strukturale në sektorë kyç të strategjisë qeveritare për zhvillim (arsim, shëndetësi dhe energji). Kjo rezultoi në rishpërndarjen e burimeve nga sektorët me produktivitet të ulët si bujqësia në sektorët me produktivitet të lartë (shërbime, ndërtim). Si rezultat, rritja ekonomike në Shqipëri gjatë tranzicionit është shoqëruar kryesisht nga përqindje të larta të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral (pra, nga një shpërndarje më e mirë e burimeve). Gjatë viteve të para të tranzicionit, çorganizimi dhe kaosi që rezultuan nga mungesa e kontrollit dhe koordinimit ndikuan në përqindje negativë të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral për arsye të uljes së rendimentit dhe mospërdorimit të një pjese të madhe të kapitalit në zotërim. Si rrjedhim, ndërkohë që ekonomia arrinte stabilitet makroekonomik dhe prezantonte reforma strukturale, rishpërndarja e burimeve në drejtim të aktiviteteve më produktive ndikoi në një rritje të shpejtë me përqindje të ulta investimi, duke sjellë si rezultat nivele më të larta të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral. Llogaritja e rritjes tregon se gjatë periudhës 1993-2003 rritja e produktivitetit të përgjithshëm faktoral përbënte 6.14 përqind të rritjes mesatare vjetore të GDP-së reale (6.27 përqind). Faktori i tretë janë të ardhurat nga emigracioni. Rritja në Shqipëri është ndikuar kryesisht nga të ardhurat nga emigracioni dhe një fluks i madh burimesh nga aktivitete të ndryshme jo formale, përmasat e të cilave sidoqoftë është e vështirë të përcaktohen në mënyrë të saktë. Shifrat zyrtare bëjnë të ditur se të ardhurat nga emigracioni janë burimi më i madh i shkëmbimeve të huaja, më i madh se sa vlera e përbashkët e eksporteve dhe investimeve të huaja direkte (IHD) të cilat aktualisht përbëjnë 14 përqind të GDP. Shuma e të ardhurave nga jashtë e dërguar nga shqiptarët me banim jashtë vendit, e cila është e regjistruar nga sistemi bankar vlerësohet të kapë një shumë prej mbi 200 milionë dollarë në vit. Ky stimulim ka sjellë si rezultat një zhvillim të paparë të aktiviteteve të patregëtueshme - kryesisht ndërtim dhe shërbime. Që nga viti 1990, afërsisht një e pesta e numrit të përgjithshëm të popullsisë së vendit është larguar dhe jeton jashtë vendit, ndërkohë që kanë ndodhur lëvizje të mëdha të popullsisë nga zonat rurale në ato urbane. Burime informative nga Greqia dhe Italia, dy vendet me numër më të lartë shqiptarësh, bëjnë të ditur se numri i shqiptarëve të cilët jetojnë ligjërisht në këto vende ishte afërsisht 600,000 në periudhën 2000-2001, ose një e gjashta e popullsisë së Shqipërisë. Ndërkohë që hapat e bërë nga Shqipëria kanë qënë befasues, ekzistojnë shqetësime në lidhje me mundësinë e ruajtjes së niveleve të larta të rritjes ekonomike në të ardhmen. Te dhenat e perftuara nga llogaritja e rritjes nxori në pah se rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral

1 Të dhënat për GDP të përdorura në këtë raport janë ato të raportuara nga INSTAT në korrik 2004.

ii

që rezultoi nga rishpërndarja mbas tranzicionit po i afrohet fundi. Në të njëjtën kohë, kontributi i përftuar nga akumulimi i kapitalit është përmirësuar në mënyrë modeste. Kjo të bën të mendosh që për të ruajtur një nivel të lartë rritjeje të GDP edhe në të ardhmen, Shqipëria duhet të rrisë investimet dhe nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm, të rrisë nivelin e integrimit të tregtisë dhe të përmirësojë cilësinë institucionale (qeverisjen). Problem paraqet fakti që rritja e produktivitetit të përgjithshëm faktoral është ngadalësuar ndjeshëm përgjatë viteve të fundit ndërkohë që kontributi i përftuar nga akumulimi faktoral ishte i papërfillshëm. As të ardhurat nga emigracioni dhe as fitimet nga aktivitetet e paligjshme nuk përbëjnë një bazë të qëndrueshme për zhvillim ekonomik afatgjatë. Që tani ka shenja të një tendence rënieje në nivelin e të ardhurave nga emigracioni. Për më tepër, ekzistojnë shqetësime në lidhje me financimin e nevojave të vendit për investime gjatë periudhës afatmesme. Zvogëlimi i mundësisë së Shqipërisë për përdorimin e burimeve financuese me terma te buta, si dhe parashikimet për uljen e niveleve të mbështetjes dhe të ardhurave nga emigracioni, përbëjnë faktorë kryesorë rrezikshmërie, të cilët duhet të zbuten me ndihmën e komunitetit të donatorëve. Ekzistojnë gjithashtu një numër kufizimesh makroekonomike për një rritje të qëndrueshme, ndërkohë që mbeten të pranishme dobësitë makroekonomike. Këto përfshijnë si më poshtë:

• Pozita e jashtme e Shqipërisë është akoma e brishtë. Deficiti i llogarive rrjedhëse, pa përfshirë transfertat zyrtare, përbënte 7.6 përqind të GDP në 2003. Në mungesë të niveleve të larta të të ardhurave nga emigracioni, ky deficit do të ishte akoma më i lartë. Ndërkohë që IHD janë rritur gjatë viteve të fundit, niveli i tyre është akoma i ulët, sidomos po ta krahasojmë me vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore. • Qëndrueshmëria fiskale është në rrezik për arsye të raportit të ulët të të ardhurave tatimore-GDP (rreth 23 përqind e GDP, shumë më i ulët se ai i vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore dhe Qëndrore, në të cilat ky nivel paraqitet në një mesatare prej 42 përqind dhe 38 përqind të GDP respektivisht). Administrata tatimore është akoma e dobët. Mbledhja e tatimeve dhe taksave është në nivele më të ulta se parashikimet dhe ngacmimet tatimore përbëjnë një problem të madh për bizneset. Kontributet për sigurimet shoqërore janë akoma në nivele jo të kënaqshme (mbulimi përfaqëson më pak se 35 përqind të punonjësve në firmat private). Evazioni fiskal dhe shmangia fiskale në sektorin familjar janë në përmasa të mëdha - të ardhurat e padeklaruara familjare vlerësohet të jenë në një nivel prej 52 përqind të GDP, niveli më i lartë midis vendeve të Evropës Jug-Lindore dhe Qëndrore. Ekonomia jo formale në Shqipëri mendohet të jetë në një nivel prej 30 përqind të përmasave të ekonomisë formale, gjë që përbën një pengesë kyçe për krijimin e të ardhurave nga kanale të tjera përveç tregtisë ndërkombëtare. • Megjithë një tendencë rënieje përgjatë muajve të fundit, kursi real i interesit është akoma i lartë dhe ndikon në vlerësimin e lekut, gjë që tanimë dëmton konkurencën. • Menaxhimi dhe Prioritizimi i Shpenzimeve mbeten akoma një pikë e dobët. Punësimi në sektorin publik është i lartë (18 përqind i punësimit total). Financimi i disa zërave të domosdoshëm (operacionet dhe mirëmbajtja, subvencionet dhe transfertat si dhe shpenzimet kapitale) varet shpesh nga disponibiliteti i burimeve. Megjithë përmirësimet e viteve të fundit, administrimi i shpenzimeve publike është akoma jo efikas dhe ka nevojë për më shumë transparencë. • Varfëria (varfëria monetare dhe mundësia e përdorimit të shërbimeve bazë si për shembull uji, shëndetësia, arsimi) mbetet mjaft e përhapur. Një e katërta e popullsisë në

iii

Shqipëri, ose afërsisht 780,000 vetë jetojnë nën nivelin e varfërisë. Papunësia mbetet e përhapur, dhe është sidomos e madhe në zonat urbane.

Nga treguesit e qeverisjes të paraqitur në studimet e fundit vihet re një keqësim i performancës së saj gjatë periudhës 1996-2002. Treguesit paraqesin: (i) një rënie të moderuar të efektivitetit të qeverisë; (ii) rënie të dukshme në cilësinë e ligjeve dhe shtetin e të drejtës; (iii) rënie në “kontrollin e korrupsionit”; (iv) rritje në përmasat e ryshfeteve; dhe (v) rritje në kapjen nga shteti. Ndërkohë që hapat e bërë në drejtim të depolitizimit të shërbimit civil ishin një arritje pozitive, që nga fundi i vitit 2002 janë vënë re disa raste kompromentimi të këtij procesi. Përmirësimet në klimën e biznesit - të cilat janë një përbërës kyç për investimet e huaja direkte dhe rritjen e eksporteve - janë akoma të ngadalshme. Raporti i Shërbimit Këshillimor për Investimet e Huaja i 2003 përmend katër fusha specifike pengesash administrative ndaj investimeve të cilat dallohen si më problematiket: procedurat doganore, administrata e tatim taksave, lejet e tokes dhe të ndërtimeve, dhe liçensimi sektorial. Në të gjitha këto fusha ka shqetësime që kanë të bëjnë me mekanizmat jo efikase të zgjidhjes së konflikteve (p.sh. sistemet e apelit). Ekzistojnë gjithashtu pengesa strukturale dhe sektoriale që ndikojnë në aftësinë konkuruese dhe rritjen. Niveli i arsimimit në Shqipëri - i matur nëpërmjet një shifre mesatare prej 8.5 vitesh arsimimi - është më e ulët se ai i pjesës më të madhe të vendeve në tranzicion. Përqindja e regjistrimit në arsimin e mesëm ka rënë në mënyrë të ndjeshme (38.7 përqind në 2002 në krahasim me 79 përqind në 1990) dhe është më i ulët se ai i vendeve të tjera në rajon. Përqindjet e regjistrimit bien në mënyrë të ndjeshme mbas kryerjes së arsimit të detyruar 8-vjeçar. Edhe shpenzimet publike për arsimin kanë pësuar rënie, nga 5 përqind e GDP në 1991 në 2.8 përqind e GDP në 2003. Ndërkohë që kjo tendencë negative vjen si rrjedhojë e një rënieje të përgjithshme në shpenzimet publike, shpenzimet publike për arsimin janë akoma më të ulta se ato të vendeve të tjera në rajon. Përveç kësaj, kostot e larta të burimeve të nevojshme për prodhim dhe cilësia e dobët e infrastrukturës kanë penguar zhvillimin e tregtisë. Pjesa takuese e eksportit në GDP është ndër më të ultat ndër të gjitha vendet në tranzicion. Megjithë hapjen formale të regjimit tregtar në Shqipëri, vetëm 17 përqind e GDP përbëhet nga eksporti i mallrave dhe shërbimeve, përqindja më e ulët në rajon. Shqipëria krahasohet negativisht me vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore përsa i përket kostove të burimeve të nevojshme për prodhim dhe atyre faktorale.

• Kriza në vazhdim në sektorin e energjisë elektrike rrezikon si kryerjen e funksioneve makroekonomike në Shqipëri ashtu dhe perspektivat për rritje ekonomike dhe uljen e varfërisë. Shkaku i fillimit të krizës ishte kërkesa e papërballueshme që rezultoi nga mosndalimi i përdorimit të paligjshëm të energjisë elektrike dhe mospagimi i faturave. Duke filluar që nga vera e vitit 2000, kriza u thellua nga thatësira në sistemin kryesisht hidro-energjitik të Shqipërisë si rezultat i të cilës gjenerimi i brendshëm i energjisë elektrike ra në mënyrë të ndjeshme. Në ndryshim nga periudha deri në vitin 1997, kur Shqipëria ishte eksportuese neto e energjisë elektrike, në periudhën mbas vitit 1997 Shqipërisë i është dashur të importojë sasi gjithnjë e më të mëdha energjie (nga 300 Gwh në 1998 në mbi 2,200 Gwh në 2002). Megjithë nivelet e larta të importit të energjisë elektrike, ndërprerjet e energjisë për lehtësimin e rrjetit kanë qenë gjithnjë e më të shpeshta për arsye se kufizimet financiare dhe ato të rrjetit kanë sjellë si rezultat kufizimin e importit të energjisë elektrike. Megjithë përparimet e ndjeshme që janë bërë që nga viti 2001 për zgjidhjen e këtyre problemeve si rezultat i vënies në zbatim të një Plani Veprimi të aprovuar nga qeveria dhe donatorët, efekti negativ në ekonomi ka qenë i dukshëm: (i) GDP e ka ndjerë këtë efekt si rezultat i zvogëlimit të gjenerimit të brendshëm të energjisë hidro-elektrike dhe i efektit të ndërprerjes së energjisë për

iv

lehtësim të rrjetit mbi prodhimin industrial; (ii) ndërprerjet e energjisë për lehtësim të rrjetit dhe cilësia e dobët e furnizimit me energji elektrike kanë luajtur një rol negativ në investimet e huaja direkte dhe kanë sjellë si pasojë blerjen dhe përdorimin në masë të gjeneratorëve me çmime të larta si dhe u kanë shkaktuar dëme pajisjeve elektrike; dhe (iii) është bërë e nevojshme që burimet e pamjaftueshme buxhetore të devijohen nga nevoja të tjera prioritare për të subvencionuar importin e energjisë elektrike. • Furnizimi me ujë në pothuaj të gjitha zonat urbane bëhet me ndërprerje për arsye si të gjëndjes së keqe të infrastrukturës ujore në Shqipëri, ashtu dhe të disa problemeve institucionale të lidhura me të. Mirëmbajtja dhe riparimet e pamjaftueshme si dhe mungesa e kontrollit nëpërmjet matësve të automatizuar kanë rezultuar në humbje të mëdha të rezervave ujore të cilat vlerësohen të jenë në një nivel më të lartë se 50 përqind e sasisë së ujit në të gjitha qytetet. Niveli i mbledhjes së të ardhurave është i ulët dhe tarifat mesatare janë shumë më të ulta se sa niveli i rikuperimit të kostove. Një pengesë e madhe për zhvillimin e turizmit është furnizimi i paparashikueshëm me ujë dhe ndotja e zonave bregdetare nga ujërat e zeza. • Sistemi i transportit është ndoshta i përshtatshëm në përhapje por jo në kushte. Gjëndja e keqe e infrastrukturës përbën një kufizim të rëndësishëm për tregtinë, investimet e huaja direkte, turizmin, rritjen ekonomike dhe kryerjen e shërbimeve sociale për të varfërit. Mungesa e një Plani Kryesor për Transportin dhe e strategjive të qarta sektoriale për zhvillim ndikojnë në mungesën e efikasitetit në këtë sektor (përfshi këtu dhe ndërtimin e rrugëve të cilat janë të ngushta dhe nën standardet evropiane). Kostot tranzite janë të larta dhe përbëjnë pengesë për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare, për arsye se kostot e larta logjistike nënkuptojnë çmime më të larta importi dhe eksporti. Firmat prodhuese i ndjejnë efektet negative të vonesave të shkaktuara nga procedurat jo efikase dhe të komplikuara të doganave, pengesat administrative apo ligjore, apo nga mungesa e sistemeve moderne të teknologjisë informative dhe përpunimit të ngarkesave si në transportin detar ashtu dhe në atë tokësor.

Objektivat kryesore afatmesme të qeverisë të paraqitura në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim Ekonomik dhe Social (SKZhES) janë rritja e qëndrueshme, zvogëlimi i numrit të njerëzve që jetojnë në varfëri, përmirësimi i infrastrukturës dhe ndërtimi i kapitalit njerëzor. Rritja e qëndrueshme në katër sektorët me perspektivë për tregti dhe me efekte ndikuese në të gjithë ekonominë shqiptare do të bënte të mundur përmirësimin e perspektivave për rritje: biznesi bujqësor (i cili përbën burimin kryesor të të ardhurave për familjet e varfëra); tregtia tranzite; eksportimi i prodhimeve të industrisë së lehtë; dhe turizmi. Më poshtë janë projekt-idetë e dhëna nëpërmjet këtij Memorandumi Ekonomik për Vendin, të cilat përbëjnë një plan politikash në ndihmë të përpjekjeve të Shqipërisë për përmirësimin e nivelit të rritjes ekonomike dhe konkurueshmërisë në këta katër sektorë dhe më tej. Politikat për Ruajtjen e një Kuadri të Qëndrueshëm Makroekonomik Gjëndja aktuale e kursimeve-investimeve pasqyron pozitën e paqartë të jashtme të Shqipërisë. Autoriteteve shqiptare do t’u duhet të ndjekin me kujdes bilancin e brendshëm dhe të jashtëm dhe do të kenë nevojë për një fluks të konsiderueshëm kapitali (mundësisht në formën e investimeve të huaja direkte) për të arritur një financim të qëndrueshëm te llogarise rrjedhesë. Ruajtja e një kuadri të qëndrueshëm makroekonomik është një kusht i rëndësishëm për të arritur një rritje të qëndrueshme.

v

• Një domosdoshmëri për vitet e ardhshme do të jetë zbatimi i vazhdueshëm i disiplinës fiskale për të zvogëluar akoma më shumë deficitin buxhetor. Po të kemi parasysh nivelin jo të kënaqshëm të mbledhjes së të ardhurave, politikat fiskale duhet të kenë për qëllim sigurimin e një baze më të gjerë dhe më të sigurtë të ardhurash. • Menaxhimi i shpenzimeve publike ka nevojë për përmirësime të ndjeshme. Ndër masat kryesore që mund të merren përfshihen: (i) sigurimi i një integrimi të plotë të Programit Afatmesëm Buxhetor (PAB) të adoptuar në vitin 2002, i cili ka për qëllim përmirësimin e shpërndarjes së burimeve strategjike dhe efikasitetin e përdorimit të burimeve në procesin e SKZHES dhe iniciativat e tjera, si për shembull procesi i Stabilizimit dhe Asocimit dhe decentralizimi fiskal; (ii) adoptimi i rregullave buxhetore për përmirësimin e efikasitetit të shpërndarjes në ata sektorë në të cilët po shqyrtohen projekte të rëndësishëm investimesh (transport, ujëra, sektorët socialë); (iii) adoptimi i masave për kufizimin e rritjes së shpenzimeve korrente jo-përparësore; (iv) forcimi i transparencës dhe procedurave të kontrollit si dhe sigurimi i fondeve të përshtatshme për Kontrollin e Lartë të Shtetit; dhe (v) shqyrtimi me kujdes i shpenzimeve publike me qëllim analizimin e problemeve të barazisë dhe efektivitetit të burimeve publike. Investimet për sektorin e energjitikës nuk kërkojnë fonde buxhetore, por po të marrim parasysh kërkesat e konsiderueshme për investime në këtë sektor kritik (rreth 1 miliard dollarë për 10-vjeçarin e ardhshëm) dhe efektin e këtyre investimeve në kufizimin e huave jo-koncesionale, këto do të kenë ndikime edhe në investimet në sektorë të tjerë. Për më tepër, vazhdimi i zbatimit të reformave në sektorin energjitik ka një rëndësi kritike përsa i përket zvogëlimin gradual deri në eliminim të subvencioneve nga buxheti. Krijimi i një fondi barazimi me anë të të cilit të bëhet e mundur që fitimet e realizuara nga periudhat me hidrologji të favorshme të rezervohen për të mbuluar kostot shtesë të importeve të nevojshme gjatë periudhave të tjera me probleme hidrologjike duhet të përbëjë një pjesë të rëndësishme të këtyre reformave. • Duke patur parasysh parashikimet akoma të ulta në lidhje me inflacionin dhe nivelet e kënaqshme të mbulimeve të rezervave, duket se politika e kurseve të ulta të interesave e adoptuar nga Banka e Shqipërisë gjatë muajve të fundit mund të vazhdojë të qëndrojë në fuqi. Autoritetet financiare shqiptare duhet të monitorojnë me kujdes zhvillimet në kurset e interesave dhe çmimet e energjisë në tregun ndërkombëtar, të cilat mund të sjellin ndryshime në nivelin e inflacionit, dhe rrjedhimisht të jenë të kujdesshëm në ndryshimet që mund të bëjnë në politikat e ndjekura, objektivi i tyre kryesor duhet të jetë kufizimi i rritjes së vlerës së lekut.

Politikat për Mobilizimin e Burimeve Njerëzore Për të mbështetur rritjen, Shqipëria duhet të orientojë aktivitetet e saj ekonomike në mënyrë të dukshme në drejtim të rritjes me bazë investimet - dhe si rezultat në drejtim të rritjes me bazë novacionet. Të dy këto lloje rritjeje, e sidomos rritja e bazuar në inovacion, do të kërkojnë më shumë kapital njerëzor se sa niveli aktual mesatar në Shqipëri. Për këtë qëllim propozohen politikat e mëposhtme:

• Përmirësimi i cilësisë së kapitalit njerëzor. Përsa i përket periudhës afatshkurtër dhe afatmesme, rëndësi të veçantë marrin dy masa kryesore për përmirësimin e cilësisë. Njëra nga ato kërkon që qeveria të marrë pjesë rregullisht në vlerësimet ndërkombëtare të përvetësimit të njohurive dhe të publikojë rezultatet. Këto vlerësime bëjnë të mundur që vendet e ndryshme të përcaktojnë objektivat e tyre kundrejt standarteve që i përshtaten

vi

llojit të kapitalit njerëzor për të cilin ekonomitë e këtyre vendeve kanë nevojë. Tjetra është rishikimi i kujdesshëm dhe sistematik i kurrikulumit për vetë faktin që kurrikulumi është ai që përcakton parametrat e mësimdhënies dhe përvetësimit të njohurive dhe metodologjitë e tyre. Megjithatë, ndryshimet e mëdha në kurrikulum do të ishin efektive vetëm në rast se do të shoqëroheshin me ndryshime paralele në: (i) të gjitha tekstet shkollore, udhëzimet për mësuesit dhe materialet mësimore; (ii) praktikat e mësuesve në klasë; dhe (iii) matjen e rezultateve të përvetësimit të njohurive. Duhet të kemi parasysh që tekstet e reja shkollore dhe ndryshimet në praktikat e mësuesve në klasë do të kenë kosto të konsiderueshme. • Rritja e kërkesës për arsimim nëpërmjet alternativave me kosto më të ulët. Rritja e sasisë së kapitalit njerëzor. Qeveria ka ndryshuar tashmë kohëzgjatjen e arsimit të detyrueshëm dhe viti 9 do të jetë i detyrueshëm duke filluar që nga viti shkollor 2004-2005. Megjithatë, problemi i kërkesës së ulët për arsimim mbetet i pranishëm, sidomos tek familjet e varfëra dhe ato të zonave rurale. Shumë nga alternativat e politikave për rritjen e kërkesës për arsimim - p.sh. ndërtimi i shkollave për zvogëlimin e distancave apo akordimi i subvencioneve për familjet më të varfëra - janë me kosto të lartë. Nevoja e përdorimit sa më efektiv të burimeve të pakta shtron si kërkesë kryerjen e analizave për identifikimin e faktorëve më të rëndësishëm të kërkesave të nën-kategorive të ndryshme. Përdorimi i planifikimit në komunitet për të lejuar që vetë familjet të bëjnë shpërndarjen e një buxheti imagjinar tek ata faktorë që janë më të rëndësishëm për to mund të ndihmojë qeverinë në përcaktimin e ndërhyrjes me anë të politikave të saj dhe rritjen e efektivitetit të kësaj ndërhyrjeje.

Politikat për Fuqizimin e Tregtisë dhe Intregimit Vizioni afatgjatë i Shqipërisë është anëtarësimi në Bashkimin Evropian (BE). Marrëdhëniet e vendit me BE bazohen aktualisht në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA) i cili siguron kuadrin dhe perspektivën e një anëtarësimi të ardhshëm për vendet Ballkanike. Megjithëse PSA nuk përcakton ndonjë plan kohor për anëtarësim, ky proces përbën një katalizator të fuqishëm për reforma. Shqipëria ka përfituar nga kuadri i përgjithshëm i bashkëpunimit i PSA, përfshi këtu edhe koncesionet tregtare me preferencë, ndihmën financiare dhe perspektivën e një marrëdhënieje kontraktuale largpamëse me BE nëpërmjet një Marrëveshjeje Stabilizimi dhe Asocimi (MSA) e cila do të zëvendësojë Marrëveshjen aktuale të Tregtisë dhe Bashkëpunimit të aprovuar që nga data 1 dhjetor 1992.2 Shqipëria ka bërë përparime të ndjeshme në drejtim të eksporteve gjatë viteve të fundit por megjithatë është akoma larg vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore përsa i përket hapjes (e matur kjo nga raporti i tregtisë me GDP). Për të përfituar plotësisht nga pozita e saj gjeografike dhe nga mundësia për marrëdhënie më të fuqishme tregtare me vendet fqinjë dhe BE, është e nevojshme të adoptohen masat e mëposhtme:

• Vazhdimi i angazhimit për një regjim më liberal ndaj tregtisë shumëpalëshe dhe përshpejtimi i integrimit rajonal dhe Evropian. Përveç përfitimeve politike nga procesi i PSA, si për shembull sigurimi i mekanizmit për përcaktimin e politikave përkatëse për kryerjen e reformave të tjera dhe stimulin për krijimin e një ambjenti më të qëndrueshëm biznesi që do të inkurajonte investimet e huaja, eliminimi i pengesave të mbetura ndaj

2 Negociatat e Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim filluan në janar 2003. Kohëzgjatja dhe rezultati i tyre do të varen nga përparimet e bëra nga autoritetet shqiptare në zbatimin e reformave kryesore të përcaktuara në Marrëveshjen e Partneritetit dhe të analizuara çdo vit në Raportin Vjetor të Komunitetit Evropian.

vii

tregtisë mund të sjellë si rezultat një zgjerim të konsiderueshëm të tregtisë dhe të ardhurave. Liberalizimi i tregtisë duhet të vazhdojë në të gjitha fushat për arsye se përfitimet më të mëdha mund të arrihen vetëm kur Shqipëria të eliminojë të gjitha pengesat ndaj tregtisë për të gjithë partnerët tregtarë. • Zbatimi i planit të politikave të rëna dakort me ShKIH për eliminimin e pengesave administrative për investimet.

Politikat për Përmirësimin e Infrastrukturës Publike Zbatimi i planit ambicioz për infrastrukturën është gjithashtu kusht për një rritje të qëndrueshme. Ekzistojnë lidhje të rëndësishme midis përparimeve të Shqipërisë në zbatimin e reformave jetësore në sektorin e infrastrukturës (si ato të sektorit energjitik), dhe aftësisë së saj për të luajtur një rol aktiv dhe të përgjegjshëm në bashkëpunimin rajonal (si zhvillimi i një tregu funksional rajonal energjitik) nga njëra anë, dhe përparimit të vendit në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit nga ana tjetër.

• Në sektorin e transportit, përparësitë janë si më poshtë: (i) përfundimi i Planit të Përgjithshëm të Transportit dhe strategjisë së sektorit: (ii) fuqizimi i metodes se prioriteteve dhe analizës ekonomike per projektet e propozuara të investimeve (në mënyrë të veçantë, investimet publike duhet të ndërmerren vetëm mbas një shqyrtimi të kujdesshëm të analizave ekonomike [niveli i kenaqshem i kthimit te investimit, përgatitja e një plani financiar realist, gjzkimi që investimi nuk mund të ndërmerret nga sektori privat, apo si pjesë e një sherbimi publik për nje shrerbim social te cilin qeveria ka rene dakort ta subvencionojë]); (iii) përcaktimi i çmimeve për shërbimet në infrastrukturën publike për të siguruar rikuperimin e plotë të kostove, përfshi dhe kostot e jashtme, barazi midis llojeve të transportit, dhe mbrojtjen e kerkuartë ambjentit; (iv) ristrukturimi i sistemit hekurudhor në përputhje me direktivat e BE përpara se te mendohet per investime te reja; fillimi i procesit per specializimin ne nje drejtim te caktuar te porteve. • Në sektorin e energjisë elektrike, duhet të merren masa për të shmangur sa më shumë që të jetë e mundur ndërprerjen e energjisë për lehtësimin e rrjetit, për shembull nëpërmjet krijimit të një gjenerimi shtesë në vend dhe nëpërmjet importimit të energjisë elektrike shtesë. Kjo kërkon një zbatim të qëndrueshëm të Planit të Sektorit të Energjisë Elektrike dhe reformave sektoriale për të cilat është rënë dakort me donatorët. Subvencioni i siguruar nga Qeveria për të ndihmuar Korporatën Elektrike Shqiptare (KESH) në pagimin e importeve ka luajtur një rol të rëndësishëm duke kufizuar ndërprerjen e energjisë elektrike për lehtësimin e rrjetit deri në nivelet aktuale. Meqë ky fakt do të përcaktohet në fund të vitit 2004, rëndësi kritike merr përmirësimi i konsiderueshëm i funksionit financiar të punës së KESH me qëllim që të minimizohet/shmanget ndërprerja e energjisë elektrike për lehtësimin e rrjetit. • Autoritetet duhet të përshpejtojnë zbatimin e strategjisë kombëtare dhe rurale të sektorit të furnimzimit me uje. Kjo do të përfshinte rehabilitimin e sistemit tashmë të vjetëruar të furnizimit me ujë dhe të sistemit të ujërave të zeza; permiresimin e sherbimit p;r t; varferit dhe ata qe marrin uje me pak se normativat; transformimin e ndërmarrjeve të ujit në ente me vetë-financim; rritjen e pjesëmarrjes së sektorit privat në sektorin e ujit; krijimin e mundësive për pushtetet vendore që të sigurojnë shërbime të sigurta dhe të qëndrueshme te furnizimit me uje, dhe njekohesisht profilaktike; dhe krijimin e një sistemi të përshtatshëm për mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të zeza.

viii

Politikat për Përmirësimin e Qeverisjes dhe Forcimin e Institucioneve Përpjekjet e Shqipërisë, të cilat gjatë 10-vjeçarit të fundit janë përqëndruar në përmirësimin e qeverisjes dhe forcimin e institucioneve, presupozojnë që për të përmirësuar në mënyrë të konsiderueshme këto pika kyçe të rritjes ekonomike dhe uljes së varfërisë është e nevojshme të vihet në jetë një metodologji me tre drejtime kryesore:

• Të dyfishohen përpjekjet për sigurimin e integritetit drejtues brenda administratës publike.

• Të dyfishohen dhe të zgjerohen përpjekjet për sigurimin e një zbatimi të sigurtë, të

parashikueshëm dhe të drejtë të shtetit të të drejtës, përfshi këtu si ligjet për veprimtarinë e enteve të sektorit publik dhe stafit të tyre (në rolet e tyre rregulluese dhe të sigurimit të shërbimeve) ashtu dhe ligjet për aktorët e sektorit privat.

• Të përcaktohen dhe fuqizohen mekanizmat që mund të krijojnë mundësinë për

dëgjimin e zërit të qytetarëve në lidhje me kryerjen e shërbimeve - pra, mekanizma që do të rrisin mundësinë që qytetarët dhe firmat që preken direkt nga ligje apo shërbime publike të caktuara, të dinë si të gjejnë mënyrën për të ushtruar presion mbi shtetin që ky i fundit të zbatojë si funksionet e tij ligjvënëse ashtu dhe ato të kryerjes së shërbimeve në mënyrë të drejtë dhe efektive.

ix

KAPITULLI 1: HYRJE

Eksperienca e rritjes në Shqipëri përbën një histori suksesesh midis vendeve në tranzicion por GDP për frymë përbën akoma vetëm 6.5 përqind të mesatares së 15 vendeve të BE

Rritja e shpejtë e Shqipërisë që nga viti 1990 ka qënë befasuese dhe është ndër më të lartat në të gjitha vendet në tranzicion (mbas Polonisë dhe Sllovenisë). Megjithatë, vendi mbetet një nga më të varfërit në Evropë. Nga 680 dollarë në vitin 1990, GDP reale për frymë ra në mënyrë të konsiderueshme gjatë periudhës së parë të viteve ’90, por ka pësuar një rritje të qëndrueshme gjatë viteve të fundit duke arritur një nivel të parashikuar prej 1,805 dollarësh në 2003. Figura 1 paraqet trajektoren e GDP-së reale në Shqipëri që nga viti 1990.

Figura 1: GDP Reale në Shqipëri (1990=100)

Tabela 1: Shqipëria e Krahasuar me Vendet e Tjera të Evropës Jug-

Lindore

Hapësira e Përgjithsh

me Popullsia GDP 2003 Rritja e GDP

(%)

GDP për

frymë

GNI për frymë, 2003

mijë Km2 milionë

Miliardë dollarë aktualisht 2002 2003 Atlas $

Shqipëria 28.8 3.2 6.1 4.7 6 1,938 1,740 BH 51.1 4.1 7.0 3.5 4.6 1,687 1,540 Bullgaria 110.9 7.9 19.9 4 5 2,539 2,130 Kroacia 56.5 4.4 28.8 5 4.2 6,486 5,350 Ish RJ Maqedonisë 25.7 2 4.7 0.3 3 2,298 1,990 Moldavia 33.9 3.6 2.0 7.2 5 541 590 Rumania 238.4 22.4 57.0 4.7 4.9 2,616 2,310 Serbia-Mali i Zi/1 102.2 10.7 20.7 4 5 2,501 1,910 Burim: Banka e të dhënave të Bankës Botërore (SIMA) e azhornuar me informacione të viteve të fundit nga ekipet e ekspertëve, Fusha: "Profili i Vendit, 2003" EIU Shënim 1/: Treguesit për Serbinë dhe Malin e Zi nuk përfshijnë Kosovën, përveçse kur bëhet fjalë për hapësirën dhe popullsinë

Modelet e rritjes janë zhvilluar gjatë 10-vjeçarit të fundit

Eksperienca e rritjes së Shqipërisë gjatë tranzicionit mund të ndahet në katër episode të veçanta. Menjëherë mbas tranzicionit, GDP reale u zvogëlua në mënyrë të ndjeshme në një masë prej 39 përqind midis 1990 dhe 1992. Rekuperimi filloi në mënyrë serioze në 1993 kur

60.00

70.00

80.00

90.00

100.00

110.00

120.00

130.00

140.00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Real GDP (1990=100)

60.00

70.00

80.00

90.00

100.00

110.00

120.00

130.00

140.00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

GDP reale (1990=100)

2

Shqipëria vuri në jetë një program të suksesshëm për stabilizimin makroekonomik (duke vënë nën kontroll deficitin buxhetor, rritjen e monedhës dhe kursin e inflacionit), liberalizoi çmimet dhe tregtinë e jashtme dhe privatizoi tokën bujqësore. Midis 1993 dhe 1996 ekonomia pësoi një rritje të shpejtë vjetore prej 9.3 përqind. Pjesa më e madhe e rritjes së kësaj periudhe u ndikua nga bujqësia, shërbimet dhe në një masë më të vogël nga ndërtimi (ky i fundit përbënte akoma një pjesë të vogël të GDP).

Në 1997, falimentimi i firmave piramidale rezultoi në anarki të përgjithshme dhe në një rënie të ndjeshme të rendimentit të prodhimit në një masë prej 7 përqind. Shqipëria mundi t’a rimerrte veten shpejt mbas kësaj krize duke arritur që të rikthente rritjen ekonomike në 1998. Midis 1998 and 2001 ekonomia pësoi rritje në një masë mesatare vjetore prej 7.4 përqind, ndërsa në 1999, GDP reale për herë të parë arriti të kalonte nivelin e saj të vitit 1998.3 Kjo rritje u ndikua gjatë periudhës 1998-1999 nga një prodhimtari e lartë e sektorëve të prodhimit dhe shërbimeve. Gjatë 2000-`01 rritja e sektorit të prodhimit ra në mënyrë të ndjeshme, ndërkohë që u përmirësua rritja e sektorit të shërbimeve dhe u përshpejtua në mënyrë të ndjeshme rritja në sektorin e ndërtimit. Në 2002, kriza energjitike dhe moti i keq sollën një ngadalësim të rritjes në të gjithë sektorët duke bërë që ekonomia të rritej vetëm në një nivel prej 4.7 përqind. Në 2003, nivelet e rritjes u përmirësuan në një farë mase dhe arritën deri në 6 përqind, gjë që u ndikua edhe nga rritja e ndjeshme e prodhimit hidro-energjitik të vendit.

Është kryer transformimi struktural, ndërkohë që niveli i kontributit të bujqësisë në GDP ka rënë

Që nga viti 1990, Shqipëria ka kryer një transformim të konsiderueshëm struktural nga industria tek shërbimet. Një pjesë e madhe e këtij transformimi struktural u krye gjatë viteve të parë të tranzicionit: nga 1990 deri në 1992 kontributi i industrisë në GDP ra nga 39 përqind në 20 përqind, kontributi i bujqësisë u rrit nga 23 përqind në 34 përqind, ndërsa kontributi i shërbimeve u rrit nga 33 përqind në 44 përqind. Që nga viti 1992 kontributi i industrisë në GDP ka qëndruar i njëjtë në një nivel prej 20 përqind, kontributi i bujqësisë pësoi një rënie në 25 përqind në vitin 2002 (këtu ndikuan edhe ndryshimet në llogaritë kombëtare), ndërkohë që kontributi i shërbimeve u rrit në 54 përqind në 2003. Brenda sektorit të industrisë, ndërtimi është zgjeruar në mënyrë drastike përgjatë gjithë kësaj periudhe dhe ka arritur nga 3 përqind të GDP gjatë 1990-92 në 9.4 përqind në 2003. Transformimi i madh struktural presupozon që

3 Nivelet e rritjes së GDP në Tabelën 1 të shtojcës janë marrë nga Treguesit e Zhvillimit Botëror 2003, ndërsa përbërja sektorale dhe nivelet e rritjes sektorale jane marrë nga Banka e Azhornuar e të Dhënave të Bankë Botërore (BADh) për Shqipërinë. BADh përmban rishikimet më të fundit të llogarive kombëtare, të cilat sugjerojnë një zvogëlim më të madh të GDP reale në 1997 dhe një rritje më të shpejtë gjatë 1998-`01. Nivelet e zhvillimit për vitet e tjerë nuk ndikohen. Meqë rishikimet më të fundit jane akoma në faza parapërgatitore dhe objekt i disa pikash problematike, ne kemi përdorur Treguesit e Zhvillimit Botëror 2003 për pjesë më të madhe të analizave tona. Rishikimet më të fundit sidoqoftë paraqesin një pamje më të saktë të përbërjes sektorale të GDP, gjë që përbën dhe arsyen e përdorimit nga ana jonë të shifrave të BADh për këte që në Tabelen 1. Këtu dhe në analizat tona të mëvonshme ne kemi përdorur gjithmonë nivelet reale të rritjes së GDP dhe nivelet e investimeve për 2002 dhe 2003 nga BADh për të përcaktuar GDP-në tonë reale dhe serinë e investimeve në 2002 dhe 2003.

3

tranzicioni në Shqipëri ka sjellë me të vërtetë një rishpërndarje të burimeve në drejtim të aktiviteteve më produktive. Përveç kësaj rishpërdarjeje në të gjithë sektorët ekonomikë, kontributi i sektorit privat në GDP është rritur nga 5 përqind në 1990 në rreth 75 përqind në 2002.

Një vështrim mbi kontributet sektorale në rritje i paraqitur në Tabelën A*6 në Shtojcë nxjerr në pah se gjatë periudhës 1982-1989 të para-tranzicionit sektori industrial përbënte kontribuesin më të madh në rritje, ndërsa bujqësia dhe shërbimet paraqiteshin me kontribute më modeste. Rënia e viteve 1990-1992 u ndikua kryesisht nga një rënie e ndjeshme në sektorin industrial. Ndryshimet në përbërjen e prodhimit të cilat devijuan nga sektori industrial, pasqyruan një mospërdorim masiv të kapitalit të industrisë së rëndë në qytete të tilla si Elbasani dhe Shkodra. Vetëm në Elbasan për shembull u suprimuan 12,000 vende pune industriale, duke sjellë si pasojë një zbrazëtirë industriale të konsiderueshme. Kjo – dhe ndoshta ndryshime të tjera në tregun e punës të lidhura me fundin e sistemit të bujqësisë kolektive – krijuan apo thelluan nën-punësim dhe papunësi masive dhe të qëndrueshme në vend. Gjatë periudhës së mëpasshme të rimëkëmbjes të viteve 1993-96, kur niveli mesatar vjetor i rritjes së GDP ishte në një nivel prej 9.2 përqind, kontributi i bujqësisë ishte 2.8 përqind ndërsa kontributi i shërbimeve ishte 4.8 përqind. Ndërkohë që ndërtimi po rritej me hapa galopante gjatë gjithë kësaj periudhe, përmasat e tij të vogla nënkuptonin që kontributi i tij në GDP përbënte një përqindje modeste prej 0.8 përqind. Megjithë përmasat e tij të vogla, ndërtimi përbënte gjysmën e kontributit të sektorit industrial në rritje, gjë që presupozon që rritja në sektorin e prodhimit ishte e papërfillshme gjatë kësaj periudhe.

Kriza e vitit 1997 solli rënie në të tre sektorët e gjërë të ekonomisë. Në periudhën e mbas krizës gjatë viteve 1998-2001, kur niveli mesatar vjetor i rritjes së GDP ishte në një nivel prej 7.4 përqind, kontributi i ndërtimit ishte 1.4 përqind, ndërsa kontributi i shërbimeve ishte 5.6 përqind. Kontributi i bujqësisë dhe sektorit të prodhimit ishte i papërfillshëm. Gjatë dy viteve të fundit 2002-03, të dhënat paraprake bëjnë të ditur se ngadalësimi i përgjithshëm i rritjes është shoqëruar me kontribute më të ulta të ndërtimit dhe shërbimeve, ndërkohë që kontributet e bujqësisë dhe prodhimit kanë pësuar një rritje të lehtë. Ndërkohë që boshllëqet dhe ndryshimet e shpeshta në llogaritë kombëtare e bëjnë të vështirë ndjekjen e kontributeve sektorale në rritjen ekonomike gjatë periudhave të caktuara në Shqipëri, shifrat tregojnë se ndërtimi dhe shërbimet kanë qënë kontribues të rëndësishëm për rritjen gjatë gjithë periudhës së mbas-tranzicionit, ndërsa bujqësia ishte kontribues i rëndësishëm gjatë periudhës fillestare 1993-96. Megjithëse sektori i prodhimit nuk duket të ketë qënë kontribues i rëndësishëm në rritje, siç vihet re në sektorët e tjerë, ekziston padyshim mundësia që aktivitetet me produktivitet më të lartë brenda sektorit të prodhimit të jenë zgjeruar dhe të kenë kontribuar në rritje ndërkohë që aktivitetet më pak produktive të jenë zvogëluar.

4

Tabelat A*1 and A*2 në Shtojcë paraqesin një krahasim të trajektores së rritjes së Shqipërisë me ato të vendeve të tjera në tranzicion për periudhën 1990-2002.4 Tabela 2 paraqet GDP reale të secilit vend për çdo vit, në krahasim me GDP reale të tij në vitin 1990 (GDP reale në 1990 = 100). Në varësi të faktit nëse GDP reale në 2002 është më e lartë apo më e ulët se GDP reale në vitin 1990, çdo vend në tranzicion është vendosur në grupin “me rritje pozitive” apo në atë “me rritje negative”. Krahasimi tregon se rritja e përgjithshme e Shqipërisë prej 24 përqind që nga viti 1990 ka qënë më e madhe se ajo e të gjitha vendeve të tjera në tranzicion, përveç Polonisë dhe Sllovenisë, rritja e përgjithshme e të cilave ka qënë përkatësisht 46.7 përqind dhe 27.3 përqind. Tabela A*2 paraqet informacion shtesë në lidhje me thellësinë dhe kohëzgjatjen e rënies fillestare në nivelet e rendimenteve të prodhimit dhe forcën e rimëkëmbjes së mëvonshme për çdo vend. Rënia fillestare e rendimenteve të prodhimit në Shqipëri ishte më e thellë se ajo e të gjithë vendeve të tjerë në tranzicion. Megjithatë, rënia fillestare e saj ishte e shkurtër dhe niveli i rritjes që nga periudha e rimëkëmbjes fillestare ka qënë më e gjatë se sa ajo e vendeve të tjera në tranzicion.5

Rritja është ndikuar kryesisht nga të ardhurat nga emigracioni dhe nga disa aktivitete te paligjshme – gjë që ngre pikëpyetje në lidhje me qëndrueshmërinë e saj

Ndërkohë që rritja e Shqipërisë ka qënë befasuese – sidomos që nga viti 1998 (një nivel mesatar rritjeje prej 6.8 përqind në krahasim me 4.7 përqind në rajonin e Evropës Jug-Lindore) – ekzistojnë shqetësime në lidhje me mundësinë e ruajtjes së niveleve të larta të rritjes ekonomike në të ardhmen. Rritja në Shqipëri është ndikuar kryesisht nga të ardhurat nga emigracioni (nga 1.7 milionë vetë që përbëjnë pjesën ekonomikisht aktive të popullsisë, afërsisht 700,000 punojnë jashtë vendit, kryesisht në Greqi) dhe një fluks i madh burimesh nga aktivitete të paligjshme dhe ndërkombëtare, përmasat e të cilëve sidoqoftë është e vështirë të përcaktohen në mënyrë të saktë. Ky stimul ka sjellë si rezultat një zhvillim të paparë të aktiviteteve të patregtueshme – kryesisht ndërtim dhe shërbime. As të ardhurat nga emigracioni6 dhe as ato të përfituara nga aktivitetet e paligjshme nuk përbëjnë një bazë të qëndrueshme për një zhvillim ekonomik afatgjatë. Për më tepër, rritja e Shqipërisë deri tani është mbështetur kryesisht tek bujqësia – e cila punëson rreth 50 përqind të fuqisë punëtore – një sektor, kontributi i të cilit në GDP ka rënë gjatë viteve të fundit. Së fundmi, ekzistojnë shqetësime në lidhje me

4 Krahasimi përfshin të gjitha vendet në tranzicion për të cilat ekzistonin të dhënat mbi GDP reale gjatë gjithë periudhës 1990-2002. Këtu nuk përfshihen Bosnja-Hercegovina, Serbia-Mali i Zi, dhe Azerbajxhani. 5 Të gjitha vendet e Ish-Bashkimit Sovjetik përjetuan rënie më të thella dhe më të gjata se sa pjesa më e madhe e vendeve të Evropes Lindore dhe Qendrore dhe vetëm dy vende të Ish-Bashkimit Sovjetik – Turkmenistani dhe Yzbekistani – e kaluan në 2002 GDP-në reale të vitit 1990. 6 Siç përmendet nga Levy (2003), “Një nga kufizimet ishte fakti se po të merren parasysh përmasat aktuale, vazhdimi i rritjes për pjesën e shqiptarëve të punësuar jashtë vendit nuk përbënte ndonjë qëllim të veçantë. Një kufizim i dyte ishte tendenca empirike botërore se me kalimin e kohës emigrantët e përkohshëm kanë tendence të vendosen përgjithmonë në vendet ku kanë emigruar dhe niveli i të ardhurave nga jashtë ulet. Një kufizim i tretë ishte fakti se tendenca për emigrim shihet më tepër tek pjesa e popullsisë e cila është më e vendosur dhe me aftësi biznesi, duke i hequr shoqërisë një burim kryesor dinamizmi.”. Për një shqyrtim të kohëve të fundit të literaturës mbi të ardhurat nga emigracioni dhe një kuader të unifikuar për analizimin e efektit të tyre në rritjen ekonomike, shih Chami et al. (2003).

5

financimin e nevojave të vendit për investime për periudhën afatmesme. Dalja e Shqipërisë nga mundësia për ndihmë nga IDA në 2005 si dhe parashikimet për uljen e nivelit të mbështetjes dhe të ardhurave nga emigracioni përbëjnë faktorë kryesorë rrezikshmërie, të cilët Shqipëria duhet të përpiqet t’i marrë parasysh dhe t’i zgjidhë me ndihmën e komunitetit donator.

Në bazë të Procesit të Stabilizimit dhe Asocimit, Shqipëria po diskuton një Marrëveshje Stabilizimi dhe Asocimi me BE

Vizioni afat-gjatë i Shqipërisë është anëtarësimi në Bashkimin Evropian (BE). Marrëdhëniet e vendit me BE bazohen aktualisht në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA) i cili siguron kuadrin dhe perspektivën e një anëtarësimi të ardhshëm për vendet Ballkanike. Megjithëse PSA nuk përcakton ndonjë plan kohor për anëtarësim, ky proces përbën një katalizator të fuqishëm për reforma. Shqipëria ka përfituar nga kuadri i përgjithshëm i bashkëpunimit i PSA, përfshi këtu edhe koncesionet tregtare me preferencë, ndihmën financiare dhe perspektivën e një marrëdhënieje kontraktuale largpamëse me BE nëpërmjet një Marrëveshjeje Stabilizimi dhe Asocimit (MSA) e cila do të zëvendësojë Marrëveshjen aktuale të Tregtisë dhe Bashkëpunimit të aprovuar që nga data 1 dhjetor 1992), Kohëzgjatja dhe rezultati i tyre do të varen nga përparimet e bëra nga autoritetet shqiptare në zbatimin e reformave kryesore të përcaktuara në Marrëveshjen e Partneritetit dhe të shqyrtuar çdo vit në Raportin Vjetor të Komunitetit Evropian.

Hapat e hedhura së fundmi në drejtim të MSA kanë qënë të ngadalshëm

Sipas KE, reforma në Shqipëri gjatë 12 muajve të fundit ka qënë e kufizuar. Raporti Vjetor për vitin 2004 vë re se “me gjithë përparimet e bëra gjatë negociatave të MSA për diskutimin e tekstit të marrëveshjes së ardhshme, shumë nga reformat e nevojshme për të garantuar zbatimin e përshtatshëm të saj nuk janë kryer. Shqetësim paraqesin veçanërisht problemet kryesore të shtetit të së drejtës. Këto përfshijnë luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit si dhe funksionimin e sistemit gjyqësor. Shqipëria duhet përshëndetur për një sërë nismash, duke përfshirë këtu edhe rolin e saj të përgjithshëm konstruktiv në rajon, zvogëlimin e kontrabandës dhe trafikut të njerëzve në detin Adriatik dhe Jon si dhe fillimin e një Marrëveshjeje për Ripranim në Komunitet. Megjithatë, rezultatet kanë qënë më të vogla nga ato të parashikuara në fushat kryesore të krimit të organizuar, korrupsionit, sistemit gjyqësor dhe reformave në administratën publike.”

Ky raport7 ka për qëllim: (i) të bëjë një paraqitje të shkurtër të arritjeve ekonomike të Shqipërisë që nga viti 1991, duke u përqëndruar në efektin e rezultateve të programit të stabilizimit dhe reformave të tjera strukturale të kryera gjatë 10-vjeçarit të parë të tranzicionit; (ii) të kuptojë faktorët kryesorë përcaktues të rritjes; (iii) të identifikojë kufizimet përkatëse me të cilat ndeshet ekonomia shqiptare; dhe të diskutojë planin e politikave afatmesme.

Pjesa tjetër e raportit është organizuar si më poshtë. Kapitulli 2 jep shpjegime për burimet e rritjes së shkëlqyer gjatë 10-vjeçarit të fundit.

7 Ky Memorandum Ekonomik për Vendin bazohet në një studim më të zgjeruar që do të botohet si Studim Informativ.

6

Për më tepër, kjo pjesë bën një eksplorim të perspektivave dhe kufizimeve të rritjes. Kapitulli 3 analizon mundësinë për tregti dhe integrim. Kapitulli 4 merr në shqyrtim rolin e emigracionit dhe të ardhurave nga emigracioni. Kapitulli 5 analizon sfidën e mobilizimit te burimeve të fuqisë punëtore. Kapitulli 6 vë theksin në nevojën për eliminimin e pengesave të infrastrukturës publike për rritjen. Kapitulli 7 përqëndrohet tek qeverisja dhe kuadri institucional. Kapitulli 8 paraqet kuadrin makroekonomik për rritje. Kapitulli 9 i kushtohet vërejtjeve përfundimtare.

7

8

KAPITULLI 2: BURIMET, PERSPEKTIVAT DHE KUFIZIMET E RRITJES

Tranzicioni i Shqipërisë nga sistemi komunist në ekonominë e tregut ka qënë deri tani i suksesshëm, megjithëse mbetet akoma një nga vendet më të varfëra të Evropës. Ky kapitull bën një paraqitje të pamjes makroekonomike dhe merr në shqyrtim burimet, perspektivat dhe kufizimet e rritjes.

1. Histori: Një Histori e Shkurtër Tranzicioni

(i) Stabilizimi Makroekonomik

Shqipëria filloi kryerjen e reformave të ekonomisë së tregut nga një sistem jashtëzakonisht i centralizuar ekonomik. Si kudo në Evropën Lindore, faza e parë e tranzicionit u karakterizua nga një rënie e konsiderueshme në prodhim. Kjo solli si rezultat keqësimin e situatës makroekonomike të vendit (shih Tabelën 2). Prodhimi ra në masën prej 50 përqind në fund të vitit 1990 deri në mesin e vitit 1992.8 Borxhi i jashtëm u rrit me shpejtësi në 30 përqind të GDP. Rezervat e shkëmbimeve të huaja u përdorën pothuajse plotësisht. Deficiti buxhetor arriti në masën 44 përqind të GDP në fund të vitit 1992. Hedhja e monedhave të reja në treg u duk si një rrugë e lehtë për të financuar deficitin e lartë buxhetor, gjë që solli dyfishimin e monedhave në treg. Në fillim të vitit 1992 monedhat qarkulluese në treg arritën një shifër rekord prej 69 përqind të GDP, ndërkohë që intensifikohej presioni për rritjen e rrogave. Në fund të vitit 1991 inflacioni arriti nivele tre-shifrore me një ndryshim prej 104.1 përqind nga viti i mëparshëm ndërsa në fillim të vitit 1992 inflacioni mujor ishte në masën 10-15 përqind.

Politikat e përshtatshme makroekonomike kanë siguruar një bazë të mirë për rritje të fuqishme

Këto kushte të vështira fillestare ndryshuan shpejt në Shqipëri mbas vënies në zbatim të një numri programesh të suksesshme stabilizimi. Secili kishte karakteristikat e veta megjithëse qëllimi i tyre i përgjithshëm ishte i njëjtë: inflacion i ulët dhe çmime të qëndrueshme, rritje e qëndrueshme dhe ulje e deficitit buxhetor, përmirësime në pozicionin e jashtëm dhe reforma në sektorin e financave. Masat e para stabilizuese në Shqipëri filluan me një program një-vjeçar reformash nga mesi i vitit 1992 deri në mes të vitit 1993 gjatë të cilit u synua kontrolli fiskal dhe monetar i shoqëruar me një sistem të përshtatshëm çmimesh dhe shkëmbimi. Ky program u mbështet nga institucionet financiare ndërkombëtare, përfshi dhe një marrëveshje gatishmërie me FMN. Përpjekjet e para u përqëndruan kryesisht në stabilizimin e çekuilibrit të thellë makroekonomik dhe përmbanin një komponent të fuqishëm “monetar”.

Një nga objektivat kryesore ishte ulja e inflacionit në një nivel nën 20

8 Te dhenat makroekonomike nga 1990 ne 1992 jane nga “Shqipëria”, Raport Ekonomik 5 i FMN (1994).

9

përqind. Rritja e monedhës ishte parashikuar të ishte një objektiv i rëndësishëm nominal i këtij programi, i mbështetur nga një politikë fiskale objektivi kryesor i të cilës ishte eliminimi i financimit të pamasë të deficitit monetar brenda kohëzgjatjes së programit. Për më tepër, politikat e të ardhurave nëpërmjet kontrollit të pagave në sektorin shtetëror të ekonomisë përbënin objektivin e dytë të rëndësishëm, gjë që i jepte këtij programi një karakter të pazakonshëm. Programi një-vjeçar i emergjencës hapi rrugën për një program më të thellë reformash me synim liberalizimin e ekonomisë. Suksesi i tij pati një efekt të rëndësishëm psikologjik. Shqipëria përballoi me sukses mungesat e mëdha ushqimore dhe arriti të mbushte raftet e dyqaneve me produkte për përballimin e nevojave bazë të qytetarëve të saj.

Tabela 2: Treguesit Kryesorë Ekonomikë, 1990-2002

TREGUESIT/VITE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

GDP

çmim aktual (mil lek) 16813 16404 50697 125334 184393 229793 314878 333071 412326 474291 530906 610417 677674 746318

% ndrysh çmim konst -10.0 -28.0 -7.2 9.6 8.3 13.3 9.1 -7 12.7 10.1 7.3 7.6 4.7 6

GDP për frymë në $ --- --- 211 381.5 610.8 737.8 808 684 906.5 1080.9 1184 1357 1535 1938

Inflacioni

Mesatarja --- 35.5 226 85.0 22.6 7.8 12.7 42.0 20.9 0.4 0.0 3.1 5.2 2.4

Fundi Periudhës --- 104.1 236.6 30.9 15.8 6 17.4 42.1 8.7 -1.0 4.2 3.5 1.7 3.3

Defiç fisk

pa grantet

në % të GDP -6.1 -20.7 -58.6 -13.7 -9.0 -10.2 -12.8 -13.1 -12 -12.2 -9.2 -8.2 -6.7 -4.5

Bal treg (vetëm mall)

në mil $ --- -308 -470.5 -489.9 -459.7 -475.0 -678.3 -519 -621 -846 -821 -1027 -1155 -1336

Balanc Llog. Rrj

mil $ (pa transf zyrt) --- -213 -50.8 -14.7 -31.2 -36.6 -62.4 -253.7 -195 -272 -274 -263 -435 -469

të ardh emigr (mil $) --- 8 148 230 377.9 384.6 499.6 266.9 452.3 368.1 439 543 597 782

Invest Huaj Dir

Në milionë $ --- --- 32 58.0 52.9 70.0 90.1 47.5 45 41.2 143.0 204 135 178

Papunësia

% të total të fuq pun --- 9.1 26.5 21.7 19.5 12.4 12.4 14.9 17.8 18.4 16.8 16.4 15.8 15 Burimet: Publikimet e autoriteteve shqiptare, INSTAT, Bankës së Shqipërisë, FMN dhe BB.

Në korrik 1993 filloi zbatimi i Programit të Zgjeruar për Rregullim Struktural (ESAF) për të cilin u ra dakort me FMN. Ky program kishte për qëllim stabilizimin e ekonomisë dhe filloi vënien në jetë të liberalizimit të çmimeve dhe tregtisë dhe privatizimin dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve shtetërore. Objektivat kryesore të programit përfshinin: zvogëlimin e deficitit buxhetor dhe zbatimin e një kufizimi të fuqishëm buxhetor; zvogëlimin dhe monitorimin e inflacionit nëpërmjet politikave kufizuese të të ardhurave; zvogëlimin e borxhit të huaj; zbatimin e një regjimi shkëmbimi të lëvizshëm dhe ruajtjen e konvertueshmërisë në vend të lekut; krijimin e një sistemi bankar me dy nivele dhe një sistem institucionesh jo-bankare; dhe

10

zbatimin e një kuadri ligjor për krijimin e ekonomisë së tregut.

Në bazë të këtij programi, politika monetare do të bazohej në instrumentat direkte të kontrollit monetar. Ky vendim u diktua nga gjendja e keqe e sistemit bankar, gjendja e borxhit të jashtëm dhe nevoja për financimin e deficitit të lartë buxhetor. Një komponent tjetër i rëndësishëm i politikës monetare ishte dhe zbatimi në vitin 1992 i një politike elastike për kurset e këmbimit. Në bazë të këtij regjimi, kurset e këmbimit do të lejoheshin të lëviznin lirisht, me ndërhyrje të rastësishme për të shmangur lëvizje tepër të mëdha. Arsyeja kryesore për vënien në jetë të një regjimi elastik ishte mungesa e rezervave të valutave të huaja. Mbas një zhvlerësimi të konsiderueshëm, por gradual, në 1991-92, kurset e këmbimit mbetën relativisht të stabilizuar me një vlerësim në fund të vitit 1993 dhe në mesin e vitit 1994 dhe një ndryshim të vogël në muajt e parë të vitit 1995. Në fund të vitit 1995 dhe gjatë muajve të parë të vitit 1996 u pa një zhvlerësim i vogël i monedhës së vendit. Ndërhyrjet e bankës qëndrore ndikonin në mënyrë të rëndësishme në operacionet e tregut, sidomos në tregun paralel.

Zvogëlimi i deficitit fiskal ishte një tipar kryesor i programit fillestar të stabilizimit.

Një nga objektivat më të rëndësishme të programit të stabilizimit në Shqipëri ishte zvogëlimi i deficitit fiskal dhe barazimi gradual i të ardhurave dhe shpenzimeve në buxhet. Keqësimi dramatik i pozicionit fiskal në 1991, kur deficiti i likuiditeteve arriti pothuaj në 60 përqind të GDP, ishte rezultat i rënies së ndjeshme të rendimenteve të prodhimit, rritjes së pagave dhe mbrojtjes sociale, kufizimeve të buta buxhetore mbi firmat dhe dobësia e disiplinës financiare. Gjatë pjesës së parë të vitit 1992 ky deficit i madh u financua plotësisht nga sistemi bankar shqiptar. Vetëm nga fundi i vitit 1992, mbasi programi afatshkurtër filloi të vinte në zbatim masa më të ashpra, u vunë re disa shenja përmirësimi. Në 1993 deficiti u zvogëlua përsëri duke arritur në rreth 16 përqind të GDP. Sistemi i ri tatimor i vënë në zbatim gradualisht nga 1991 deri në 1993 filloi të sillte rezultate pozitive. Efekte pozitive në përpjekjet për stabilizim solli edhe eliminimi i subvencioneve për ndërmarrjet.

Mbas rimëkëmbjes së 1993-95, rritja filloi përsëri por u ndal nga kriza e skemave piramidale e vitit 1997 dhe pasojat e saj social-politike

Gjatë 1993-95, situata makroekonomike e Shqipërisë u përmirësua në mënyrë të konsiderueshme: vendi pësoi rritje në një masë mesatare prej 9 përqind në terma reale ndërkohë që niveli i inflacionit ra në shifra teke dhe u zvogëlua çekuilibri i jashtëm. Megjithatë, në 1996 tendenca pozitive makroekonomike u kthye mbrapsht si rezultat i rritjes së tensionit politik në vend dhe rritjes së shpenzimeve gjatë periudhës përpara zgjedhjeve të përgjithshme të majit 1996. Në të njëjtën kohë, u vu re një rënie e ndjeshme në mbledhjen e të ardhurave. U dobësuan politikat makroekonomike ndërkohë që deficiti i financuar në vend pësoi një rritje nga 4 pikë përqindjeje në pothuaj 11 përqind e GDP në fund të vitit 1996 dhe inflacioni u trefishua në më shumë se 17 përqind.

11

Kriza e skemave piramidale e vitit 19979 dhe lufta e vitit 1999 në Kosovë patën efekte negative në zbatimin e programit të stabilizimit. Protestat popullore dhe demonstratat u intensifikuan deri pothuaj në përmasat e një lufte civile dhe qeveria humbi kontrollin e një pjese të madhe të vendit. “Institucionet shtetërore pushuan së funksionuari dhe aktivitetet ekonomike arritën në një gjëndje statike. Çrregullimet sollën zvogëlimin e ofertës, sidomos në industri dhe ndërtim, ndërkohë që humbja e kursimeve në skemat e falimentuara piramidale zvogëluan kërkesën. Leku u zhvlerësua në një masë prej më shumë se 40 përqind gjatë gjysmës së parë të vitit 1997 ndërsa të ardhurat nga emigracioni ranë në mënyrë të ndjeshme, ndihma e huaj faktikisht u ndal dhe tregtia ndërkombëtare u ngadalësua në mënyrë të ndjeshme.” (Jarvis 1999).

Kriza e vitit 1997 solli si pasojë një zhvlerësim të thellë të lekut dhe çekuilibrim fiskal shumë serioz

Leku u zhvlerësua në një masë prej më shumë se 40 përqind në vitin 1997 ndërsa të ardhurat nga emigracioni ranë në mënyrë të ndjeshme, tregtia ndërkombëtare u ngadalësua dhe ndihma e huaj u zvogëlua në mënyrë të menjëhershme. Shqipëria përjetoi një çekuilibër të jashtëm serioz dhe inflacioni u rrit përsëri në 42 përqind në fund të vitit 1997 të llogaritur në bazë vit-për-vit, duke pasqyruar zhvlerësimin e madh të monedhës kombëtare. Në të njëjtën kohë, rënia e nivelit të rendimenteve të prodhimit dhe situata e tensionuar politike shkaktuan rënien e nivelit të mbledhjes së tatimeve dhe taksave duke përkeqësuar akoma më shumë deficitin e lartë buxhetor. Këto probleme u thelluan nga fakti që autoritetet fillimisht financuan deficitin buxhetor kryesisht nëpërmjet huave të brendshme, duke e çuar borxhin e brendshëm në nivele të papara dhe duke krijuar një problem të ri fiskal afatgjatë, atë të barrës së kursit të interesave.

Në vitin 1998 u adoptua një program ambicioz stabilizimi

Me ndihmë nga komuniteti ndërkombëtar, Qeveria shqiptare faktikisht e përballoi krizën nëpërmjet një programi stabilizimi, zbatimi i të cilit filloi në vitin 1998. Ky program kishte për qëllim rivendosjen e stabilizimit makroekonomik, forcimin e kapaciteteve administrative dhe rifillimin e reformave strukturale. Ndërkohë që politika fiskale u vendos në ekuilibër me nevojën për të vendosur nën kontroll deficitin buxhetor, politika monetare kishte për qëllim krijimin e një baze të qëndrueshme çmimesh.

Qeveria ka arritur të zvogëlojë deficitin e saj në një mesatare prej 2 përqind të GDP për çdo vit duke filluar që nga 1990 deri në 2003

Politika fiskale u përqëndrua më tepër në përmirësimin e pjesës së të ardhurave të buxhetit, në ndryshim nga programi i mëparshëm i cili u përqëndrua në zvogëlimin e shpenzimeve. Konsolidimi gradual fiskal u bë i qartë me zvogëlimin e deficitit buxhetor nga -13.7 përqind e GDP në 1997 në -4.5 përqind në 2003 (shih Figurën 2). Ky zvogëlim i deficitit u ndihmua edhe nga përpjekjet për përmirësimin e mbledhjes së të ardhurave si dhe nga vendimi për përshpejtimin e programit të

9 Skemat piramidale ishin shoqeri qe pretendonin se merreshin me investime me fitime. Keto shoqeri mblodhen sasi te medha fondesh nga depozituesit private me premtimin e interesave te larta. Ne fakt, fondet shume rralle u perdoren per investime te qëndrueshme por sherbyen per te paguar interesat e borxhit ekzistues apo per transferta mashtruese jashte vendit. Perparimi i ngadalte i reformave ne sektorin bankar ishin pjese e ketij problemi. Shih Jarvis (1999).

12

privatizimit dhe për eliminimin e subvencioneve dhe huave të buta për ndërmarrjet shtetërore (me përjashtim të disa ndërmarrjeve si KESH). Gjatë të njëjtës periudhë u zvogëluan në mënyrë të ndjeshme edhe huatë e brëndshme.

Figura 2: Konsolidimi Fiskal, 1997-2003

Figura 3: Përmasat e Pushtetit Qëndror

(1999-2002 mesatarisht)

Përmasat e qeverisë janë relativisht të vogla ndërsa niveli i borxhit publik është akoma në masa të menaxhueshme

Shpenzimet e përgjithshme të qeverisë shqiptare u zvogëluan nga 34 përqind në 29 përqind të GDP në periudhën 1999-2002, duke arritur kështu nivele shumë më të ulta se ato të vendeve të tjera në rajon. Kjo shifër është rreth 10-15 pikë më e vogël se nivelet e vendeve fqinje të saj (Figura 3). Po të marrim parasysh pagesat e konsiderueshme të interesave në Shqipëri, shpenzimet kryesore janë mbajtur në nivele akoma më të ulta se ato të kryera në vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore dhe Evropës Qëndrore dhe Lindore. Po ashtu, niveli i borxhit publik në Shqipëri është zvogëluar nga 69 përqind të GDP në 1997 në 62 përqind në 2003.

-1 5-1 0

-505

1 01 52 02 53 03 5

1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3

perc

ent o

f GD

P

T o t a l rev en u e T o t a l exp en d it u res O v era ll b a lan ce

-15-10

-505

101520253035

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

% e GDP

Të ardhurat totale Shpenzimet totale Bilanc i përgjithshëm

0 1 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0

S hqipë r iB o s n je & H K r o aciaM aqe d o n iaS M Z B ullgar iaR e p ç e ke E s to n iaH ungar i a L e to niL i tuan ia P o lo n ia R o m ania R e p s l lo vake S llo ve n ia

S i % e GD P

S hpe nzim e t to ta le S hpe nzim e t p r im ar e

13

Figura 4: Si Është Financuar Deficiti Buxhetor, 1997-2003

Kurset e interesave kanë qënë kanali kryesor i përdorur në politikën monetare, megjithëse kjo është kryer nëpërmjet instrumentave të kontrollit direkt nga 1992 deri në 2000

Politika monetare ka qënë shumë e kontrolluar që nga viti 1997, siç tregohet edhe nga kurset e larta reale të interesit të cilat stabilizuan kurset e këmbimit nëpërmjet krijimit të një kërkese të lartë për aktivë në lekë dhe lehtësuan tendencën e uljes së shpejtësisë së monedhës për të korresponduar me inflacionin e ulët. Katër instrumenta politikash u identifikuan nga Banka e Shqipërisë si kanalet kryesore që do të ndikonin mbi ekonominë reale: kurset e interesave; kurset e këmbimit; vëllimi i kredisë; dhe parashikimet e inflacionit. Ndërkohë që asnjë nga këto kanale nuk pretendohej të përbënte një mjet plotësisht efektiv për vendosjen e kontrollit monetar në Shqipëri, ndryshimet në vlerat e tyre nominale janë transformuar në mënyrë efektive në zhvillimet pozitive monetare që nga viti 1997.

Figura 5: Kursi Real i Interesit, Depozita 12-mujore, 1993-2003

Kurset reale të interesit kanë qënë pozitive gjatë 10-vjeçarit të fundit

Gjatë gjithë 10-vjeçarit të parë të tranzicionit, kontrolli i kurseve të interesave ishte një tipar kyç i programit të stabilizimit. Banka e Shqipërisë ka përdorur në mënyrë të vazhdueshme kurset e interesave si një objektiv i ndërmjetëm për arritjen e objektivit të inflacionit. Kurset reale të interesave u bënë pozitive në tre-mujorin e parë të vitit 1993 me rënien e nivelit të inflacionit, por duke mbetur gjithmonë nën kontrollin e bankës qëndrore deri në momentin që sistemi bankar filloi të konsolidohej dhe politika monetare lëvizi gradualisht drejt përdorimit të

02468

101214

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

perc

ent o

f GD

P

Privatization receipts Bank and non-banks Foreign financing

- 3 0 .0

- 2 5 .0

- 2 0 .0

- 15 .0

- 10 .0

- 5 .0

0 .0

5 .0

10 .0

15 .0

2 0 .0

19 9 4 19 9 5 19 9 6 19 9 7 19 9 8 19 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3

12 Mon ths Depos it Rea l In te res t Ra te

02468

101214

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

% e GDP

Te ardhura privatizimi i i i i i

Banka dhe jo-banka Financime te huaja

-30.0 -25.0 -20.0 -15.0 -10.0

-5.0 0.0 5.0

10.0 15.0 20.0

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Interesi real I depozitave 12-mujore

14

instrumentave indirekte10. Politika e kontrolluar monetare solli rritjen e kërkesës për aktivë në lekë, lehtësoi zvogëlimin e shpejtësisë së monedhës dhe stabilizoi kursin e këmbimit.

Suksesi i shpejtë i programit të stabilizimit ndikoi në rikthimin e besimit në ekonominë shqiptare. Kjo rezultoi në hyrjen e të ardhurave të konsiderueshme nga emigracioni (mbi 400 milionë dollarë mesatarisht gjatë 1992-2002) dhe transferta të tjera private të cilat kompensuan huadhënien e pamjaftueshme nga sistemi bankar dhe ndikuan në një rritje të fuqishme. Në 2002, të ardhurat nga emigracioni të regjistruara zyrtarisht arritën shumën prej 632 milionë dollarë (rreth 15 përqind e GDP) por shifrat e vërteta janë akoma më të larta po të kemi parasysh që shumë transaksione kryhen me para në dorë. Megjithë një tendencë rënieje, mbështetja e donatorëve ka qëndruar në një nivel prej mesatarisht 4 përqind të GDP që nga viti 1997, dhe është përdorur kryesisht për financimin e infrastrukturës dhe zvogëlimin e huamarrjes së brëndshme.

Figura 6: Të Ardhurat Nga Emigracioni, në Milionë Dollarë, 1994-2002

Vëllimet e larta të të ardhurave nga emigracioni kanë kontribuar në financimin e deficitit tregtar

Figura 7: Transfertat e Jashtme, në Milionë Lekë,

1992-2002 Llogaria kapitale është dominuar nga financime pa krijim borxhi dhe koncesionale

Po të marrim parasysh nivelin e ulët të kursimeve në Shqipëri, të

10 Banka e Shqipërisë filloi te eliminonte kontrollin direkt mbi kurset e interesave ne fillim te vitit 2000. Brenda vitit, te tre kurset e kontrolluara te interesave per depozitat 3-mujore, 6-mujore dhe 12-mujore u zevendesuan me instrumenta indirekte te politikave monetare.

0

100

200

300

400

500

600

700

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

0100200300400500600700

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

Transferta private Transferta zyrtare Totali

15

ardhurat e vazhdueshme nga emigracioni, financimet e jashtme pa krijim borxhi (transfertat zyrtare, grantet dhe huatë koncesionale, të cilat të gjitha bashkë përbëjnë mesatarisht 4-5 përqind të GDP), dhe investimet e huaja direkte (të cilat arrijnë në masën 2-3 përqind të GDP) kanë qënë faktorë të rëndësishëm në fuqizimin e balancës së pagesave. Ndërkohë që qëndrueshmëria e këtyre formave të financimit është e pasigurtë, Shqipëria ka arritur të zvogëlojë deficitin e llogarisë korrente nga 61 përqind e GDP në 1991-92 në 7.6 përqind në 2003 (Figura 8).

Figura 8: Deficiti i Llogarisë Rrjedhëse, 1991-2003

(përqindje e GDP)

(ii) Reformat Strukturale Privatizimi i ndërmarrjeve strategjike të vogla e të mesme është kryer në mënyrë të kënaqshme dhe ka kontribuar në rritje

Reformat strukturale kanë përparuar në mënyrë të konsiderueshme që nga fundi i viteve 90’. Në tre vitet mbas fillimit të zbatimit të reformave strukturale (1993-96), ekonomia shqiptare pësoi një rritje vjetore prej rreth 9 përqind. Kjo erdhi kryesisht si rezultat i liberalizimit të gjërë të çmimeve dhe kontrollit të tregtisë, privatizimit dhe shpërndarjes së tokës bujqësore dhe privatizimit të ndërmarrjeve të vogla dhe atyre të shitjes së produkteve bujqësore. Menjëherë mbas krizës së vitit 1997 u aprovua një ligj i ri për sistemin bankar dhe u përpunua një strategji privatizimi. Që nga ajo kohë, është liberalizuar tregtia, është përfunduar privatizimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe vetëm disa ndërmarrje të sektorit të shërbimeve kanë mbetur akoma pa u privatizuar.

Reformat e kujdesshme në sektorin financiar kanë rritur besimin tek ekonomia

Për më tepër, autoritetet ndoqën një politikë financiare sektoriale e cila synonte fuqizimin dhe rritjen e besimit tek sistemi bankar. Kjo përfshinte kufizimin e rritjes së ndërmjetësimit nëpërmjet ndalimit të dhënies së kredive (dhe mundesinë e krijimit të një niveli të lartë huash të këqija) nga Banka e Kursimeve, e cila përbënte më tepër se 50 përqind të sektorit bankar deri në privatizimin e saj në 2003. Më pas u bë rritja e kredisë ndaj sektorit privat në një nivel të kënaqshëm dhe me një nivel të ulët huash të këqija (kredia për ekonominë gjatë gjashtë-mujorit të parë të vitit 2004 ishte 7.4 përqind, në krahasim me 6.8 përqind në 2003).

Në periudhat e mëpasshme ndërmjetësimi parashikohet të zgjerohet më me shpejtësi me privatizimin e Bankës së Kursimeve dhe heqjen e

-70.0

-60.0

-50.0

-40.0

-30.0

-20.0

-10.0

0.01991-1992 1993-96 1997 1998-2002 2003

16

ngrirjes 7-vjeçare mbi aktivitetet e saj huadhënëse. Banka të tjera kryesore gjithashtu parashikohet të kryejnë aktivitete më agresive huadhënieje dhe zhvillimin e produkteve të reja. Përveç bankave, huadhënia nëpërmjet institucioneve të mikro-financimit dhe 130 Shoqatave të Kursimeve dhe Kredisë është efektive për t’i shërbyer atyre segmenteve të popullsisë që nuk kanë shumë mundësi për përdorimin e financimit bankar. Shqipëria aktualisht ka një sektor bankar konkurrues, të shëndetshëm dhe 100 përqind të zotëruar privatisht, të gatshëm për të siguruar shërbime më të mira për bizneset dhe familjet.

Paralelisht me këto zhvillimi, Banka e Shqipërisë ka kryer reforma të rëndësishme strukturale me qëllim konsolidimin e sektorit financiar. Ajo ka fuqizuar ndjeshëm kapacitetin e saj mbikqyrës nëpërmjet zbatimit të një procesi mbikqyrjeje të bazuar më tepër tek rreziku. Është krijuar dhe funksionon në mënyrë të kënaqshme Agjencia e Sigurimit të Depozitave. Janë bërë përparime të konsiderueshme në përmirësimin e sistemit të pagesave. Sistemi i ri ndër-bankar i kryerjes së pagesave në shuma të mëdha funksionon rregullisht që nga janari 2004 dhe sistemi plotësisht i automatizuar i kleringut masiv parashikohet të përfundohet nga mesi i vitit 2005. Për më tepër, po bëhen përpjekje për fuqizimin e kuadrit ligjor mbi procedurat e falimentimit. Ka mbi tre vjet që është krijuar dhe po funksionon rregullisht regjistri i kolateraleve për pasuritë e paluajtshme.

Përfshirja e suksesshme e sektorit privat në sektorin e transportit i ka sjellë dobi vendit

Shqipëria ka bërë përparime edhe në privatizimin dhe çrregullimin e aktiveteteve të transportit. Është kryer me sukses privatizimi i transportit interurban rrugor per pasagjeret dhe mallrat. Në vitin 1996 u krye privatizimi pilot në masën 40 përqind i Ndërmarrjes së Transportit Urban (Tiranë). Zhvillimi industrisë së transportit rrugor ka ndjekur rekomandimet e BE. Transporti rrugor rregullohet tashmë nga Kodi Rrugor i cili përcakton Drejtorinë e Përgjithshme të Shërbimeve të Transportit si institucionin përgjegjës për kontrollin teknik dhe inspektimin e automjeteve, dëshmitë e aftësive të shoferëve dhe regjistrimin e automjeteve. Kjo formë organizimi ka përmirësuar inspektimin e automjeteve dhe sigurinë në rrugë dhe në të njëjtën kohë ka përmirësuar mbledhjen e taksave të qarkullimit dhe regjistrimit. Shqipëria është anëtare e shoqatës ndërkombëtare të transportit të mallrave, ANALTIR. Përveç kësaj, Shqipëria ka adoptuar një Ligj për Hekurudhat të bazuar në praktikat Evropiane. Hekurudha Shqiptare është një shoqëri me përgjegjësi të kufizuar e cila operon në varësi të Ministrisë së Transportit, Telekomunikacionit dhe Postave (MTT) dhe ka hequr dore tashmë një numër aktivitetesh jo-thelbësore. Në vitin 1993 u aprovua Ligji për Portet, i cili e transformon Portin e Durrësit në një Port pothuaj Pronar të Tokës, por megjithate është e nevojshme të bëhen përmirësime të mëtejshme për të bërë që Autoriteti i Portit të Durrësit (APD) të operoje si një shoqëri e pavarur, të japë koncesione më të mëdha operative dhe të përcaktojë strukturën e tij të tarifave. Janë krijuar dy shoqëri ngarkim-shkarkimi pothuaj private, megjithëse ka akoma punë për të bërë në drejtim të rritjes së pavarësisë së tyre. Ne varesi te MTT janë krijuar struktura të veçanta për administrimin e

17

aviacionit civil, kontrollin e trafikut ajror dhe menaxhimin e Aeroportit të Rinasit. Ekzistojnë dy linja ajrore private. Shqipëria është anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Aviacionit Civil dhe organizatave të tjera të aviacionit civil.

Megjithëse procesi i privatizimit ka qënë në disa raste më i ngadalshëm se sa parashikimet (Albtelekom dhe shoqeritë e naftës), Shqipëria krahasohet pozitivisht me pjesën më të madhe të vendeve të Ballkanit përsa i përket përparimit të përgjithshëm të reformave strukturale (shih Tabelën 3).

Tabela 3: Përparimet e bëra në Reformat Strukturale -2003

Reforma e tokës ka transformuar prodhimin fermer dhe ka kontribuar në zhvillimin e ekonomisë së tregut.

Shqipëria ndoshta ka bërë hapa më të mëdha se të gjitha vendet e tjera në rajon përsa i përket zbatimit të reformave të thella për tokën si një kusht i domosdoshëm për zhvillimin e tregut të tokës.11 Si rezultat i kësaj reforme, peisazhi i zonave rurale ka pësuar transformime drastike që nga viti 1990 me eliminimin e të gjitha ndërmarrjeve bujqësore shtetërore dhe me shpërndarjen e pothuaj 98 përqind të tokës bujqësore (546,000 ha) tek familjet fshatare. Kjo e ka transformuar prodhimin fermer nga një strukturë e kolektivizuar dhe e komanduar në një sektor plotësisht privat në të cilin familjet bujqësore punojnë ngastra të vogla dhe të fragmentuara toke për konsumin e tyre privat dhe për treg. Kullotat dhe pyjet në pjesën më të madhe nuk kanë qënë pjesë e procesit të privatizimit. Vetëm kohët e fundit pronësia shtetërore është transferuar tek komuniteti dhe personat privatë.12

Elementet kryesore të reformës së tokës përfshijnë: (i) zhvillimin e një kuadri të përshtatshëm ligjor dhe rregullues për administrimin e tokës dhe zhvillimin e tregut të tokës; (ii) krijimin e Sistemit të Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme (IPRS) për regjistrimin dhe mbajtjen e titujve të pronësisë mbi pasuritë e paluajtshme; dhe (iii) një program të

11 Shih Banka Botërore (2002), Shqipëria: Strategjia per Zhvillimin Rural. 12 Megjithëse reforma e tokes konsiderohet te kete perparuar mjaft, pjese te medha te tokes bujqesore jane refuzuar apo braktisur – gje qe zvogelon pjesen e tokes per familje dhe kufizon zhvillimin bujqesor. Kjo është vene re sidomos ne rrethin e Shkodres, ku pjesa mesatare e tokes per familje është rreth 1.3 ha. Ne fakt, pjesa mesatare e tokes per familje është aktualisht me e vogel se 1.3 ha, per arsye se rreth 29 % e tokes ne kete zone ose është refuzuar ose është braktisur. Shih HDPC (2004).

Infrastruktura

Privatizimi nëpërmasa të mëdha

Privatizimi në përmasa të vogla

Ristrukturimi i Qeverisjes dhe

Liberalizimi i çmimeve

Sistemi itregtisë eshkëmbimeve

të huaja

Politikat e konkurrencës

Reforma bankare dheliberalizimi i

kursit interes

Tregu iletra me vl& instituc financiare

jo-bankareReforma nëinfrastrukturë

Shqipëria 2+ 4

ndërmarrjeve

4- 4+ 2- 2+ 2- 2Bosnja-Hercegovina 2+ 3 2 4 4- 1 2+ 2- 2+Bullgaria 4- 4- 3- 4+ 4+ 2+ 3+ 2+ 3-Kroacia 3+ 4+ 3- 4 4+ 2+ 4- 3- 3-IRJ Maqedonisë 3 4 2+ 4 4+ 2 3 2- 2Moldavia 3 3+ 2- 4- 4+ 2 2+ 2 2Rumania 3+ 4- 2 4+ 4 2+ 3- 2 3SAM 2+ 3 2 4 3+ 1 2+ 2 2

Shenim: Keta tregues reflektojne nje klasifikim cilesor te bazuar ne masat politike te zbatuara, zhvillimin insitutional, dhe arritjet. Nje kategorizim prej4+ tregon nje nivel arritjesh te krahasueshmeme vendet a perparuara industriale

Ndërmarrjet Tregjet & Tregtia Institucionet Financiare

Burimi: BERZH, Raport mbi Tranzicionin 2003

18

përgjithshëm të mbështetur nga donatorët për kryerjen e regjistrimit fillestar të pronarëve të rinj të tokës. Deri tani në Shqipëri janë aprovuar 29 ligje dhe akte nën-ligjore për administrimin e pasurive të paluajtshme. Legjislacioni aktualisht në fuqi siguron një kuadër të përshtatshëm ligjor dhe rregullues në mbështetje të funksionimit të tregut të tokës. Është në vazhdim procesi sistematik për regjistrimin fillestar. Është kryer topografimi, hedhja në hartë, dhe regjistrimi i titujve të pronësisë në një masë prej rreth 55 përqind të tokës bujqësore të shpërndarë, ose në afërsisht 1.6 milionë parcela të tokës bujqësore.

Problemet e lidhura me tregtinë janë zgjidhur pothuaj të gjitha dhe kanë rezultuar në rritjen e eksporteve

Me heqjen zyrtare të monopolit shtetëror mbi tregtinë e jashtme, i cili përbënte një tipar të veçantë të planifikimit të centralizuar, Shqipëria ka ndjekur në mënyrë të vazhdueshme një politikë liberalizimi multilateral. Në vitin 1993 Shqipëria filloi zbatimin e procedurave për anëtarësimin në OBT dhe në janar 1995 paraqiti një Memorandum për Regjimin e Tregtisë së Jashtme. Në 8 shtator 2000 Shqipëria u bë anëtare e OBT dhe si pasojë mori përsipër të zbatonte një sërë disiplinash multilaterale të përfshira në Marrëveshjet GATT/OBT. Angazhimet e marra nga Shqipëria janë shumë të gjëra, megjithëse gjendja ekonomike e një vendi në tranzicion kërkon një periudhë më të gjatë tranzicioni për zbatimin e plotë të tyre.

Tarifat e jashtme janë ulur në mënyrë konstante

Niveli maksimal i tarifave ka rënë nga 30 përqind në 1991 në 10 përqind aktualisht, ndërkohë që niveli mesatar ka pësuar një ulje nga 19 përqind në 7.2 përqind. Shqipëria ka katër nivele kryesore, prej 0, 2, 5 dhe 10 përqind. Mjedisi i politikave për sektorin e bujqësisë është karakterizuar si relativisht i lirë nga çrregullimet dhe pa kontroll çmimesh, me subvencione të kufizuara dhe një politikë liberale tregtare. Tarifat e burimeve të nevojshme bujqësore, të cilat janë kaq të rëndësishme për prodhimin, janë të ulta. Në bujqësi ekziston një sistem i ndryshëm tarifash, me tarifa minimale për lëndën e parë bujqësore: në 2001 tarifat e aplikuara për disa farëra, material biologjik, material gjenetik bagëtish, materiale bazë të agro-biznesit, materiale bazë të peshkimit dhe mekanizimin bujqësor ishin vetëm 2 përqind. Në periudhën e anëtarësimit në OBT, për 38 përqind të të gjitha produkteve bujqësore aplikohej tarifa më e lartë (20 përqind).

Procesi i Stabilizimit dhe Asocimit mund të ndikojnë në perspektivën e anëtarësimit në BE

Mjedisi shqiptar i politikave të jashtme ka ndryshuar në mënyrë drastike gjatë katër vjetëve të fundit, gjë që ka krijuar mundësi të reja. Pjesëmarrja në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit (PSA), i cili filloi të zbatohej nga BE mbas luftës së Kosovës në 1999, ka përfshirë një dimension rajonal në politikën e jashtme të Shqipërisë. Në shkëmbim të ndihmës nga BE, perspektivës për anëtarësim në BE dhe vazhdimin e trajtimit të preferuar në tregjet e BE, Shqipëria dhe qeveritë e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore duhet të punojnë për të ngritur institucionet dhe qeverisjen e tyre në nivelet Evropiane dhe të përfshihen në një bashkëpunim reciprok rajonal duke përfshirë dhe vendet e tjera anëtare të Paktit të Stabilitetit. PSA ka për synim të zvogëloje kompleksitetin e logjistikave aktuale tregtare nëpërmjet nxitjes së thjeshtësimit dhe një niveli më të lartë transparence në procedurat e doganave dhe tregtinë e lirë midis 8 vendeve të Evropës Jug-Lindore si dhe midis tyre dhe BE.

19

Deri në fund të vitit 2004 Shqipëria do të ketë nënshkruar MTL me të 8 vendet e Evropës Jug-Lindore. Përsa i përket partnerit të saj më të rëndësishëm tregtar, Bashkimit Evropian, në tetor 2000 statusi GSP i Shqipërisë u transformua në status të Preferencave Autonome Tregtare (PAT) dhe negociatat për Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit filluan në fillim të vitit 2003.

2. Çfarë e Shtyn Përpara Rritjen në Shqipëri?

(i) Rritja nga Pikëpamja e Kërkesës dhe Kontributi Sektoral

Shqipëria ka zhvilluar burime të reja rritjeje si për ofertën ashtu dhe për kërkesën dhe ka pësuar një transformim të madh struktural që rezultoi në rishpërndarjen e burimeve nga sektorët me produktivitet të ulët në ata me produktivitet të lartë.

Figura 9: Të Ardhurat e Përgjithshme Kombëtare për Frymë, 1990-2003

Gjatë 10-vjeçarit të parë të tranzicionit ekonomia ka pësuar disa transformime të rëndësishme strukturale

Përbërja e GDP sipas shpenzimeve ndryshoi gjatë periudhës së hershme të viteve 90’: thithja e brëndshme (konsumi publik, konsumi privat dhe investimet) fillimisht u rritën me shpejtësi kur filloi liberalizimi i ekonomisë, paralelisht me një kontribut negativ gjithnjë e më të madh në rritje të eksportit neto. Por në sajë të konsolidimit fiskal, nga mesi i viteve ’90 niveli i rritjes së thithjes së brëndshme është kufizuar (Figura 10).

0

2 0 0

4 0 0

6 0 0

8 0 0

1 0 0 0

1 2 0 0

1 4 0 0

1 6 0 0

1 8 0 0

2 0 0 0

1 9 9 0 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3

20

Figura 10: Përbërja e GDP sipas shpenzimeve, 1990-2003

Përbërja sektorale e GDP ka ndryshuar në mënyrë drastike, megjithëse bujqësia mbetet kontribuesi kryesor në rritje

Shqipëria radhitet midis vendeve të Ballkanit Perëndimor si një vend kryesisht bujqësor me 57 përqind të popullsisë të vendosur në zonat rurale dhe 26 përqind të produktit të saj përfundimtar të prodhuar nga ky sektor. Ndërkohë që përqindja e popullsisë urbane krahasohet me atë të Bosnjës dhe Hercegovinës, pjesa takuese e bujqësisë në GDP është padyshim më e madhja. Zbatimi i metodave të reja të llogaritjes për vlerësimin e kontributit në GDP nga sektorë të ndryshëm rezultoi në një rënie të vlerës së shtuar nga bujqësia në 1999. Megjithatë, ky sektor akoma luan një rol shumë më të madh në ekonominë shqiptare se sa në çdo vend tjetër Evropian, përfshi këtu dhe vendet fqinje në Evropën Jug-Lindore (EJL) me rreth një të tretën e GDP të përbërë nga prodhimi bujqësor (Figura 11).

Figura 11: Vlera e Shtuar nga Bujqësia, si Pjesë e GDP, 2000

Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror Mbas rënieve të mëdha fillestare të parashikuara të prodhimit të cilat lidheshin me trazirat e viteve mbas rënies së komunizimit, sektori

Sektori bujqësor – i cili karakterizohej nga një pjesë e vogël mesatare toke për familje, prodhim bujqësor sa për të jetuar, mundësi të ulta për përdorimin e tregut për arsye të infrastrukturës së varfër rrugore, përdorim të kufizuar të lëndës së parë bujqësore dhe kapacitete të ulta përpunimi – pësoi një shkatërrim pothuaj total mbas rënies së komunizmit dhe zvogëlimin drastik të kontrollit dhe subvencioneve shtetërore. Kjo rezultoi në braktisjen dhe shkatërrimin e sistemeve të

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Serbia and MontenegroRomania

Macedonia, FYRCroatia

BulgariaBosnia and Herzegovina

Albania

Percentage

0 5 10 15 20 25 30 35 40 Serbi dhe Mali i Zi

Rumani Maqedoni, IRJ

Kroaci Bullgari

Bosnje dhe Hercegovinë Shqipëri

Perqindje

-40% -20%

0% 20% 40% 60% 80%

100%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Investimi vendas bruto Konsumi total

Bilanci i burimeve

21

bujqësor ka kaluar një periudhë të gjatë zgjerimi të qëndrueshëm

ujitjes, zvogëlimin e disponibilitetit të lëndës së parë dhe shkatërrimin pothuaj të plotë të marketingut dhe përpunimit bujqësor.13 Politikat liberalizuese sollën si rezultat prishjen e shpejtë të 550 kooperativave e ndërmarrjeve bujqësore dhe privatizimin e 94 përqind të tokës bujqësore deri në vitin 1994, dhe krijimin e mbi 460,000 fermave private deri në vitin 1996. Megjithëse kjo mund të ketë sjellë një rritje në prodhueshmëri, shpërndarja e parcelave të vogla të tokës siguroi një formë të rëndësishme sigurie sociale për popullsinë fshatare dhe mund të ketë ndikuar në mënjanimin e urisë që kërcënonte popullatën në vitin 1992. Në të njëjtën kohë, pothuaj gjysma e pronarëve të tokave nuk i shesin prodhimet e tyre në treg14 ndërkohë që shumë nga ata i përdorin fermat e tyre si mjet jetese apo e kanë lënë tokën djerrë.

Sektori bujqësor në Shqipëri përbën bazën e të ardhurave për pothuaj gjysmën e popullsisë shqiptare dhe shërben si një mjet sigurimi ndaj papunësisë për një pjesë akoma më të madhe të popullsisë. Mbas rënieve të mëdha fillestare të parashikuara të prodhimit, të cilat lidheshin me trazirat e viteve të para mbas rënies së komunizimit, sektori bujqësor shqiptar ka kaluar një periudhë të gjatë zgjerimi të qëndrueshëm. Ritmet e rritjes kanë qënë ndër më të lartat në Evropë edhe pse pjesa takuese e këtij sektori në GDP totale ka rënë gjatë viteve të fundit (Figura 12).

Figura 12: Kontributi Sektorial në GDP, 1990-2003

Megjithë një rënie të vënë re, sektori bujqësor akoma kontribuon në mënyrë të ndjeshme në GDP

Kontributet relative të të korrave industriale dhe përpunimit bujqësor kanë ndryshuar

Sektori bujqësor ka pësuar ndryshime drastike me ndryshimin e modeleve tipike të prodhimit. Rënia e thellë e prodhimit të bimëve industriale (oriz, pambuk, grurë, duhan) është balancuar nga rritja e prodhimit blegtoral dhe e prodhimit të bimëve foragjere. Edhe përpunimi bujqësor (vaj ulliri, miell) dhe hortikultura (ullinj, prodhimi i

13 Banka Botërore, 2003, Vlerësimi i Varfërise në Shqipëri. 14 Ninka, Eniel dhe Collana Appunti. 2003. “Zhvillimi Social dhe Ekonomik ne Vendet ne Tranzicion. Ndryshimet Territoriale në Rrethet Administrative në Shqipëri.”

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Agriculture Industry Services

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Bujqësi Industri Shërbime

22

frutave) kanë pësuar rritje të ndjeshme. Një vështrim i shkurtër mbi disa nga kategoritë kryesore të produkteve bën që të kuptohen më mirë llojet e ndryshimeve që kanë ndodhur në sektorin e bujqësisë dhe të agro-biznesit.

Tabela 4: Prodhimi Bujqësor, 1993-2003—Bimët e Fushave (mijë ton) Burimi: INSTAT—Libri Vjetor Statistikor për Bujqësinë, 2003

Ndërkohë që prodhimi i bimëve industriale ka rënë, prodhimi i frutave dhe perimeve është rritur. Tabela 4 paraqet rënien e prodhimit të drithërave dhe duhanit gjatë kësaj periudhe, edhe pse prodhimi i patates është rritur në masën 60 përqind dhe perimet dhe pjeprat/shalqinjtë në masën 12 përqind. Domatet, kastravecat dhe sallata jeshile kanë pësuar edhe ato një rritje të ndjeshme. Gjatë viteve të fundit është ngritur një numër i madh serash.15

Janë rritur blegtoria dhe përpunimi bujqësor

Prodhimi blegtoral tanimë përbën gjysmën e të gjithë prodhimit bujqësor. Siç mund të shihet edhe në Tabelën 5, prodhimi blegtoral është tanimë shumë më i rëndësishëm se sa ishte në periudhën e para tranzicionit. Po ta marrim si një pjesë proporcionale të prodhimit të përgjithshëm bujqësor, nga 31 përqind në 198916, ai është rritur në përmasa të mëdha dhe përbën tanimë afërsisht gjysmën e produktit të përgjithshëm përfundimtar në këtë sektor. Pjesa më e madhe e familjeve fshatare zotërojnë një deri në tre lopë. Rritje të konsiderueshme janë vënë re edhe në rritjen e bletëve dhe të shpendëve, të cilat kanë ritmet më të larta të rritjes në këtë nën-sektor.

15 Keyser, John C. 2004. “Raporti Përmbledhës i Fazës së Parë. Analizë Krahasuese e Avantazheve Rajonale.” 16 Alternativat Ndërkombëtare për Zhvillim/USAID. 2003. “Vlerësim Ekonomik i Mundësive për Investim në Sektorin Bujqësor në Shqipëri.”

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Drithëra 665 646 645.35 503.7 602 602.8 498 565.8 502.5 518.9 488.5

Perime dhe shalqi 580 590 685 785 572.3 604.6 610.4 620 651 668.5 675

Patate 101 89 134 132 126.7 145 161.9 161 163.7 163.1 158.2

Fasule të bardh 23 18 25 25 20 22.7 26 25.2 22.1 24.5 17.8

Duhan 13 3.8 5.7 6.3 7.9 7.4 7.3 6.2 4.1 2.6 1.4

Luledielli 2 1 1.6 1.5 2.2 2.6 2.7 2.9 2.7 2.6 1.3

Panxhar sheqeri 27 60 67 74 50.9 55.7 39.9 42 38.5 39.2 -

Soje 1 0.1 0.2 0.3 0.2 0.1 1.2 0.6 0.8 0.4 0.5

Foragjere 3 237 3 800 3 800 3 970 3 672 3 844 4 494 4 730 4 750 4716 4986

23

Tabela 5: Blegtoria, 1998-2003 (mijë)

Përpunimi bujqësor ka pësuar një rritje dinamike. Sektori i përpunimit bujqësor është rritur me ritme më të shpejta se sa sektori i bujqësisë në tërësi, me një mesatare prej 9 përqind gjatë tre viteve të fundit. Ekzistojnë 1972 firma që operojnë në sektorin e përpunimit bujqësor, nga të cilat 87.6 përqind kanë më pak se 5 punonjës. Në 2002, buka dhe produktet e lidhura me të përbënin 37 përqind të prodhimit të përgjithshëm, të ndjekura nga prodhimi i miellit (14 përqind), produktet e qumështit (12 përqind) dhe produktet e mishit (7 përqind). Rritja më e madhe gjatë vitit të kaluar u pa në përpunimin e peshkut (87 përqind), prodhimin e vajit të ullirit (76 përqind), pijeve alkoolike (51 përqind) dhe prodhimeve të mishit (42 përqind).

Shqipërisë nuk i është dashur të merret me problemin e strukturave të vjetëruara industriale në të njëjtat përmasa si 8 vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore. Në prag të rënies së regjimit komunist Shqipëria ishte vendi më pak i zhvilluar në Evropë. Baza e saj e vogël industriale e shkatërruar akoma më shumë gjatë trazirave që shoqëruan rënien e regjimit komunist në 1990-92 dhe atyre të vitit 1997 mbas falimentimit të firmave piramidale, ndryshonte shumë me ato të vendeve më të zhvilluara të ish republikave të Jugosllavisë apo ish anëtarëve të CMEA – Bullgarisë dhe Rumanisë. Ndërkohë që këto të fundit akoma përballen me detyrën e ristrukturimit të kapaciteteve të trashëguara industriale, Shqipërisë nuk i është dashur ta mbajë këtë barrë specifike të konvertimit dhe ristrukturimit industrial.17 Pjesa takuese e sektorit privat prej 75 përqind në 2002 e vë Shqipërinë në krye të vendeve të Evropës Jug-Lindore, përfshi këtu edhe Bullgarinë (70 përqind) dhe Rumaninë (65 përqind), si dhe shumë më lart se Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë (60 përqind) dhe Bosnja e Hercegovina (45 përqind) (BERZH 2002)

Ndërtimi dhe shërbimet kanë kompensuar rënien në veprimtarinë prodhuese

Transporti, ndërtimi dhe shërbimet gjithashtu kanë kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në rritje gjatë viteve të fundit, duke kompensuar për rënien e veprimtarisë prodhuese. Mbas një rënie prej 30 përqind në 1992, ndërtimi arriti një nivel mesatar rritjeje prej rreth 18 përqind midis viteve 1992 dhe 2003 (Tabela 6). Për më tepër, disa aktivitete ndërtimi nuk janë të raportuara plotësisht ose kryhen në sektorin e veprimtarisë jo formale – gjë që supozon se kontributi i tyre

17 Shqipëria kishte 76 ndërmarrje të mëdha (më shumë se 250 punonjës) në 2000, në krahasim me 194 që kishte IRJ e Maqedonisë dhe 1032 në Serbi dhe Mal të Zi. Studimi i BERZH i Autoriteteve Kombëtare i përmendur në Falcetti et al. 2003.

1998 1999 2000 2001 2002 2003Gjedhi 705 720 728 708 690 684Delet 1872 1941 1939 1906 1844 1903Dhite 1051 1120 1104 1027 929 1015Derrat 83 81 103 106 114 132Equidae 221 215 204 194 181 170Shpendët 4862 5023 5291 5422 5826 6104Kosheret 57 67 76 82 92 111

24

në GDP nuk është i vlerësuar plotësisht. Shërbimet kanë arritur një nivel mesatar prej 8 përqind të rritjes vjetore gjatë të njëjtës periudhë, ndërkohë që industria kapi një mesatare prej vetëm 3.6 përqind.

Tabela 6: Përbërja Sektorale e GDP, 1990-2003

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

% e GDP Bujqësi 23.2 26.4 33.7 34.0 33.7 35.0 33.0 32.7 31.1 28.8 28.0 26.7 26.1 25.3 Industri 39.3 32.4 20.5 19.2 18.4 19.0 20.2 16.4 18.8 23.2 21.7 21.5 21.0 20.8 Ndërtim 2.8 2.7 3.1 3.7 3.8 4.3 4.7 4.6 4.9 5.3 6.8 9.0 9.2 9.4 Sek. Prodh 14.4 11.8 13.9 16.6 15.5 15.3 14.7 Shërbime 32.8 38.8 43.7 46.0 49.1 43.4 46.8 50.9 50.1 48.0 50.3 51.8 53.0 53.9

% Nivelit Vjetor të Rritjes GDP -9.6 -27.5 -7.2 9.6 9.4 8.9 9.1 -7.0 7.9 7.3 7.8 6.5 4.7 6.0 Bujqësi 3.6 -17.4 18.5 10.4 8.3 13.2 3.0 -9.7 4.9 0.4 4.5 3.0 2.3 3.0 Industri -6.0 -40.2 -41.3 2.5 4.7 12.6 15.9 -25.8 26.1 34.2 0.5 7.2 2.0 5.0 Ndërtim -29.9 7.0 30.0 15.0 21.2 18.4 -10.5 18.0 17.8 37.2 43.9 7.1 8.5 Sek. Prodh -25.1 29.5 29.6 0.7 6.5 0.3 Shërbime -35.2 -14.1 4.4 15.5 16.6 -3.8 17.8 -0.6 8.1 4.3 12.7 11.1 7.1 7.9 Burimi: TZhB 2003 për nivelet e rritjes së GDP. Banka Aktuale e të Dhënave për Shqipërinë për përbërjen sektorale dhe nivelet e rritjes sektorale

Rritja e fuqishme e Shqipërisë gjatë 10-vjeçarit të fundit mund të

shpjegohet edhe me ekzistencën e aktiviteteve joformale – disa nga të cilat të paligjshme. Informacioni i servirur nga sistemi bankar bën të ditur se vëllimi i monedhës amerikane që qarkullon në mënyrë të paligjshme në Shqipëri (2.4 miliardë) është pothuaj po aq i madh sa edhe ekuivalenti prej 3 miliardë dollarë i monedhës shqiptare. Një raport i Bankës Botërore që do të botohet së shpejti gjithashtu tregon se Shqipëria është një portë kryesore për trafikun njerëzor në Evropën Jug-Lindore. Të paktën 1200 të mitur shqiptarë janë identifikuar si të trafikuar në Itali dhe Greqi për qëllime përdorimi si lypësa dhe fuqi punëtore midis viteve 2000 dhe 2003.18

(ii) Rritja nga pikëpamja faktorale Produktiviteti i përgjithshëm faktoral ka qënë shtytësi kryesor i rritjes

Nga pikëpamja faktorale, rritja ekonomike në Shqipëri gjatë periudhës së tranzicionit ka qënë shtyrë kryesisht nga nivelet e larta të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral (PPF) (pra nga përmirësimi i shpërndarjes së burimeve), megjithëse niveli i rritjes së PPF është ngadalësuar në mënyrë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. Metodologjia e llogaritjes së rritjes bën të mundur copëzimin e rritjes së vërejtur te GDP reale në kontribute të akumulimit të faktorëve (pra kontributet nga rritja në kapitalin e përgjithshëm dhe fuqinë punëtore) dhe rritjen e produktivitetit të përgjithshëm faktoral (PPF).19

18 Shih Clert et al., 2004. 19 Ekziston aktualisht një numër i vogël punimesh të kryera në lidhje me llogaritjen e rritjes ekonomike të vendeve në tranzicion, megjithëse Shqipëria nuk mbulohet në asnjë nga keto punime (për shembull, De Broeck dhe Koen (2000) për punimet e kryera në lidhje me llogaritjen e rritjes ekonomike në vendet e FSU dhe Campos dhe Coricelli (2002) punimet e kryera në lidhje me llogaritjen e rritjes ekonomike në një numër vendesh të Evropes Qendrore dhe Lindore).

25

Ne kemi përpunuar një kuadër të llogaritjes së rritjes ekonomike për Shqipërinë (shih vol. 2) për periudhën 1982-2003. Rezultatet janë paraqitur në Tabelën 5. Rezultatet e paraqitura janë për disa nën-periudha: periudha e para-tranzicionit 1982-89, periudha e rënies 1990-92 dhe periudha e rimëkëmbjes 1993-2003. Për më tepër, periudha e rimëkëmbjes është ndarë në tre episode të veçanta rritjeje: 1993-96, 1998-2001, dhe 2002-03.

Tabela 7: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri I

(pa marrë marasysh heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste)

Ka një numër pikash me interes që dallohen veçanërisht. Së pari, gjatë periudhës së tranzicionit pjesa më e madhe e lëvizjeve në GDP reale u ndikua nga lëvizjet e PPF. Gjatë rënies së ndjeshme në 1990-92, PPF ra në mënyrë drastike në një ritëm mesatar vjetor prej -16.5 përqind. Gjatë rimëkëmbjes që pasoi në 1993-2003, kur ekonomia u rrit me një ritëm mesatar vjetor prej 6.27 përqind, ritmi mesatar vjetor i rritjes së PPF ishte në një nivel të konsiderueshëm prej 6.14 përqind, ndërkohë që kontributi i rritjes faktorale (pra kontributet e përbashkëta të rritjes së kapitalit dhe rritjes së fuqisë punëtore) ishte vetëm në nivelin 0.13 përqind. Ky rezultat – pra fakti që rënia fillestare dhe rritja e mëpasshme në GDP reale u ndikuan kryesisht nga ritme të larta fillimisht negative dhe pastaj pozitive të rritjes së PPF – përputhet me të dhënat e paraqitura nga De Broeck dhe Koen (2000) dhe Campos dhe Coricelli (2002) për vendet e tjera në tranzicion.

Gjatë viteve të para të tranzicionit çorganizimi apo kaosi që rezultoi nga eliminimi i kontrollit dhe koordinimit qëndror – siç përshkruhet nga Blanchard dhe Kremer (1997) – sollën si pasojë ritme të mëdha negative të rritjes së PPF që u shoqëruan me rënien e rendimenteve të prodhimit dhe me mospërdorimin e një pjese të madhe të kapitalit në dispozicion. Si rrjedhim, ndërkohë që ekonomia arriti një stabilitet makroekonomik dhe filloi zbatimin e reformave strukturale, rishpërndarja e burimeve tek aktivitetet më produktive bëri të mundur

Rritja e kapitalit Rritja e fuqisë punëtore Rritja e PPF Rritja faktorale

1982-89 2.17 2.20 1.93 -1.97 4.131990-92 -15.26 0.47 0.78 -16.50 1.24

1993-03 6.27 -0.05 0.18 6.14 0.13

1993-96 9.25 -0.54 -0.51 10.30 -1.051998-01 7.35 0.05 0.56 6.75 0.602002-03 5.35 0.78 1.07 3.50 1.85

Kontributi nga:Mesatarja vjetoree Rritjes Reale

te GDP (%)

26

që ekonomia të arrinte një rritje të shpejtë me nivele të ulta investimesh, kështu që ritmet e rritjes së PPF ishin të larta.20

Është e rëndësishme të dokumentohen me hollësi modelet e rritjes në Shqipëri dhe të kuptohet se sa përparim është bërë në burimet kryesore të rritjes dhe faktorët strukturalë përcaktues të rritjes – dhe në këtë mënyrë, sa mbetet për të bërë në këto fronte

Rezultatet e punës për llogaritjen e rritjes konfirmohen nga analizat e ndjeshmërisë. Një problem në lidhje me matjen e kapitalit të disponueshëm për një vend në tranzicion ishte se gjatë rënies fillestare një pjesë e konsiderueshme e kapitalit të disponueshëm të periudhës komuniste mundet që jo vetëm të mbetet përkohësisht pa u përdorur por mund edhe të nxirret plotësisht jashtë përdorimit. Në këtë rast, kjo do të shkaktonte nën-vlerësimin e kontributit të akumulimit të kapitalit gjatë periudhës së mëpasshme të rimëkëmbjes. Për të sqaruar këtë problem ne kemi aplikuar një faktor rregullimi për nxjerrjen e përhershme jashtë përdorimit të një pjese të konsiderueshme të kapitalit të disponueshëm të periudhës komuniste – në veçanti, kemi zvogëluar kapitalin e disponueshëm në të njëjtin nivel sa ç’ishin dhe rendimentet e prodhimit midis 1990 dhe 1992, gjë që nuk lejon rritjen e raportit (K / Y) gjatë periudhës së rënies. Më pas, ne e kemi përsëritur llogaritjen e rritjes duke përdorur serinë tonë të re të rregullimit të kapitalit të disponueshëm. Rezultatet janë paraqitur në Tabelën 8, paneli A. Paneli B paraqet një testim të ndjeshmërisë nëpërmjet ndryshimit të pjesës takuese të kapitalit nga 0.3 në 0.5. Thelbi i rezultateve mbetet i pandryshuar – ndërkohë që kontributi i rritjes së kapitalit gjatë periudhës së rimëkëmbjes rritet në një farë mase, pjesa më e madhe e rritjes sidoqoftë duket qartë se është ndikuar nga rritja e PPF.

Në panelin A, gjatë rritjes mesatare vjetore të GDP reale prej 6.27 përqind midis 1993 dhe 2003, kontributi i rritjes së PPF ishte 5.42 përqind, ndërsa kontributi i rritjes faktorale ishte vetëm 0.85 përqind (nga e cila kontributi i rritjes së kapitalit ishte 0.67 përqind). Rezultatet në Tabelën 8, paneli A do t’i trajtojmë si një etalon copëzimi të rritjes, megjithëse thelbi i rezultateve të përmendura gjithashtu është po aq i vërtetë me një pjesë takuese më të madhe kapitali prej 50.0=α (Tabela 8, paneli B) dhe pa aplikuar rregullimin për heqjen e përhershme nga përdorimi të kapitalit të disponueshëm të periudhës komuniste (Tabela 8).

20 Ndërkohë qe ky rezultat mund të pritej, është e nevojshme të konfirmohet nga të dhënat. Për më tepër, u rikujton hartuesve të politikave se ritmet mbresëlënëse të rritjes gjatë 10-vjeçarit të fundit në Shqipëri kanë qënë kryesisht rezultat i rishpërndarjes së konsiderueshme dhe transformimit struktural që shoqëroi tranzicionin. Kjo pikë do të marrë rëndësi kur të diskutojmë perspektivat e ritmeve të qëndrueshme dhe mbresëlënëse të rritjes gjatë 10-vjeçarit të fundit e më pas.

27

Tabela 8 Paneli A: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes në Shqipëri II

Duke supozuar që një pjesë e konsiderueshme e kapitalit të periudhës komuniste është hequr përfundimisht nga përdorimi gjatë 1990-92

Tabela 8 Paneli B: Rezultatet e Llogaritjes së Rritjes së Shqipërisë II Duke supozuar një pjesë kapitali prej 0.50 dhe heqjen e përhershme nga përdorimi të një pjese të

konsiderueshme të kapitalit të periudhës komuniste

Figura 13: Kontributet Relative në Rritjen e GDP, 1982-2003

Një pikë e dytë interesante na shfaqet kur marrim në shqyrtim mënyrën

se si ndryshon copëzimi i rritjes në kohëzgjatjen brënda periudhës së rimëkëmbjes 1993-2003. Në vitet më të fundit, ritmet e rritjes së PPF kanë qënë shumë më të ulta: 2.66 përqind për 2002-03 dhe 6.01 përqind për 1998-01, në krahasim me 9.66 përqind për 1993-96 në Tabelën 8,

-2 0 .0 0

-1 5 .0 0

-1 0 .0 0

-5 .0 0

0 .0 0

5 .0 0

1 0 .0 0

1 5 .0 0

1 98 2 -89 1 99 0 -92 1 99 3 -9 6 1 9 98 -0 1 2 0 02 -0 3

T F P G ro w t h

L a bo r F o rc e G ro w t h

C a p it a l G ro w t h

Rritja e kapitalit

Rritja e fuq punëtore

Rritja e PPF

Rritja faktorale

1982-89 2.17 2.20 1.93 -1.97 4.131990-92 -15.26 -4.85 0.78 -11.19 -4.07

1993-03 6.27 0.67 0.18 5.42 0.85

1993-96 9.25 0.10 -0.51 9.66 -0.411998-01 7.35 0.78 0.56 6.01 1.342002-03 5.35 1.62 1.07 2.66 2.69

Mesatarja vjetore e Rritjes Reale

të GDP (%) Kontributi nga:

Rritja e kapitalit

Rritja e fuqisë punëtore Rritja e PPF Rritja faktorale

1982-89 2.17 3.70 1.38 -2.91 5.071990-92 -15.26 -7.94 0.55 -7.87 -7.39

1993-03 6.27 1.12 0.13 5.02 1.25

1993-96 9.25 0.17 -0.37 9.44 -0.191998-01 7.35 1.31 0.40 5.65 1.702002-03 5.35 2.71 0.76 1.88 3.47

Mesatarja vjetore e Rritjes Reale te GDP (%)

Kontributi nga:

-20.00 -15.00 -10.00

-5.00 0.00 5.00

10.00 15.00

1982-89 1990-92 1993-96 1998-01 2002-03

Rritja e PPFRritja e fuqisë punëtore Rritja e kapitalit

28

paneli A. Kjo është shoqëruar nga një rritje modeste në kontributin e rritjes së kapitalit në një masë të papërfillshme prej 0.10 përqind gjatë 1993-96 në 0.78 përqind gjatë 1998-2001 dhe 1.62 përqind gjatë 2002-03 (si dhe një rritje në kontributin e punës nga -0.51 përqind gjatë 1993-96 në 0.56 përqind gjatë 1998-2001 dhe 1.07 përqind gjatë 2002-03). Si rezultat i kësaj rritjeje modeste në kontributin e akumulimit faktoral, rritja gjatë 1998-03 nuk pësoi rënie në ato përmasa në të cilat do të kishte rënë po të ishte ndryshe. E njëjta tendencë mund të vihet re po të hedhim një sy në copëzimin vit-për-vit (i cili nuk është paraqitur në tabela): zvogëlimi i rritjes së PPF gjatë viteve të fundit, i shoqëruar me një rritje modeste të kontributeve të kapitalit dhe rritjes së fuqisë punëtore.

Produktiviteti i përgjithshëm faktoral ka qënë burimi kryesor i rritjes që nga viti 1993

Në përfundim, të dhënat nga Shqipëria presupozojnë se rritja gjatë 10-vjeçarit të fundit është ndikuar kryesisht nga rishpërndarja e konsiderueshme e burimeve që u krye në periudhën mbas tranzicionit (pra rritja e PPF nga burimi (i)). Kjo është bërë e mundur nga fakti që Shqipëria u tregua e shpejtë në arritjen e stabilizimit makroekonomik dhe bëri përpjekje për liberalizimin e çmimeve dhe tregtisë së jashtme dhe privatizimin e bujqësisë dhe ndërmarrjeve të vogla e të mesme menjëherë mbas tranzicionit. Nga ana tjetër, këto të dhëna tregojnë se ky burim thelbësor rritjeje gjatë tranzicionit – rritja e PPF – është zvogëluar ndjeshëm gjatë viteve të fundit. Për këtë arsye, të dhënat gjithashtu tregojnë se rritja e PPF si rezultat i rishpërndarjes së konsiderueshme të periudhës mbas tranzicionit gradualisht po i afrohet fundit. Në të njëjtën kohë, kontributi i akumulimit të kapitalit është rritur vetëm në nivele modeste.

3. Potenciali Sektorial Për Rritje

Mësimet e nxjerra nga historia dhe teoria ekonomike presupozojnë që është jo realiste të përpiqesh të parashikosh se cili sektor i veçantë i një ekonomie të hapur mund të bëhet burimi kryesor i rritjes në të ardhmen (shih Easterly 2001). Megjithatë, struktura e ekonomisë shqiptare ka pak mundësi të pësojë ndryshime drastike në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme. Për këtë arsye, është normale të vihet në dukje se nga cilët sektorë mund të pritet një kontribut i konsiderueshëm për krijimin e të ardhurave në një të ardhme të afërt: industria e agro-biznesit; tregtia tranzite; eksportet e industrisë së lehtë; dhe turizmi.

Potenciali për rritje në bujqësi duket shumë i fuqishëm

Shqipëria ka disa avantazhe për zhvillimin e bujqësisë. Midis tyre janë: (i) pozita e favorshme gjeografike në lidhje me Bashkimin Evropian, sidomos me Italinë dhe Greqinë, (ii) nivelet relativisht të ulta të pagave, (iii) një popullsi rurale relativisht e arsimuar, një pjesë e madhe e të cilës ka punuar për një kohë të caktuar në vende të tjera Evropiane, (iv) kreativiteti i fermerëve shqiptarë për t’u adoptuar me ndryshimet, dhe (v) toka pjellore dhe klima e favorshme në disa zona të vendit. Në bazë të këtyre avantazheve, mundësitë kryesore për rritje në sektorin e bujqësisë janë në prodhimin e bimëve me vlerë më të lartë, blegtori, përpunim dhe disa tregje të përshtatshme bujqësore.

29

Si bujqësia ashtu dhe përpunimi bujqësor është e qartë që kanë përballë sfida të rëndësishme për arritjen e standardeve rajonale, sidomos në fushat e kapaciteteve institucionale, teknologji, aftësi dhe njohuri, mundësisë së përdorimit të burimeve dhe cilësisë së burimeve të nevojshme për prodhim dhe rendimenteve të prodhimit. Për më tepër, sektori fermer mbetet shume i fragmentuar dhe i rënduar nga kufizime në lidhje me mundësinë e blerjes dhe përdorimit të tokës. Megjithatë, për arsye se sektori bujqësor në Shqipëri siguron bazën e të ardhurave për pothuaj gjysmën e popullsisë shqiptare dhe shërben si një bazë sigurie ndaj papunësisë për një pjesë akoma më të madhe të saj, duhet të jetë në qëndër të vëmendjes së planit afatmesëm të vendit.

Rritja e konkurrencës për arsye të liberalizimit të tregtisë ka pak mundësi të sjellë ndonjë efekt të madh negativ mbi varfërinë

Barrierat tregtare janë zvogëluar gradualisht gjatë 10-vjeçarit të fundit dhe rregullime të mëtejshme që mund të bëhen do të jenë pak a shumë të vogla. Meqë pjesa më e madhe e fermerëve të vegjël shqiptarë nuk shet në treg, ndryshimet në çmime nuk do të kenë ndonjë efekt të madh në aftësinë e tyre prodhuese, megjithëse çmime më të ulta në treg mund të rrisin tendencën e tyre për të blerë dhe për të mos prodhuar sa për konsum personal. Nga ana tjetër, të njëjtat masa që do të forcojnë konkurrencën në përgjithësi, do të sillnin edhe fuqizimin e produktivitetit të fermerëve që prodhojnë vetëm për të mbijetuar – pra përmirësimet në infrastrukturë dhe institucione. Disa nën-sektorë në rritje, si për shembull rritja e bagëtive (përfshi rritësit e bletëve dhe shpendëve) dhe vaji i ullirit mund të bëjnë që më tepër fermerë të orientojnë prodhimin e tyre drejt fushave të prodhimit me përfitime më të mëdha. Rritja e përgjithshme ekonomike në vend do t’i siguronte popullsisë rurale në Shqipëri alternativa ndaj prodhimit vetëm për nevojat e veta. Popullsia shqiptare është shumë e lëvizshme dhe do të vazhdojë të lëvizë si brenda ashtu dhe jashtë vendit në kërkim të mundësive të punësimit.

Kutia 1: Produkte të Zgjedhur Bujqësorë me Perspektiva Premtuese

Hortikultura. Prodhimi i serave i ka dhënë shtytje prodhimit të perimeve në vend, sidomos atë të domateve dhe kastravecave. Serat bëjnë të mundur që prodhuesit të rrisin fruta dhe perime gjatë stinëve jo-prodhuese të rajonit, sidomos gjatë muajve të vjeshtës kur ditët me diell janë në një numër relativisht më të madh se sa në vendet fqinje. Prodhimi i frutave ra në masën prej 37 përqind nga 1989 në 1999, nga 11 përqind në 5 përqind po ta marrim si përqindje të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Kjo erdhi kryesisht si rezultat i çmimeve më të ulta dhe cilësisë më të mirë të importeve. Megjithatë, eksportet parashikohet të rriten përsëri me fillimin e prodhimit në një numër të madh të plantacioneve të reja. Pijet alkoolike. Vera dhe konjaku kanë qënë prodhuar prej kohësh në Shqipëri, i cila ka një klimë ideale për rritjen e rrushit. Shumë nga këto rriten akoma në vreshta, gjë që kufizon kapacitetin e tyre prodhues, dhe vera e zakonshme është e një cilësie pak a shumë të ulët, por me zgjerimin e eksperiencës ky sektor ka potencial zhvillimin në periudhën afatmesme dhe afatgjatë, po qe se gjen asistencë të mjaftueshme teknike dhe mbështetet me marketing cilësor. Blegtoria. Blegtoria është rritur nga 31 përqind në 50 përqind të prodhimit bujqësor që nga 1989. Lopët e qumështit rriten në të gjithë vendin, delet dhe dhitë janë më të përhapura në zonat kodrinore dhe malore, ndërsa tufat janë më të mëdha në jug. Ndërkohë që pronësia e kafshëve për blegtori është e rëndësishme për të ruajtur nivelet

30

e prodhimit për nevojat personale, me rritjen e numrit të tufës rritet ndjeshëm dhe fitimi. Është vënë re që rritja e numrit të tufës është më e rëndësishme se përmirësimi i menaxhimit. Vaji i ullirit. Kultivimi i ullirit ka potencial të konsiderueshëm për shkak të kujdesit minimal për të cilin ka nevojë gjatë viteve të para të rritjes dhe pemët rriten mirë edhe në tokë të varfër. Pemët e ullirit janë shumë të ndjeshme ndaj mikro-klimave dhe rriten mirë përgjatë zonave bregdetare midis Sarandës dhe Shkodrës. Prodhimi i vajit të ullirit në vend është rritur, duke arritur në 5 milionë dollarë në 2002, një rritje kjo prej 76 përqind në krahasim me një vit më parë. Kjo ka ndodhur pavarësisht nga rritja e importeve të vajit të ullirit nga Italia dhe Greqia. Në të njëjtën kohë, një pjesë e madhe e industrisë së rritjes së ullirit përballet me sëmundjet dhe konkurrencën e fortë nga vendet fqinje, ndërkohë që akoma nuk e ka marrë veten nga shkatërrimi i madh i hapësirave me dru ulliri gjatë viteve ‘90. Megjithëse në 1999 u eksportua vaj ulliri me një vlerë prej rreth 168 milionë dollarë, kjo shifër ka rënë në pothuaj zero që nga ajo kohë. Bimët mjekësore. Aktualisht eksportet më të mëdha i takojnë grupit të bimëve mjekësore, farërave të bimëve vajore dhe produkteve të tjera të ngjashme me to. Kostoja e ulët e fuqisë punëtore në Shqipëri favorizon prodhimin, meqë bimët mjekësore zakonisht mblidhen me dorë. Nga 360 llojet që rriten në vend, 15 përqind janë me vlera medicinale aromatike apo pikante dhe një sasi e vlerësuar në pothuaj 75 përqind të sherbelës së importuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës vjen nga Shqipëria. Bimët mjekësore të kultivuara. Me bimët mjekësore, zhvillimi duhet të shkojë drejt kultivimit të këtyre bimëve dhe jo mbledhja e tyre në gjendje të egër, gjë që rrezikon mbarimin e rezervave në gjendje natyrore. Megjithate niveli aktual i Shqipërisë prej më shumë se 10 milionë dollarë në bimë mjekësore dhe farërave të bimevë vajore përbën vetëm një të tretën atij të raportuar në fund të viteve 80’. Mjalti. Prodhimi i mjaltit u rrit në një masë prej më shumë se 10-fish midis 1989 dhe 2000. Numri i bletërritësve u rrit nga 10,116 në 15,120 në 2002 në krahasim me një vit më parë. Nga këta, 63.6 përqind zotërojnë deri në 10 koshere, 29.2 përqind kanë 10-20 koshere ndërsa 7.2 përqind kanë 20-50 apo edhe më shumë koshere. Kategoria e fundit u rrit me rreth 45 përqind në 2002 në krahasim me një vit më parë. Numri total i koshereve gjatë 2002 u rrit në një mase prej 12.2 përqind në krahasim me një vit më parë (përkatësisht 92000 dhe 82000 koshere). Prodhimi i mjaltit, me një prodhueshmëri mesatare prej 11.8 kg për koshere u rrit në masën prej 41 përqind (nga 1183 ton në 2001, në 1232 ton në 2002. Burimet: Jungbluth dhe Lugg. 2002. MBU. Raport Vjetor. 2003. Keyser, John C. 2004 dhe Civici. CEEBIC net.

Eksporti i prodhimeve të industrisë së lehtë mund të jetë një burim tjetër i rëndësishëm për rritjen

Në sajë të afërsisë së saj me BE, Shqipëria është e pozicionuar mirë për të përfituar nga këto mundësi të ofruara nga ekonomia globale bashkëkohore. Tregtia ndërkombëtare përgjatë 10-vjeçarit të fundit është karakterizuar nga fragmentimi i prodhimit industrial dhe krijimi i rrjeteve të shpërndarjes që shtrihen në disa kontinente. Përparimi teknologjik dhe revolucioni informativ kanë bërë të mundur ndarjen e kompanive zinxhir me vlerë të madhe të industrisë në funksione më të vogla që mund t’u kalohen me kontratë kontraktorëve individualë. Kjo tendencë botërore (transferimi i proceseve të caktuara të prodhimit tek kontraktorët) ofron një mundësi unike për prodhuesit në vendet e vogla që këta të kalojnë nga furnizimi i tregjeve të tyre të vogla lokale në furnizimin e firmave të mëdha shumëkombëshe dhe në mënyrë indirekte edhe të klientëve të tyre në të gjithë botën. Por këto nuk bëhen vetë. Kjo kërkon disponibilitetin me kosto të lirë të shërbimeve bazë (pra transportit, telekomunikacionit, doganave dhe firmave të logjistikës), gjë që siguron operimin me lehtësi të të gjitha hallkave

31

përgjatë fazave të procesit të prodhimit të shtyra përpara nga marrëveshje të shpejta për produkte me sensitivitet kohor. Analiza e tregtisë së Shqipërisë me BE, vendet e Evropës Jug-Lindore dhe pjesën tjetër të botës konfirmon potencialin e vendit në eksportin e produkteve të industrisë së lehtë. Produktet industriale përfaqësonin 88 përqind të eksporteve të Shqipërisë të orientuara nga BE, në krahasim me 56 përqind të orientuar për pjesën tjetër të botës, ndërkohë që BE merrte 95 përqind të të gjitha eksporteve të produkteve industriale. Produktet ushqimore, lënda e parë bujqësore dhe industriale përbënin rreth një të tretën e eksporteve në PTB dhe 12 përqind të eksporteve të orientuara nga BE (Shih Tabelën 9).

Industria e lehtë, kryesisht e përbërë nga produkte me intensivitet të fuqisë punëtore të pakualifikuar (lëkura dhe veshjet) përbënin rreth 85 përqind të eksporteve të produkteve industriale të destinuara për në BE. Kjo tendencë edhe mund të ruhet përgjatë një periudhe afatshkurtër, po të kemi parasysh masën e madhe të fuqisë punëtore në vend, nivelet e ulta të pagave dhe pozitën gjeografike. Burimet natyrore dhe produktet e prodhuara me fuqi punëtore të pakualifikuar, të cilat janë pothuaj në nivele të njëjta, përbëjnë më tepër se 90 përqind të eksporteve të Shqipërisë të orientuara nga BE (Tabela 9).

32

Tabela 9: Përbërja e Tregtisë me BE dhe PTB në 1996, 1998, 2002 and 2003

(në përqindje dhe mijë dollarë)

Burimi: Marrë nga banka e të dhënave e UN COMTRADE sipas të dhënave të raportuara nga Shqipëria. Industritë e këpucëve dhe tekstile/veshjeve kanë qënë një element i shkëlqyer në tregtinë e jashtme të Shqipërisë – dhe ka akoma vend për rritje të pranisë së tyre në treg.

Industritë e veshjeve dhe këpucëve kanë qënë lokomotivat e rritjes për shumë nga 10 vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore gjatë fazave fillestare të tranzicionit. Ato përbënin një pjesë të rëndësishme të vlerës së shtuar dhe punësimit në sektorin e prodhimit, me efekte të rëndësishme për uljen e varfërisë. Me rritjen e kostos së fuqisë punëtore, shumë nga operacionet e përpunimit për prodhim jashtë vendit në sektorin e veshjeve u transferuan gjatë viteve ’90 në vende të tjera të Evropës Qëndrore dhe Jug-Lindore. Këto produkte tani dominojnë eksportet e disa vendeve të Evropës Jug-Lindore, përfshi këtu dhe Shqipërinë. Tekstilet dhe veshjet, së bashku me këpucët dhe produktet e lëkurës luajnë një rol të jashtëzakonshëm në eksportet shqiptare të orientuara nga BE dhe përbëjnë rreth tre të katërtat e eksporteve shqiptare në BE gjatë shtatë viteve të fundit. Vlera e tyre e përbashkët, përfshi dhe produktet e lëkurës, ishte 261 milionë dollarë në 2003, gjë që shënon një rritje të nivelit prej 158 milionë dollarësh në 1998. Pjesa e tyre takuese arriti kulmin në vitin 1999 kur arriti një nivel prej 65 përqind dhe ra në 58 përqind në vitin 2002, duke u rritur përsëri në 64 përqind në vitin 2003, mbas një rritjeje të fuqishme të eksporteve.

EKSPORTEGrup 1996 1998 2002 2003 1996 1998 2002 2003 in 2002 in 2003

Ushqime 10.1 9.1 2.8 5.2 16.8 18.4 12.0 11.5 73.7 86.4Lëndë e parë bujqësore 9.0 8.2 5.5 3.9 9.4 15.8 21.9 22.6 75.1 70.6Lëndë e pare industriale 7.3 10.7 3.3 3.2 37.6 36.0 1.4 16.2 96.5 73.6Naftë 1.9 0.4 0.1 0.4 8.9 9.9 6.6 7.9 10.9 42.9Produkte prodhimi 71.6 71.6 88.2 87.2 26.6 19.5 55.6 40.3 95.0 96.8

Makineri 0.8 2.4 1.3 2.4 6.8 8.0 20.1 15.3 43.0 68.9Tekstile & pëlhura 1.3 0.7 0.8 0.3 0.2 0.7 0.3 0.1 96.6 98.6Lëkurë 23.0 20.8 32.3 29.0 3.0 2.5 5.4 4.8 98.6 98.8Hekur dhe celik 5.4 0.9 0.1 4.2 3.8 1.6 1.1 3.1 55.8 95.0Veshje 27.1 35.1 41.3 36.5 3.8 2.1 2.8 3.0 99.4 99.4TOTAL (mije dollarë) 181,536 192,121 290,164 417,274 29,605 15,552 24,241 29,822 92.3 93.3IMPORTEGrup 1996 1998 2002 2003 1996 1998 2002 2003 in 2002 in 2003

Ushqime 29.9 25.5 17.3 16.3 48.2 33.2 27.2 26.6 61.3 56.5Lëndë e pare bujqësore 1.0 1.5 1.1 1.1 0.6 1.1 0.7 0.8 79.6 73.8Lëndë e parë industriale 1.2 1.4 2.3 1.9 0.6 0.6 1.2 1.3 82.6 75.6Naftë 2.6 3.2 2.8 3.3 0.4 0.7 6.9 7.6 50.0 47.6Produkte prodhimi 64.9 67.7 71.9 73.7 49.3 61.0 57.8 59.2 75.5 72.5

Makineri 17.2 10.6 17.5 17.3 15.8 7.3 13.3 13.3 76.6 73.4Tekstile & perlhura 6.5 6.9 6.1 7.2 3.3 3.5 2.5 2.3 85.6 86.8Lëkurë 5.4 5.7 4.1 4.1 2.3 3.9 3.8 3.4 72.6 71.6Hekur & celik 1.7 3.2 2.7 2.2 3.8 5.6 6.8 8.9 49.9 34.6Veshje 4.8 7.2 7.6 8.4 0.7 1.2 3.9 3.4 82.9 84.0TOTAL (mijë dollarë) 713,500 686,284 1,074,945 1,265,189 224,989 154,474 434,121 598,615 71.2 67.9

Pj. për BE

Bashkimi Evropian Pjesa Tjeter eBotes Pjesa per BE

Eksportet në Bashk. Evropian Eksport në Pj. Tjetër të Botës

33

Ekziston potencial për zgjerim të tregtisë me vendet e Evropës Jug-Lindore. Tregtia shqiptare me vendet e Evropës Jug-Lindore ka pësuar ndryshime të rëndësishme dhe paraqet tipare të pazakonshme si nga pikëpamja e eksporteve ashtu dhe nga ajo e importeve. Në vitet ’90, përbërja e tregtisë me 8 vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore paraqiste një dominim të tregtisë ndër-industriale, ku Shqipëria importonte pjesën më të madhe të produkteve industriale dhe eksportonte xeherore, minerale dhe metale (Kaminski 2003). Por nuk u vu re e njëjta gjë edhe në vitet 2000. Në vend të specializimit në lëndët e para industriale me përpunim të ulët, Shqipëria është shfaqur si një eksportuese e produkteve të industrisë prodhuese ndërkohë që importon kryesisht ato të mëparshmet, pra ka mbetur një importuese e madhe neto për të gjitha këto kategori produktesh. Pjesa takuese e produkteve të industrisë prodhuese në eksportet shqiptare të orientuara nga 8 vendet e Evropës Jug-Lindore është aktualisht rreth 69 përqind, ndërkohë që pjesa takuese e importeve shqiptare nga vendet e Evropës Jug-Lindore është 18 përqind. Këto eksporte kanë qënë shumë të përqëndruara, ku ndërtimi dhe makineritë e minierave përbënin 49 përqind dhe 14 sektorët e tjerë katër shifrorë të KSTN përbënin një pjesë prej 41 përqind të eksporteve totale. Importet janë më pak të përqëndruara. Artikulli më i rëndësishëm ishte energjia elektrike, e cila në 2002 përbënte 20 përqind të totalit të importeve nga 8 vendet e Evropës Jug-Lindore.

Tabela 10: Intensiteti Faktoral i Tregtisë së Shqipërisë me Bashkimin Evropian, 1996-2003

Burimi: Bazuar në BE sipas raportimeve të bëra nga Statistikat e UN COMTRADE.

Prod me Intensitet Faktoral 199 199 199 199 200 200 200 200Eksportet në BE (mijë dollarë)Burimet Natyrore 102212 70857 98275 147232 120466 133492 131527 195264Fuqi Pun. e Paspecializuar

66820 39968 81984 157469 108126 126091 136728 180166Me Intensitet Kapitali 3616 3885 5278 13888 4283 5325 4681 11162Fuqi Punëtore e Specializuar

6562 5562 6585 14689 10028 12361 16893 30651

Te Gjitha Produktet eMësipërme

179210 120272 192121 333278 242904 277269 289828 417243

Përbërja e Eksporteve në BE (%)Burimet Natyrore

57.0 58.9 51.2 44.2 49.6 48.1 45.4 46.8Fuqi Pun. e Paspecializuar

37.3 33.2 42.7 47.2 44.5 45.5 47.2 43.2Me Intensitet Kapitali

2.0 3.2 2. 4.2 1.8 1.9 1.6 2.7Fuqi Punëtore e Specializuar

3.7 4.6 3. 4.4 4.1 4.5 5.8 7.3

Eksportet Neto ne BE (Eksportet si % e Importeve)Burimet Natyrore

29.8 29.0 29. 35.1 32.7 30.7 28.0 37.1Fuqi Pun. e Paspecializuar

60.9 48.0 64. 92.8 78.6 83.0 74.2 80.3Me Intensitet Kapitali

2.5 3.8 5. 10.4 3.1 2.3 2.2 4.3Fuqi Punëtore e Specializuar

6.7 6.8 5. 9.2 6.0 7.2 8.1 11.9

Te Gjitha Produktet e Mësip 25.7 23.4 28. 37.7 30.0 28.0 27.0 33.0

34

Si rezultat, në pikëpamje të intensitetit faktoral, eksportet shqiptare të destinuara për në Vendet e Evropës Jug-Lindore kanë devijuar në mënyrë paradoksale nga produktet me intensitet burimesh natyrore në ato me intensitet kapitali (Tabela 11). Mallrat me intensitet kapitali në 2002 përbënin 61 përqind të eksporteve shqiptare të orientuara për në vendet e Evropës Jug-Lindore. Ndërkohë që, siç mund të shihet dhe më poshtë, produktet me intensitet pune të pakualifikuar dominonin eksportet e orientuara nga BE, pjesa e tyre takuese në eksportet shqiptare të destinuara për në Vendet e Evropës Jug-Lindore ishte shumë e vogël, me përjashtim të vitit 1.

Lehtësimi i tregtisë gjithashtu ofron mundësi rritjeje për Shqipërinë

Lehtësimi i tregtisë është shkenca dhe arti i përmirësimit të terrenit për tregtinë ndërkombëtare. Lehtësimi i tregtise fillimisht kufizohej vetëm në logjistikën e lëvizjes së mallrave në dogana. Aktualisht kjo e ka zgjeruar fokusin e saj duke përfshirë të gjithë terrenin në të cilin zhvillohen transaksionet tregtare. Shqipëria mund të përmirësonte në mënyrë të ndjeshme aftësinë e saj konkuruese dhe të përfitonte nga lehtësimi i tregtisë po të zgjidhte një numër problemesh të ekonomisë së vendit, përfshi këtu dhe përmirësimin e mbrojtjes së të drejtave të pronësisë, sigurimin e zbatimit të transaksioneve ligjore, përmirësimin e efikasitetit administrativ, uljen e korrupsionit, përfundimin e privatizimit, përfundimin e reformave të sektorit financiar dhe rritjen e produktivitetit të fuqisë punëtore.21

Po të kemi parasysh dominimin e sistemit të produkteve me sensitivitet kohor, pra që duhet të prodhohen brenda një afati të caktuar kohor, një sistem transporti i qëndrueshëm dhe me kosto të ulta do të bëjë të mundur që shoqëritë tregtare të vendeve të industrializuara të transferojnë procese të caktuara prodhimi tek prodhues të ndryshëm shqiptarë, pa i dhënë shumë rëndësi vendndodhjes së tyre në Shqipëri. Kostot tranzite në vendet në zhvillim janë shpesh në nivele dy apo katër herë më të larta se sa ato të vendeve të zhvilluara. Kostot e larta logjistike nënkuptojnë çmime më të larta importi dhe eksporti, sidomos në vendet e vogla. Në rastin e produkteve me përbërje të lartë importi, ndryshime të vogla në kostot e transaksioneve mund të jenë element përcaktues për të vendosur nëse importimi i tyre është me perfitim apo jo. Firmat prodhuese nuk mund të përballojnë vonesat që vijnë si pasojë e mungesës së efikasitetit dhe procedurave doganore komplekse, vështirësive administrative apo ligjore, apo mungesës së sistemeve moderne të teknologjisë informative dhe përpunimit të ngarkesave si në transportin detar ashtu dhe në atë tokësor.

Ndërkohë që nuk ekzistojnë studime të veçanta për Shqipërinë, studimet empirike në vende të ndryshme tregojnë se lehtësimi i lëvizjes së mallrave dhe shërbimevë permirëson konkurrencën e eksporteve. Për shembull, Mann dhe Otuki (2003) parashikuan që rritja e kapaciteteve të lehtësimit të tregtisë globale do të rezultonte në rritjen e tregtisë

21 Përfundimi i privatizimit të telekomunikacioneve të telefonisë fikse është një prioritet në sektorin e infrastrukturës.

35

botërore me rreth 377 miliardë dollarë (9.7 përqind). Rreth 28 përqind e kësaj rritjeje do të vinte si rezultat i përmirësimit të efikasitetit të porteve, 9 përqind nga përmirësimi i procedurave të doganave, 22 përqind nga përmirësimi i kuadrit ligjor dhe 41 përqind nga përmirësimi i shërbimeve, përfshi dhe përdorimin e biznesit nëpërmjet internetit.22 Nga studimi u vu re se përfituesit më të mëdhenj do të ishin eksportuesit. Një tregues tjetër i nivelit të përfitimeve të Shqipërisë nga lehtësimi i tregtisë është dhe tendenca e kohëve të fundit e përmirësimit të të ardhurave nga doganat si rezultat i zbatimit të Projektit për Lehtësimin e Tregtisë dhe Transportit në Evropën Jug-Lindore (LTTEJL), një nga tetë projektet në rajonin e Evropës Jug-Lindore. Objektivat e projektit (të financuar nga IDA dhe BE) janë ulja e kostove jo-tarifore të tregtisë dhe transportit dhe ulja e nivelit të kontrabandës dhe korrupsionit në pikat e kalimit kufitar. Tabela 12 paraqet një përmirësim në masën 27 përqind në mbledhjen e të ardhurave nga doganat në periudhën 2001-2003. Megjithatë, rritja e të ardhurave nga doganat ishte më e ulët se sa rritja e volumit të tregtisë gjatë të njëjtës periudhë, në kundërshtim me eksperiencën e gjashtë vendeve të tjera ku të ardhurat nga doganat u rritën më me shpejtësi se sa volumi i tregtisë. Shqipëria ka qënë e suksesshme në uljen e kohës së pritjes në disa pika tokësore të kalimit kufitar. Për shembull, koha mesatare e pritjes në pikën kufitare të Qafë Thanës u ul nga 80 minuta në 1999 në 30 minuta në 2003. Është planifikuar zbatimi i një numri projektesh që ecin në gjurmët e projekteve të LTTEJL. Është veçanërisht e rëndësishme që në Portin e Durrësit të krijohet një sistem për kontrollin e mallrave për të ulur nivelin e kontrabandës.

Tabela 11: Të Ardhurat e Mbledhura nga Doganat, 2001-2003

(milionë dollarë)

2001 2003 Përmirësimet (%) Shqipëria 349 442 27 Bosnja-Hercegovina 353 514 46 BiH-RS 160 224 40 Bullgaria 1156 1844 60 Kroacia 2121 4444 110 Maqedonia 324 512 58 Rumania 1892 3384 79 Total 6354 11365 79

Industria e turizmit ka mundësi të japë një kontribut të rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe uljen e

Sektori i turizmit është gjithashtu me perspektivë dhe konsiderohet nga qeveria jo vetëm si një kontribues kyç në funksionimin makroekonomik por edhe si një katalizator i mundshëm për një rritje të qëndrueshme ekonomike. Industria e turizmit kërkon intensitet të fuqisë punëtore dhe aktualisht përbën një nga burimet kryesore të të ardhurave qeveritare.

22 Burimi: Banka Botërore, Perspektivat Ekonomike Globale 2004: Realizimi i Premtimeve te Planit Doha.

36

varfërisë në Shqipëri Për më tepër, ky sektor siguron lidhje të konsiderueshme me sektorë të tjerë si ndërtimi, prodhimi i materialeve të ndërtimit, transporti, mobiljet, bujqësia, sektorin ushqimor dhe atë të suvenireve. Industria e turizmit mund të japë një kontribut të rëndësishëm për rritjen ekonomike dhe lehtësimin e varfërisë në Shqipëri, sidomos në zonat bregdetare të cilat janë me potencial të madh. Në fakt, numri i turistëve është rritur në mënyrë të qëndrueshme gjatë viteve të fundit. Një numër total prej 155,422 turistësh vizituan Shqipërinë gjatë nëntë muajve të parë të vitit 2003 duke ardhur nga pika të ndryshme të kufirit. Kjo përbënte një nivel 27 përqind më të lartë se sa numri i turistëve për të njëjtën periudhë në 2002. Ndërkohë që nuk kemi të dhëna për numrin e vendeve të punës në industrinë e turizmit, është e qartë që industria e turizmit mund të ndikojë ndjeshëm në krijimin e vendeve të punës në Shqipëri, e cila ka një nivel të lartë papunësie.

Të dhënat krahasuese mbi turizmin tregojnë se Shqipëria nuk e ka shfrytëzuar akoma potencialin e saj për turizëm, ndërkohë që arritjet e vendeve fqinje duket se janë në nivele shumë më të larta në këtë drejtim

Numri i turistëve që vizitojnë Shqipërinë dhe shuma totale e shpenzimeve të tyre në vend mbetet megjithatë shumë më e ulët se sa ajo e vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore (Figura 14). Megjithatë, rritja për Shqipërinë është më e larta nga të gjitha këto vende në pesë vitet e fundit. Kjo bëhet akoma më e qartë po të hedhim një vështrim tek të ardhurat nga turizmi. Të ardhurat e përftuara nga industria e turizmit përbëjnë rreth 10 përqind të GDP që nga viti 2000 (Tabela 12). Tabela tregon të ardhurat nga turistët jo-shqiptarë dhe përqindjen e GDP.

Figura 14: Tendencat Rajonale të Turizmit, 1997-2001

1997

1998

1999

2000

2001

-

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

1997 1998 1999 2000 2001

thou

sand

s of

tour

ists

-

50

100

150

200

250

300

350

400

Croat ia Total visitors

Croat ia of whichovernight visitors(tourists)Greece Total visitors

Greece of whichovernight visitors(tourists) thousandsItaly Total visitorsthousands

Italy of whichovernight visitors(tourists) thousandsAlbania Totalvisitors

Albania of whichovernight visitors(tourists)

Alb

ania

(tho

usan

ds o

f to

uris

ts)

1997

1998

1999

20002001

-

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

1997 1998 1999 2000 2001

Mije turiste

-

50

100

150

200

250

300

350

400

Kroaci, nr. i vizitorëve

Kroaci, vizitorëqe kalojne naten (turistë) Greqi, nr. i vizitoreve

Greqi, vizitorëqë kalojnë natën(turistë) mijë Itali, nr i vizitorëvemijë

Itali, vizitorë që kalojnë natën (turistë) mijë Shqipëria, nr i vizitorëv

Shqipëria, vizitorëqë kalojnë natën(turistë)

Shqiperia (mije turiste)

37

Tabela 12: Të Ardhurat nga Industria e Turizmit, 1999-2002

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2004.

Mbas një fushate agresive komunikimi (“Shqipëria: Sekreti i fundit i Evropës!”), qeveria ka përgatitur kohët e fundit një strategji e cila ka për qëllim fuqizimin e turizmit.23 Objektivat kryesore ekonomike të zhvillimit të turizmit janë krijimi i vendeve të punës, përshpejtimi i zhvillimit ekonomik dhe social dhe zhvillimi i një turizmi të qëndrueshëm dhe të kujdesshëm në ruajtjen e ambjentit. Vizioni i qeverisë është që vendi të bëhet një destinacion kryesor turizmi në Brigjet e Mesdheut dhe të ketë një pozitë konkurruese në tregjet e turizmit ndërkombëtar. Për më tepër, qeveria parashikon që qëndrueshmëria dhe ndërgjegjshmëria për problemet e ambjentit të përbëjnë një pjesë kryesore të strategjisë së zhvillimit të turizmit.

Strategjia qeveritare e pranon se arritjet aktuale të Shqipërisë janë nën nivelet optimale. Ajo vëren se “struktura ekzistuese e hoteleve ne Shqipëri (kryesisht atyre të zonës bregdetare) i korrespondon një strukture hotelesh me kapacitet deri në 20 dhoma. Hotele të këtyre përmasave nuk kanë mundësi të përpunojnë grupe të mëdha turistësh të organizuar në paketa turistike të cilat ofrohen nga operatorët perëndimorë. Kapacitete të tilla hotelesh mund të përmbushin vetëm kërkesat e klientëve individualë apo të grupeve të vogla të organizuara të turistëve.” Pamjaftueshmëria dhe furnizimi jo i përhershëm me ujë është një pengesë tjetër shumë e madhe për zhvillimin e turizmit. Për shembull në qytetin bregdetar të Durrësit, i cili është qyteti i dytë në Shqipëri për nga madhësia dhe me kapacitetin më të madh të përpunimit të turistëve në Shqipëri, ka ujë të pijshëm vetëm një herë në dy ditë për jo më shumë se dy orë. Është e qartë që zbatimi i pjesës së mbetur të planit të reformave strukturale mund të ndikonte në përmirësimin e kontributit të turizmit në rritjen ekonomike dhe uljen e varfërisë në Shqipëri.

4. Rritja Afatgjatë: Perspektivat dhe Kufizimet

Kuadri i llogaritjes së rritjes identifikon katër faktorë të rëndësishëm përcaktues të rritjes së produktivitetit të përgjithshëm faktoral në Shqipëri24: akumulimi i kapitalit (investimet), nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm, shkalla e integrimit tregtar dhe cilësia institucionale. Secili nga këta faktorë do të luajë një rol të rëndësishëm në të ardhmen

23 Ministria e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit (2003). 24 Per nje ekspozim teorik shih vellimin e Studimeve Informative.

Viti

Të Ardhurat ngaTurizmi milion dollarë

GDPmilion dollar

Turizmi si %e GDP

Turizmi si % e gjithë

Shërbimeve në GDP 1999 211 3,615.75 5.84 31.4 2000 389.5 3,851.50 10.11 31.8 2001 446.3 4,216.00 10.59 32.2 2002 486.9 4,700.40 10.36 32

Gjysma e 2003 209.3 5,703.00 n/a n/a

38

ekonomike të Shqipërisë. Megjithatë, nuk është parë ndonjë përparim në këto dimensione të rëndësishme në Shqipëri:

• Siç u tha edhe më lart, kontributi i akumulimit të kapitalit në rritje gjatë pjesës më të madhe të tranzicionit në Shqipëri ka qenë në nivele të papërfillshme. Gjatë dy viteve të fundit, 2002-2003, kontributi i akumulimit të kapitalit në rritjen ekonomike u përmirësua në një masë modeste prej 1.62 përqind. Ky nivel është shumë më i ulët se sa kontributi i akumulimit të kapitalit në rritje për vendet me nivel të lartë rritjeje të Azisë Lindore. Bosworth dhe Collins (2003) raportojnë se për shtatë vendet e Azisë Lindore, të cilat pësuan rritje prej 6.7 përqind gjatë periudhës midis viteve 1960 dhe 2000, kontributi i akumulimit të kapitalit ishte në masën prej 3.28 përqind.

• Ndërkohë që PPF që rrjedh nga rishpërndarja në shkallë të lartë

mbas tranzicionit po i afrohet fundit, është e rëndësishme që Shqipëria të përmirësojë nivelet e PPF nëpërmjet burimeve alternative. Niveli i arsimit është një nga këto burime alternative për përmirësimin e PPF.

• Një shkallë me e lartë integrimi tregtar bën të mundur që vendi

të specializohet në prodhimin e atyre produkteve në të cilat produktiviteti i vendit është më i lartë dhe lehtëson transferimin e teknologjisë dhe ideve nga vendet më të përparuara.

• Rritja e cilësisë institucionale ul kostot e transaksioneve dhe

bën të mundur që sektori i prodhuesve privatë të zhvillohet në ato produkte në të cilat vendi është në mënyrë të natyrshme më produktiv.

Investimet, regjistrimi në shkolla, integrimi i tregtisë dhe cilësia institucionale janë faktorë kryesorë për sukses

Roli i rëndësishëm i investimeve, regjistrimit në shkolla, integrimit të tregtisë dhe cilësisë institucionale në nivelin e rritjes ekonomike nënvizohet gjithashtu edhe nga modeli neoklasik i rritjes me kapital njerëzor. Në një model të tillë, niveli i investimeve dhe regjistrimit në shkolla janë faktorë të rëndësishëm përcaktues të një niveli të qëndrueshëm të rendimenteve prodhuese për punonjës. Po të kemi parasysh nivelet aktuale të rendimentit prodhues për punonjës, një nivel më i qëndrueshëm rendimenti prodhues do të sillte një nivel më të lartë rritjeje. Një faktor tjetër përcaktues i qëndrueshmërisë është niveli teknologjik, i cili edhe ky vetë mund të varet nga shkalla e integrimit të tregtisë dhe cilësia e institucioneve. Pra, një vend që përpiqet të arrijë nivele më të larta rritjeje duhet të sigurohet që investimet, regjistrimi në shkolla, integrimi i tregtisë dhe cilësia institucionale janë të mjaftueshme për arritjen e këtij qëllimi.

Një krahasim i Faktorëve Përcaktues të Rritjes në Shqipëri me ato të Vendeve me Nivel të Lartë dhe më të Ulët Rritjeje. Për të kryer një vlerësim të faktit nëse nivelet aktuale të regjistrimit në shkolla, investimet dhe integrimi tregtar në Shqipëri do të përbëjnë apo jo

39

pengesë për rritjen e shpejtë në Shqipëri kemi bërë nja krahasim me grupet e vendeve me nivel të lartë rritjeje dhe me ato me nivel më të ulët. Grupi i parë i krahasimit përfshin të gjitha vendet që nuk kanë naftë, nuk kanë periudha tranzicioni dhe që në vitin 1995 kishin një popullsi mbi një milion banorë, dhe për të cilat disponojmë shifrat e GDP reale të bazuara në PPP për periudhën 1980-2000.25 Vendet me këto karakteristika krijojnë një grup prej 87 vendesh të cilat i kemi ndarë në dy nën-grupe: vendet me nivel të lartë rritjeje janë ato në të cilat niveli i rritjes së GDP reale për frymë gjatë periudhës 1980-2000 ishte mbi shifrën prej 75 përqind të të gjitha niveleve të rritjes dhe, ndërkohë që nën-grupi tjetër përbëhet nga vendet me nivel më të ulët rritjeje. Lista e 21 vendeve me rritje më të lartë (ku niveli i rritjes për frymë për periudhën 1980-2000 ishte mbi 2.25 përqind) dhe 66 vendeve me nivel më të ulët rritjeje (me nivel rritjeje nën 2.25 përqind) është paraqitur në Tabelat A*3-4 në Shtojcë.

Tabela 14 paraqet një mesatare të nivelit të regjistrimit në arsimin e mesëm, nivelin e investimeve, pjesën takuese të tregtisë në GDP dhe pjesën takuese të eksporteve në GDP si për vendet me nivel të lartë rritjeje dhe ato me nivel më të ulët rritjeje, ashtu dhe për Shqipërinë. Nivelet e këtyre faktorëve përcaktues të një gjëndjeje të qëndrueshme për Shqipërinë janë shumë më të ulta se sa mesataret e vendeve me nivel të lartë rritjeje dhe në nivele të krahasueshme (apo edhe dicka më poshtë) se sa mesataret e vendeve me nivel më të ulet rritjeje. Kjo përbën një farë prove për të përcaktuar se nivelet aktuale të regjistrimit në shkolla, investimeve dhe integrimit tregtar në Shqipëri nuk janë të mjaftueshme për të sjellë një rritje të shpejtë në të ardhmen.

Problemi ynë në bërjen e krahasimeve midis Shqipërisë dhe grupit të të gjitha vendeve është se niveli aktual i GDP për frymë i Shqipërisë mund të jetë më i ulët se sa mesatarja e vendeve me nivel të lartë rritjeje në 1980. Po të jetë kështu, Shqipëria sot do të ishte në gjëndje të krijonte nivele të larta rritjeje edhe në rast se do të kishte një nivel më të ulët qëndrueshmërie në rritje (pra vlera më të ulta të faktorëve përcaktues të një gjëndjeje të qëndrueshme) se sa vendet e tjera. Për të sqaruar këtë problem ne krijuam një grup të dytë krahasimi me vendet për të cilat GDP reale për frymë në 1980 ishte e ngjashme me GDP reale për frymë të Shqipërisë sot. Lista e këtij grup me vende të ngjashme me Shqipërinë është paraqitur në Tabelën A*2 të Shtojcës. Përsëri, mesatarja e nivelit të regjistrimit në arsimin e mesëm, investimeve, pjesës takuese të tregtisë dhe pjesës takuese të eksporteve si për vendet me nivel të lartë rritjeje dhe ato me nivel më të ulët rritjeje brënda kësaj liste të vendeve me të ardhura fillestare të ngjashme janë paraqitur në Tabelën 13.

25 Shifrat e bazuara në PPP për GDP reale janë marrë nga Tabelat Botërore të Penn (TBP), versioni 6, për arsye se TBP i bën keto masa disponibel për një numër më të madh vendesh se sa TZhB. Ne kemi nevojë për Shifrat e bazuara në PPP për GDP reale për frymë pë arsye se grupi yne i dytë i krahasimit kufizohet në vendet me nivele të ardhurash të ngjashme me Shqipërinë.

40

Tabela 13: Krahasimi me Vendet me Rritje më të Madhe dhe më të Vogël Niveli i

Regjistrimit Investimet Tregtia Eksportet

Arsimin e Mesëm (% e GDP)

(% e GDP)

(% e GDP)

Të gjitha vendet Nivel i lartë rritjeje 54.2 25.0 67.3 32.3

Nivel më i ulët rritjeje 47.1 19.7 58.2 26.5

Vend. me (Y/L) të Ngjash Niveli i lartë rritjeje 54.9 27.4 81.9 39.6

Nivel më i ulët rritjeje 40.7 21.3 60.6 27.5

Shqipëria 45.1 18.3 58.5 18.1 Shënime: Shifrat për Shqipërinë janë mesataret për periudhën 1999-2001. Rritja për vendet e përfshira në krahasim është paraqitur për periudhën 1980-2000—për ato vende, nivelet e regjistrimit në shkolla janë mesataret për 1980 dhe 1990, dhe pjesët takuesë te investimeve, tregtisë dhe eksporteve janë mesataret për të gjithë periudhën 1980-2000.

Niveli i regjistrimit në arsimin e mesëm në Shqipëri është shumë më i ulët se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel të lartë rritjeje, megjithëse diçka më e lartë se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel më të ulët rritjeje

Ideja e këtij testi është se, duke marrë parasysh nivelet fillestare të ngjashme të rendimenteve të prodhimit për punonjës, vendet me nivele të larta rritjeje kanë bërë hapa më të shpejtë për arsye se nivelet e qëndrueshme të rendimenteve të prodhimit për punonjës në këto vende ishin në një masë të mjaftueshme më të larta se nivelet fillestare të rendimenteve të tyre të prodhimit për punonjës. Pra, që Shqipëria të ketë nivele të larta rritjeje përgjatë periudhës afatmesme dhe afatgjatë, nivelet e saj të faktorëve përcaktues të gjëndjes së qëndrueshme duhet të jenë të ngjashëm me ato të vendeve me nivel të lartë rritjeje. Megjithatë, Tabela 13 tregon se niveli i regjistrimit në arsimin e mesëm në Shqipëri është është shumë më i ulët se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel të lartë rritje dhe diçka më e lartë se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel më të ulët rritjeje. Investimet në Shqipëri dhe masat për integrimin tregtar jo vetëm që janë shumë më të ulta se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel të lartë rritje, por niveli i tyre është edhe diçka më poshtë se sa mesatarja e grupit të vendeve me nivel më të ulët rritjeje. Kjo tregon se nivelet aktuale të regjistrimit në shkolla, investimeve dhe integrimit tregtar në Shqipëri ka shumë mundësi të përbëjnë pengesë për rritjen e shpejtë në Shqipëri në të ardhmen. Në këtë mënyrë, rritja e nivelit të investimeve dhe regjistrimit në shkolla si dhe rritja e shkallës së integrimit tregtar duhet të përbëjnë përparësi të rëndësishme të politikave të Shqipërisë në të ardhmen.

Përveç krahasimeve të mësipërme, ne mund të përdorim gjithashtu një ekuacion neoklasik për vlerësimin e rritjes për të konkluduar në një parashikim të përafërt të nivelit të rritjes në Shqipëri për periudhën afatgjatë, po të marrim në konsideratë nivelet aktuale të investimeve

26 Ne parashikojmë ekuacionin e mëposhtëm neoklasik të rritjes:

( ) ( ) ( ) iiiii

i ygnsecYIyrritje εαδαααα ++++++

+= ,043210 lnlnlnln

ku yrritje është niveli i rritjes së GDP reale për frymë gjatë periudhës 1980-2000, 0y është GDP reale fillestare për frymë në 1980, (I/Y) dhe n janë nivelet mesatare të rritjes së investimeve dhe popullsisë për

41

dhe regjistrimit në shkolla si dhe nivelin aktual të GDP për frymë.26 Ky parashikim mund të krahasohet me nivelet e parashikuara të rritjes për vendet e tjera në tranzicion për të krahasuar perspektivën e rritjes së Shqipërisë për periudhën afatgjatë me ato të vendeve të tjera në tranzicion. Përveç kësaj, ne mund të përcaktojmë se cili do të jetë niveli i parashikuar i rritjes në Shqipëri në bazë të një skenari me fakte të ndryshme, në të cilin nivelet e investimeve dhe regjistrimit në shkolla janë më të larta se ato aktuale.

Kuadri teorik për vlerësimin e koeficientëve, i cili mund të përdoret për të parashikuar perspektivat e rritjes së Shqipërisë në periudhën afatgjatë.

Nivelet e parashikuara të rritjes për periudhën afatgjatë sigurisht që do të varen nga specifikimet e posaçme që do të përfshihen në ekuacionin neoklasik të rritjes të përdorur në këtë krahasim. Ne kemi ndjekur në këtë ekuacion metodologjinë e përcaktuar nga Fischer, Sahay dhe Vegh (1998) dhe Denizer (1997) për përdorimin e specifikimeve të cilat përfshijnë vetëm elementet variabël me bazë investimet, regjistrimin në arsimin e mesëm, rritjen e popullsisë dhe të ardhurat fillestare. Këta janë të njëjtët elementë variabël të përdorur nga Mankiw, Romer dhe Weil (1992) dhe Levine dhe Renelt (1992).27 Objektivi këtu nuk është përfshirja e të gjithë elementëve variabël të cilat mund të kenë një farë efekti në rritjen në Shqipëri, por përcaktimi se cilat nivele të investimeve dhe të regjistrimit në arsimin e mesëm, së bashku me nivelet aktuale të GDP për frymë, janë me rëndësi potenciale për rritjen për periudhën afatgjatë. Koeficientët e vlerësuar, së bashku me tolerancat e konsiderueshme standarte të përdorura janë paraqitur në Tabelën 13.

Tabela 14: Ekuacioni i Parashikimit Neoklasik të Rritjes

periudhën 1980-2000, sec është niveli mesatar i regjistrimit në arsimin e mesëm për periudhën 1980-96, dhe g+δ (niveli i përparimit teknologjik dhe amortizimit) është supozuar të jetë një nivel i njëjtë prej 0.05 për të gjitha vendet. Niveli mesatar i regjistrimit në arsimin e mesëm është konsideruar ai i periudhës 1980-‘96 vetëm për arsye se siç është vënë në dukje edhe më parë, të dhënat e Treguesve të Zhvillimit Ndërkombëtar për nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm mbas vitit 1996 nuk janë të krahasueshme me ato të periudhës përpara vitit 1996. 27 Në ndryshim nga Fischer, Sahay, dhe Vegh (1998) dhe Denizer (1997), ne nuk kemi përdorur thjesht vlerat e koefiçientëve të llogaritura nga Levine dhe Renelt (1992). Llogaritjet e Levine dhe Renelt janë vënë në zbatim duke përdorur një version më të hershëm të Tabelave Penn World. Po të kemi parasysh ndryshimet e të dhenave në versionet më të reja, është e papërshtatshme që vlerat e koefiçientëve të llogaritura nga Levine dhe Renelt të aplikohen direkt për të dhëna më të reja në lidhje me vendet në tranzicion. Pra, ne kemi bërë vetë një vlerësim të ekuacionit bazë neoklasik të rritjes duke përdorur burimin më të ri të të dhënave.

Koefiçientii Vleresuar

Toleranca Standarte

Konstante -21.93** 3.66

ln(I/Y) 3.09** 0.75

ln(sec) 0.76** 0.35

ln(n+g+d) -7.47** 1.43

ln(y 80 ) -1.11** 0.32Vezhgime 83R 2

0.53

Variabel e Varur: Rritja e GDP Reale per Fryme 1980-2000

42

Shënim: Ekuacioni është përgatitur duke përdorur toleranca të mëdha standarte. ** tregon se koeficienti i vlerësuar është statistikisht i rëndësishëm në nivelin 5 përqind.

Të gjithë koeficientët e vlerësuar këtu janë statistikisht të rëndësishëm në nivelin 5 përqind. Elementët e përfshirë variabël së bashku shpjegojnë 55 përqind të ndryshimit në nivelet e rritjes për frymë. Përfshirja vetëm e elementeve variabël bazë është bërë me qëllim që të minimizohet numri i pyetjeve të ndryshme që mund të lindnin në lidhje me faktin nëse një element variabël duhet të përfshihet në ekuacion apo jo. Teoria mbi të cilën mbështetet ky arsyetim është sigurisht se investimet, nivelet e regjistrimeve në arsimin e mesëm dhe rritja e popullsisë janë faktorë përcaktues të gjëndjes së qëndrueshme dhe një nivel i qëndrueshëm i GDP për frymë më i lartë se niveli fillestar për frymë do të sillte si rezultat një rritje më të shpejtë. Të dhënat për GDP reale për frymë janë marrë nga Tabelat Botërore të Penn (versioni 6.1), ndërsa të dhënat për të gjithë elementët e tjerë variabël janë marrë nga Treguesit e Zhvillimit Botëror 2003. Të gjitha vendet që në vitin 1995 nuk prodhonin naftë, nuk ishin në tranzicion dhe kishin një popullsi prej mbi 1 milion banorë janë përfshirë në këtë vlerësim.

Mbas kësaj, ne kemi aplikuar koeficientët e vlerësuar të Tabelës 14 tek nivelet ekzistuese të investimeve, regjistrimit në arsimin e mesëm, rritjes së popullsisë dhe GDP reale për frymë në vendet në tranzicion, për të llogaritur nivelet e parashikuara të rritjes për periudhën afatgjatë në këto vende. Rezultatet e përftuara janë paraqitur në Tabelën 15. Këto rezultate tregojnë se nivelet e investimeve, regjistrimit në arsimin e mesëm dhe rritjes së popullsisë në Shqipëri mbeten në nivelet e tyre aktuale, ndërkohë që niveli i rritjes së GDP reale për frymë për periudhën afatgjatë nga ky moment e më pas do të jetë afërsisht 2.16 përqind. Këto nivele janë shumë më të ulta se sa nivelet e parashikuara të rritjes për frymë gjatë periudhës afatgjatë për pjesën më të madhe të vendeve të tjera në tranzicion (me përjashtim të Republikës së Kyrgyzit dhe Taxhikistanit). Niveli i parashikuar i rritjes mesatare për frymë për periudhën afatgjatë për të gjitha vendet në tranzicion është 3.69 përqind. Niveli i ulët i rritjes për frymë i parashikuar për Shqipërinë është akoma më i habitshëm po të kemi parasysh që niveli aktual i GDP për frymë në Shqipëri është shumë më i ulët se mesatarja e llogaritur për të gjitha vendet në tranzicion.

Ndërkohë që parashikimet për nivele të ulta rritjeje në Shqipëri vijnë kryesisht si pasojë e niveleve më të larta të rritjes së popullsisë, ato varen gjithashtu edhe nga nivelet e ulta të investimeve dhe regjistrimit në arsimin e mesëm. Për shembull, në rast se nivelet e investimeve në Shqipëri do të rriteshin në 30 përqind dhe nivelet e regjistrimit në arsimin e mesëm do të rriteshin në 80 përqind, niveli i parashikuar i rritjes për frymë për periudhën afatgjatë do të rritej në 4.13 përqind. Një rritje e parashikuar për frymë prej 4.13 përqind nuk do të thotë që niveli i rritjes pritet të jetë i njëjtë për çdo vit që nga ky moment e më pas.

43

Përkundrazi, meqë çdo vend po ecën drejt një gjëndjeje të qëndrueshme, niveli i rritjes gjatë viteve të para pritet të jetë më i lartë se 4.13 përqind.

Tabela 15: Nivelet e Parashikuara të Rritjes Afatgjatë për Vendet në Tranzicion GDP reale

për frymë (bazë PPP-$)

2000

Investimet e Përgjithshme të Brëndshme

(% e GDP)

Niveli i Rritjes së Popullsisë

Niveli i Regjistrimit në Arsimin e

Mesëm

Niveli Parash. Rritjes për Frymë

për Periudhën Afatgjatë

Tolerancë Standart e

Nivelit Parash. Rritjes

Shqipëria 3350 18.3 0.85 45.1 2.16 0.33

Armenia 2791 18.5 0.16 42.7 3.30 0.51

Azerbaixhan 2793 22.7 0.83 35.6 2.88 0.29

Bullgaria 5785 18.9 -1.00 76.2 4.90 0.74

Bjellorusia 8408 23.8 -0.35 70.9 4.01 0.41

Rep. Çeke 13.673 29.2 -0.24 81.1 4.04 0.40

Estonia 9588 26.7 -0.43 78.0 4.43 0.43

Kroacia 8524 23.1 0.02 80.1 3.43 0.32

Hungaria 10444 29.0 0.32 101.8 3.65 0.28

Kazakistani 7394 20.5 -1.09 55.4 4.81 0.69

Rep. Kyrgyzit 3014 18.1 0.94 40.8 2.07 0.33

Lituania 7242 21.6 -0.52 63.2 4.08 0.49

Latvia 7648 27.3 -0.78 73.8 5.29 0.55

Moldavia 2082 22.3 -0.26 38.0 4.74 0.62

Maqedonia, IRJ 5135 19.3 0.62 67.3 2.45 0.32

Polonia 9229 24.7 -0.03 95.8 3.76 0.32

Rumania 4287 19.2 -0.15 71.9 3.81 0.54

Rusia 8013 17.8 -0.51 70.0 3.43 0.52

Sllovakia 11417 28.8 0.08 84.0 3.73 0.33

Sllovenia 15756 28.1 0.11 96.6 3.37 0.32

Taxhikistani 1321 14.5 0.83 29.0 2.15 0.63

Ukraina 4624 19.4 -0.80 59.3 4.68 0.69

Mesatarja 6933 22.3 -0.06 66.2 3.69 0.46 Shënim: Nivelet e investimeve, rritjes së popullsisë dhe regjistrimit në arsimin e mesëm janë mesataret për periudhën 1999-2001. Pamja kursime-investime paraqet vështirësitë e Shqipërisë në përmirësimin e nivelit të rritjes afatgjatë

Investimet vendase në Shqipëri ranë me shpejtësi në fillim të periudhës së tranzicionit, por panë përmirësime gjatë 10 vjetëve të fundit, duke arritur në një nivel prej pothuaj 25 përqind të GDP në 2001 - që është megjithatë më i ulët se niveli i periudhës së para-tranzicionit (Figura 15). Kursimet vendase, të cilat ishin në një nivel prej rreth 14 përqind të GDP në 2003, janë të pamjaftueshme për të mbështetur nivelet e

44

akumulimit të kapitalit të diskutuara dhe të parashikuara më sipër. Figura 15: Bilanci Kursime-Investime, si përqindje e GDP

Ndërkohë që Shqipëria nuk duhet të ketë ndonjë vështirësi në

përballimin e borxhit të saj aktual dhe të ardhshëm, rënia e projektuar në financimin koncesional – kur vendi të mos kualifikohet më për burimet e IDA-s - krijon shqetësime në lidhje me financimin e llogarisë së saj rrjedhëse. Hyrjet e investimeve të huaja direkte kanë pësuar rritje gjatë viteve të fundit - duke arritur në një nivel prej 3 përqind të GDP në 2002 - për arsye të privatizimeve masive dhe disa investimeve në ndërmarrje të reja, sidomos në sektorin e naftës. Megjithatë, mbetet akoma për t’u parë nëse do të kemi qëndrueshmëri të tendencave të investimeve të huaja direkte ndërkohë që përparimet e bëra në përmirësimin e terrenit për biznes janë më të ngadalshme se sa parashikimet.

Si konkluzion, provat e përftuara nga kryerja e llogaritjes së rritjes sugjerojnë se për të mbështetur rritjen në vazhdimësi dhe për të përmirësuar perspektivat për anëtarsim në BE, Shqipërisë do t’i duhet të përqëndrojë përpjekjet e saj në dy fronte: (i) të rrisë nivelin e akumulimit të kapitalit; dhe (ii) të përshpejtojë reformat strukturale për të bërë të mundur përmirësime më të mëdha në produktivitetin e përgjithshëm faktoral nga burimet alternative. Për këtë arsye, plani i politikave për periudhën afatmesme duhet të përqëndrohet në eliminimin e barrierave për tregtinë dhe integrimin; analizimin e rolit të lëvizjeve të popullsisë brënda dhe jashtë vendit dhe rolit të të ardhurave nga emigracioni; mobilizimin e fuqisë punëtore; infrastrukturën publike; ruajtjen e një kuadri të qëndrueshëm makroekonomik; krijimin e kuadrit të qeverisjes dhe kuadrit institucional për rritje. Secili nga këto probleme do të merret në shqyrtim veç e veç në kapitujt pasardhës.

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Foreign savings Domestic Savings Investment

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Kursimet e huajas Kursimet vendore Investimet

45

46

KAPITULLI 3: TREGTIA DHE INTEGRIMI

Tregtia është shtylla kryesore e strategjisë së rritjes në Shqipëri. Ky seksion merr në shqyrtim punën e bërë në vend gjatë 10-vjeçarit të fundit dhe identifikon kufizimet ndaj zhvillimit të tregtisë, investimeve dhe integrimit.

1. Tregtia dhe Investimet e Huaja ne Shqipëri

Shqipëria ka bërë hapa mbresëlënës në drejtim të eksporteve gjatë 10-vjeçarit të fundit

Megjithëse Shqipëria radhitet mbas gjashtë vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore përsa i përket hapjes së vendit, e matur kjo nga raporti i tregtisë me GDP, zhvillimi i lidhjeve për tregti globale ka luajtur një rol gjithnjë e më të madh në funksionimin e rritjes ekonomike të vendit. Rritja mesatare në tregtinë reale ishte 6.8 përqind gjatë 1990-2001 (TZHB 2003). Asnjë nga 5 vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore nuk ka arritur nivele të tilla rritjeje përsa i përket integrimit në tregjet e huaja - më afër ishte IRJ e Maqedonisë me 5.9 pikë përqindjeje, por me një nivel mesatar negativ rritjeje në GDP reale.

Gjatë katër viteve të para të tranzicionit, eksportet në Shqipëri ishin në nivele nga më të lartat në tregjet e BE në krahasim me të gjitha vendet e tjera ish-komuniste me ekonomi te centralizuar, dhe vetëm Estonia ishte në të njëjtat nivele. Niveli mesatar i rritjes në 1993-96 ishte 65 përqind për eksportet shqiptare, 63 përqind për Estonine (në 1994-97), 21 përqind për 5 vendet e Evropës Jug-Lindore, dhe 13 përqind për Letoninë. Eksportet shqiptare u zvogëluan në një masë prej 11 përqind në 1997, por e njëjta gjë u pa edhe në Letoni në 1998 (8 përqind). Lufta në Kosovë ndikoi fuqimisht në zvogëlimin e eksporteve të 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në 1999 - vlera e tyre ra në një masë prej 11 përqind.

Tabela 16: Arritjet e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në tregjet e BE në periudhën 1993-2003

Pjesa takuese në Importet e jashtme të BE Indeks 2003

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1998=100

Shqipëria 0.017 0.024 0.028 0.033 0.028 0.030 0.029 0.028 0.034 0.035 0.036 117.2 Bosnja & Herceg. 0.007 0.002 0.004 0.011 0.024 0.034 0.044 0.049 0.056 0.06 0.068 203.9

Kroacia 0.369 0.398 0.341 0.295 0.259 0.251 0.229 0.198 0.212 0.217 0.237 94.6

Maqedonia, IRJ 0.113 0.113 0.103 0.071 0.071 0.083 0.075 0.072 0.060 0.056 0.062 75.1

Serbia/Mali Zi 0.003 0.001 0.006 0.081 0.149 0.144 0.070 0.076 0.100 0.127 0.123 84.9

Pj. Shq. në eksp. 3.39 4.4 5.74 6.71 5.35 5.6 6.45 6.52 7.45 7.13 6.76 120.7

në 6 Vend. EJL

Memorandum: Tregtia e Shqipërisë me BE (në milionë dollarë)

Eksportet 97 147 203 251 224 248 246 267 331 336 420 169.2

Importet 481 514 683 941 595 617 724 738 970 1029 1210 196.2 Burimi: Të marra nga banka e të dhënave UN COMTRADE dhe statistikat e FMN për Drejtimin e Tregtisë të raportuara nga BE.

47

Ndërkohë që rritja e eksporteve shqiptare në tregjet e BE është ngadalësuar në një farë mase gjatë viteve të fundit (2000-2002), niveli i saj është akoma mbresëlënës po të krahasohet me vendet e tjera në tranzicion. Megjithëse mesatarja prej 11.6 përqind e vendos Shqipërinë mbas Estonisë (me 18.4 përqind) dhe bile edhe mbas mesatares prej 11.4 përqind të 10 vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore, ky nivel është shumë më i lartë se mesatarja prej 8.0 përqind e 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore (shih Tabelën 16). Niveli mesatar i rritjes për 5 vendet e Evropës Jug-Lindore është i ulët si pasojë e embargos së BE mbi tregtinë me Republikën Federale të Jugosllavisë dhe mungesës së stabilitetit në rajon, të cilat sollën një ulje artificiale të tregtisë në vitet ’90. Në këtë kuadër, rritja e Shqipërisë paraqitet mjaft mbresëlënëse, megjithëse ishte në nivele më të ulta se sa rritja në Bosnjë dhe Hercegovinë.

BE është bërë destinacioni kryesor i tregtisë së jashtme të Shqipërisë

Tregtia shqiptare është orientuar drejt Perëndimit. Shqipëria, e cila një herë e një kohë bënte tregti kryesisht me Jugosllavinë dhe vendet e bllokut komunist, tanimë ka pësuar një ri-orientim të konsiderueshëm drejt tregtisë me Evropën Perëndimore: pjesa më e madhe e tregtisë shqiptare bëhet tanimë me BE. Në 2003, Shqipëria eksportoi rreth 93 përqind të mallrave të saj në BE, ku Italia (me 75 përqind) dhe Greqia (13 përqind) ishin destinacionet kryesore, ndërkohë që eksportet për në vendet e Evropës Jug-Lindore ishin në masën 0.8 përqind të nivelit të përgjithshëm të eksporteve dhe pjesa më e madhe e tyre shkoi drejt Jugosllavisë dhe Maqedonisë. E njëjta situatë vihet re edhe përsa i përket importeve shqiptare, nga të cilat në 2003 rreth 70 përqind erdhen nga BE.

Shqipëria ka bërë punë të mirë në krahasim me 5 vendet e Evropës Jug-Lindore në tregjet e BE. Tabela 16 paraqet pjesën takuese të Shqipërisë dhe 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore në importet e BE gjatë periudhës 1993-2002, së bashku me ndryshimet vjetore në këtë pjesë takuese dhe vlerat e importeve të BE nga Shqipëria. Pjesa takuese në importet e BE është e pandjeshme ndaj ndryshimeve në kurset e këmbimit. Ndryshimet në pjesët takuese të 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore na japin informacion të përshtatshëm në lidhje me dinamikën e eksporteve të përgjithshme në tregjet e BE. Meqë eksportet në BE përbëjnë rreth 90 përqind të eksporteve të Shqipërisë, këto na paraqesin një pamje të përgjithshme të eksporteve totale të Shqipërisë.

Po të marrim parasysh mungesën e stabilitetit në rajon, nuk është aspak çudi që arritjet e Shqipërisë në 1993-96 ishin në nivele më të larta se ato të vendeve fqinjë dhe që në shumën e përgjithshme të eksporteve me orientim nga BE të 5 vendeve të Evropës Jug-Lindore pjesa takuese e Shqipërisë u rrit nga më pak se 4 përqind në 1993 në pothuaj 7 përqind në 1996 (Shih Tabelën 16). Kjo rritje erdhi si pasojë e një kombinimi midis rritjes mbresëlënëse të Shqipërisë dhe një rritjeje shumë të ulët në eksporte, sidomos për vende të tilla si Kroacia dhe Bosnja e Hercegovina. Në 1998-2003, Shqipëria ia doli mbanë në përpjekjet e saj për të ruajtur nivelin e pjesës së saj takuese, dhe bile arriti edhe një

48

zmadhim të vogël të kësaj pjese. Përveç Shqipërisë dhe Bosnjës e Hercegovinës, vendet e tjera të pesëshes së Evropës Jug-Lindore deri më sot kanë patur arritje më të ulta se sa në vitet ’90 përsa i përket eksporteve në tregjet e BE. Pjesët takuese të Maqedonisë dhe Kroacisë në importet nga BE arritën kulmin e tyre në 1994, ndërsa ajo e Serbisë dhe Malit të Zi në 1997. Është ndoshta e drejtë të themi se as fundi i embargos apo zbatimi i masave për tregti autonome (MAT) në Serbi dhe Mal të Zi dhe as perspektiva për një integrim më të thellë dhe të inkurajuar nga politikat e BE nuk kanë mundur të sigurojnë deri tani një fuqizim të eksporteve në këto vende. 10-vjeçari i mungesës së stabilitetit dhe përparimi i ngadalshëm në reformat e brezit të dytë në rajon duket se kanë ndikuar ndjeshëm në kapacitetet furnizuese të ish-republikave të Jugosllavisë. Duket pra se akoma nuk ekziston potencial i mjaftueshëm për të arritur nivelet e pjesës më të madhe të gjashtëshes së Evropës Jug-Lindore, të paktën brenda një periudhe afatshkurtër.

Praktikat shqiptare të përfshirjes në prodhimin ndërkombëtar dhe rrjetet e shpërndarjes konfirmojnë potencialin e saj të fuqishëm në industritë e këpucëve dhe të veshjeve

Tekstilet, veshjet, këpucët dhe produktet e lëkurës luajnë një rol të rëndësishëm në eksportet shqiptare me orientim nga BE dhe përbëjnë pothuaj dy të tretat e eksporteve shqiptare në BE gjatë shtatë viteve të fundit (Tabela 17). Veshjet dhe në një masë më të ulët këpucët kanë qenë lokomotiva e rritjes për shumë nga 10 vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore gjatë periudhave fillestare të tranzicionit. Ato kanë përbërë një pjesë të konsiderueshme të vlerës së shtuar dhe punësimit në sektorin e prodhimit industrial, duke ndikuar kështu edhe në uljen e nivelit të varfërisë. Me rritjen e kostos së fuqisë punëtore, shumë procese të produkteve për eksport në sektorin e veshjeve u vendosën gjatë viteve 90' në vende të tjera në Evropën Qëndrore dhe Jug-Lindore. Këto produkte tanimë dominojnë eksportet e disa vendeve të Evropës Jug-Lindore, përfshi këtu dhe Shqipërinë. Vlera e tyre e përgjithshme, duke përfshirë dhe produktet e lëkurës kapi shumën prej 266 milionë dollarësh në 2003, duke pësuar kështu një rritje në krahasim me 158 milionë dollarë që ishte në vitin 1999. Pjesa takuese e tyre arriti kulmin në vitin 1999 me 65 përqind dhe që nga ajo kohë ka pësuar rënie duke arritur në vitin 2002 në masën prej 58 përqind. Megjithatë, në 2003 u vu re një përmirësim për shkak të një rritjeje të fuqishme të eksporteve dhe niveli i saj kapi vlerën 64 përqind.

Prodhuesit e këtyre sektorëve janë të lidhur fort me shoqëri të mëdha korresponduese të organizuara në BE. Përveç krizës së vitit 1997 e cila ndikoi në mënyrë dramatike në nivelin e prodhimit dhe eksporteve, tregtia në të dy këta sektorë ka pësuar një rritje të fuqishme dhe të qëndrueshme. Kjo tregon një shkallë të konsiderueshme stabiliteti të lidhjeve të vendosura tregtare midis prodhuesve shqiptarë dhe shoqërive tregtare në BE. Pavarësisht nga disa probleme qëndrueshmërie, prodhuesit shqiptarë, si të sektorit të tekstileve ashtu dhe të atij të veshjeve dhe këpucëve, kanë arritur të përballojnë konkurrencën në tregjet e BE, po të kemi parasysh që 200 eksportues këpucësh kanë qenë të suksesshëm në zgjerimin e pranisë së tyre.

Tabela 17: Tregtia e Tekstileve/Veshjeve dhe Këpucëve, 1996-2003 (në mijë dollarë dhe përqindje)

49

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003e

Tekstilet & Veshjet (CITC 65 & 84):

Eksportet e Tekstileve & Veshjeve (mil$) 75.2 68.7 86.8 87.4 94.1 120.4 91.9 127.3

Pj. e Tekstileve në Eksportet e Tekstileve & Veshjeve 3.8 3.1 3.2 1.3 1.3 0.7 0.6 0.7

Importet e Tekstileve (mijë dollarë) 42.8 25.3 35.5 38.4 35 48.3 53 72.1

Pj. e Tekstileve në Importet e Tekstileve & Veshjeve 52.6 47.1 43 41.9 38.3 42.6 40.3 39.1

Imp. e Tekstileve si % e Eksp. të Tekstileve & Veshjeve 56.9 36.9 40.9 44 37.2 40.1 57.7 56.7

Artikuj të Memos:

Pjesa e Tekstileve & Veshjeve në Eksp. Shqiptare (%) 29.9 30.6 35 35.5 35.2 36.4 27.3 30.4

Pj. e BE në Eksp. Total të Tekstileve & Veshjeve (%) 97.2 97.7 98.5 99 98.5 98.9 98.8 98.9

Pj. e Shqipërisë në Importet e Jashtme të Tekstileve 0.12 0.1 0.12 0.13 0.13 0.17 0.13 0.13

& Veshjeve të BE

Këpucët & Pjesët (SITC 85 & 6123)

Eksporti Total i Këpucëve & Pjesëve (mil. $) 76.8 57.9 71.6 71.5 69.5 88.7 103.7 138.8

Pjesa takuese e Pjesëve në Eksp. Total të Këpucëve 90 87.7 93.8 89.8 89 86.7 86 78.4

Importet e Pjesëve të Këpucëve (mijë $) 50.3 13.1 35.9 31.4 26.6 35 33.7 61.2

Importet e Pj. si % e Eksp. të Këpuceve & Pjesëve 65.5 22.6 50.2 44 38.2 39.4 32.5 44.1

Artikuj të Memos:

Pj. Takuese e Këpucëve dhe Pjesëve në Eksp. Total 30.6 25.8 28.9 29.1 26 26.8 30.8 33.2

Pj. e BE në Eksp. Shq. Të Këpucëve & Pjesëve (%) 99.9 96.8 94.6 94.4 98.9 99.4 99.1 99.5

Pj. e Shqipërisë në Importet e Jashtme të Këpucëve 0.95 0.66 0.83 0.79 0.73 0.86 0.94 0.96

& Pjesëve të BE Shënim: Klasifikimi i produkteve bazohen në Raportin 2 të KSTN si: Tekstile (65+8998), Veshje (84), Këpucë (85) dhe Pjesë për Këpucë (6123). Burimi: llogaritjet tona të bazuana në Statistikat e UN COMTRADE të raportuara nga BE. Shënim: Klasifikimi i produkteve bazohet në Raportin 2 të KSTN. Llogaritjet bazohen në Statistikat e UN COMTRADE të raportuara nga BE.

Statistikat mbi tregtinë përpunuese për jashtë (TPJ) gjithashtu vënë në dukje zgjerimin e lidhjeve midis hallkave të proceseve të prodhimit në një kohë që kontributi i prodhuesve vendas ka qenë në një nivel më të lartë në produktet që përbëjnë eksportet e veshjeve dhe këpucëve. Vlera e eksportit të mallrave të importuara për përpunim vazhdimisht ka qenë shumë më e lartë në krahasim me vlerën e përgjithshme të atyre të importuara për përpunim dhe diferenca ka qenë gjithnjë në rritje duke filluar që nga viti 1998. Në vitin 2003 vlera e eksporteve të këpucëve ishte më shumë se tre herë më e lartë se sa vlera e importeve të pjesëve për këpucë (Tabela 17). Diferenca e deklaruar për veshjet ishte shumë më e vogël dhe është zvogëluar gjthnjë e më shumë që nga viti 1997.

Megjithë sukseset e industrive eksportuese të këpucëve dhe tekstileve/veshjeve, Shqipëria duhet të synojë që të bëhet pjesë e zinxhirëve më të sofistikuar të furnizimit. As tregtia në rrjetin e mobiljeve për shembull, dhe as tregtia në pjesë nuk janë zhvilluar në nivele të larta, megjithëse tregtia në rrjetin e mobiljeve ka treguar shenja rritjeje. Sipas Ng and Yeats (1999), ne kemi identifikuar 60 artikuj në Raportin 2 te KSTN të cilët janë të përfshirë në tregtinë në pjesë. Siç mund të shihet nga të dhënat e raportuara në Tabelën 17, eksportet në pjesë përbëjnë një pjesë shumë të vogël të eksporteve të produkteve industriale, me përjashtim të kimikateve. Për më tepër, ato kanë qenë shumë të paqëndrueshme duke arritur një nivel kulmor prej

50

12 milionë dollarësh në 1999, duke rënë më pas në nivelin prej 4 milionë dollarësh në 2002 dhe duke u rritur përsëri në një nivel prej 10 milionë dollarësh në 2003. E njëjta gjë është vënë re edhe me importet. Ato u rritën në mënyrë të konsiderueshme në 2001, duke u dyfishuar nga 57 milionë dollarë në 2000 në 135 milionë dollarë në 2001, por pësuan një rënie në 101 milionë dollarë në 2003.

Tabela 18: Tregtia në pjesë dhe pjesa takuese e tregjeve të BE (në mijë dollarë dhe përqindje)

Shënim: Pjesët dhe komponentët bazohen në 60 artikujt e klasifikuar në KSTN 7 dhe 8 (makineri dhe produkte të tjera të prodhimit në Raportin 2. Burimi: Statistikat UN COMTRADE të raportuara nga Shqipëria.

Shqipëria i ka të gjitha mundësitë të jetë aktivisht e përfshirë në rrjetin e mobiljeve. Në dallim nga rrjetet e automjeteve dhe elektronikës, rrjeti i mobiljeve ka më pak kërkesa për kapital intensiv dhe më shumë për intensitet fuqie punëtore. Shqipëria është shumë e bollshme në fuqi punëtore. Rrjeti i mobiljeve operon kryesisht nëpërmjet organizatave të marketingut të cilat u sigurojnë furnitorëve specifikime të sakta në lidhje me produktin përfundimtar dhe pjesët e komponentët që do të përdoren. Si pasojë, vetëm një masë e kufizuar e fluksit të investimeve të huaja direkte nevojitet për të filluar operacionet në këtë rrjet. Shqipëria duket se është e pozicionuar mjaft mirë për të përfituar nga mundësitë në këtë rrjet.

Megjithë rëndësinë e të ardhurave nga emigracioni dhe eksportet, investimet e huaja direkte janë një element kyç për rritjen në Shqipëri

Investimet e huaja direkte janë një faktor kyç për rritjen e aftësisë konkurruese të produkteve shqiptare në tregjet ndërkombëtare, për mbështetjen e rritjes ekonomike dhe rritjen e konkurrencës dhe prodhimtarisë në tregjet e vendit. Ndërkohë që shoqëritë dhe ndërmarrjet e reja vendase japin një kontribut direkt në rritjen e konkurrencës, kryesisht për arsye të njohurive të tyre të mira mbi kushtet e vendit, efektet e investimeve të huaja direkte janë shumë-planëshe. Ato mund të bëjnë të mundur presion më të fortë konkurrence, ndërkohë që ekzistojnë edhe përfitime të tjera më të rëndësishme. IHD sjellin teknologji më të përparuar, njohuri dhe menaxhim si dhe kontakte me klientë të huaj, dhe bëjnë të mundur që ekonomia e vendit të përfitojë nga bollëku i saj në fuqi të aftë punëtore, gjë që duket se ekziston edhe në Shqipëri.

Produkti Pjese dhe Komponent 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003Tregtia me Boten:Eksport e pjeseve & komponenteve (mije doll) 2,131 1,799 6,420 11,872 4,198 4,831 7,279 10,430Importet e pjeseve & komponenteve (mije doll) 50,849 27,483 28,372 46,517 56,916 134,772 88,932 100,771

Eksport e pjeseve si % of importeve (%) 4.2 6.5 22.6 25.5 7.4 3.6 8.2 10.4Pj. takuese e pjeseve ne eksp. e prod. prodh 1.6 2.1 4.6 4.1 2.0 1.9 2.7 2.8 (me perjashtim te kimikateve, ne %)

Pjesa takuese e Tregjeve te BE:Eksport e pjeseve & komponenteve (%) 86.4 97.1 98.4 90.6 95.2 81.8 80.5 92.2Importet e pjeseve & komponenteve (%) 71.8 85.7 86.9 85.9 74.9 86.2 75.4 75.7

Eksport e pjeseve si % of importeve ne BE (%)

5.0 7.4 25.6 26.9 9.4 3.4 8.7 12.6

Pj. takuese e pjeseve ne eksp. e prod. prodh

1.4 2.2 4.6 3.8 2.0 1.7 2.3 2.7

te orient. ne Be (perjasht kimikatet, in %)

51

Legjislacioni shqiptar për IHD është i hapur në pikëpamjen e të drejtës së krijimit të shoqërive apo ndërmarrjeve të reja (Ligji për Investimet e Huaja). Ai i përmbahet parimit të trajtimit kombëtar, pra shoqëritë e huaja janë objekt pak a shumë i procedurave të njëjta me ato që aplikohen për shoqëritë vendase. Për më tepër, nuk ka kufizime për hyrjen në të ashtuquajturit sektorë të ndjeshëm, si për shembull transporti dhe financa. Por, siç vihet re në shënimet e PSA 2004, dobësia në zbatimin e këtij trajtimi liberal ka sjellë efekte negative për hyrjen në vend të investimeve të mundshme (BE 2004a, f. 22). Siç tregon dhe përvoja ndërkombëtare, për sa kohë që kontaktet personale mbizotërojnë mbi ligjet dhe procedurat ligjore, investitorët, të ndërgjegjshëm për reputacionin e tyre, kanë tendencë të tërhiqen nga investimi.

Politikat e suksesshme të stabilizimit dhe reformat strukturore kanë bërë të mundur që Shqipëria të tërheqë volume të mëdha investimesh të huaja direkte, megjithëse jo në nivele të mjaftueshme për të balancuar dobësitë e saj të jashtme

Shqipëria nuk ka punuar keq në tërheqjen e IHD po të marrim parasysh nivelin e zhvillimit të saj ekonomik, mungesën e aktiveve tërheqës për privatizim dhe dy raste të trazirave sociale në 1997 dhe 1999, të cilat luajtën rol të rëndësishëm në perceptimin e krijuar për Shqipërinë në radhët e investitorëve ndërkombëtarë si një vend i paqëndrueshëm në një rajon po aq të paqëndrueshëm. Vlera e përgjithshme e IHD gjatë 1990-2003 prej 352 dollarë për frymë është më e lartë se ajo në Bosnjë-Hercegovinë apo Ish Republikën e Jugosllavisë, por shumë më e ulët se në Bullgari (652 dollarë), Kroaci (2057 dollarë) apo Rumani (441 dollarë). Me një vlerë të përgjithshme hyrjeje gjatë 1993-2002 prej 26 përqind të Të Ardhurave të Përgjithshme Kombëtare të 2001, arritjet e Shqipërisë ishin të ngjashme me ato të Rumanisë dhe në nivele më të larta se ato të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Serbisë dhe Malit të Zi (Tabela 19). Megjithatë, duhet vënë re se çrregullimet social-politike që rezultuan nga falimentimi i firmave piramidale në 1997 patën një efekt të konsiderueshëm mbi IHD në Shqipëri. Çmimi i paguar në pikëpamje të vlerave të humbura në IHD ishte shumë i madh, gjë që tregoi varësinë e fluksit të IHD nga stabiliteti politik. IHD ranë në një masë prej rreth 50 përqind, nga 90 milionë dollarë në 1996 në 48 milionë në 1997. Rënia vazhdoi deri në nivelin 45 milionë dollarë dhe 41 milionë dollarë në 1999. Po të marrim si etalon nivelin e vitit 1996, pra të supozojmë që IHD do te ishin në 1998-99 në nivelin e vitit 1996, humbja totale do të ishte 136 milionë dollarë për një periudhë 3-vjeçare, apo pothuaj 14 përqind e totalit të hyrjeve gjatë 1993-2002.

Tabela 19: Fluksi i IHD. Totali dhe Totali për Frymë gjatë 1990-03, Mesatarja Vjetore për Frymë në

1993-96, 1997-2000 dhe Niveli Vjetor për Frymë në 2000-03 (në dollarë) .

Mesatarja per fryme Hyrjet e IHD per fryme Total IHD Total Total

1990-03 1990-03 1993-02 si %

1993-96 1997-00 2000 2001 2002 2003(e) per fryme (ne mln dollarë) e APK 2001

Shqipëria 22 22 46 58 46 65 352 1091 26.0% Bosnja & Hercegovina 0 19 38 33 33 50 193 770 15.4% Maqedonia, IRJ 5 45 95 222 41 225 687 1373 39.2%

52

Serbia/Mali Zi 0 22 5 18 47 66 217 2302 23.3% Bullgaria 12 85 119 108 77 65 652 5477 41.5% Kroacia 49 235 279 436 260 225 2057 8227 41.3% Rumania 12 59 46 50 53 48 441 10017 26.0% Burimi: Studimi Vjetori i UN ECE, Çështje të ndryshme, Kombet e Bashkuara, New York dhe Gjenevë: Statistikat e FMN mbi Bilancin e Pagesave dhe WIIW 2004 Duke filluar që nga viti 1998 është vënë re një rritje në nivelin e investimeve të huaja direkte

Fluksi i IHD arriti në 123 milionë dollarë në 2000, një nivel tre herë më i lartë se ai i vitit 1999. Në 2001 ky fluks arriti në 2003 milionë (Figura 16). Kjo rritje që ndodhi vetëm një herë erdhi kryesisht si rezultat i procesit të suksesshëm të privatizimit. Ai pasqyron privatizimin e AMC (Telefonisë Celulare Shqiptare), Vodafone (Kompani e Telefonisë Celulare) dhe koncesionin e marrë nga firma italiane DARFO në Albkrom (Industria Shqiptare e Mineralit të Kromit). Vonesat në privatizimin e Telekom-it, privatizimin e Bankës së Kursimeve dhe INSIG rezultuan në rënien e fluksit të IHD në 149 milionë dollarë në vitin 2002. Sipas Bankës së Shqipërisë, tendenca e rritjes rifilloi në vitin 2003 kur IHD arritën në 178 milionë dollarë, 16.3 përqind mbi nivelin e vitit 2002. Një ngjarje me rëndësi ishte finalizimi i privatizimit të Bankës së Kursimeve e cila iu shit një banke të mirënjohur austriake (Raiffaisen Bank) për një shumë prej 126 milionë dollarësh.

Italia dhe Greqia janë vendet kryesore që investojnë në Shqipëri

Në ndryshim nga vendet e tjera të Evropës Qëndrore dhe Lindore, IHD në Shqipëri vijnë kryesisht nga vendet fqinjë si Italia dhe Greqia. Nga të dhënat e INSTAT vihet re se burimet e IHD janë si më poshtë: 48 përqind nga Italia; 43 përqind nga Greqia, 2.2 përqind nga Maqedonia dhe Turqia, dhe më pak se 7 përqind nga vendet e tjera të Evropës dhe nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Figura 18).

Figura 16: Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri,

në Milionë Dollarë

Burimi: Banka e Shqipërisë Figura 17: IHD sipas Sektorëve, 2001 (% e Totalit)

Figura 18: IHD sipas Vendit të Origjinës, 2001

(përqindje e totalit)

6 4. 98 9 9 7

4 1 .5 4 4 .5 5 0 .8

1 2 2. 6

2 0 3

1 4 917 8

0

5 0

1 0 0

1 5 0

2 0 0

2 5 0

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

53

Interesi i investitoreve të huaj përqendrohet kryesisht në nivelin e ulët të pagave të fuqisë punëtore në Shqipëri

Investimet italiane janë të përqendruara në perëndim të vendit, në afërsi të detit Adriatik. Pjesa më e madhe e investimeve italiane janë ndërmarrje të vogla dhe të mesme, të përfshira kryesisht në ndërtim (35 përqind), industrinë tekstile dhe atë të këpucëve (21 përqind), tregti dhe shërbime (16 përqind) dhe industrinë e prodhimeve ushqimore-bujqësore (8 përqind). Shoqëritë tregtare italiane përfitojnë nga avantazhi konkurrues i kostos së ulët të fuqisë punëtore. Pagat në Shqipëri janë sa një e dhjeta e atyre në Itali. Investimet greke janë kryesisht të përqëndruara në jug dhe jug-lindje të vendit, në afërsi të kufirit grek. Investitorët grekë në Shqipëri janë kryesisht të përfshirë në tregti, me më pak se 2 përqind në industritë e tjera si ajo tekstile, e veshjeve, prodhimit të produkteve të lëkurës dhe duhanit.

Arritjet e Shqipërisë në tërheqjen e IHD në 2003 ishin të ulta në krahasim me vendet e tjera të Evropës Jug-Lindore

Megjithë rritjen e vënë re gjatë viteve të fundit, niveli i IHD në Shqipëri ishte në shifra modeste në vitin 2003 (Figura 19). Për më tepër, investimet e huaja janë të përqëndruara në Tiranë dhe Durrës. Vetëm këto dy qytete kanë tërhequr pothuaj 67 përqind të shoqërive tregtare me pjesëmarrje të huaj. Këto janë qytetet më të mëdha në vend, ndërkohë që Durresi ka portin më të madh të vendit dhe Tirana është kryeqyteti i vendit. Një përqëndrim i tillë, ndonëse justifikohet nga pikëpamja ekonomike, përbën një forcë shtytëse për lëvizjen e popullsisë nga zonat më të varfëra rurale të vendit në drejtim të qyteteve të mëdha.

Figura 19: IHD në Vendet e Evropës Jug-Lindore, 2003

(në Milionë Dollarë)

Por nga një vështrim Megjithatë, duhet të kemi parasysh që niveli i zhvillimit të saj ekonomik,

17 1.3 6

67

5 4.7

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Industri Bujqesi Sherbime Tregti Ndertim Transport

Itali 48%

Greqi43%

Tjeter 7%

Maqed. & Tur.2%

178259

13611250

53

1233 1352

0

200

400

600

800

10001200

1400

1600

Shqi BosHer Bul Kro Mac

Rum Ser

MZ

54

më nga afër i shifrave vihet re se arritjet e Shqipërisë në tërheqjen e IHD i përshtaten niveleve të saj të zhvillimit.

mungesa e aktiveve tërheqëse për privatizim dhe dy trazirat civile ndikuan në perceptimin për një kohë të gjatë të Shqipërisë midis investitorëve ndërkombëtarë si një vend i paqëndrueshëm politikisht në një rajon po aq të paqëndrueshëm. Shqipëria nuk ja ka dalë keq në tërheqjen IHD. Flukset e IHD nuk duken shumë të ulta, megjithëse ato janë krahasuar vetëm në kontekstin e 6 vendeve të Evropës Jug-Lindore, me përjashtim të Kroacisë. Volumi total i IHD gjatë 1990-2003 prej 352 dollarë për frymë është më i lartë se ai i 5 vendeve të tjera të Evropës Jug-Lindore, me përjashtim të IRJ të Maqedonisë, por shumë më i ulët se ai i Bullgarisë (652 dollarë) dhe Kroacisë (2057 dollarë).

Diferencat në IHD për frymë pasqyrojnë ndryshimet në nivelin e GDP për frymë. Rritja ekonomike relativisht e njëjtë shpjegon fluksin e madh të IHD në Moldavi në lidhje me Të Ardhurat e saj të Përgjithshme Kombëtare (APK). Me një fluks total gjatë periudhës 1993-2003 që arriti në 26 përqind të APK në 2001, arritjet e Shqipërisë janë të krahasueshme me ato të Rumanisë (26 përqind) dhe më të larta se ato të Bosnjës dhe Hercegonivës dhe Serbisë dhe Malit të Zi.

Arritjet relativisht të mira të Shqipërisë përsa i përket fluksit të IHD për frymë nuk mund t’u dedikohen vetëm luftërave në ish-republikat e Jugosllavisë. Së pari, Shqipëria ndjeu edhe pasojat e mungesës së stabilitetit politik dhe social në vitet ’90. Trazirat sociale që rezultuan nga falimentimi i firmave piramidale në 1997 kanë ndikuar negativisht në nivelet e IHD në Shqipëri. Së dyti, Shqipëria ia doli fare mirë në 2002-’03 në periudhën mbas luftës në Kosovë. Përveç IRJ të Maqedonisë, fluksi i IHD për frymë në vendet e tjera të pesëshes së Evropës Jug-Lindore kanë qenë pak a shumë në nivele të njëjta.

Tabela 20: Flusi Vjetor i IHD në milionë dollarë dhe si përqindje e GDP, 1993-2003 Burimi: Banka Botërore, Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe FMN.

Anëtarësimi në OBT dhe privilegjet tregtare me preferencë të akorduara nga BE, të kombinuara këto me përparimet në arritjen e stabilizimit politik në Shqipëri dhe në rajon mbas luftës së Kosovës, duket se kanë kontribuar në krijimin e një ambjenti më tërheqës për investime. Në vitin 2000 niveli i IHD u rrit fuqimisht në 143 milionë dollarë, duke kaluar në një masë prej 40 përqind nivelin më të lartë të arritur përpara krizës së vitit 1997. Tendenca e rritjes ka vazhduar përgjatë periudhës 2001-02, duke pësuar më pas një rënie në vitin 2003. FMN parashikon që niveli i fluksit të IHD përgjatë periudhës 2004-12 të jetë mbi 200 milionë dollarë në vit.

2. Politikat për Fuqizimin e Integrimit Tregtar

Shtylla kryesore e strategjisë afatmesme të Shqipërisë duhet të jetë zbatimi i

Duke përfituar nga pozita gjeografike, e kaluara historike dhe perspektivat e krijimit të marrdhënieve më të fuqishme tregtare me vendet fqinjë dhe BE, Shqipëria është e angazhuar aktualisht në një proces negociatash për zhvillimin e integrimit rajonal në vendet e Evropës Jug-Lindore dhe për një

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Fluksi Neto (milion doll) 58 53 70 90 48 45 41 143 207 213 156Si përqindje e GDP 4.7 2.7 2.9 3.4 2.1 1.5 1.1 3.8 5.0 4.5 2.5

55

politikave për fuqizimin e tregtisë.

bashkëpunim më të madh me BE, që do të bëhet njëkohësisht me zbatimin nga ana e Shqipërisë e angazhimeve të marra në kuadrin e anëtarësimit në OBT.

Një vlerësim sasior i efekteve të ndryshimeve në politikat tregtare (pra identifikimi i mënyrës se si do t’i përshtatet ekonomia këtyre ndryshimeve në çmime dhe se si do të arrijë të përfitojë nga efektet pozitive të liberalizimit të tregtisë për rritje) u krye duke përdorur një model të llogaritshëm të ekulibrit të përgjithshëm (shih Kutinë 2). Objektivi i këtij ushtrimi ishte vlerësimi si i efekteve direkte ashtu dhe i atyre indirekte mbi të ardhurat qeveritare, përveç efekteve mbi perspektivën e rritjes ekonomike që do të sillte rishpërndarja e burimeve të fuqisë punëtore dhe kapitalit si rezultat i konkurrencës në tregun e brendshëm. Studimi përqëndrohet në efektet mbi nivelin e mirëqënies në Shqipëri në bazë të tre skenarëve të mëposhtëm të ndryshimeve në politikat tregtare: (i) zbatimi i plotë i MSA me BE;28 (ii) zbatimi i plotë i Marrëveshjeve të Shqipërisë për Tregtinë e Lirë me vendet fqinjë të Evropës Jug-Lindore; (iii) adoptimi i Tarifave të Përbashkëta Evropiane mbi produktet industriale; (iv) kombinimi i skenarëve (i) dhe (ii); (v) ulja e tarifave shqiptare për të gjithë partnerët tregtare - kombinimi i skenarëve (i), (ii) dhe (iii).

Modeli EPL na lejon të marrim në shqyrtim këto procese të rëndësishme gjatë funksionimit të tyre dhe të formulojmë parashikimet tona në lidhje me efektin që do të sjellin ndryshimet e politikave tregtare mbi prodhimin, tregtinë, çmimet, përfitimet faktorale dhe mirëqënien.29 Zvogëlimi i pengesave për tregtinë sjell uljen e çmimeve të mallrave për konsumatorët si dhe çmimeve të mallrave ndërmjetëse dhe kapitalit për prodhuesit. Përmasat e këtyre përfitimeve varen nga niveli i tregtisë midis partnerëve tregtarë dhe efektet e krijimit dhe devijimit të tregtisë. Liberalizimi i tregtisë sjell si pasojë rritjen e efikasitetit të shpëndarjes së burimeve, për arsye të kalimit të kërkesës tek rajonet me furnitorët me kosto më të ulët. Megjithatë, përfitimet nga tregtia përfshijne gjithashtu edhe kostot rregulluese dhe mund të shoqërohen me ristrukturime potencialisht të vështira për Shqipërinë si dhe me efekte të rëndësishme rishpërndarjeje.

Ndërkohë që efektet e ndryshimeve në

28 Përsa i përket efektit të MSA (skenari 1), koncesionet e propozuara shqiptare në bazë të raundit të 8-të të negociatave përbëjnë bazën e simulimeve tona. Modeli nuk merr parasysh efektin e eliminimit gradual të kuotave të MFA në 2005. Po të marrim parasysh varësinë e madhe të Shqipërisë nga eksporti i tekstileve, është e mundur që rritja e parashikuar në eksportin e tekstileve që do të pasojë liberalizimin e tregtisë të supozuar në këtë model do të zbutet në momentin që do të ndihet efekti i eliminimit gradual të kuotave MFA. 29 Për secilin nga skenarët ne kemi paraqitur si efektet për periudhën afatshkurtër ashtu dhe ato për periudhën afatgjatë. Në simulimet për periudhën afatgjatë ne kemi parashikuar një tolerancë për rregullimet në kapitalin e disponueshëm. Llogaritja e efekteve të rritjes së qëndrueshme është bërë në bazë të HRT (1996a). Në skenarin statik apo atë të periudhës afatshkurtër, kostoja e kapitalit është lejuar të ndryshojë brenda çdo vendi ndërkohë që kapitali i disponueshëm është ruajtur konstant. Në skenarin e gjëndjes së qëndrueshme, kapitali i disponueshëm në çdo vend është lejuar të rregullohet ndërsa kostoja e kapitalit në çdo vend është ruajtur konstante. Kjo metodë bazohet në konceptin e ekuilibrit në modelet e planifikimit multi-sektoral. Ajo supozon ekzistencën e një ekuilibri të pandryshuar të kapitalit të disponueshëm i cili përcaktohet si një grup nivelesh të çmimeve, prodhimit dhe investimeve për të cilin ekonomia është e aftë të rritet në një nivel të qëndrueshëm me çmime konstante relative.

56

ndryshimeve në politikat e tregtisë në kushtet tregtare për Shqipërinë janë të vështira për t’u parashikuar duke u mbështetur vetëm në gjykime teorike, përdorimi i një modeli EPL i cili përfshin efektet anësore të kërkesës dhe ofertës përbën ndihmesë të madhe në simulimin e politikave

Kutia 2: Një Model EPL për Simulime Tregtare: Burimet e të Dhënave Në përpunimin e një kuadri analitik për efektet e këtyre ndryshimeve në politikat tregtare ne kemi ndërtuar një model ekuilibri të përgjithshëm të llogaritshëm (EPL) i cili bën të mundur vlerësimin e efekteve të mundshme të marrëveshjeve tregtare mbi vetë tregtinë, rendimentet prodhuese, përfitimet faktorale, të ardhurat tatimore dhe mirëqënien. Simulimet tona për skenarë të ndryshëm politikash mund të sigurojnë një farë direktive në lidhje me efektet e përmasave të ndryshme të integrimit tregtar në nivelin e mirëqënies, përmasat e humbjes së të ardhurave nga tarifat, si dhe të ndihmojnë qeverinë shqiptare në formulimin e politikave për lehtësimin e rregullimeve strukturale në sektorët që do të ndikohen më shumë nga këto ndryshime në politika. Ne kemi përdorur bankën e të dhënave të PATG (Projektit për Analizën e Tregtisë Globale, www.gtap.org) dhe modelet tregtare ndër-rajonale të përpunuara nga Harrison, Rutherford dhe Tarr (HRT) dhe të zbatuara në vlerësimin që ata i bënë efekteve të liberalizimit të tregtisë në Uruguai dhe eksperimente të tjera të bazuara në politikat tregtare (HRT, 1996a dhe HRT, 1996b). Burimi kryesor i të dhënave për Shqipërinë është tabela e raporteve burime të nevojshme prodhimi-rendiment prodhues për 24 sektorë për vitin 2000 e krijuar nga Mark Horridge (2002). Të dhënat mbi përbërësit makroekonomikë si për shembull niveli i GDP, nivelet e tregtisë dhe tatimet vijnë nga Ministria e Financave e Shqipërisë. Të dhënat mbi shpërndarjen e vlerës së shtuar në sektorët e ndryshëm, të cilat përfshijnë edhe vlerësimet e bëra për përmasat e aktiviteteve të ekonomisë joformale apo të paregjistruar, janë marrë nga Instituti i Statistikave. Horridge përdor pjesët takuese të prodhimit të përgjithshëm tregtar të botuara nga FMN (2002) për të bërë ndarjen e sektorit bujqesor në 13 sektorët përkatës bujqësorë në tabelat origjinale me 57 sektorë për raportet burime të nevojshme prodhimi-rendiment prodhues. Studimi struktural i ndërmarrjeve ekonomike, i kryer nga INSTAT në vitin 2000 paraqet sugjerime për ndarje të mëtejshme të aktiviteteve ekonomike në të gjithë sektorët.

Së pari, le të marrim në shqyrtim secilin nga të tre skenarët veç e veç:

Në bazë të skenarit të parë (liberalizimi i tarifave të importeve nga BE) Shqipëria do të pësojë një humbje të konsiderueshme nga të ardhurat nga tarifat, por do të zgjerojë eksportet në të gjitha rajonet

Megjithë rënien e konsiderueshme të të ardhurave nga tarifat, efektet e liberalizimit të tarifave të importeve nga BE mbi nivelin e mirëqënies janë pozitive për periudhën afatgjatë – 0.4 përqind të GDP30. Efektet mbi nivelin e mirëqënies përfaqësojnë ndryshime në bazë të vazhdueshme vjetore, kështu që një përfitim prej 0.46 përqind në nivelin e mirëqënies duhet të interpretohet si një nivel rritjeje prej 0.46 përqind në nivelin e të ardhurave reale për çdo vit në të ardhmen (Tabela 21). Eksportet shqiptare në BE mund të rriten në një masë prej 35.5 përqind në krahasim me nivelin e tyre të vitit 2000, po qe se gjithçka tjetër mbetet e pandryshueshme. Një rritje e tillë do të shkaktohej nga një rritje prej 28.7 përqind e nivelit të prodhimit të tekstileve, veshjeve dhe këpucëve (shih Tabelën 23). Kjo nuk do të ishte ndonjë çudi për arsye se ato përbëjnë 56 përqind të totalit të eksporteve, 98 përqind e të cilave drejtohet për në BE.

30 Shifra për mirëqënien e përdorur në këtë studim është variacioni ekuivalent në të ardhura kombëtare i shprehur si një përqindje e të ardhurave etalon. Kjo merr parasysh ekuilibrin blerës të të ardhurave. Për këtë arsye, një rritje në të ardhura përbën përmirësim në nivelin e mirëqënies për sa kohë që çmimet e mallrave të konsumit nuk rriten më shpejt se të ardhurat.

57

Tabela 21: Efektet e MSA me BE

* Këtu përfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Burimi: simulimet në modele.

Tabela 22: Efektet e Tregtisë Ndërkombëtare në Skenarët

Afatshkurtër (përqindja e ndryshimit në lidhje me punën e bërë në vitin 2000)

BE-15 EJL PTB

1. MSA me BE

Importet nga 12.5 -19.4 -21.4

Eksportet në 35.5 25.2 25.6

2. MTL me EJL

Importet nga -2.4 29.47 -2.12

Eksportet në 3.2 2.37 2.43

3. ADOPTIMI I TPE

Importet nga -4.1 -5.2 11.9

Eksportet në 5.6 4.4 3.8

4. KOMBINIM 1+2

Importet nga 10.6 2.7 -22.5

Eksportet në 38.2 27.0 27.6

5. KOMBINIM 1+2+3

Importet nga 7.3 -1.1 -12.7

Eksportet në 40.6 29.0 28.9 Burimi: Simulimet në Modele

Ulja e çmimeve në vend do të bëjë gjithashtu të mundur zgjerimin e eksporteve shqiptare në tregje të tjera, megjithëse në një shkallë shumë më të ulët. Liberalizimi i tarifave të importeve nga BE do të sjellë një devijim të tregtisë, meqë importet nga 15 vendet e BE do të rriten në mënyrë të konsiderueshme ndërkohë që importet nga rajonet e tjera do të ulen. Pagat do të rriten pak më shpejt se sa niveli i fitimit nga kapitali (kostoja reale e kapitalit), ndërkohë që zbatimi i MSA do të bëjë të mundur kryesisht zgjerimin e sektorëve me intensitet të lartë fuqie punëtore në Shqipëri.

Efektet e MSA mbi nivelin e mirëqënies do të jenë negative në periudhën afatshkurtër dhe shumë të pakta në periudhën afatgjatë për arsye se po marrim parasysh vetëm një ndryshim në politika në radhën e ndryshimeve që do të pasojnë zbatimin e MSA, pra ulja e tarifave mbi

(% NDRYSHIM) SHORT RUN LONG RUNMireqienia(Variacioni Ekuivalent si Pjese e GDP)

-0.72 0.46

Pagat 1.14 2.46Qera Kapital 0.95Te ardhurat nga Taksat mbi Mall. e Importit * -13.63 -12.93(ne milion 2000 USD) -53.72 -48.81Kapital Disponibel 2.5

58

produktet e BE. Të ardhurat nga tarifat përbëjnë një pjesë të madhe të të ardhurave qeveritare dhe modeli në gjëndjen aktuale nuk përfshin zbatimin e burimeve alternative të të ardhurave si për shembull rritjen e nivelit të tatimeve të brëndshme apo transfertat nga BE. MSA janë më tepër se thjesht marrëveshje për tregtinë e lirë. Ato përfshijnë brenda tyre edhe çështje të tilla si politikat e konkurrencës, problemet e mjedisit, standartet dhe kushtet për investime. Ato kanë për qëllim harmonizimin e legjislacionit me atë të BE dhe sigurimin e ndihmës për ndërtimin e institucioneve me qëllim zbatimin e legjislacionit përkatës. Të gjitha këto politika do të përmirësojnë terrenin për biznes dhe parashikohet të zvogëlojnë kostot reale të tregtisë. Këto efekte nuk janë përfshirë në studimin tonë, meqë ne jemi përqëndruar kryesisht në alternativat e ndryshme të liberalizimit të tregtisë.

59

Tabela 23: Ndryshimet në Rendimentet Prodhuese në Skenarët Afatshkurtër (përqindja e

ndryshimit në lidhje me vitin 2000) MSA MTL TPE mbi Skenar i Skenar i me BE me EJL produktet kombinuar kombinuar industriale (afatshkurtër) (afatgjatë) [1] [2] [3] [4] [5] Drithëra 1.2 0.4 1.1 1 Perime, Fruta -1.3 -0.1 -0.1 -1.3 -1.4 Prod. Tj. Bujqësore Blegtoria -0.4 -0.1 0.1 -0.3 -0.4 Pyjet -0.6 -0.2 -0.1 -0.7 -1 Peshkimi 1 0.1 0.2 1.1 1.1 Enegji/Miniera -2.6 -3.1 -3.7 -5.1 -8 Mineralet nec 11.9 2.2 2.7 13.6 14.4 Prod. Ushqimore -2.8 -0.1 0.1 -2.8 -2.9 Tekstile, Veshje 28.7 2.5 3.7 31 32.4 Këpucë Prod. Druri & Letre -1.5 -0.3 -0.3 -1.6 -2.1 Prod. Nafte & Koks -5.1 -3.9 -5.4 -8.1 -12 Prod. Kim 2 0.6 0.4 2.4 2 Gome & Plastike Prod minerale -13.4 -1.7 -0.8 -14.1 -14.7 jo-metalore Metale & 1.8 0.3 -2.4 2.2 0.4 Prod Metalore Paisje transp 10.6 1.3 3.2 11.5 13 makineri & paisje Elektric, gas, ujë 1.3 0.4 1.3 1.3 Ndërtim 0.2 -0.1 0.1 0.2 0.5 Transport -0.2 0.1 0.1 -0.2 -0.1 Tregti, Hotele -0.6 -0.5 -0.5 Komunikacion -0.5 -0.1 -0.1 -0.5 -0.6 Shërbime financiare 0.5 0.1 0.5 0.5 Shërb. Pasuri paluajtshme -1 -0.1 -0.2 -1 -1.1 Shërbime të tjera -1.6 -0.3 -0.3 -1.7 -1.9 Admin. Publike, Mbrojtje 1.1 0.1 0.1 1.2 1.2 Shëndetsi & Arsim

Burimi: Simulimet në Modele. Simulimet tregojnë se Shqipëria mund të përfitojë nga integrimi i mëtejshëm me vendet fqinjë. Megjithatë, përfitimet nga integrimi rajonal mund të realizohen

Në bazë të skenarit të dytë të liberalizimit të tarifave mbi importet nga vendet fqinjë (MTL), Shqipëria do të pësojë një humbje të vogël prej 0.1 përqind te GDP në nivelin e mirëqënies (Tabela 24). Në disa sektorë, heqja e tarifave mbi mallrat industriale do të përfshijë një ulje absolute të tarifave deri në 10 pikë përqindjeje. Si rezultat i uljes së tarifave, çmimet e mallrave nga rajoni i Evropës Jug-Lindore do të bien në përputhje me çmimet e mallrave të prodhuara në vend, atyre të importeve nga 15 vendet e BE dhe nga pjesa tjetër e botës (PTB). Si

60

vetëm në rast se Shqipëria krijon mundësi më të mëdha për hyrjen e eksporteve të saj në tregjet rajonale

pasojë, do të rriten në mënyrë të konsiderueshme importet nga Evropa Jug-Lindore, të cilat do të zëvendësojnë në një farë mase produktet e brëndshme në disa sektorë të caktuar. Ulja e çmimeve në vend do të kufizohet, ndërkohë që importet nga Evropa Jug-Lindore përbëjnë vetëm 8.3 përqind të importeve totale. Në të njëjtën kohë, të ardhurat nga taksat mbi produktet e importuara (pra taksat doganore, akciza dhe TVSH) do të zvogëlohen. Ka pak mundësi që krijimi i tregtisë të kalojë nivelet e devijimit të tregtisë - një rritje e vogël në eksporte e cila pason një ulje të çmimeve në tregjet e vendit nuk do të mund të kompensonte për një rritje të importeve dhe nuk do të rezultonte në rritjen e rendimenteve prodhues. Megjithatë, kur marim në konsideratë hyrjen pakufizuar të produkteve shqiptare në tregjet e Evropës Jug-Lindore, në Shqipëri vihet re një rritje e vogël në mirëqënie (0.4 përqind e GDP në periudhën afatgjatë) dhe një rritje prej 1.4 përqind të taksave mbi mallrat e importuara. Në bazë të këtij skenari, eksportet për në Evropën Jug-Lindore do të arrijnë nivele më të larta se dyfishi i nivelit të tyre aktual.

Tabela 24: Efektet e Liberalizimit të Tarifave mbi Importet nga Vendet e

Evropës Jug-Lindore

* Këtu përfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Burimi: simulimet në modele.

Adoptimi i TPE sjell si pasojë zgjerimin e eksporteve në të gjitha rajonet dhe një rritje të të ardhurave nga tarifat dhe të ardhurat për periudhën afatgjatë

Në bazë të skenarit të tretë, të marrë veças nga të tjerët - adoptimi i Tarifave të Zakonshme Evropiane mbi produktet industriale - efektet mbi nivelin e mireqenies në Shqipëri do të jenë shumë të pakta, për arsye se importet nga PTB përbëjnë vetëm 26 përqind të importeve totale të vendit (Tabela 25). Zvogëlimi më i madh i tarifave vihet re në produktet e koksit dhe naftës, metalet dhe produktet metalike dhe energji e miniera. Ndërkohë që mallrat nga PTB bëhen gjithnjë e më të lira, importet nga PTB do të rriten në mënyrë të ndjeshme dhe do të zëvendësojnë produktet e vendit, sidomos në sektorët e sipër-përmendur (shih Kolonën 3, Tabela 23). Në disa sektorë të tjerë si për shembull tekstilet, veshjet dhe këpucët, paisjet e transportit dhe makineritë apo metale të tjera, çmime më të ulta në lëndët e para ndërmjetëse do të sjellin si pasojë uljen e çmimeve të mallrave të prodhuara në vend. Efekti i përgjithshëm do të ishte një rritje e kërkesës për produkte shqiptare në tregjet e huaja dhe zgjerimi i prodhimit dhe eksporteve.

(% Liberalizimi i Shqiptare sipas MTL me

Gjithashtu mundësi hyrje të Në tregjet e

AFATSHKURT

AFATGJATË

AFATSHKUR

AFATGJATËMirëqëni

(Variacioni Equivalent si Pjesë e -0.11 -0.06 0.05 0.39

Paga 0.2 0.22 0.21 0.62Qera 0.08 0.4 Të Ardhurat nga Taksat mbi Mall. 0.76 0.86 1 1.36(në milion 2000 2.87 3.25 3.78 5.13Kapitali Dispon. 0.14 0.82

61

Tabela 25: Efektet e Adoptimit të TPE mbi Produktet Industriale

* Ketu perfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Burimi: simulimet ne modele. Simulimet e bëra tregojnë se Shqipëria mund të përfitojë shumë nga integrimi i mëtejshëm me vendet fqinjë. Megjithatë, përfitimet nga integrimi rajonal mund të realizohen vetëm në rast se Shqipëria arrin të realizojë një hyrje më të madhe për eksportet e saj në tregjet rajonale.

Rezultatet e këtyre simulimeve përputhen me literaturën teorike për integrim rajonal (shih Banka Botërore, 2000). Një marrëveshje integrimi rajonal midis vendeve me të ardhura të ulta nuk sjell domosdoshmërisht rritjen e fitimeve për vendet e përfshira në të. Kjo mund të sjellë si rezultat racionalizimin e prodhimit dhe eliminimin e dublimit të panevojshëm të bimëve, gjë që do të rezultonte në një shpërndarje më efikase të burimeve dhe do të ndihmonte në tërheqjen e IHD. Megjithatë, këto përfitime mund të realizohen vetëm në rast se nuk ekzistojnë pengesa të tjera të rëndësishme për tregtinë. Për më tepër, ato varen nga shkalla në të cilën hapja e vendit rrit konkurrencën në tregjet e brendshme. Kur niveli i tregtisë midis vendeve të përfshira në procesin e integrimit është i ulët, efektet mbi çmimet e brendshme dhe konkurrencën do të jenë të vogla. Mbetja e tarifave të jashtme në nivele të larta ka shumë mundësi të sjellë si rezultat devijimin e tregtisë. Shumë shpesh ndodh që humbja e të ardhurave nga tarifat, të cilat janë një burim i rëndësishëm i të ardhurave qeveritare në shumë vende të vogla, të ketë rëndësi më të madhe se sa përfitimet në mirëqënie për arsye të shpërndarjes më efikase të burimeve. Kjo duket se ka ndodhur me liberalizimin e tregtisë së Shqipërisë me vendet fqinjë te Evropës Jug-Lindore apo me PTB, për arsye se modeli parashikon devijime te rëndësishme të tregtisë.31

Liberalizimi i tregtisë me të gjithë partnerët tregtarë mund të rrisë të ardhurat e Shqipërisë në masën prej 1% në vit dhe të rezultojë në zgjerimin e eksporteve dhe rendimenteve të prodhimit në pjesën më të madhe të sektorëve. Megjithatë humbja e të ardhurave nga tarifat

Shqipëria mund të përfitojë shumë po të marrim parasysh skenarin e fundit - një kombinim të të tre alternativave të mëparshme. Ne e kemi hedhur vështrimin tek efektet e dy alternativave të tjera për politikat tregtare, pra liberalizimin e tarifave në kuadrin e MSA dhe FTA me vendet fqinjë të Evropës Jug-Lindore dhe një kombinim të të gjithë skenarëve të diskutuar në seksionet e mëparshme. Vihet re se në të dy rastet efektet mbi mirëqënien janë pozitive për periudhën afatgjatë. Kjo vjen kryesisht si pasojë e faktit se liberalizimi në të gjitha dimensionet sjell zvogëlimin e potencialit për devijim të tregtisë dhe bën të mundur realizimin e plotë të përfitimeve nga efikasiteti. Në rast liberalizimi të tregtisë me të gjithë partnerët tregtarë, GDP e Shqipërisë do të zvogëlohej përgjithmonë në një masë prej 1 përqind, ndërsa pagat do të rriteshin në masën prej 3.4 përqind në krahasim me nivelet e tyre të vitit 2000 (Tabela 26). Eksportet e produkteve shqiptare në BE do të

31 Një paralajmërim: si me çdo proces me modele EPL, rezultatet e paraqitura janë shumë të ndjeshme ndaj supozimeve në lidhje me elasticitetin e zëvendesimit midis mallrave të vendit dhe atyre të importit, dhe midis importeve nga burime të ndryshme.

(% NDRYSHIM) AFATGJATË AFATSHKURMirëqënia(Variacioni Ekuivalent si Pjesë e GDP)

-0.07 0.14

Pagat 0.33 0.56Qera Kapitali 0.24Te Ardhurat nga Taksat mbi Mall. e Import* -0.06 0.2(në milion 2000 dollarë) -0.23 0.72Kapitali Disponi 0.49

62

do të ishte e konsiderueshme (-15%)

rriteshin me pothuaj 40 përqind, ndërsa eksportet me rajonet e tjera do të zgjeroheshin në një masë prej 30 përqind. Importet nga PTB dhe fqinjët e Evropës Jug-Lindore do të zëvendësoheshin në një farë mase nga importet nga BE. Në skenarin tone afatgjatë, rritja e fitimeve të realizuara nga kapitali i jep shtysë investimeve dhe sjell si pasojë një zgjerim prej 3.4 përqind të kapitalit të disponueshëm. Nga ana tjetër, kjo do të bënte të mundur rritjen e rendimenteve prodhuese në pjesën më të madhe të sektorëve. Rritja më e madhe do të vihej re në tekstile, veshje dhe këpucë, paisje transporti, makineri, paisje elektrike dhe minerale. Prodhimi i disa sektorëve të caktuar, si për shembull ai i produkteve minerale jo-metalike, produkteve të qymyrit dhe naftës, energjisë dhe minierave do të zëvendësohej nga produktet e importit.

Mundësia më premtuese për tregti dhe rritje për Shqipërinë është e qartë që përfshin integrimin me BE. Përveç përfitimeve politike të procesit të MSA, si sigurimi i mekanizmit për përcaktimin e politikave për zbatimin e reformave dhe stimujve të mëtejshëm për krijimin e një terreni të përshtatshëm biznesi i cili do të ndikonte pozitivisht në investimet e huaja, eliminimi i barrierave të mbetura jotarifore për tregtinë, si ndryshimet në standartet teknike, legjislacion, vonesat në kufi dhe të tjera si këto, mund të sjellin si rezultat zgjerimin e konsiderueshëm të tregtisë dhe të ardhurave. Megjithatë, liberalizimi i tregtisë duhet të kryhet në të gjitha dimensionet, për arsye se përfitimet më të mëdha mund të realizohen vetëm kur Shqipëria të eliminojë barrierat ndaj tregtisë për të gjithë partnerët tregtarë. Përsa i përket periudhës afatshkurtër, liberalizimi i tregtisë për të gjithë partnerët tregtarë do të rezultojë në një humbje të konsiderueshme të të ardhurave tarifore. Ky efekt mund të zbutet nga transfertat nga BE. Zbatimi i reformave me synim zgjerimin e bazës së tatim/taksave dhe përmirësimin e efektivitetit të mbledhjes së tyre janë pra të nevojshme për të shmangur një rënie shumë të madhe të të ardhurave qeveritare.

Tabela 26: Efektet e Liberalizimit të Tregtisë me BE, me Vendet e Evropës

Jug-Lindore dhe Pjesën Tjetër të Botës

* Këtu përfshihen doganat, akciza dhe TVSH. Skenari i gjëndjes së qëndrueshme bën të mundur nivele më të larta kapitali të disponueshem. Burimi: simulimet në modele.

Kutia 3: Rekomandimet e Shërbimit Këshillimor për Investimet e Huaja për Kapërcimin e Pengesave Administrative për Investimet Doganat

(% Liberalizimi i tarifave MSA dhe MTL me

Gjithashtu TPE mbi importet industrial

AFATSHKU AFATGJAT AFATSHKU AFATGJATMirëqëni(Variacioni Ekuivalent si Pjese e

-0.74 0.55 -0.62 0.97

Paga 1.28 5.08 1.6 3.4Qera 1.06 1.35 Te Ardhurat nga Taksat mbi Mall. -15.5 -14.1 -16.7 -15.1(në milion USD) -58.5 -53.2 -60 -57Kapitali Dispon 2.75 3.4

63

• Të rishikohen procedurat e importit, eksportit dhe ato tranzite dhe të adoptohet metodologjia e “menaxhimit të rrezikut”, me qëllim që të lehtësohen kërkesat dokumentore, të përshpejtohet përpunimi dhe të ulen kostot për sektorin privat. • Të përcaktohen rregulla dhe kritere të qarta për vlerësimin e faturave në bazë të nenit VII të GATT, me qëllim që të minimizohen vendim-marrjet e bazuar mbi gjykime personale dhe arbitrare. • Të shqyrtohet me kujdes numri i alternativave për përdorimin e asistencës së inspektimit ndërkombëtar në lidhje me vlerësimin dhe të krahasohen kostot dhe përfitimet përkatëse. • Të përmirësohet sistemi i apelit për doganat. • Të përmirësohen marrëdhëniet publike dhe të forcohen procedurat e brendshme të operacioneve. Administrimi i tatim/taksave • Të vihen në zbatim masa për të siguruar që rimbursimi i TVSH të financohet nga Qeveria dhe të kryhet nga Drejtoria e Përgjithshme e Tatim/Taksave brenda afateve të caktuara • Të zhvillohet dhe vihet në zbatim një strategji efektive kontrolli për të gjitha segmentet e tregut, përfshi biznesin e vogël dhe individët. • Të rishikohet metoda për llogaritjen e kësteve të tatimit mbi fitimin, me qëllim që të sigurohet një fleksibilitet më i madh dhe për të pasqyruar fitimet aktuale të tatueshme të bizneseve gjatë periudhes së caktuar. • Të përmirësohet forca shtrënguese për zbatimin e ligjit në mënyrë që të jetë e njëtrajtshme dhe të mos përdoret në mënyrë rutinë dhe si mjet presioni kundër taksapaguesve, si dhe të jetë i përshtatshëm përsa i përket shumës së tatimeve të papaguara. • Të përmirësohet sistemi i brendshëm i apelit për të gjitha shkallët e para të shqyrtimit. • Të thjeshtohet dhe forcohet regjistrimi i tatimit mbi biznesin e vogel (SBT). Administrimi i tatimit mbi biznesin e vogël duhet të lihet në kompetencë të Drejtorisë së Përgjithshme të Tatim/Taksave. • Të forcohet edukimi i taksapaguesve dhe konsultimet shumë-palëshe për të siguruar një mirëkuptim më të madh, siguri dhe njëtrajtshmëri në interpretimin e ligjit. Toka dhe Ndërtimi • Të ndalohen ndërtimet pa leje. Të përshpejtohet dhe përfundohet programi i kthimit të tokave; të përfundohet regjistrimi i tokës duke vënë theks më të madh në zonat më tërheqëse nga ana tregtare. • Të krijohet një bashkëpunim më efektiv midis Komisionit të Kthimit të Tokave, Agjencisë Kombëtare të Privatizimit, gjykatave, zyrave të regjistrimit të pasurive të paluajtshme dhe autoriteteve bashkiake të aprovimit të lejeve të ndërtimit. • Të përshpejtohet planifikimi strategjik i territorit i cili do të ndiqet nga një planifikim më i detajuar urbanistik, të përcaktohen dhe vihen në zbatim kode moderne ndërtimi. • Të krijohet një qendër informacioni me aprovim të menjëhershëm për procesin e aprovimit të lejeve të ndërtimit në bashki. • Të krijohet një komision teknik këshillimi në nivel bashkie i cili të përfshijë kontributin nga autoritetet e infrastrukturës/komunale dhe agjenci të tjera kyçe në procesin e aprovimit të projekteve të ndërtimit. • Të krijohet një sistem efektiv apelimi i cili të kontrollojë dhe ekuilibrojë pushtetin e organeve të dhënies së lejeve të ndërtimit. • Të shqyrtohet alternativa e zhvillimit të parqeve industrale dhe të turizmit. Lejet për “Industrinë Jo-Ushqimore” • Të eliminohen liçencat e “industrisë jo-ushqimore” • Të rishikohen licencat në sektorë të tjerë me qëllim kufizimin e licencimit vetëm në ata sektorë ku justifikohet nga interesa publike jetësore; të merret në konsideratë metoda e “listës negative”

64

Sistemi i Apelit Administrativ • Të kryhet një rishikim ndër-institucional me qëllim përmirësimin në baza të qëndrueshme të proceseve të apelit të brendshëm brenda për brenda institucionit, përfshi dhe alternativën e krijimit të gjykatave të specializuara dhe të pavarura në fusha të caktuara proceduriale. • Të krijohet një gjykatë plotësisht e pavarur kombëtare për apelet administrative

Në përmbledhje, duket se anëtarësimi në OBT dhe privilegjet tregtare me preferencë të akorduara nga BE, të kombinuara me përparimet e bëra në lidhje me stabilizimin politik, siç ka ndodhur edhe në rajon mbas luftës në Kosovë kanë kontribuar për krijimin e një terreni më tërheqës për investimet në Shqipëri. Megjithatë, akoma mbetet shumë për të bërë po të kemi parasysh që vendi përballet me humbje fiskale në periudhat afatshkurtëra dhe afatmesme dhe duhet të vazhdojë të përmirësojë terrenin për zhvillimin e biznesit për të tërhequr në nivele më të larta si investimet e huaja direkte ashtu dhe të ardhurat nga emigracioni.

65

KAPITULLI 4: ROLI I MIGRIMIT DHE TE ARDHURAVE NGA EMIGRACIONI

“Lidhjet globale” nuk janë kufizuar tek rrjedhja e kapitalit apo tregtimi i mallrave dhe shërbimeve. Një nga burimet më të rëndësishme të financimit të importeve kanë qenë të ardhurat nga “eksportimi i faktorëve,” d.m.th nga krahu i punës. Në vitin 2001, Shqipëria së bashku me Serbinë dhe Malin e Zi hynin në 20 vendet kryesore në botë përsa i përket të ardhurave nga emigracioni në raport me GDP-në (Banka Botërore 2003). Transfertat private kanë qenë shumë të mëdha, duke arritur mesatarisht pothuajse sa një e treta e vlerës së importit të mallrave dhe shërbimeve, që nga përmbysja e planifikimit të centralizuar. Në të vërtetë, ndryshimet sociale me ndikimin më të madh në sigurimin e të ardhurave kanë qenë lëvizjet e migrimit dhe emigracionit qysh nga rënia e regjimit komunist.

1. Modelet e Migrimit dhe Emigracionit Migrimi i brendshëm rezultoi në një zhvendosje të konsiderueshme të meshkujve nga zonat rurale drejt atyre urbane gjatë viteve 1989 dhe 2001

Në Shqipëri migrimi permanent është në nivele të larta dhe ka kontribuar në sigurimin e të ardhurave gjatë tranzicionit. Pavarësisht nga problemet sociale dhe mbingarkimi i infrastrukturës urbane nga migrimi, migrimi e bën tregun shqiptar të punës shumë fleksibël. Në përgjithësi, migrantët janë më të përshtatur në tregun e punës sesa vendasit e të njejtës moshe dhe me të njejtin arsim. Modelet e migrimit në përgjithësi përshtaten me lehtësi dhe shpejtësi me situatën në ndryshim të tregut të punës, duke qenë se personat që nuk ia dalin mbanë kthehen nga kanë ardhur ose shkojnë në vende të tjera.

Figura 20: Meshkujt e rritur të zonave urbane sipas historikut të migrimit

dhe qarqeve, prill 2001

Shënim: Meshkujt nga mosha 15 vjeç e sipër, me përjashtim të personave të vendosur nëpër institucione kujdesi. Kategoria “kanë jetuar aty që kur kanë lindur” përfshin persona që kanë lindur në qytetin në fjalë dhe që banonin atje në prill të vitit 1989 dhe në prill të vitit 2001. Burimi: Llogaritjet janë të bazuara në të dhënat e PHC-së të vitit 2001.

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

100%

Bregdet Qendër Malësi Tirana Totali

Kanë lëvizur që nga prilli 1989 nga zona rurale në rreth tjetër

Kanë lëvizur që nga prilli 1989 nga zona rurale, rreth i njëjtë

Kanë lëvizur që nga prilli 1989 nga zona urbaneurbanVendbanimi në 1989 i panjohur apo jashtë

Ka lëvizur para 1 prillit1989 S’ka ndryshuar nga lindja

66

Siç paraqitet në Figurën 20, mbi 50 përqind e meshkujve të rritur të zonave urbane32 jetojnë në mënyrë permanente në qytetet e lindjes. Kjo përqindje është afërsisht 10 pikë në përqindje më e ulët në Tiranë (për shkak të ardhjeve masive nga qytete të tjera, si edhe nga zonat rurale në pjesë të tjera të vendit) dhe qytetet në zonën malore (si pasojë e migrimit në shkallë të lartë nga zonat rurale aty pranë, por edhe nga largimet e vazhdueshme jashtë shtetit; Tirana zë vendin e parë përsa i takon këtyre largimeve).

Siç paraqitet në Tabelën 27, largimi i meshkujve nga zonat malore të vendit drejt zonës qendrore gjatë viteve 1989-2001 ishte 1.5 herë më i lartë se dy llojet e tjera të migrimit (drejt bregdetit dhe qytetit të Tiranës). Kohët e fundit, migrimi nga zonat malore drejt Tiranës ka ardhur duke u ulur, ndërsa migrimi midis Tiranës dhe zonave rurale në zonën qendrore, si edhe nga qendra dhe bregdeti drejt zonës malore duket të jetë intensifikuar.

Tabela 27: Migrimi gjatë viteve 1989-2001 dhe 2000-2001 midis zonave bregdetare, qendrore dhe

malore dhe qytetit të Tiranës, (përqindja në fillim të periudhës). Meshkujt nga15+ dhe që jetonin në Shqipëri në prill 2001 a

Shënim: a Ky kampion përjashton të gjithë ata persona, vendbanimi i të cilëve nuk dihej ose që ishin jashtë shtetit në vitet 1989 dhe 2000; kjo shpjegon edhe dallim e vogël në shpërndarjen e vitit 2001. Burimi: Llogaritjet janë bazuar në të dhënat e PHC-së.

Afërsisht 25 përqind e meshkujve të zonave urbane kanë lëvizur në qytetet, në të cilat banojnë aktualisht vetëm pas vitit 1989. Përqindja e migrantëve të vonë në Tiranë e kalon 30 përqind dhe është së paku 28 përqind në qytetet në zonën malore. Ndërsa migrantët e ardhur në zonat urbane nga zonat malore dhe Shqipëria Qendrore (duke përjashtuar Tiranën) vijnë kryesisht nga zonat rurale të të njejtit rreth, në qytetet bregdetare ata vijnë nga zonat rurale përreth, nga zonat rurale në rrethe të tjera dhe nga qytete të tjera.

Tirana dhe Durrësi janë edhe destinacionet primare të migrantëve, duke u pasuar nga rrethet e Lushnjës, Lezhës, Fierit dhe Vlorës.33 Shumica e migrantëve nga zona të largta lëvizin drejt zonave qendrore

32 Këtu analiza kufizohet tek meshkujt, që janë edhe forca kryesore e migrimit për arsye pune. Megjithëse në kampionin e LSMS-së për vitin 2002, 60 përqind e të ardhurve pas vitit 1989 janë gra, një vështrim më i ngushtë tregon se vetëm 4% e tyre janë kryefamiljare, ndërsa pothuajse gjithë pjesa tjetër ose kanë lëvizur bashkërisht me burrin ose i janë bashkuar familjes si arsye kryesore e migrimit. 90% e migranteve femra nga 18 vjeç e lart janë të martuara. 33 Galanxhi etj. (2003) dhe Banka Botërore (2003) japin një analizë të detajuar të migrimit pas vitit 1989 midis 12 prefekturave dhe 36 rretheve të vendit.

bregdet 2001

qender 2001

malesi 2001

Tirana 2001

1989 bregdet2001

qender2001

malesi 2001

Tirana 2001

1989

bregdet’89 97.3 0.6 0.1 2.1 28.3 bregdet’00 99.7 0.10 0.03 0.20 30.5qender’89 4.1 91.4 0.1 4.3 48.9 qender’00 0.40 98.7 0.06 0.82 46.7malesi.’89 7.6 11.4 73.1 7.9 14.5 malesi.’00 0.74 1.0 97.7 0.54 10.8Tirana’89 0.4 1.3 0.1 98.2 8.4 Tirana’00 0.12 2.3 0.05 97.5 12.02001 30.6 46.7 10.7 12.1 100.0 2001 30.6 46.6 10.6 12.2 100.0

67

dhe bregdetare të vendit. Largimi nga rajonet ekonomikisht të prapambetura verilindore (prefekturat e Dibrës, Kukësit dhe Shkodrës) në shifra absolute ka qenë pothuajse dy herë më i madh në krahasim me zonën juglindore (prefekturat e Beratit, Gjirokastrës, Korçës dhe Vlorës). Gjithashtu ka edhe migrim me distancë të shkurtër (kryesisht rural -urban) brenda për brenda Shqipërisë Qendrore dhe zonave malore verilindore.

Çdo vit një numër i madh dhe në rritje i meshkujve shqiptarë punon jashtë shtetit.

Lëvizja gjeografike e krahut të punës përbën një nga mekanizmat e rëndësishëm të axhustimit, që ndihmon në përballimin e varfërisë, papunësisë strukturore dhe shokut asimetrik. Sipas LSMS-së të vitit 2002, gjatë periudhës 1997 – 2001, çdo vit 8 -10 përqind e meshkujve shqiptarë të moshës 15- 34 vjeçare janë të punësuar përkohësisht, kryesisht në Itali dhe Greqi. Për meshkujt e moshës 35- 64 vjeçare, kjo përqindje ishte afërsisht 3 përqind deri në vitin 2000, por në vitin 2001 arriti në pothuajse 5 përqind (shih Figurën 21), duke rezultuar në një përqindje totale të emigracionit të përkohshëm prej 7.3 përqind për meshkujt34 e grupmoshës 15-64 vjeç. Rëndësia e emigracionit afatshkurtër si një strategji për t’i bërë ballë papunësisë konfirmohet nga fakti që midis meshkujve të papunë në muajin prill të vitit 2002, por që kishin punuar gjatë 12 muajve të fundit, 11 përqind e kishin patur punën e fundit jashtë shtetit; në zonat malore të Shqipërisë, kjo përqindje është dy herë më e lartë se mesatarja, ndërsa në Tiranë është dy herë më e ulët.

Figura 21: Emigracioni i lidhur me punësimin e përkohshëm për meshkujt

shqiptarë: Përqindjet (majtas) dhe kohëzgjatja mesatare (djathtas), 1997-2001.

Shënim: Kjo figurë ka gjasa të nënvleftësojë përqinjden e emigracionit sezonal në vitin 2001 dhe kohëzgjatjen e tij mesatare. Burimi: Llogaritjet të bazuara në LSMS 2002.

Sipas të dhënave të Regjistrimit të Popullsisë të vitit 2001, 2.6 përqind e meshkujve shqiptarë ekonomikisht aktivë ose ishin të punësuar, ose

34 Për femrat raportet/nivelet e ngjashme janë afërsisht 10 herë më të vogla, kështu që diskutimi këtu është thjesht i përqëndruar tek emigracioni i meshkujve.

0.

2.

4.

6.

8.

10.

12.

1997 1998 1999 2000 2001

Emigracioni, perqindje

0.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Kohezgjatja mesatare, muaj

mosha 15-34

mosha 35-64

mosha15-64

zgjatja

68

kërkonin punë jashtë vendit, megjithëse ende konsideroheshin si pjesëtarë të familjes së tyre në Shqipëri (e ashtuquajtura “norme fotografike” është në përputhje me përqindjen prej 7 përqind më lart). Numri i emigrantëve sezonalë është i vogël po të krahasohet me numrin e shqiptarëve që punojnë në mënyrë permanente jashtë shtetit, por gjithësesi ky numër nuk është i neglizhueshëm, sidomos nga pikëpamja e tregut lokal të punës. Mbi 80 përqind e këtyre emigrantëve sezonalë janë nën moshën 35 vjeçare. Diku më pak se dy të tretat kanë përfunduar tetëvjeçaren (29 përqind) apo shkollën e mesme të përgjithshme ose atë profesionale dhe vetëm 2 përqind kanë mbaruar studimet e larta (shih Figurën 22). Midis shqiptarëve të rinj në moshë aktive për punë (nën 35 vjeç) me arsim tetëvjeçar apo të mesëm (të përgjithshëm apo profesional), përqindja e emigrantëve afatashkurtër të punës ishte përkatësisht 5 dhe 4 përqind.

Figura 22: Meshkujt shqiptarë –emigrantë afatshkurtër pune sipas

moshës dhe arsimit, prill 2001

Burimi: Llogaritjet janë të bazuara në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë të vitit 2001.

Shumica e emigrantëve të përkohshëm shkojnë në Greqi dhe Itali për të gjetur punësim në bujqësi, tregti dhe ndërtim. Pothuaj të gjithë (93 përqind) emigrantët e përkohshëm (sezonalë) punojnë në pesë sektorë: bujqësi (43 përqind), tregti (20 përqind), ndërtim (14 përqind), transport dhe komunikacion (9 përqind), hotele dhe restorante (7 përqind). Të ardhurat mesatare javore për emigrantët sezonalë në vitet 2001-2002 ishin afërsisht tri herë më të larta sesa të ardhurat nga puna e fundit e meshkujve të punësuar në muajin prill të vitit 2002 dhe 2.5 herë më të larta se të ardhurat aktuale të meshkujve të punësuar.

Emigracioni është një përpjekje për t’i shpëtuar varfërisë—më shumë sesa papunësisë. Kemi parashikuar një tolerance te modeleve logit për të analizuar ndikimin e moshës, arsimit, gjendjes civile dhe rrethit të vendbanimit në lidhje me mundësinë e migrimit të përkohshëm për arsye pune. Figura 23 konfirmon faktin se emigracioni ndihmon në shpëtimin nga varfëria: po të nisemi nga një bazë e barabartë, emigracioni për qëllime punësimi ka më shumë gjasa të vijë nga rrethe ku ka më shumë të varfër. Dallimet rajonale në përqindjet e emigracionit janë shumë evidente: për 10 rrethet që kryesojnë listën (me 25 përqind të fuqisë punëtore), probabiliteti mesatar i parashikuar i emigracionit afatshkurtër për qëllime punësimi është 10 herë më i lartë

02000400060008000

10000120001400016000180002000022000

15-19 20-24 25-34 35-44 45+ Total

age

count

Te larte Te mesem 8-vjeçar Me pak se 8-vjeçar

69

se për 7 rrethet që mbyllin listën (me 9 përqind të fuqisë punëtore). Megjithatë, përqindja mesatare e papunësisë në këto rrethe ku emigracioni është më i ulët, është më e lartë se në 10 rrethet ku emigracioni është më i lartë. Modelet logit gjithashtu konfirmojnë se nivelet e papunësisë lokale nuk kanë ndonjë ndikim të madh në emigracionin sezonal. Meshkujt beqarë kanë dy herë më shumë gjasa të emigrojnë nga bashkëmoshatarët e tyre të martuar.

Figura 23: Efekti i i nivelit të varfërisë në rreth dhe gjendja civile e

meshkujve shqiptarë në probabilitetin e parashikuar për emigracionin për arsye pune

Burimi: Llogaritjet e bazuara në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë të vitit 2001 Banorët e zonave rurale kanë shumë më tepër gjasa të përfshihen në emigracionin e përkohshëm—që ndihmon në krijimin e të ardhurave në zonat rurale

Nivelet më të larta të emigracionit të parashikuar janë regjistruar në zonat rural, në ato bregdetare dhe malore dhe në zonat urbane të zonës malore (me përjashtim të rretheve malore në kufi me Serbinë - Hasi, Kukësi dhe Tropoja). Jetesa në kufi me Serbinë ul propabilitetin e emigracionit me 1.7 pikë përqindjeje duke u nisur nga e njejta bazë. Probabiliteti i emigracionit afatshkurtër arrin kulmin në moshën 23 vjeçare (kur nuk kontrollohet gjendja civile) (shih Figurën 24).

Figura 24: Efekti i Vendbanimit dhe Moshës tek

Probabiliteti i parashikuar i Emigracionit sezonal për qëllime pune

0.000

0.010

0.020

0.030

0.040

0.050

0.060

0.070

15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 Niveli i varfërisë

Probabiliteti i migrimit te perkohshe

beqar martuar

Meshkujt urbanë

00.010.020.030.040.050.060.07

15 20 25 30 35 40 45 50mosha

Probabiliteti i parashikuar i migrimit

Malësi

Qendër dhe Bregdet Tirana

70

Shënim: duke përjashtuar rrethet në kufi me Serbinë. Burimi: Llogaritjet janë të bazuara në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë të vitit 2001.

Gatishmëria për të lëvizur jashtë shtetit është e madhe për të dyja gjinitë

Ndërsa 9.2 përqind e meshkujve dhe 1.5 përqind e femrave të moshës nga 15- 64 vjeç kanë qenë jashtë shtetit për së paku tre muaj rresht gjatë periudhës së viteve 1997-2001, shumë prej tyre nuk kanë menduar të largohen jashtë shtetit përgjithmonë ose përkohësisht (shih Tabelën 28). Është interesant fakti që përqindja e femrave që kishin menduar të lëviznin, por që nuk e kishin provuar ishte e njejtë si për meshkujt; megjithatë, meshkujt kishin më shumë gjasa për ta provuar dhe për t’ia dalë mbanë.

Tabela 28: Dëshira/gatishmëria për të shkuar jashtë shtetit përkohësisht apo përgjithmonë midis shqiptarëve që nuk kishin lëvizur në periudhën

midis viteve 1997-2001 (prill 2002, përqindja e popullsisë midis 15-64 vjeç)

Burimi: Llogaritjet të bazuara në të dhënat e LSMS-së.

Në faktorët determinantë të migrimit ka dallime gjinore

Analiza ekonomike nxjerr në pah ndryshime të ndjeshme sipas gjinive përsa i takon faktorëve që ndikojnë në gatishmërinë për të lëvizur (për personat që nuk kishin lëvizur gjatë viteve 1997-2001). Meshkujt janë shumë më të prirur të lëvizin jashtë shtetit në ato raste kur banojnë në rrethe ku ka shumë varfëri dhe kur familja e tyre subjektivisht shihet si e varfër. Ndryshe nga burrat, femrat kanë shumë më shumë gjasa të mendojnë për të lëvizur jashtë shtetit për të gjetur punë kur janë të papuna dhe/ose kur jetojnë në një rreth që ka papunësi të lartë, ndërsa niveli i lartë i varfërisë në rreth ka ndikim negativ në gatishmërinë e femrave për të lëvizur. Femrat që kanë mbaruar shkollën e mesme, ato që kanë mbaruar studimet universitare, si edhe ato që jetojnë në qytete kanë një predispozitë shumë më të madhe për të lëvizur jashtë shtetit

Mesh

Femra Meshkuj e femra

Ka jetuar jashteper 3 muaj ose >

te pakten 1 here 97 -20019.2 1.5 5.4

Eshte perpjekur pasukse per te ikur 20.0 6.3 12.7

E ka konsideruar por jo butprovuar te iki 15.5 15.2 15.3

Nuk e ka konsideruarte iki jashte 55.3 77.0 66.6

Totali 100.0 100.0 100.0

Meshkuj ruralë

0

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

15 20 25 30 35 40 45 50mosha

Probabiliteti i migrimit te perkohshe

Bregdet Malësi Qender

71

sesa partnerët e tyre meshkuj. Qasja që kanë femrat ndaj lëvizjes jashtë shtetit nuk ndikohet as nga të ardhurat për frymë të familjes dhe as nga vlerësimi subjektiv për varfërinë. Të paturit të afërm jashtë shtetit është një element më rëndësi për femrat, por jo për meshkujt.

E megjithatë për të dyja gjinitë ka tre modele që janë të ngjashme. Së pari, gatishmëria për të lëvizur jashtë shtetit arrin kulmin midis moshës 26-29 vjeçare. Së dyti, ndryshe nga modelet aktuale të emigracionit, gatishmëria maksimale për të shkuar jashtë shtetit gjendet në Shqipërinë qendrore, ndërsa meshkujt që banojnë në zonat malore dhe banorët e Tiranës shpesh kanë më pak gjasa për të lëvizur, duke u nisur nga e njëjta bazë. Së fundi, shqiptarët me më pak se tetë klasë arsim kanë më pak gjasa të lëvizin jashtë shtetit sesa ata që kanë mbaruar arsimin bazë.

Tabela 29: Faktorët që përcaktojnë gatishmërinë për të lëvizur jashtë

shtetit midis atyre shqiptarëve që nuk kishin lëvizur gjatë viteve 1997-2001

(drejtimi i efektit; 0 n.q.s nuk është i rëndësishëm)

Burimi: Llogaritjet janë të bazuar në të dhënat e LSMS-së.

2. Ndikimi Makroekonomik

Në Shqipëri, migrimi gjithashtu ka ndihmuar në zvogëlimin e deficitit të madh të llogarisë rrjedhëse përmes vëllimeve të larta të të ardhurave nga emigracioni

Të ardhurat nga emigrantët shqiptarë që jetojnë jashtë shtetit kanë mbështetur stabilitetin makroekonomik dhe kanë nxitur zhvillimin ekonomik. Gjatë gjithë dekadës së fundit, të ardhurat nga emigracioni kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në balancimin e mungesës së kreditimit nga sektori bankar dhe kanë ndihumar në mbështetjen e konsumit—dhe standardit të jetesës në vend. Ndërsa kjo tendencë e përgjithshme ka ardhur në rënie, ato kanë përfaqësuar mesatarisht mbi 60 përqind të bilancit tregtar (në terma absolute—shih Figurën 25), duke kompensuar kështu nivelet e ulta të kursimeve të brendshme, duke nxitur nivele të larta të kërkesës së brendshme dhe duke inkurajuar investimet e vogla private. Vëllimi i lartë i të ardhurave nga emigracioni kanë kontribuar në stabilizimin e kursit të këmbimit dhe në luftën kundër inflacionit.

Figura 25: Të ardhurat nga emigracioni dhe bilanci tregtar, 1993-2002

Faktorët Mesh Femra Te ardhura/frymë në familje - 0

Mirëqënia subjektive e familjes - 0 Varfëria në rreth + -

Konsumi mesatar për frymë në rreth - + Norma e papunwsisë në rreth 0 + Të papunë 0 +

Student - 0 Arsimi (kundrejt 8-vjeçarit)

Universitet apo shkollë e mesme 0 + Më pak se arsim bazë - -

Banimi (kundrejt Shqipërisë qendrore e rurale Bregdet - 0 Zonat malore - 0

Tirana, qytet - - Urban 0 + Te pakten nje nga anetaret femra të shtëpisë ka një fëmijë

që je ton perg jithmonë jashtë 0 +

Mosha kur gatishmëria është maksimale 30 2 8

72

Burimi: Banka e Shqipërisë, ACIT 2003 Të ardhurat nga emigracioni dhe ndihma e huaj kontribojnë në vlerësimin e lekut

Vëllimi i të ardhurave nga emigracioni—shumica e të cilave është me para cash, jashtë sistemit bankar, nivelet e larta të ndihmës së huaj financiare dhe investimet e huaja direkte kohët e fundit kanë rritur konsumin e brendshëm dhe investimet, duke kontribuar në forcimin e lekut. Sipas llogaritjeve të Bankës së Shqipërisë, të ardhurat nga emigracioni në vitin 2002 arrinin në afërsisht 600 milionë lek, më shumë se dyfishi i vëllimit të regjistruar nga sistemi bankar (Figura 26). Në fakt, Shqipëria ka nivelin më të lartë të parasë jashtë sistemit bankar në të gjitha vendet e EJL-së (Tabela 30). Statistika nga Departamenti i Monitorimit dhe Vlerësimit në Ministrinë e Ekonomisë tregojnë se gjatë viteve 1991-2002, totali zotimeve të asistencës së huaj që ka marrë Shqipëria është afërsisht 3.9 miliardë dollarë amerikanë (shih Tabelën 31). Megjithatë, kapacitetet e qeverisë për menaxhimin e projekteve dhe programeve të ndihmës dhe çështjet e koordinimit të ndihmës mes donatorëve e kanë ulur efektivitetin e asistencës së huaj.

Figura 26: Të ardhurat nga emigracioni në milionë lekë, 1994-2002

0100200300400500600700

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Sistemi Bankar* Vleresime te BSh*

64

49.9

74.9

59.7

25.5 27.1

12.35.4

13.724.9

11.5 2.7 3.3

82.264.7 59.9 54.7

55.5

8173.6

y = -2.1248x + 77.727

0102030405060708090

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Te ardhura nga jashte/Bilanc tregtar %

Transfertat e huaja zyrtare/Bilanc tregtar, %

Tendenca lineare e te ardhurave nga jashte/Bilanc tregtar, %

73

Tabela 30: monedha jashtë sistemit bankar si përqindje e Ms, SHIH

Burimi: IFC. Tabela 31: Asistenca e huaj për Shqipërinë, 1991-2002

Burimi: Ministria e Ekonomisë, Departmenti i Monitorimit dhe Vlerësimit. Vlerësimi i monedhës vendase (lekut) është pengesë për konkurueshmërinë e jashtme

Forcimi i monedhës vendase është shoqëruar me një ngadalësim të rritjes së eksporteve dhe me një rritje të deficitit tregtar. Ndërsa pjesa dërmuese e nevojave të importit për Shqipërinë është në përputhje me nivelet që vihen re në ekonomitë e hapura në nivele të ngjashme zhvillimi—afërsisht 30 përqind e GDP-së mesatarisht midis viteve 1993- 2003—eksportet mbeten të ulta, në më pak se 10 përqind e GDP-së. Kështu, deficiti tregtar mbetet i lartë (Figura 27). Deficiti aktual i llogarisë rrjedhëse që ende është i menaxhueshëm (7.5 përqind e GDP-së në vitin 2003) reflekton kryesisht volumin e madh të të ardhurave nga emigracioni që hyjnë në vend. Ky është një tregues që vlerësimi i lekut mund të ndikojë negativisht në konkurueshmërinë e jashtme të vendit.

Figura 27: Deficit tregtar në rritje i Shqipërisë

Kështu, Shqipëria përballet me sfida të mëdha në ruajtjen e një pozicioni të jashtëm të qendrueshëm. Deficiti i llogarisë rrjedhëse ende është ndër më të lartët në Evropën Juglindore, në shifrën 7.5 përqind të

-200,000-150,000-100,000

-50,0000

50,000100,000150,000200,000

250,000

1991 1992 1993 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

milion lek

Importet Exportet

Bilanci tregtar

Para - 1998 1998 1999 2000 2001 2002 TotaliZotimet, ne mije $ 2,230,687 276,149 478,197 397,526 252,409 261,618 3,896,586

ne % te GDP 8.4 12.7 9.37 5.43 5.0 ne % te shpenzimeve bugjetore 25.3 37.5 30.3 17.6 15.9

Disbursimet, ne mije $ 1,977,773 207,376 286,139 215,069 263,275 19 2,752 2,242,384ne % te GDP 6.3 7.6 5.1 5.7 3.7 ne % te shpenzimeve bugjetore 19.0 22.5 16.4 18.4 11.7

Norma e pergjithshme e disbursimit 48,3% 57.5%

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Europa JL (mesatare) 23.8 18.0 22.0 22.6 20.4 25.3 20.7 20.3 20.1 20.1 Shqiperia 34.4 35.7 39.0 39.0 30.9 36.6 28.5 27.8 30.2 30.3 31.4 Bullgaria 12.0 10.8 9.5 10.9 10.2 23.7 28.2 28.3 26.7 25.5 - Kroacia - 13.7 15.0 13.5 11.9 10.5 10.0 10.6 9.1 8.0 - Maqedonia - 6.3 25.9 28.9 31.3 27.1 24.4 22.0 20.8 23.4 - Rumania 25.0 23.5 20.7 20.8 17.8 28.6 12.5 13.0 13.9 13.2 -

74

GDP-së në vitin 2003, duke u rritur nga 2.4 përqind që ishte kjo shifër në vitin 1995, që përfaqëson edhe nivelin më të ulët të tij gjatë periudhës së tranzicionit. Duke patur parasysh deficitin strukturor tregtar të vendit, deficiti i llogarisë rrjedhëse do të kishte qenë më i lartë po të mos ishin prurjet e vazhdueshme nga të ardhurat nga emigracioni.

Me kalimin e kohës të ardhurat nga emigracioni do të vijnë duke u pakësuar

Sipas teorisë ekonomike dhe studimeve nëpër vende të ndryshme, tendenca afatgjatë e të ardhurave nga emigracioni për shqiptarët do të vijë duke u ulur. Një studim i kohëve të fundit i kryer nga Ministria e Punës dhe Çështjeve Sociale del në konkluzionin se emigrantët shqiptarë kanë tendencë të qëndrojnë për më pak kohë në vendet pritëse. Kursimet e tyre zakonisht i mbajnë në vendet në të cilat jetojnë dhe 66 përqind e tyre shprehen të gatshëm për t’u kthyer në atdhe. Emigrantët që banojnë në Greqi dhe që përfaqësojnë edhe pjesën më të madhe të komunitetit të emigrantëve janë edhe më të gatshmit për t’u kthyer në atdhe (78.6 përqind) në jo më shumë se 4.8 vjet. Periudha mesatare e qëndrimit jashtë shtetit është mesatarisht 13-14 vjet.

Migrimi është thikë me dy presa, duke qenë se ndikon negativisht në numrin dhe përbërjen e krahut të punës

Me zhvillimin dhe maturimin e ekonomisë së tregut në Shqipëri, si edhe me plotësimin e programit të reformave strukturore (në veçanti në sektorët e transportit, energjitikës dhe telekomunikacioneve), akumulimi i faktorëve duhet sërish të bëhet një motor i rëndësishëm i rritjes ekonomike. Ndërsa në të kaluarën, migrimi nga zonat rurale shihej si zgjidhje potenciale e problemit të varfërisë rurale në Shqipëri, tashmë gjithmonë e më shumë ka filluar të shihet si kontributor në zhvendosjen sociale, shkurtime në krahun e punës në bujqësi dhe në përshpejtimin e përkeqësimit të ofrimit të shërbimeve sociale në zonat urbane. Për më tepër, emigracioni masiv i ligjshëm dhe i paligjshëm i shqiptarëve drejt vendeve të ndryshme të Evropës përbën një sfidë të rëndësishme politiko-sociale për qeveritë dhe qytetarët e BE-së. Gjithashtu shihet edhe si burim i punësimit informal dhe aktiviteteve kriminale. Forcimi i ligjeve mbi migrimin, rritja e kostove dhe rreziku që lidhet me migrimin e kanë bërë migrimin një zgjidhje jo fort të përshtatshme, në veçanti për familjet me pak të ardhura.

Popullsia shqiptare është më e re se në vendet e tjera evropiane, por barra e saj e përgjithshme demografike është më e rëndë

Emigracioni masiv i epokës post-socialiste (shih Vlerësimin e Varfërisë të Bankës Botërore) e ndryshoi strukturën e popullsisë, dhe nuk është kompensuar nga shtimi natyror i popullsisë. Numri i popullsisë ka rënë me vetëm 3 përqind në periudhën midis viteve 1989 - 2001. Megjithatë, popullsia me moshë nga 20 deri 29 vjeç është pakësuar me 26 përqind.35 Ndërsa popullsia shqiptare mbetet relativisht e re në krahasim me vendet e tjera të Evropës Juglindore (Figura 28), raporti i vartësisë së të rinjve (raporti i popullsisë nën 15 vjeç me popullsinë nga mosha 15 – 64 vjeç) është shumë më i lartë në Shqipëri në krahasim me vendet e tjera, kurse raporti i vartësisë së të moshuarve (popullsia mbi 64 vjeç në krahasim me popullsinë nga mosha 15 – 64 vjeç) është më e ulët. Raporti total i vartësisë në Shqipëri është më e lartë nga çdo vend tjetër krahasimor me Shqipërinë. Së bashku me nivelet e ulta të punësimit të popullsisë në moshë pune, ky fakt i stilizuar është një nga arsyet e

35 Shih Heleniak (2004).

75

varfërisë. Duke u nisur nga një bazë e barabartë, Shqipëria ka nevojë për nivele më të larta punësimi për të mbështetur fëmijët dhe të moshuarit se sa p.sh Sllovenia, Rumania, Hungaria dhe Bullgaria. E thënë ndryshe, në rast se nivelet e punësimit dhe prodhimtarisë do të kishin qenë të njejta, GDP-ja për frymë në Shqipëri do të ishte afërsisht 20 përqind më e ulët.

Figura 28: Raportet e Varësisë Demografikea në Shqipëri

dhe në vendet e përzgjedhurab, 2002

Shënim: a Raporti i vartësisë për të rinjtë (dhe të moshuarit) është raporti i popullsisë nën 15 vjeç (dhe mbi 64 vjeç) me popullsinë nga mosha 15 – 64 vjeç. Raporti total i vartwsisw është shuma e raporteve të varësisë për të rinjtë dhe për të moshuarit. b ACC-12 i referohet treguesëve për dhjetë vendet e reja anëtare të Be-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Shkurtimet për emrat e vendeve: CZ – Republika Çeke, SI – Sllovenia, SK – Republika Sllovake, RO – Rumania, HU – Hungaria, BG – Bullgaria, EL – Greqia, AL – Shqipëria. Të dhënat për Shqipërinë i takojnë vitit 2001. Burimi: Llogaritjet të bazuara në LFS nga Franco-Blondal (2003) dhe Franco-Jouhette (2003), dhe të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave të vitit 2001.

Varësia ekonomike po vjen duke u rritur dhe ndërkaq ka sjellë trysni të mëdha në krahun e punës. Raprti neto i vartësisë ekonomike (numri i të papunëve për një individ të punësuar) u rrit nga 1.21 në vitin 1989 në 1.95 në vitin 200136 shumë më lartë nga 1.31 për dhjetë vendet e reja anëtare të BE-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Siç tregohet në tabelën 32, raporti i vartësisë ekonomike në Shqipëri është më i ulët se në Bullgari, por është më i lartë se në çdo vend tjetër të Evropës Jugore. Në fakt, diferenca është edhe më e madhe sepse punësimi i përkohshëm dhe sezonal në Shqipëri është më i përhapur sesa në vendet komparatore (shih sa më poshtë vijon).

36 Muca etj. 2004, f. 20. Qysh nga viti 1989, ky raport pothuajse është dyfishuar në zonat urbane jashtë Tiranës.

0.00.10.20.30.40.50.60.7

EU- AC1

C S S R H B C E A

Raporti I vartesise per te rinjte Raporti I vartesise per te moshuarit

Raporti total I vartesise

76

Tabela 32: Raporti i Vartësisë Ekonomike Netoa në vendet e BE-së dhe Vende të tjera të përzgjedhura, 2002

Shënim: a Raporti i totalit të personave të papunë në krahasim me të punësuarit. b ACC-12 i referohet treguesëve për dhjetë vendet e reja anëtare të Be-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Shkurtimet për emrat e vendeve: CZ – Republika Çeke, SI – Sllovenia, SK – Republika Sllovake, RO – Rumania, HU – Hungaria, BG – Bullgaria, EL – Greqia, AL – Shqipëria. c Të bazuara në rezultatet e LSMS-së së vitit 2002 (që mund të mbivlerësojnë punësimin dhe për rrjedhojë të nënvlerësojë raportin e varësisë). d Të bazuara të dhënat e RePoBa 2001 që mund të mbivlerësojnë punësimin dhe për rrjedhojë të nënvlerësojë raportin e varësisë,. Burimi: Llogaritjet të bazuara në të dhënat e LFS-së në Franco-Blondal (2003) dhe Franco-Jouhette (2003), RePoBa 2001 dhe LSMS e vitit 2002.

Duke qartë që kjo lëvizje gjeografike e krahut të punës ka qenë një nga mekanizmat e rëndësishëm të axhustimit për shqiptartë për t’i bërë ballë varfërisë, papunësisë strukturore dhe shokut asimetrik. Analiza e emigracionit afatshkurtër për arsye punësimi nga Shqipëria dhe e migrimit permanent të brendshëm (duke përdorur të dhëna në nivel mikro nga Regjistrimi i Popullsisë i vitit 2001 dhe nga LSMS-ja e vitit 2002) konfirmojnë nevojën për të mobilizuar burime të krahut të punës si një faktor shumë të rëndësishëm të rritjes për periudhën afatmesme dhe afatgjatë.

EU-15 ACC-12 b SI CY RO HU EL BG AL AL 1.30 1.31 1.16 1.16 1.28 1.56 1.63 1.82 1.70 c 1.95 d

77

KAPITULLI 5: MOBILIZIMI I BURIMEVE TË KRAHUT TË PUNËS

Puna në lidhje me llogaritjen e rritjes në kapitullin e mëparshëm tregon se rritja në Shqipëri gjatë periudhës së tranzicionit është nxitur kryesisht nga nivelet e larta të rritjes së PPF (d.m.th një përmirësim në akordimin e burimeve). Në mënyrë që Shqipëria të jetë në gjendje të ruajë edhe në të ardhmen këto ritme të larta rritjeje ekonomike, duhet të rrisë nivelin e akumulimit të kapitalit dhe të sjellë përmirësime të tjera në PPF përmes akordimit më të mirë të burimeve. Kjo mund të bëhet vetëm përmes një mobilizimi më të mirë të burimeve të krahut të punës, ku edhe përqëndrohet ky kapitull.

1. Profili i Tregut të Punës

Punësimi në sektorin formal akoma nuk e ka rimarrë veten nga rënia e ndjeshme në fillim të tranzicionit

Një krahasim i rezultateve të Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave të viteve 1989 dhe 2001 (pavarësisht nga disa ndryshime metodologjike) tregon se përqindjet e punësimit kanë rënë shumë ndjeshëm gjatë dekadës së kaluar, në veçanti për meshkujt e moshës midis 20-29 vjeç dhe femrat midis 20-39 vjeç (shih Figurën A.5* tek Aneksi). Siç theksohet në raportin e Bankës Botërore: “Rënia e niveleve të punësimit gjatë viteve ‘90-të ishte rezultat i rënies së punësimit në sektorin publik. Numri i vendeve të punës në sektorin publik ra në mënyrë tepër të ndjeshme nga 850,000 në vitin 1991 në 189,000 në vitin 2001. Kjo rënie në punësimin në sektorin publik erdhi kryesisht si rrjedhojë e privatizimit masiv të ndërmarrjeve shtetërore. …Sektori industrial – nxjerrja e mineraleve, metalurgjia, pajisjet, kimikatet, letra dhe tekstilet – ishin edhe sektorët që e pësuan më rëndë. Pakësimi i të ardhurave uli numrin e vendeve të punës edhe në strukturat shtetërore.”

Rezultatet e Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave të vitit 2001 mbivlerësojnë papunësinë, ndërsa statistikat e LSMS-së së vitit 2002 dhe të dhënat zyrtare të punës e nënvleftësojnë papunësinë dhe pjesëmarrjen në krahun e punës, në veçanti për meshkujt

Box 4: Trajtimi i mospërputhjeve në statistikat e tregu të punës Çështje të Matjes dhe Metodologjike. Ka tre burime kryesore informacioni në lidhje me tregun e punës në Shqipëri: (i) statistikat zyrtare të punës (për periudhën 1993-2002); (ii) regjistrimi i popullsisë i vitit 2001; dhe (iii) LSMS-ja e fundit e vitit 2002. Të tre këto burime japin tri panorama shumë të ndryshme të tregut shqiptar të punës, edhe në rastet kur krahasojmë rezultatet për të njejtën grupmoshë, e ashtu-quajtura “mosha zyrtare e punës”. Sipas statistikave zyrtare të punës, papunësia gjatë viteve 2001 dhe 2002 ishte afërsisht 14 përqind për meshkujt dhe midis 19 dhe 20 përqind për femrat. Rezultatet e regjistrimit të popullsisë për vitin 2001 tregojnë se niveli i papunësisë ishte 19 përqind për meshkujt dhe 29 përqind për femrat. LSMS-ja e vitit 2002, sipas përkufizimit standard të ILO-s jep nivele shumë më të ulta dhe pothuajse identike si për meshkujt ashtu edhe për femrat (përkatësisht 10.5 përqind dhe 10 përqind). Atëherë del se: (i) rezultatet e regjistrimit të popullsisë e mbivlerësojnë papunësinë duke përfshirë në përllogaritje edhe punonjësit që janë pak të punësuar apo edhe ata punëkërkues që nuk janë plotësisht aktivë. Megjithatë, analiza e determinantëve të papunësisë bazuar në të dhënat e regjistrimit të popullsisë jep rezultate cilësore të sakta; (ii) statistikat e LSMS-së dhe statistikat zyrtare të punës e nënvlerësojnë papunësinë dhe pjesëmarrjen në krahun e punës, në veçanti për meshkujt; dhe (iii) ekzistojnë gjithashtu probleme në lidhje me dizenjon dhe përfaqsueshmërinë e modulit të krahut të punës të LSMS-së të vitit 2002. Përveç gabimeve të mundshme në metodat e llogaritjes, një shpjegim për këto mospërputhje mund të ishin metodologjitë e ndryshme sipas çdo burimi, dhe fakti që tregu shqiptar i punës ka disa karakteristika që e bëjnë të vështirë analizën me kuadrin tradicional metodologjik që përdoret për vendet evropiane: (i) një përqindje shumë e

78

lartë e të vetëpunësuarëve dhe atyre që punojnënë familje midis popullsisë së punësuar; (ii) një numër i lartë i rasteve të punës në bujqësi për mbijetesë; (iii) një përqindje shumë e lartë e punëtorëve të punësuar në bujqësi; (iv) përqindje shumë të ulta punësimi me kohë të plotë dhe gjatë gjithë vitit dhe nivele shumë të larta nën-punësimi; dhe (v) disa kufizime joformale në lidhje me aktivitetin e femrave (duke përfshirë edhe kërkimin për një vend pune) në tregun e punës. Qasja e përdorur për CEM-in. CEM-i përdor të ashtëquajturin përkufizim të relaksuar të papunësisë. Të papunët e regjistruar që janë paraqitur për punë një herë në 12 javë do të klasifikohen në kategorinë “Kërkim aktiv për punë”. E megjithatë mbi 20 përqind e tyre nuk raportuan “kërkim aktiv për punë gjatë 4 javëve të fundit”. Gjithashtu, shumë individë të papunë u deklaruan të gatshëm për të nisur punë në dy javë, por që nuk janë në kërkim të një pune ose sepse jane të shkurajuar, ose sepse presin ndonjë mundësi gjatë sezonit të ngarkuar me punë. Duke i shtuar këto dy kategori në përllogaritjet e papunësisë, rritet papunësia për gjininë mashkullore me 4 pikë përqindjeje dhe papunësia për femrat me 6 pikë përqindjeje. Vendimi për t’i konsideruar si të papunë të gjithë personat e papunë që raportuan se nuk kishin kërkuar për punë në mënyrë aktive gjatë katër javëve të fundit për arsye të ndryshme, por që do të ishin të gatshëm të nisnin një punë brenda dy javëve rrit nivelin e papunësisë në Shqipëri me 1 pikë përqindjeje më shumë. Pas Sipas këtij përkufizimi të relaksuar, norma e korrigjuar e papunësisë për meshkuj në vitin 2002 bazuar në LSMS është rreth 3 pikë përqindje më poshtë se vlera e nxjerrë nga Regjistrimi i vitit 2001 dhe rreth 3 pikë përqindje mbi normën e regjistruar të papunësisë ne 2002. këtyre axhustimeve, pjesëmarrja në krahun e punës të fuqisë punëtore mashkullore sipas LSMS-së dhe nivelet e punësimit e papunësisë, si edhe përqindja e pjesëmarrjes së femrave në krahun e punës janë afër përllogaritjeve të Regjistrimit të Popullsisë.

Pjesëmarrja në krahun e punës formalisht është e lartë sipas standardeve ndërkombëtare, por më shumë se gjysma e krahut mashkullor të punës dhe afërsisht tre të katërtat e krahut femëror të punës ose është e papunë ose është e vetëpunësuar në aktivitete bujqësore me produktivitet të ulët (Figura 29). Punësimi është kryesisht i përqëndruar në bujqësi (në veçanti për femrat), një sektor, kontributi i të cilit në GDP ka ardhur në rënie. Punësimi i paguar përfaqëson më pak se një të tretën e numrit të përgjithshëm të personave të punësuar. Edhe në zonat urbane (me përjashtim të Tiranës) vetëm 70 përqind e të gjithë të punësuarëve janë në sektorin e paguar të punësimit. Pothuajse gjysma e të punëmarrësve (dhe afërsisht një e treta e të punësuarëve) për të dyja gjinitë punojnë me kohë të pjesshme. Afërsisht një e treta e të gjithë të punësuarëve punon më pak se 40 javë në vit.

79

Figura 29: Aktiviteti, Punësimi dhe Nivelet e Papunësisë (përqindje). Meshkujt në moshën 15-59 vjeçare dhe femrat në moshën 15-

54 vjeçare

Pabarazitë gjinore janë të mprehta në tregun e punës

Rezultatet e tregut të punës për femrat janë shumë më negative sesa për meshkujt e parë kjo nga të gjitha planet. Pjesëmarrja në krahun e punës dhe niveli i punësimit për femrat është shumë më i ulët, dhe ato përbëjnë një përqindje më të ulët të të punësuarëve të paguar dhe (disi e pazakontë kjo) një përqindje më e lartë e atyre që nuk kanë një punë permanente (shih Tabelën 33).

80

Tabela 33: Gjendja e tregut të punës për popullsinë shqiptare të moshës 15-64, prill 2002 (përqindje) Statusi Meshkuj Femra Tirana Rajon

tjeter urban

Rural Totali

Punëmarrës që nuk punojnë në një fermë apo biznes familjar 27.5 11.5 36.7 29.5 10.9 19.0 Punëdhënës 0.5 0.1 0.9 0.4 0.1 0.3 Punëtorë me pagesë (fermë apo biznes familjar) 0.4 0.2 0.2 0.2 0.3 0.3 Punëtorë të vetëpunësuar apo punëtorë pa pagesë në biznes familjar (përveç bujqësisë)

9.0 2.6 5.5 9.7 3.8 5.6

Punëtor i vetëpunësuar në bujqësi apo punëtor pa pagesë në një fermë që është pronë apo e marrë me qera nga një anëtar i familjes

33.3 36.7 0.1 2.3 56.7 35.1

I papunë 1 (përkufizim standard: kërkim aktiv për punë gjatë 4 javëve të fundit, apo e ka gjetur një punë, apo prêt punëdhënësin ta thërrasë; gati për të filluar 2 javë pasi të krijohet mundësia për punë)a

8.5 5.7 11.4 14.6 2.7 7.0

I papunë 2 (përkufizim I relaksuar: i papunë, nuk ka kërkuar punë gjatë 4 javëve të fundit, por I gatshëm të fillojë punë brenda dy javëve; përfshin punëtorët e shkurajuar, punëtorët sezonalë etj.)b

4.8 5.1 5.7 8.4 3.3 5.0

Studentë apo nxënësc 6.3 6.3 10.2 9.6 4.1 6.3 Pensionistë apo invalidëd 6.6 11.3 12.5 11.8 7.2 9.1 Të tjerë, aktualisht joaktivë, por që kanë punuar në 12 muajt e fundit (apo po presin për thirrje/sezonin me punë)e

0.8 20. 0.4 0.8 1.9 1.4

Të tjerë joaktivë 2.3 18.6 16.4 12.7 9.1 10.9 Totali 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Pjesëmarrja në fuqinë punëtore 1 (të punësuar + të papunë 1)

79.2 56.7 54.9 56.7 74.5 67.3

Pjesëmarrja në fuqinë punëtore 2 (të punësuar + të papunë 1 + të papunë 2)

84.0 61.8 60.5 65.1 77.8 72.3

Norma e papunësisë 70.7 51.0 43.5 42.2 71.8 60.3 Norma e papunësisë 1: të papunë 1/fuqinë punëtore 1 10.8 10.0 20.8 25.7 3.7 10.4 Norma e papunësisë 2: të papunë (1+2)/fuqinë punëtore 2 15.9 17.5 28.2 35.2 7.7 16.6 Numri i të papunëve afatgjatë/numrin total të të papunëve 54.6 62.4 55.3 58.2 59.9 58.3 Punësimi me pagesë (si përqindje e punësimit total) 39.4 22.7 84.8 70.6 15.7 32.0 Ka punuar më pak se 40 jave në 12 muajt e fundit (përqindja e të punësuarve që e mbajnë punën që kanë për të paktën 1 vit)

32.3 39.6 10.6 19.1 42.3 35.6

Rezultatet e Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave 2001 (jo të krahasueshme për shkak të metodologjisë së ndryshmef)

Norma e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore 82.9 55.9 69.8 72.3 67.4 69.3 Norma e punësimit 67.3 40.0 51.6 48.4 56.8 53.5 Norma e papunësisë 18.8 28.5 26.1 33.0 15.7 22.7 Punësim i paguar (përqindje e punësimit total 30.7 32.7 68.3 61.0 10.2 31.5 Me kohë të pjesshme (më pak se 35 orë në javë)/punësimin total 47.1 49.4 32.3 43.5 52.6 47.6

Shënime: a 27.6 përqind e anëtarëve të këtij grupi të të papunëve kanë punuar në 12 muajt e fundit. b 16.8 përqind e këtij grupi të të papunëve kanë punuar në 12 muajt e fundit.c 10.0 përqind e studentëve/nxënësve kanë punuar në 12 muajt e fundit. d 8.8 përqind e pensionistëve apo invalidëve kanë punuar në 12 muajt e fundit e 94.1 përqind e anëtarëve të këtij grupi kanë punuar në 12 muajt e fundit. f Nëse bëhen disa rregullime që marrin parasysh përfaqësimin e pakët të të papunëve të regjistruar në kampionin e LSMS, norma e papunësisë rritet mbi normën e papunësisë të nivelit 2. f Shih Shtojcën 2. Burimi: Llogaritja e bërë në bazë të të dhënave të Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave 2001 dhe LSMS 2002. Burime të ndryshme shtetërore japin përqindje të ndryshme të papunësisë

Megjithëse është e vështirë të bëhet një matje e saktë e papunësisë, ajo mbetet e lartë. Sipas statistikave zyrtare të punës, papunësia në vitet 2001 dhe 2002 ishte afërsisht 14 përqind për meshkujt dhe midis 19- 20 përqind për femrat, ndërsa rezultatet e Regjistrimit të Popullsisë tregojnë se në vitin 2001 përqindja e papunësisë ishte 19 përqind për meshkujt dhe 29 përqind për femrat. Nga ana tjetër, LSMS-ja e vitit 2002, sipas përkufizimit standard të ILO-s, jep nivele shumë më të ulta, që janë pothuajse identike si për meshkujt ashtu edhe për femrat (përkatësisht 10.5 përqind dhe 10 përqind) (shih Tabelën 34).

81

Tabela 34: Përqindjet e papunësisë në Shqipëri, 2001-2003:

Meshkujt e moshës 15-59 vjeç dhe femrat nga mosha 15-54 vjeç (Përqind)

Burimi: INSTAT dhe llogaritjet të bazuara në RePoBa dhe të dhënat e LSMS-së për vitin 2002.

Tendencat afatgjata të papunësisë janë mikse

Pas një rritjeje të ndjeshme gjatë viteve 1991-1992, numri i të papunëve të regjistruar nisi të bjerë gradualisht në vitin 1993, me miratimin e ligjit për privatizimin e tokës. Figura 30 tregon se pas një rënieje me afërsisht 50 përqind gjatë viteve 1993-96, papunësia e regjistruar u rrit gjatë viteve 1997-99, por që nga viti 2000 ka ardhur duke rënë. Në fund të vitit 2003, papunësia e regjistruar ishte afërsisht tek dy të tretat e nivelit të saj të katër viteve më parë. Duke patur parasysh mospërputhjet midis burimeve të ndryshme të të dhënave (shih Kutinë 4) është e vështirë të bëhet një vlerësim i shkallës/masës deri ku kjo rënie në papunësinë e regjistruar reflekton rritjen ekonomike. Megjithatë, përllogaritja e rritjes e bërë nga Khan (2004) sugjeron se pjesa dërmuese e rritjes ekonomike në Shqipëri gjatë viteve 1993-2003 erdhi si pasojë e përmirësimeve shumë substanciale në PPF, duke qenë se Shqipëria i rialokoi burimet në sektorë më produktivë; kontributi nga rritja e punësimit ishte i papërfillshëm, megjithëse në periudhën 2002-03 pësoi një rritje të vogël, që është në përputhje me tendencat e fundit përsa i takon fenomenit të papunësisë.

LSMS Burimi: Statistikat zyrtare te punes (papunesia e regjistruar)

Regjistrimi i popullsise

perkufizim standard

perkufizimi relaksuar

Mesh

2001 14.2 19.0 n.a. 2002 13.6 n.a. 1 0.5 16.4

Femra

2001 19.9 28.7 n.a. 2002 19.1 n.a. 10. 0 18.2

Total2001 16.4 n.a. 2002 15.8 n.a. 10. 3 17.22003 15.0 n.a. n.a.

82

Figura 30: Papunësia e regjistruar në Shqipëri, 1993-2003 (fundi i periudhës): Numri gjithsej i të papunëve (shkalla e majtë);Numri i të

papunëve me arsim të lartë (shkalla e djathtë)

Burimi: përpunim i të dhënave të INSTAT-it. Ka dimensione të fuqishme rajonale dhe gjinore përsa i përket papunësisë

Përqindja e papunësisë e matur nga Regjistrimi i Popullsisë është rritur nga 9.8 në 22.7 përqind, por në disa rrethe në veri dhe juglindje është trefishuar për të dyja gjinitë.37 Krahasimet me rezultatet e Regjistrimeve të Popullsisë për vitin 1989 dhe 2001 (shih Figurën 31) tregojnë se nivelet (e vetëpërkufizuara) të papunësisë janë më shumë se dyfishuar për meshkujt dhe femrat në zonat urbane të qytetit të Tiranës dhe janë trefishuar për meshkujt dhe femrat nga zonat rurale që jetojnë në zona të tjera urbane. Duke aplikuar përkufizimin e relaksuar të papunësisë, të dhënat e LSMS-së 2002 japin rezultatet që paraqiten në Tabelën 37. Si niveli i papunësisë, ashtu edhe rastet e papunësisë afatgjatë janë më të larta midis femrave. Nivelet mesatare të pjesëmarrjes në krahun e punës dhe nivelet e papunësisë janë të ngjashme në zonën bregdetare, qendrore (me përjashtim të qytetit të Tiranës) dhe në zonën malore, por ekzistenca e papunësisë afatgjatë është shumë më e ulët në zonën bregdetare.

37 Muca etj, 2004, Tabela 3.8 dhe f. 43.

- 50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

350 000

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

- 1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

6 000

7 000

8 000

9 000

Total Me arsim universitar

83

Figura 31: Përqindjet e papunësisë sipas gjinisë dhe vendbanimeve: 1989 dhe 2001 (të dhëna nga Regjistrimi i Popullsisë)

Burimi: Të dhëna nga Tabela 3.8 tek Muca etj, 2004.

Tabela 35: Punësimi, Papunësia dhe Pjesëmarrja në Forcën e Punës në

Shqipëri, prill 2002 (popullsia e moshës 15-64 vjeç), në përqindje

Notes: a Të gjithë personat jo të punësuar që janë të gatshëm të fillojnë punë brenda dy javësh pasi të krijohet një vend pune konsiderohen si të papunë (dhe ekonomikisht aktivë) megjithëse mund të mos kenë raportuar një kërkim aktiv për punë. b Të gjithë të papunët dhe të punësuarit, sipas përkufizimit të relaksuar përfshihen në fuqinë punëtore. c Vetëm të papunët sipas përkufizimit standard, si dhe të punësuarit, përfshihen në fuqinë punëtore. Burimi: Llogaritjet e bazuara në LSMS 2002.

Pabarazitë rajonale janë specifike sipas gjinive (Figura 32). Midis të tri zonave (bregdetare, qendrore dhe malore), përqindja më e lartë e papunësisë tek meshkujt vërehet në zonën malore dhe më e ulta në atë bregdetare. Përqindjet e papunësisë tek femrat janë më të larta se për meshkujt vetëm në zonat urbane.

Mesh Femra Bregdet

Qender Malesi Tirana urban

Other urban

Rural Total

Norme punesimi 70.7 51.0 61.4 62.8 62.1 43.5 42.2 71.8 60.2Norme papunesiePerkufizim i relaksua) 15.9 17.5 15.5 15.2 16.0 28.2 35.2 7.7 16.6Papunesia afatgjate (% e papunesise 54.6 62.4 47.7 64.5 64.5 55.3 58.2 59.9 58.3Pjesemarrja ne fuqinepunetorePerkufizim i relaks b)

84.0 61.8 72.7 74.1 74.0 60.5 65.1 77.8 72.2

Pjesemarrja fne fuqinepunetorePerkufizim standardc)

79.2 56.7 67.5 69.7 68.2 54.8 56.7 74.4 67.2

0 5

10 15 20 25 30 35 40 45 50

meshkuj, 1989 meshkuj, 2001 femra1989 femra2001

Papunësia, %

Tirana urbaneTjetër urbaneRuraleTotali

84

Figura 32: Përqindjet e papunësisë sipas vendbanimit dhe gjinisë, Prill 2002

Shënime: Të gjithë personat jo të punësuar që janë të gatshëm të fillojnë punë brenda dy javësh pasi të krijohet një vend pune konsiderohen si të papunë (dhe ekonomikisht aktivë) megjithëse mund të mos kenë raportuar një kërkim aktiv për punë. Burimi :Llogaritjet e bazuara në LSMS 2002.

Papunësia është më e lartë tek të rinjtë

Duke u nisur nga e njëjta bazë, risku i papunësisë është më i lartë për meshkujt midis moshës 15- 34 vjeç dhe për femrat nga mosha 15 deri në 24 vjeç. Kjo reflekton vështirësinë e gjetjes së punës së parë në Shqipëri: pothuajse nga të gjithë adoleshentët e papunë, një e treta e të papunave femra midis 20-24 vjeç dhe një e pesta e të papunëve meshkujt midis 15-34 vjeç nuk kanë eksperiencë pune. Ky risk vjen në rënie midis moshës 34 dhe 54 vjeç. Pas moshës 54 vjeçare, stabilizohet për femrat dhe rritet paksa për meshkujt. Këto rezultate ilustrohen në Figurën 33, që tregon efektet neto të moshës dhe vendbanimit në rrezikun e papunësisë për shqiptarët në moshë ekonomike aktive (efektet janë përllogaritur duke përdorur të dhënat e LSMS-së për vitin 2002 dhe përkufizimin e relaksuar të papunësisë).

Figura 33a: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Ekonomikisht Aktivë

sipas Grupmoshave dhe Vendbanimit, Prill 2002—Meshkujt

0 5

10 15 20 25 30 35 40 45

bregdet qender malesi Tiranaurban

Tjeter urban

Rural

Norma e papunesise

mesh

femra

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

15-19 20-24 25-34 35-44 45-54 55-64mosha

Rreziku I papunesise

Malesi urban Qender urban Tirana

Bregdet urban

Malesi rural Bregdet eqender rural

85

Figura 33b: Rreziku i Papunësisë për Shqiptarët Ekonomikisht Aktivë sipas Grupmoshës dhe Vendbanimeve, Prill 2002—Femrat

Shënime: Është aplikuar një përkufizim i relaksuar i papunësisë: të gjithë të papunët, të cilët janë gati të fillojnë punë dy javë pasi krijohet një vend pune, quhen si të papunë. Profilet bazohen në një model logit më të dhënat e mëposhtme: grupmosha, statusi martesor (për gratë edhe numri i fëmijëve nën 7 vjeç në familje); niveli arsimor (6 kategori); ndryshore përcaktuese për vendbanim në zona urbane, bregdet, malësi dhe Tiranë; për emigrantë pas 1989 nga jashtë, nga rrethe të tjera, nga komunitete të tjera në të njëjtin rreth, si dhe për ata që lëvizën në komunitet para 1990; pronësinë e tokës bujqësore. Ndryshoret që nuk tregohen në grafik janë të caktuara si vlera mesatare për meshkujt (respektivisht për femrat), kështu që ndryshimet mes profileve paraqesin efektet neto të vendbanimit. Burimi: Llogaritjet e bazuara mbi të dhënat e LSMS 2002.

Jo gjithmonë arsimi të mbron nga papunësia

Në përgjithësi, as arsimi bazë dhe as ai i mesëm nuk duket të kenë ndonjë efekt të rëndësishëm përsa i përket mundësisë për të qenë i punësuar. Nivelet më të larta bruto të papunësisë vërehen për pjesëtarët e krahut të punës me arsim të mesëm, ndjekur nga ata me arsimin bazë. Në krahasim me personat me arsim të mesëm “Meshkujt me arsim fillor ose tetëvjeçar” më shpesh janë “të papunë të shkurajuar” dhe më pak “punëkërkues aktivë.” Nga ana tjetër “Meshkujt me arsim të mesëm” në përgjithësi kanë më shumë gjasa të jenë të punësuar për kohëe të shkurtër (dhe për t’u deklaruar si të papunë) sesa bashkëmoshatarët e tyre më pak të arsimuar—duke u nisur nga e njejta bazë. Megjithatë meshkujt e zonave urbane të moshës 25-34 vjeçare përballen me një risk shumë më të ulët për të qenë të papunë po të kenë arsimin e mesëm sesa bashkëmoshatarët e tyre me arsim tetëvjeçar, gjithmonë duke u nisur nga e njejta bazë (Figura 34a).

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

15-19 20-24 25 -34 35-44 45-54 55-64mosha

Rreziku I papunesise

qender dhe malesi urban bregdet urban e Tirana

Rural

86

Figura 34a: risku i papunësisëa për shqiptarët ekonomikisht aktivë (me përjashtim të studentëve dhe pensionistëve) sipas viteve të arsimit dhe

vendbanimeve. Prill 2001--a) Meshkujt, mosha 25-34 vjeç b

Figura 34b: risku i papunësisëa për shqiptarët ekonomikisht aktivë (me

përjashtim të studentëve dhe pensionistëve) sipas viteve të arsimit dhe vendbanimit. Prill 2001--b) Femrat, mosha 15-64 vjeçc

Burimi: Llogaritjet bazohen në të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë në 2001 (796378 vrojtime për burrat,, 546257 vrojtime për gratë; përfshihen vetëm të anketuarit me moshë prej 15 deri 64 vjeç). Shënime: a Profilet bazohen mbi një model logit me të dhënat e mëposhtme: gjashtë grupmosha; statusi martesor (për gratë edhe numri i fëmijëve dhe numri I grave në shtëpi); numri i viteve të arsimit dhe arsimi në katror; ndryshore përcaktuese për vendbanimin në zonë urbane, bregdet, malësi dhe Tiranë, si dhe ndërveprimet e tyre me arsimin dhe arsimin në katror; për emigrantët nga jashtë dhe ata nga rrethe të tjera pas 1989; për pronësinë e tokës bujqësore në rrethin ku banon dhe që I përket një anëtari të familjes. b Kur ndërtohet profili urban (respektivisht rural), ndryshoret që paraqesin rrethin e banimit, statusin martesor, historinë e migrimit dhe pronësinë e tokës bujqësore, përcaktohen si vlerat mesatare për meshkujt urbane (respektivisht ruralë të moshës 25-34 vjeç.

c Kur ndërtohet profili urban (respektivisht rural), ndryshoret që paraqesin rrethin e banimit, statusin martesor, historinë e migrimit dhe pronësinë e tokës bujqësore, përcaktohen si vlerat mesatare për femrat urbane (respektivisht rurale të moshës 15-64 vjeç

0.00

0.10

0.20

0.30

0.40

0.50

0 5 10 15 20 Vitet e shkollimit

Rreziku I papunesis

urban rural

0.00

0.10

0.20

0.30

0.40

0.50

0.60

0 5 10 15 20 Vitet e shkollimit

Rreziku I papunesise

Urban Rural

87

Figura 35: risku i papunësisë për femrat shqiptare ekonomikisht aktive (me përjashtim të pensionisteve dhe studenteve) sipas moshës dhe arsimit, Prill 2001

Arsimi i lartë ka fitime

Ndikimi pozitiv i arsimit të lartë në mundësinë e të qenit i punësuar është padyshim një lloj i rëndësishëm për të dyja gjinitë, në veçanti në qytete. Duke u nisur nga një bazë e njejtë, risku i të qenit i papunë për personat që kanë mbaruar studimet universitare pothuajse përgjysmohet për meshkujt me arsim të mesëm dhe shumë më tepër për femrat.

Varfëria mbetet e përhapur

Përveç këtyre çështjeve strukturore të tregut të punës, Shqipëria vuan edhe nga varfëria e përhapur. 25 përqind e popullsisë shqiptare ose e thënë ndryshe afërsisht 780,000 persona jetojnë nën nivelin e varfërisë. Një numër i madh individësh jetojnë nën nivelin e varfërisë. Rritja e nivelit të varfërisë me 10 përqind, rrit përqindjen e individëve të varfër me 25 deri 50 përqind, në varësi të nivelit të varfërisë që përdoret.

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

10 20 30 40 50 60mosha

Rreziku I papunesis

elementar

baze I mesem i pergjith I mesem teknik universitet

pasuniversitar

88

Figura 36: Harta gjeografike e Përqindjes së varfërisë

Raporti i numrit te te varferve ndaj popullsise se pergjithshme

Burimi: Vlerësimi i Varfërisë nga Banka Botërore.

Varfëria në Shqipëri ka dimensione të qarta hapësinore dhe rajonale, ku zonat rurale dhe malore janë shpesh më të varfra sesa pjesa tjetër e vendit

Sipas Vlerësimit të Varfërisë të bërë nga Banka Botërore në vitin 2003, përqindja e varfërisë në zonat rurale është 66 përqind më e lartë se në Tiranë dhe 50 përqind më e lartë se në zonat e tjera urbane. Konsumi për frymë në zonat rurale është 7,224 lekë, d.m.th afërsisht katër të pestat e niveleve të konsumit në zonat urbane. Familjet në rrethet më të largëta në rajonin malor në veri dhe verilindje të vendit jetojnë në varfëri dhe pothuajse gjysma e banorëve të kësaj zone janë të varfër dhe më shumë se një e pesta jetojnë në varfëri ekstreme. Gjithashtu, intensiteti i varfërisë në këtë zonë është më i theksuar se në çdo rajon tjetër të vendit, me një indeks të hendekut të varfërisë që i kalon 11 përqind. Konsumi mesatar në rajonet malore është dy të tretat e niveleve të konsumit për Tiranën dhe afërsisht 20-30 përqind më i ulët sesa në pjesën tjetër të vendit. Nivelet dhe intensiteti i varfërisë në të gjitha rajonet e tjera janë rrotull ose nën mesataret kombëtare.

89

2. Furnizim i Pamjaftueshëm dhe Kërkesë e Ulët për Kapital

Njerëzor Niveli i ulët i kapitalit njerëzor dhe infrastruktura e dobët janë pengesa kryesore strukturore ndaj zhvillimit ekonomik

Përpara tranzicionit, rritja ekonomike në Shqipëri nxitej nga akumulimi i faktorëve dhe nga rritja totale e akumulimit të faktorëve. Me fjalë të tjera, ndryshimet në nivelin e rritjes ekonomike nxiteshin nga ndryshime gati proporcionale në kontributin e akumulimit të faktorëve dhe të rritjes së PPF. Gjatë viteve të tranzicionit, motori dominues i tkurrjes dhe rritjes së mëvonshme ka qënë tkurrja/rritja e PPF—siç paraqitet në Seksionin II. Me ecjen dhe pjekjen e rimëkëmbjes dhe me përfundimin e reformës strukturore, akumulimi i faktorëve duhet të bëhet përsëri një motor i rëndësishëm i rritjes. E megjithatë, qeverisja e dobët, institucionet disfunksionale (rregullat e lojës) dhe kapacitetet e dobëta (si organizative dhe individuale) janë kontributorë të rëndësishëm në mungesën e performancës sektoriale, duke përfshirë edhe praktikat e korruptuara për sektorë specifikë. Gjithashtu, ka dy lloj pengesash strukturore që aktualisht përbëjnë një pengesë të madhe për perspektivën e zhvillimit të vendit: (i) kapital i dobët njerëzor—shoqëruar nga kërkesa e ulët aktuale për krah pune të arsimuar dhe përfitime të pakta nga përfundimi i arsimit të mesëm; dhe (ii) cilësia e dobët e infrastrukturës që pengon konkurencën e vendit duke mbajtur kostot e kontributeve dhe të faktorëve të larta (shih kapitullin tjetër).

Mjaftueshmëria e kapitalit njerëzor në Shqipëri për të mbështetur tranzicionin drejt një zhvillimi ekonomik të nxitur nga investimet mund të gjykohet përmes vlerësimit në krahasim me komparatorët: përqindjeve neto të frekuentimit të arsimit; vitet e pritshme të arsimimit për një person; profili arsimor i popullsisë shqiptare në moshë pune (nga mosha 25-64 vjeç); cilësia e kapitalit njerëzor të dalë nga sistemi arsimor shqiptar38; dhe të dhënat nga punëdhënësit shqiptarë në majat e ekonomisë shqiptare në lidhje me vlerësimet e tyre për nevojat për kapital njerëzor në krahasim më ato që ofrohen nga krahu i punës.

Përqindjet neto të frekuentimit të shkollës kanë ardhur në rënie

Tabela 38 tregon përqindjet bruto të frekuentimit të shkollës për vitin 1989 dhe përqindjet neto për vitin 2002. Burimi i të dhënave (të dhënat e Ministrisë për vitin 1989 në krahasim me të dhënat e LSMS-së për vitin 2002) dhe përllogaritjet e përqindjeve (bruto përkundrejt neto) variojnë. Duke përdorur të dhënat e LSMS-së së vitit 2002 për të përllogaritur përqindjet bruto përkundrejt atyre neto del se këto të fundit janë afërsisht 5-6 pikë përqindjeje më të ulta se të parat. Megjithë këtë diferencë, nivelet e frekuentimit për të gjitha nivelet e arsimit, me përjashtim të atij universitar kanë ardhur në rënie. Përqindjet e frekuentimit për shkollat e mesme kanë rënë në mënyrë shumë të ndjeshme, pjesërisht si rezultat i mbylljes të 85 përqind të shkollave të mesme profesionale bujqësore bënë që përqindjet e frekuentimit të

38 Cilësia e kapitalit njerëzor në Shqipëri (pika 4) mund të gjykohet vetëm duke marrë në konsideratë krahasimin me fqinjët rajonalë të Shqipërisë. Mungojnë të dhëna nga anketat me punëdhënës shqiptarë (pika 5), por duhet të sigurohen.

90

arsimit tekniko-profesional të bien nga afërsisht 70 përqind i totalit të frekuentimit të arsimit të mesëm në vitin 1989 në 16 përqind në vitin 2002. Këto shkolla, që lidheshin me fermat kolektive (kooperativat) të cilat u privatizuan qysh në fillim të tranzicionit konsideroheshin të një cilësie të ulët. Këto shkolla ndoshta kishin një bazë negative—një imponim nga regjimi totalitar dhe nuk reflektonin kërkesën për arsimim të familjeve. Kështu që mbyllja e këtyre shkollave ishte një politikë e saktë. Megjithatë, ende mungojnë politikat për të krijuar këtë kërkesë, në veçanti në zonat rurale. Nivelet e frekuentimit të arsimit të mesëm në zonat urbane janë pothuajse 2.5 herë më të larta se në zonat rurale, qofshin në nivele bruto apo neto.39 Në fakt, aksesi në arsim është në nivele të ulëta në shumë zona rurale. Kjo ndodh për shkak të gjendjes të vështirë fizike të shkollave, të infrastrukturës së keqe rrugore dhe të numrit të madh të nxënësve që mësojnë në klasa mikse/të kombinuara.

Tabela 36: Përqindjet e frekuentimit sipas nivelit të arsimit

Burimet: MOES; LSMS-ja e vitit 2002. 1Shënim: Të dhënat parashkollore jepen për pjesëmarrjen neto dhe jo për regjistrimin neto. Në përllogaritjen e këtyre rezultateve, janë hequr vëzhgimet e paraportuara (27%). Arsimi i lartë përfshin studentët që kanë përfunduar universitetin dhe studimet pasuniversitare.

Krahasimi me vendet e tjera nxjerr në pah një hendek të madh

negativ për Shqipërinë

Përqindjet neto të frekuentimit të shkollës për Shqipërinë përsa i takon arsimit bazë janë nën përqindjet për vendet e OBZhE-së, duke përfshirë katër komparatorë rajonalë. Tabela 36 tregon përqindjet e frekuentimit të arsimit sipas moshës dhe jo nivelet e arsimit për pesë komparatorë rajonalë dhe mesataren për 30 vende të OECD-së.40 Mosha 5-14 vjeçare korespondon afërsisht me nivelin e arsimit bazë në Shqipëri; grupmosha nga 15-19 vjeç përfshin arsimin e mesëm. Grupmoshat nga 15-19 vjeç dhe 20-29 vjeç përfshijnë frekuentimin e arsimit të lartë si për Shqipërinë, ashtu edhe për vendet e krahasuara. Grupmosha 20-29 vjeçare është shumë më e gjerë nga ajo e përdorur në llogaritjen e niveleve të frekuentimit të arsimit të lartë për Shqipërinë (nga mosha 18-22 vjeç). Në rast se do të ishte përdorur një kufi më i gjerë moshe për Shqipërinë, atëherë niveli i frekuentimit të universitetit do të kishte qenë shumë më i ulët se 8.7, që ishte përqindja neto për vitin 2002 duke qenë se shumica e studentëve në arsimin e lartë si në vendet e OECD-së ashtu edhe në Shqipëri janë në fund të moshës së adoleshencës ose nën njëzet e pesë vjeç. Përqindjet e frekuentimit të arsimit të mesëm në

39 Në zonat urbane, përqindjet bruto të frekuentimit janë 73 përqind në krahasim me 30 përqind që është kjo shifër për zonat rurale; përqindjet neto janë përkatësisht 57 dhe 23 përqind. 40 Katër komparatorët e parë rajonalë janë vendet e OECD-së dhe përqindjet e tyre futen në llogaritjen e mesatares së OBZhE

Niveli i arsimit Regjistrimi bruto ne ‘89 Rates

Regjistrimi neto ’02 (LSMS) (LSMS) 1

Parashkollor(3-5-5) 56.7 31.5 Fillor (klasa 1-8)(vj. 6 -13) 103.2 93.3 I mesem (vjec 14-17) 78.5 38.7 I lart (vjec 18-22) 6.6 8.7

91

rastin e Shqipërisë janë shumë poshtë në krahasim me të gjithë komparatorët. Përqindjet e frekuentimit të arsimit të lartë për ta janë shumë të ulta, në veçanti kur merren në konsideratë diferencat në kufirin e moshës së popullsisë për të llogaritur përqindjet neto për Shqipërinë dhe për vendet e krahasuara.

Shqipëria është krahasimisht më dobët përsa i përket pritshmërisë arsimore

Vitet e pritshme të arsimimit në Shqipëri janë më të ulta se mesatarja. Në vitin 1989 vitet e pritshmërisë arsimore41 në Shqipëri ishte 11.6 vjet; në vitin 1998 zbriti në 9.5 vjet. Tabela 37 tregon se pritshmëria arsimore për një fëmijë shqiptar pesë vjeçar është afërsisht 3.5 vjet më pak se mesatarja për një fëmijë të vendeve në programin e Treguesit Ekonomik Botëror (WEI) (këtu përfshihen Argjentina, Brazili, Kili, Kina India, Indonezia, Jordania, Malajzia, Filipinet, Federata Ruse dhe Tailanda). Ndërkaq kjo shifër është 7.4 vjet më pak se mesatarja e pritshme për fëmijët në vendet e OECD-së. Siç përmendet në tabelën më sipër, të dhënat për këto krahasime nuk janë të njejta—duke qenë se për Shqipërinë llogaritjet janë bërë me vitin 1998; për vendet e WEI-t llogaritjet janë bërë me vitin 2000; dhe për vendet e OECD-së me vitin 2001. Megjithatë, përqindjet e frekuentimit të arsimit për Shqipërinë ishin relativisht të stabilizuara gjatë viteve 1998-2001. Ndonëse pritshmëria arsimore në Shqipëri u rrit gjatë kësaj periudhe me 0.5 vjet, ende do të kishte një dallim të madh midis viteve mesatare të pritshme të arsimit në Shqipëri dhe atyre në vendet e WEI-t apo OECD-së.

Tabela 37: Pritshmëria arsimore për vendet e WEI-t (2000), vendet e OECD-së duke përfshirë komparatorët rajonalë (2001), dhe për Shqipërinë (1998) Pritshmëria Arsimore sipas Vendit apo Grupvendeve

Shqipëria 9.5 Mesatarja e WEI 13.0 OECD 16.9 Republika Çeke 16.0 Hungaria 16.4 Polonia 16.7 Republika Sllovake 14.9 Federata Ruse 14.6

Burimi: Shqipëria: LSMS-ja e vitit 2002; vendet e WEI-t: OECD, 2002b, Aneksi A4, tabela 20, f.192; vendet e OECD-së: OECD, 2003a, Tabela C1.1, f.257. Shënim: Vitet e pritshme të arsimimit llogariten duke përjashtuar fëmijët nën pesë vjeç. Nuk është e qartë nëse në përllogaritjet për vitet e pritshme të arsimimit, OECD-ja përfshiu frekuentimin e fëmijëve pesë vjeçarë dhe më të mëdhenj vetëm nëse ata ishin në shkollë fillore apo në çfarëdolloj shkolle (parashkollore apo tetëvjeçare).

Arritjet arsimore janë të ulta. Tabela 38 bën një krahasim midis akumulimit të kapitalit njerëzor të Shqipërisë të moshës 25-64 vjeçare

41 Futur nga UNESCO tashmë kjo është një normë standarde që përdor përqindjet e frekuentimit aktual për nxënësit/studentët në çdo nivel të arsimit për të llogaritur sa vite arsim mund të kryejë një fëmijë i moshës pesë vjeçare në një vend të caktuar. Sipas këtij standardi probabiliteti i frekuentimit të shkollës në çfarëdolloj moshe është i barabartë me përqindjet aktuale të frekuentimit për atë moshë në çdo nivel arsimi. Kjo llogaritet duke mbledhur përqindjet neto të frekuentimit për çdo vit nga mosha pesë vjeçare dhe më tutje dhe duke e pjesëtuar me 100. Nqs ka ndonjë prirje për të zgjatur (shkurtuar) studimet gjatë viteve të fundit, kohëzgjatja aktuale e shkollimit për atë grupmoshë do të jetë më e lartë (ulët). (OECD 2002, Aneksi A2, f.166.)

92

me të njejtën grupmoshë për vendet e BE15 dhe për disa vende të përzgjedhura në Evropën Qendrore dhe atë Juglindore. Kapitali njerëzor përkufizohet si vitet e arsimit që ka kryer një person apo si arritjet e tij arsimore. Rreshti i fundit tregon përqindjen e popullsisë me arsim të mesëm dhe të lartë. Kjo përqindje për Shqipërinë është shumë më e ulët sesa për vendet e tjera. Për sa kohë që zhvillimi ekonomik që nxitet nga investimet në Shqipëri varet nga akumulimi i kapitalit njerëzor, përqindja e popullsisë në moshë aktive për punë në Shqipëri me arsim të mesëm dhe të lartë do të duhet të rritet.

Tabela 38: Arritjet arsimore të popullsisë nga mosha 25-64 vjeçare për Shqipërinë, BE-në dhe Vendet e Përzgjedhura të Evropës Qendrore dhe Juglindore, 2002 (shpërndarja me përqindje)

Burimi: Të bazuara në përllogaritjet e të dhënave LFS nga Franco-Blondal (2003) dhe Franco-Jouhette (2003), të dhënat e Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave për vitin 2001 dhe të dhënat e LSMS-së 2002. Shënim: ACC-12 i referohet treguesve mesatarë për dhjetë vende të reja anëtare të BE-së, Bullgarinë dhe Rumaninë. Shkurtimet për vendet: CZ: Republika Çeke; SI: Sllovenia; SK: Republika Sllovake; RO: Rumania; HU: Hungaria; BG: Bullgaria; EL: Greqia; AL: Shqipëria. Të dhënat shqiptare u referohen shifrave të shpërndarjes në 2001 dhe regjistrimit në 2002. Studimet që përqëndrohen në kurrikulën e Shqipërisë dalin në përfundimin që është e paplotë dhe nuk plotëson kërkesat e një ekonomie që udhëhiqet nga novacioni.

• Një analizë e kohëve të fundit e kurrikulës të arsimit para-universitar në Shqipëri konstatoi disa probleme (Crisan, 2004). Qysh nga periudha e tranzicionit, rishikimet e kurikulave kanë qenë të improvizuara (ad hoc) dhe të paorganizuara, pa një kuadër të qartë reference në nivel politikash dhe strategjish. Në tërësi, ato përbëjnë një koleksion programesh të lëndëve të ndryshme më shumë sesa një sistem koherent që përmbush standardet ndërkombëtare të kurikulave kombëtare. Më poshtë paraqiten disa nga problemet kryesore: Kurikula që u ka ikur koha. Kurikulat nuk janë rishikuar në mënyrë substanciale që nga tranzicioni; • Ka mbingarkesë të kurikulave në nivelet e arsimit tetëvjeçar dhe të mesëm; • Nuk ka integrim midis lëndëve, brenda lëndëve apo sipas klasave/viteve; • Ka një zgjedhje të kufizuar përsa i përket kurikulave dhe mungesë fleksibiliteti në zgjedhjen e kurseve. • Ka mbipërqëndrim tek përmbajtja dhe faktet. Përqëndrimi tek përmbajtja dhe faktet është edhe elementi më shqetësues. Kjo nxit një model që ka në qendër mësuesin—pra përqasjen “frontale” dhe “direktivat” ex cathedra në procesin e mësimdhënies. Procesi mësimor dominohet nga mbajtja e leksioneve për nxënësit/studentët. Nxënësit nuk nxiten të shprehin mendimet e tyre. Janë të rralla, për të mos thënë që mungojnë fare, debatet, zbulimet, zgjidhja e problemeve, pjesëmarrja e klasës në mësim, puna në grup, aktivitetet me bazë projekti, “të mësuarit aventurë”, puna praktike në terren, i mësuari

Niveli arsimor Vendi

EU-15 ACC-12 SI BG HU RO CY EL AL

Fillor/me pak 35.4 19.3 23.2 28.5 28.6 28.9 33.5 47.3 65.3 I mesem

42.9 66.2 62.1 50.4 57.3 61.1 37.4 35.1 28.5 I larte 21.8 14.5 14.8 21.1 14.1 10.0 29.1 17.6 6.3

Totali i mesem + i larte 64.7 80.7 76.9 71.5 71.4 71.1 66.5 52.7 34.8

93

aktiv/në bashkëpunim dhe metodat e bazuara mbi të menduarin kritik.. Shumë mësues e shohin punën e tyre si “thjesht mësimdhënie” dhe jo një ndihmesë për nxënësit/studentët në procesin e të mësuarit. Rrjedhimisht, nxënësve nuk u nxitet iniciativa, nuk u nxiten aftësitë (“e të diturit si të mësosh”), aftësitë për të zgjidhur problemet dhe ato për të menduar në mënyrë kritike që janë shumë të rëndësishme për ekonomitë moderne. Kështu shkojnë dëm mundësitë për t’i përfshirë dhe për t’i bërë ata të interesuar në procesin e të mësuarit.

Është e vështirë të matet cilësia e kapitalit njerëzor, megjithëse konkluzionet nga vendet fqinje nuk janë inkurajuese. Ministria e Arsimit tashmë zhvillon vlerësime kombëtare të të mësuarit, por mungon informacioni përsa i përket performancës së studentëve/nxënësve shqiptarë në krahasim me standardet ndërkombëtare. Ndryshe nga shumë prej fqinjëve të saj të rajonit, Shqipëria nuk ka marrë pjesë në asnjë nga shumë prej vlerësimeve ndërkombëtare të të mësuarit: Vlerësimi i Tretë Ndërkombëtar i Studimit të Matematikës dhe Shkencave (TIMSS), PISA e OECD-së42 apo në Vëzhgimin Ndërkombëtar të OECD-së për Shkallën e Arsimimit të të Rriturve (IALS).43 Qeveria po planifikon të marrë pjesë në raundin e vitit 2006 të Programit të OECD-së për Vlerësimin Ndërkombëtar të Studentëve (PISA).

Në mungesë të të dhënave ndërkombëtare krahasuese për Shqipërinë, performanca e vendeve fqinje në rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA)44 që kanë marrë pjesë në PISA, IALS, apo në të dyja bashkë duhet të përdoren për të nxjerrë përfundime se çfarë rezultatesh mund të kishin nxënësit/studentët shqiptarë sipas këtyre vlerësimeve. Si rezultatet mesatare ashtu edhe varianca e rezultateve në lidhje me IALS dhe PISA janë të rëndësishme. Duke qenë se ekonomia shqiptare gjithmonë e më shumë vlerëson aftësitë profesionale dhe dijet, variacionet e larta në rezultatet e studentëve mund të perkthehen si pabarazi të mëdha kur vjen fjala për të ardhurat. U pa se rezulatet e IALS-it lidheshin ngushtë me probabilitetin e të qënit i papunë, me pagën dhe GDP-në për frymë. Shkalla e variancës në rezultatet e shkallës së arsimimit brenda një vendi lidhej me shkallën e pabarazisë të të ardhurave personale në atë vend.

Me përjashtim të Republikës Çeke, vendet fqinje dolën dobët në IALS.

42 Në raundin e parë të PISA-s morën pjesë 32 vende: Australia, Austria, Belgjika, Brazili, Kanadaja, Republika Çeke, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Hungaria, Islanda, Irlanda, Italia, Japonia, Koreja, Letonia, Litenshteini, Luksemburgu, Meksika, Hollanda, Zelanda e Re, Norvergjia, Polonia, Portugalia, Spanja, Suedia, Zvicra, Federata Ruse, Britania e Madhe dhe SHBA-ja. Rezultatet e PISA-s u raportuan vetëm për 31 vende, me përjashtim të Hollandës e cila nuk i kishte plotësuar kërkesat e kampionit për vlerësimin. 43 Katër vende të ECA-s morën pjesë në raundin e parë apo në ata pasues të IALS-it: Polonia, Hungaria, Republika Çeke dhe Sllovenia. Vendet e tjera pjesëmarrëse ishin Australia, Belgjika (flamande), Kanadaja, Kili, Danimarka, Franca, Gjermania, Britania e Madhe, Irlanda, Zelanda e Re, Hollanda, Norvegjia, Suedia, Zvicra dhe SHBA-ja. 44 ECA (Evropa dhe Azia Qendrore) është një nga gjashtë rajonet huadhënëse të Bankës Botërore. Vendet që marrin pjesë jepen me shkurtime.

94

Tri nga katër vendet pjesëmarrëse të vendeve të ECA-s (Sllovenia, Polonia dhe Hungaria) kishin afërsisht 75 përqind të punëtorëve të moshës 16–65 vjeçare që dolën në nivelet 1 dhe 2 në të tri shkallët.45 Nivelet 1 dhe 2 parashikojnë që individi do të ketë vështirësi të funksionojë në një vend pune modern (OECD, 2000).

Edhe fqinjët rajonalë të Shqipërisë nuk dolën mirë në PISA—sërish me përjashtim të Republikës Çeke (OECD, 2001). Në bazë të rezultateve të PISA-s dhe IALS-it për fqinjët rajonalë të Shqipërisë, duket me vend të parashikohet se n.q.s Shqipëria do të kishte marrë pjesë në këto dy vlerësime, mosha e re dhe të rriturit do të kishin patur rezultate relativisht të ulëta mesatare dhe varianca të larta ndërshkollore. Rrjedhimisht, rritja e ardhshme ekonomike e Shqipërisë do të varet pjesërisht nga rritje jo vetëm në vitet e arsimit për person, por edhe nga cilësia e të mësuarit që lidhet me ato vite arsim. Analiza ekonometrike e përfitimit nga arsimi tregon një farë kërkese për krah pune me aftësi profesionale modeste (persona që kanë mbaruar shkollën e mesme) dhe kërkesë më të madhe për krah pune më të aftë profesionalisht (persona me arsim të lartë)—(shih Tabelat 39 dhe 40). Përllogaritjet duke përdorur të dhënat e LSMS-së të vitit 2002 për pagat mujore në lekë sipas llojit të punëdhënësit, nivelit arsimor dhe gjinisë tregojnë se: • Në krahasim me arsimin tetëvjeçar apo fillor, fakti që një person përfundon arsimin e mesëm mbart një bonus/shpërblim modest në lidhje me pagën, në veçanti për meshkujt në sektorin privat dhe femrat në sektorin publik. • Në krahasim me arsimin e mesëm (profesional dhe të përgjithshëm), përfundimi i studimeve të larta mbart një shpërblim të madh në lidhje me pagën, në veçanti për femrat në sektorin privat.

Kërkesa për krah pune të arsimuar është e ulët dhe përfitimi nga përfundimi i arsimit të mesëm nuk janë shumë të larta e megjithatë ekonomia shqiptare konsiston kryesisht në veprimtari të mbështetura tek faktorët me një vlerë të shtuar relativisht të ulët

• Megjithëse përfundimi i studimeve të larta ka një avantazh përsa i takon pagës në krahasim me të dy llojet e arsimit të mesëm, sektori privat shpërblen më shumë meshkujt dhe femrat që kanë mbaruar arsimin e mesëm të përgjithshëm sesa ata që kanë mbaruar arsimin e mesëm profesional.

45 Niveli 1 tregon individët me aftësi shumë të ulëta. Kështu, p.sh një person mund të mos jetë në gjendje të vendosë për sasinë e duhur të ilaçit që do t‘i japë një fëmije nga informacioni që përshkruhet në kuti. Niveli 2 tregon individët që mund të kapërdijnë vetëm informacion të thjeshtë, të sqaruar mirë dhe detyrat që përfshihen në të nuk janë komplekse. Ky nivel është përsëri brenda nivelit të ulët, por më i fshehur se Niveli 1. Niveli 3 konsiderohet si një nivel i përshtatshëm minimal për t’u bërë ballë kërkesave të jetës dhe punës së përditshme në një shoqëri komplekse dhe të avancuar. Ky nivel përkon me mbarimin me sukses të arsimit të mesëm dhe hyrjes në universitet. Ky nivel kërkon aftësinë për të integruar burime të ndryshme informacioni dhe për të zgjidhur çështje/probleme më komplekse. Nivelet 4 dhe 5 përfshijnë personat që tregojnë aftësi të larta për përpunimin e informacionit.

95

Sipas moshës, gjinisë, vendbanimit në kuptimin e përgjithshëm (urban apo rural; bregdetar, Shqipëria qendrore, zonat malore dhe qyteti i Tiranës), sektorit të aktivitetit ekonomik, sektorit të pronësisë dhe viteve të punës me një punëdhënës të caktuar për personat që firmosin në bordero, analiza tregon se mesatarisht një person që ka arsim të lartë merr një pagë 71 përqind më të lartë sesa një person që ka mbaruar arsimin tetëvjeçar. Kjo për arsimin e lartë është në të njejtin nivel me vendet e OECD-së (OECD, 2003a, tabela A14.1, p.165). Ashtu si edhe në shumë vende të tjera, përfitimet janë më të larta për femrat sesa për meshkujt (86 kundrejt 64 përqind) dhe për sektorin privat kundrejt atij publik (87 kundrejt 68 përqind).

Tabela 39: Të ardhurat mesatarea sipas Sektorit të Pronësisë, Gjinisë dhe Arsimit, 2002

Burimi : Përllogaritjet të bazuara në të dhënat e LSMS-së 2002a. aKëto përfshihen edhe bonuset dhe përfitimet.

Tabela 40: Koeficienti i pagës sipas Arsimit, sektorit të pronësisë dhe Gjinisë, 2002

Personat me shkollë të lartë të cilët janë të punësuar dhe marrin rrogë janë të vetmit përfitues të fitimeve të larta nga arsimi

Megjithëse fakti që përfundimi i studimeve të larta sjell përfitime të mëdha, rezultatet e përfitimit nga niveli arsimor janë të larta për personat e punësuar me pagë, por jo për të gjithë ata që e konsiderojnë veten të punësuar. Për më tepër, shumica e të diplomuarëve janë të punësuar në sektorin publik ose në sektorin privat jofermer. E megjithatë, këta dy sektorë punësojnë më pak se një të tretën e krahut të punës të punësuar.

Tabela 41 tregon shpërndarjen arsimore të punësimit në vitin 2002. Personat që kanë përfunduar arsimin e lartë përbëjnë 6.9 përqind të personave të punësuar, por 18.9 përqind të të gjithë të punësuarëve. Një e katërta e të punësuarave femra janë të diplomuara. Në përmbyllje, personat që përfundojnë arsimin e lartë shpërblehen në terma financiare shumë mirë. Megjithëse personat me këtë nivel arsimi përbëjnë një përqindje të rëndësishme të punëmarrësve, ata përfaqësojnë një përqindje të vogël të të gjithë të punësuarëve.

Arsimi Raporti I pages sipas arsimitMesh Femra

Sektori Privat

SektoriPublik

Mesatarjakombet

Sektoriprivat

Sektori Publik

Mestarjakombet

I mesem /Baze 1.21 1.13 1.09 1.07 1.41 1.16 Universitet/i mesem profesional 1.60 1.54 1.36 2.57 1.44 1.62 Universitet/i mesem i pergj 1.73 1.50 1.42 2.95 1.50 1.73

Te ardhurat mujore, mije lekeMesh Femra

Privat - publikNdryshimi, %

Arsimi Sektori privat

Sektoripublik

Mesatarjakombet

Sektoriprivat

Sektoripublik

Mesatarj kombet

mesh femra

Universitet 41.3 25.5 28.9 38.6 20.1 22.9 61.8 92.1Se I mesem profesion 25.8 16.6 21.2 15.0 14.0 14.1 55.1 7.4I mesem I pergjith 23.9 17.0 20.3 13.1 13.4 13.2 40.3 -2.5Fillor apo < 19.7 15.1 18.7 12.3 9.5 11.4 30.2 30.4Mesatarja komb. 22.8 19.1 21.2 15.4 15.5 15.4 19.8 -0.4

96

Tabela 41: Shpërndarja arsimore e Punësimit në total dhe të punësuarëve, 2002

Burimi: Përllogaritjet janë bërë duke përdorur të dhënat e LSMS-së 2002. Shënim: “Punemarresit” janë vetëm personat që marrin një pagë, ndërsa “te punesuarit” përfshijnë gjithashtu punëdhënësit, punëtorët për llogari të tyre, fermerët, punetoret familjare te papaguar dhe studentët e punësuar.

Shqiptarët që kanë më pak se arsimin e mesëm kanë një probabilitet më të ulët për të qenë të punësuar sesa ata që kanë mbaruar arsimin e mesëm dhe të lartë, një probabilitet më të madh për të qenë të punësuar të përkohshëm dhe një probabilitet më të lartë për të qenë jashtë forcës së krahut të punës (Tabela 42). Megjithatë, ky grup ka një risk më të ulët papunësie sesa ata që kanë mbaruar arsimin e mesëm. Arsimi i lartë siguron një probabilitet më të lartë për të qenë i punësuar dhe probabilitet më të ulët për të qenë i punësuar i përkohshëm, për të qenë i papunë apo për të qenë jashtë forcës së krahut të punës. Analizat ekonometrike tregojnë se të njejtat konstatime janë të vërteta kur faktorët e tjerë përveç arsimit mbeten konstantë.

Tabela 42: Pjesëmarrja e krahut të punës sipas Gjinisë dhe Arsimit (popullsia me moshë 15-64 vjeç)

Burimi: Llogaritjet të bazuara në të dhënat e LSMS-së të vitit 2002, me përjashtim të të dhënave për punësimin sezonal, që bazohen në RrePoBa të vitit 2001. Shënim: a Përqindje e të punësuarëve që e kanë mbajtur vendin aktual të punës për një vit. b <35 orë në javë. c Përkufizimi standard (shih Tabelën 30). d Përkufizimi i relaksuar: përfshin ata persona që në 4 javët e fundit nuk kanë kërkuar punë, por që do të ishin të gatshëm të nisnin një punë brenda 2 javëve po të dilte mundësia (p.sh punëtorë të shkuarjuar, punëtorë sezonalë.). e të punësuar + të papunë 1. f të punësuar + të papunë 2.

Punesimi statusi

Meshkuj sipas arsimimit Femra, sipas arsimimit

Baze apo me pak

I mesem y

Universitet Baze apo me pak

I mesem Universitet

Te punesuar 67.7 74.3 82.9 50.0 49.5 76.3Te paguar ,

Perqindje e totalit 27.6 51.6 83.9 8.7 45.2 89.9

Kohe - Pjessh b , perqind e totalit 55.8 40.2 25.2 56.9 38.5 35.3punoi< 40 jave ne 12 muajt e fundit

a

38.3 25.9 11.5 44.8 28.9 18.9

Te papune 1 c 8.0 10.5 4.4 4.0 10.8 3.9Te papune 2 d 5.2 4.4 2.3 5.0 5.6 4.1Pjesemarrja ne fuqine punetore 1 e 75.7 84.8 87.3 54.0 60.2 80.2Pjesemarrja ne fuqine punetore 2 f 81.0 89.2 89.6 59.0 65.9 84.4Norma e papunesise 1: Te papune 1/Fuqia Punetore 1

10.6 12.4 5.0 7.5 17.9 4.9

Norma e papunesise 2: 2Te papune (1+2)/Fuqia Punetore 2

16.3 16.8 7.4 15.3 24.9 9.6

Te punesuar Punemarres mesh

k j femra Total mesh femra Total

Asnje 1.4 1.5 1.5 0.5 0.7 0.5Fillor 9.8 9.3 9.6 4.1 1.2 3.28-vjeçar baze 49.8 58.7 53.8 37.9 23.8 33.4I mesem i pergjith. 15.3 13.1 14.3 20.3 25.0 21.8Profesional 2 vjet 2.2 1.0 1.7 3.7 2.9 3.5Profesional 4/5 vjet 13.8 9.9 12.0 16.9 20.1 17.9Universitet 7.3 6.4 6.9 15.8 25.8 18.9Pas - Universitar 0.4 0.2 0.3 0.9 0.6 0.8Total 100 100 100 100 100 100

97

Për të mbështetur një tranzicion drejt zhvillimit ekonomik të nxitur nga investimet, Shqipërisë i duhet të rrisë sasinë dhe pothuaj pa dyshim cilësinë e kapitalit njerëzor

Për të siguruar një rritje të qendrueshme, Shqipërisë do t’i duhet t’i kalojë aktivitetet ekonomike gjithmonë e më shumë drejt zhvillimit ekonomik të nxitur nga investimet—dhe në fund të fundit drejt rritjes së mbështetur tek novacioni. Të dy llojet e zhvillimit ekonomik, por në veçanti rritja e mbështetur tek novacioni, në fund të fundit do të kërkojnë më shumë kapital njerëzor nga ç’sigurohet aktualisht në Shqipëri. Ndoshta do të kërkojë kapital njerëzor të ndryshëm nga ai që del aktualisht nga bankat e shkollave shqiptare, por në këtë konkluzion mund të dilet nga të dhënat për fqinjët në rajon duke qenë se në Shqipëri për këtë çështje mungojnë të dhënat e besueshme.

Tabela 43 parashtron një kuadër skematik të të menduarit të fazave/stadeve të zhvillimit ekonomik dhe implikimeve arsimore të llojeve të tregut të punës që përgjithësisht asociohen me stadet e ndryshme. Stadet/fazat janë pika të një vazhde që shkon gjithmonë e më shumë drejt produkteve dhe shërbimeve me vlerë të shtuar.

Tabela 43: Stadet e zhvillimit ekonomik

Faza e Zhvillimit

Sfida Ekonomike Kyç

Fokusi i Prodhimit Ekonomik

Kërkesat Arsimore për Tregjet e Punës që Lidhen me Fazat e Ndryshme të Zhvillimit Ekonomik

Rritja e Nxitur nga Faktorët

Të funksionojnë mire tregjet e faktorëve për të mobilizuar tokën, krahun e punës dhe kapitalin

Nxjerrja e burimeve natyrore, montimi, prodhimi që përdor intensivisht krahun e punës. Sektori primar dominon.

Punësimi i përqendruar në bujqësi, industritë nxjerrëse, dhe ndërmarrjet e vogla. Kërkesat arsimore: arsim bazë, aftësi të ulta, disiplinë në punë.

Rritja e Nxitur nga Investimet

Të thithen IHD dhe teknologjia e importuar për të shfrytëzuar tokën, fuqinë punëtore dhe kapitalin dhe të fillohet të lidhet economía kombëtare me ekonominë globale

Eksportet e prodhimit dhe shërbimeve të kontraktuara. Sektori sekondar dominon.

Numër në rritje i të punësuarve në prodhim, shërbime, dhe industri të mesme. Kërkesat arsimore: një numër në rritje i të sapohyrëve në tregun e punës ka arsim të mesëm dhe të lartë.

Rritja e Nxitur nga Novacionet

Të krijohen norma të larta të inovacionit, dhe adaptimi dhe komercializimi i teknologjive të reja

Produkte dhe shërbime inovative në kufinjtë e teknologjisë globale. Sektori terciar dominon.

Punësimi përqendrohet më tepër tek mallrat dhe shërbimet me vlerë të lartë të shtuar dhe në firmat me ndryshim të shpejtë teknologjik. Kërkesat për arsim dhe njohuri: gati të gjithë të kenë arsim të mesëm, arsimim i mesëm professional/teknik i modernizuar, të mësuarit e vazhdueshëm për të rifreskuar dhe përmirësuar aftësitë, tregje fleksibël të punës (hyrje dhe dalje e lehtë), më shumë regjistrime në arsim të lartë, sidomos në specializimet e shkencës dhe inxhinierisë, një sektor dinamik i kërkimeve dhe zhvillimit që lidh programet e arsimit të lartë me firmat innovative.

Burimi: Përshtatur nga Berryman dhe Mertaugh nga Raporti i Konkurencës Globale, 2001/2001, Klaus Schwab, Michael Porter, dhe Jeffrey Sachs, redaktorë. Forumi Ekonomik Botëror, Gjenevë, 2001.

Shtimi i sasisë së kapitalit njerëzor. Qeveria tashmë ka miratuar një ndryshim në vitet e arsimit të detyruar, duke e çuar atë deri në 9 vjet duke nisur nga viti shkollor 2004-05. Megjithatë, problemi fondamental i kërkesës së ulët për arsim do të mbetet, në veçanti midis familjeve të varfëra dhe atyre rurale. Rrjedhimisht, duhen ndërmarrë masa të tjera politikash për të nxitur kërkesën për arsim.

98

Rritja e cilësisë së kapitalit njerëzor. Rritja e sasisë dhe cilësisë të kapitalit njerëzor janë dy çështje të ndërlidhura. Publikimet ndërkombëtare dhe konstatimet e të dhënave të LSMS-ve tregojnë qartë se përmirësimi i cilësisë rrit kërkesën për arsim. Në periudhën afatshkurtër deri në afatmesme, dy janë veprimet e politikave me shumë rëndësi për përmirësimin e cilësisë. I pari ka të bëjë me pjesëmarrjen e vazhdueshme të shtetit shqiptar në vlerësime ndërkombëtare të të mësuarit dhe në botimin e rezultateve. Këto vlerësime u shërbejnë vendeve për tu pozicionuar përkundrejt standardeve që përbëjnë kornizën/kuadrin e llojit të kapitalit njerëzor për të cilin në fund të fundit do të kenë nevojë ekonomitë e tyre. Gjithashtu kështu ato masin edhe një rezultat të rëndësishëm të sistemit të arsimit publik për të gjithë palët e interesuara: performancën e të mësuarit.

Opsioni i dytë i politikave ka të bëjë me një rishikim sistematik të kurrikulave, duke qenë se kurikulat përcaktojnë çfarë shpjegohet, çfarë mësohet dhe si. Në disa nga vendet fqinje të Shqipërisë si p.sh në Kroaci, punëdhënësit i kanë përcaktuar kurikulat si barierën kryesore që pengon zhvllimin e kapitalit njerëzor që nevojitet për të mbështetur zhvillimin ekonomik. Një rishikim i qenësishëm i kurikulave në vetvete nuk është tepër i kushtueshëm. Megjithatë, ndryshime madhore të kurikulave do të ishin joefektive n.q.s nuk do të plotësoheshin me ndryshime koresponduese në: (i) të gjithë librat shkollorë, udhëzime për mësuesit dhe materialet didaktike; (ii) praktikat në klasë të mësuesëve; dhe (iii) matjen e rezultateve të të mësuarit. Duhet mbajtur parasysh që tekstet e reja shkollore dhe ndryshimet në praktikën e mësimdhënies në klasë do të kenë goxha kosto. Sesa të kushtueshme do të jenë me saktësi do të varet nga vendimet e politikave, si p.sh fjala bie të ketë një tekst shkollor të vetëm apo të ketë tekste alternative për çdo lëndë dhe vit/klasë.

Shumë nga opsionet e politikave për rritjen e kërkesës për arsim, si p.sh ndërtimi i shkollave për të ulur distancën apo dhënia e subvencioneve për familjet më të varfra janë të kushtueshme. Kanalizimi siç duhet i këtyre pak burimeve kërkon analiza që evidentojnë faktorët më të rëndësishëm nga pikëpamja e kërkesës për nëngrupet e ndryshme. Përdorimi i praktikave të planifikimit në komunitet për t’u dhënë familjeve mundësinë për të alokuar buxhete hipotetike duke marrë parasysh faktorët më të rëndësishëm për ta, mund ta ndihmojë qeverinë të rrisë efektivitetin e ndërhyrjes së politikave.

Si konkluzion, Shqipëria duhet të fillojë të marrë pjesë në mënyrë të vazhdueshme në vlerësimet ndërkombëtare të të mësuarit si p.sh PISA dhe t’i bëjë rezultatet e tyre publike. Gjithashtu duhet të rishikojë në mënyrë sistematike kurikulat për të patur koherencë midis lëndëve për një vit/klasë dhe midis viteve/klasave dhe të mundësojë zhvillimin e të menduarit kritik tek nxënësit duke nxitur gjithashtu aftësitë për zgjidhjen e problemeve. Paralelisht duhet të nisë hartimin e librave të rinj shkollorë dhe të udhëzimeve të mësimdhënies dhe të krijojë rrjete profesionale të të mësuarit për mësuesit për t’u ardhur atyre në ndihmë për të ndryshuar praktikat e tyre.

99

100

KAPITULLI 6: KAPËRCIMI I PENGESAVE NË INFRASTRUKTURËN PUBLIKE

Përveç mungesave sasiore dhe cilësore të kapitalit njerëzor, ekonomia shqiptare vuan nga një infrastrukturë e dobët në sektorët kryesorë: transport, energji elektrike dhe ujësjellësa. Ky kapitull merr në shqyrtim problemet dhe parashtron një program politikash për përmirësimin e infrastrukturës.

1. Cilësia e Dobët e Infrastrukturës

Mungesa e infrastrukturës cilësore është një pengesë e madhe për zhvillimin ekonomik dhe uljen e varfërisë

Anketa e Bankës Botërore për varfërinë citon se pas punësimit dhe të ardhurave, shumë shqiptarë janë të mendimit se problemet e infrastrukturës janë shkaku krsor i vështirësive të tyre dhe standardit të ulët të jetesës.46 Të anektuarit përmendën si prioritetet e tyre më emergjente ujin dhe trajtimin e kanalizimeve të ujërave të zeza, energjinë elektrike dhe rrugët. Shqipëria trashëgoi një sistem të dobët rrugor nga periudha komuniste. Investimet fillestare u përqëndruan me të drejtë tek rrjeti kryesor rrugor që kishte edhe fluksin më të madh të trafikut. Megjithatë, rrugët sekondare dhe terciare që lidhnin fshatrat me rrjetin kryesor rrugor ende kanë shumë probleme. Si banorët e zonave rurale ashtu edhe vetë drejtuesit bien dakord se një sistem i papërshtatshëm rrugor pengon dhe vonon zhvillimin ekonomik. Fermerët kanë vështirësi përsa i takon aksesit në tregjet lokale, gjë që ose i përjashton ata nga shitja e prodhimit dhe bagëtive të tyre në treg, ose i bën ato më të shtrenjta. Mungesa e rrugëve dhe infrastrukturës tjetër rurale kontribuon gjithashtu në migrimin nga zonat rurale drejt atyre urbane dhe ka një ndikim negativ në ofrimin e shërbimeve arsimore dhe shëndetësore.

Sistemi i transportit në Shqipëri është i mjaftueshëm për nga madhësia, por në kushte të këqia dhe nuk mund të mbështesë kërkesën për shërbime transporti që kërkohet nga zhvillimi i tregtisë.

Në Shqipëri, kërkesa për transport ka ndryshuar ndjeshëm që nga rënia e komunizimit, madje më shumë sesa në vendet fqinje. Sistemi aktual i transportit përfshin një rrjet rrugor prej 18,000 km; 667 km rrjet hekurudhor joelektrik me një kalim; portin kryesor tregtar të Durrësit dhe portet sekondare të Vlorës, Shëngjinit dhe Sarandës; aeroportin ndërkombëtar të Rinasit, plus aeroporte dytësore. Përpara vitit 1991, shteti administronte të gjitha llojet e transportit, përcaktonte tarifat e transportit dhe caktonte në mënyrë të drejtpërdrejtë trafikun, kryesisht tek hekurudhat. Makinat private ishin të ndaluara dhe kamionet dhe autobusët nuk lejoheshin të ofronin shërbime në rrugët që bënin konkurencë me hekurudhën. Qysh atëherë, numri i automjeteve është rritur nga pothuajse 0 në 233,954 në vitin 2002 dhe 263,901 në vitin 2003; numri i udhëtarëve në aeroportin e Rinasit është rritur nga një nivel i ulët në afërsisht 510,000 në vitin 2002; dhe trafiku në portin e Durrësit në fillim pati një rënie, por pas vitit 1993 u dyfishua derisa arriti në 2.18 milionë tonë në vitin 2002 (92 përqind e importeve). Nga ana tjetër, si transporti i mallrave ashtu edhe ai i pasagjerëve kanë rënë me afërsisht 5 përqind në krahasim me nivelet e tyre të mëparshme

46 Varfëria në Shqipëri: Vlerësim Cilësor, Hermine de Soto etj., 2002.

101

(349,000 tonë dhe 2.3 milionë pasagjerë në vitin 2003). Hekurudhat tashmë përbëjnë me pak se 1 përqind të transportit të mallrave dhe 1 përqind të trafikut të udhëtarëve në Shqipëri.

Në Shqipëri trafiku parashikohet të rritet më me shpejtësi sesa në vendet fqinje sepse ka nisur nga një bazë më e ulët

Ndryshimi i kërkesës për transport ka ardhur nga ndryshimet strukturore të ekonomisë të cilat parashikohet të vijojnë në të njejtën kahje. Këtu përfshihet mbyllja e industrisë së rëndë jorentabël dhe minierave, liberalizimi i transportit privat dhe riorientimi i tregtisë drejt Perëndimit. Një faktor riversibël janë konfliktet e fundme rajonale, duke përfshirë edhe bllokadën ekonomike të Ish-Republikave Jugosllave të Serbisë dhe Maqedonisë, që tani ka mbaruar. Lëvizjet kryesore ndërkombëtare të transportit aktualisht janë: (i) importi i mallrave nga porti i Durresit, kryesisht nga Italia, por edhe nga Gjermania dhe vende të tjera evropiane; (ii) lëvizja e krahut të punës drejt/nga Greqia, Italia dhe vende të tjera; dhe (iii) një vëllim modest por që po vjen në rritje e trafikut tranzit nga i ashtu-quajturi Korridori 8.

Pavarësisht nga hapja formale e regjimit tregtar në Shqipëri, vetëm 17 përqind e GDP-së vjen nga eksporti i mallrave dhe shërbimeve, duke përbërë edhe përqindjen më të ulët të rajonit.47 Megjithatë, punimet e fundit nga konsulentët REBIS të BE-së parashikojnë një vijueshmëri të rritjes së shpejtë të trafikut rrugor dhe ajror dhe një rritje modeste të trafikut hekurudhor në vend (Tabela 44).48

Tabela 44: Përqindjet e parashikura për rritjen e vëllimit të trafikut

2001-2006

Kostot e larta të transportit po dëmtojnë konkurueshmërinë e brendshme dhe gjithashtu mund të pengojë rritjen e pagave në industritë që e përdorin në mënyrë intensive krahun e punës.

Gjendja e rrjetit rrugor në Shqipëri është më e keqe se në vendet fqinje (Tabela 45). Rrjeti rrugor përfshin afërsisht 16,000 km rrugë. Nga këto, 3,221 km janë rrugë primare nën administrimin e Drejtorisë së Përgjithshme të Rrugëve (DPRr), 12,000 km janë rrugë sekondare dhe terciare nën përgjegjësinë e Ministrisë të Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit (MPVD) dhe afërsisht 1,000 km janë rrugë urbane. Rrugët primare janë në përgjithësi në gjendje të keqe, por stabël, standardet e projektimit janë të vjetruara, praktikat e ndërtimit janë të jo moderne dhe rrugët nuk janë të mirëmbajtura siç duhet. Rrjetet sekondare dhe terciare kanë vite që janë pothuaj të te pamirëmbajtura. Strukturat bazë të këtyre rrugëve janë modeste, por të përdorëshme, ndërsa drenazhimi pothuajse nuk ekziston ose është në gjendje të amortizuar.

47 Burimi: WDI, 2003. 48 Burimi: Rebis, Studimi Rajonal i Infrastrukturës në Ballkan, 2003. Konsulentët theksojnë se kujdes i veçantë duhet bërë në trajtimin e trafikut hekurudhor sepse nuk është zhvilluar në bazë të strukturës së mallrave.

Rrugë Hekurudhe

Makina Kamion/autobus Mallra (tonë) Pasagjerë

Aero

Pasagjerë

Shqipëria 63 46 17 20 59 Bosnja & Herc. 30 29 11 13 37 Kroacia 25 29 11 14 37 Maqedonia 25 25 10 11 32 Serbia/M.Z. 30 30 12 13 38

102

Tabela 45: Gjendja e rrjetit rrugor, 2003

Rrugët rurale janë një mjet i rëndësishëm për të luftuar varfërinë, por për to mungojnë financimet

Nuk ka fonde të mjaftueshme për financimin e rrugëve lokale dhe urbane. Rrugët që nuk janë në përgjegjësinë e DPR-së menaxhohen nga 34 këshillat e rrethit që janë njësi të zgjedhura lokale, me mundësinë për të deleguar përgjegjësinë në një komunë apo në një këshill bashkiak. Megjithëse përgjegjësitë janë të qarta nga ana juridike, as rrethet dhe as komunat nuk kane burime të mjaftueshme buxhetore apo ekspertizën teknike për të zbatuar përgjegjësitë e tyre. Në vitin 1999, MPVD-ja mori 1,800 punonjës dhe iu kalua afërsisht 40 përqind e burimeve buxhetore që dikur i takonin DPR-së, por kjo ishte e pamjaftueshme për të mirëmbajtur 4,200 km rrugë rurale dhe 1,000 km rrugë urbane, për të cilat MPVD përgjigjet në mënyrë të drejtpërdrejtë, madje as 7,800 km rrugë të tjera që janë rrugë terciare kryesisht lokale.

Nevojat për transport në Shqipëri janë të mëdha sepse një pjesë e mirë e infrastrukturës dhe pajisjeve ndodhen në gjendje të keqe/të amortizuar, trafiku rrugor dhe ajror po rritet ndjeshëm, hekurudhat nuk sigurojnë fonde për investime dhe programi i reformave sektoriale nuk ka përfunduar. Qysh nga viti 1991, Shqipëria ka kryer një numër të rëndësishëm investimesh të financuara kryesisht nga donatorë shumëpalësh dhe dypalësh me kushte koncesionale. Shpenzimet e shtetit për transportin janë rritur nga 2.5-2.7 përqind gjatë viteve 1999-2001 (Tabela 46), por që nga ajo periudhë kanë rënë në 1.8-2.0 përqind të GDP-së (40 përqind të financuara nga jashtë). 49

Tabela 46: Shpenzimet për transportin publik (milionë dollarë)

49 Këto nuk përfshihen rrugët që nuk janë përgjegjësi e MPVD (rrugë rurale), dhe as transporti publik urban.

Tipi i rrugës I Mirë (%) Mesatar (%) I varfër (%)

Rrjeti kombëtar i rrugëve 15 22 63Rrugë urbane 50 25 25Rrugë rurale 20 30 50Tjetër (bujqësor, miniera, pyje) 0 0 100Në total 10 12 78

103

Burimi: Ministri të ndryshme.

Disa nga projektet më të rëndësishme të investimeve në sektorin e transporteve janë nisur pa një shpjegim të qartë ekonomik. Përmirësimi i infrastrukturës është një prioritet i qartë për Shqipërinë. Megjithatë, qeveria shpesh ka miratuar projekte të mëdha investimesh përpara se të bënte një vlerësim të pavarur të leverdishmërisë së tyre financiare dhe ekonomike. Një rast i kohëve të fundit që flet pikërisht për këtë është modernizimi i hekurudhës Tiranë-Durrës dhe ndërtimi i një lidhjeje hekurudhore me aeroportin e Rinasit. Këto projekte pala shqiptare nuk i paraqiti në kuadrin e Studimit Rajonal të Infrastrukturës për Ballkanin (REBIS), madje ato nuk ishin pjesë as e Programit Buxhetor Afatmesëm (PBA). Këto projekte mund të vënë në rrezik qendrueshmërinë fiskale dhe të ndikojnë negativisht në shpenzimet për sektorët e arsimit dhe shëndetësisë. Autoritetet shqiptare ndërmorrën një studim gjithëpërfshirës dhe profesional fizibiliteti vetëm pasi bashkësia e donatorëve shprehu shqetësimet e veta për impaktin e tij në buxhet.

Siguria rrugore mbetet një problem serioz

Në Shqipëri, numri i vdekjeve si pasojë e aksidenteve rrugore ende mbetet ndër më të lartët në Evropë. Në vitin 2002, Shqipëria numëronte 11.0 vdekje për 10,000 automjete në krahasim me 24.1 që ishte kjo shifër në vitin 1996.50 Aksidentet rrugore në fillim ishin të shumta për shkak të mungesës së eksperiencës të shqiptarëve në ngarien e makinave dhe për shkak të gjendjes së keqe të rrugëve dhe makinave bashkë (shih Tabelën 47 dhe Figurën 34).

Tabela 47: Krahasim me Përqindjet e Vdekjeve si Pasojë e Aksidenteve Rrugore në Botë 2002

50 Në Shqipëri vdekjet si pasojë e aksidenteve rrugore mendohet të kenë 15-25 përqind nënraportim sepse statistikat zyrtare i referohen rasteve të vdekjeve në vend si pasojë e aksidentit dhe jo vdekjes brenda 30 ditëve (sipas konventave ndërkombëtare).

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004buxheti

Rrugë 15.5 38.7 88.9 85.7 100.5 69.3 87.5 110.1Kombëtare (DPR) 11.9 32.0 80.4 74.0 82.9 57.8 73.6 98.8Rurale (MPVD) n.a. 4.4 2.3 9.1 5.5 4.9 7.7 6.6Urbane (bashkia) n.a. 2.3 6.1 2.6 12.1 6.7 6.1 4.7Heku

dh 5.2 2.1 3.4 4.4 1.6 3.2 n.a. n.a.

Porte Detare Transport

- - 4.4 1.0 6.4 3.3 n.a. n.a.

Aviacion 8.4 8.1 0.4 1.1 1.4. 1.4 n.a. 13.5Tjeter 0.1 0.7 0.6 0.9 n.a. n.a. n.a. n.a.Totali 29.2 49.6 97.7 93.1 109.2 90.9 105.8 145.6 (% te financuara nga jashte 38 38 50 48 43 40 40 40 (% e GDP) 1.3 1.6 2.7 2.5 2.6 2.0 1.8 1.9

104

Ka probleme në lidhje me taksat e transportit dhe politikat e çmimeve

Në Shqipëri taksat për përdoruesit e rrugës nuk i mbulojnë kosot e rrugëve, megjithë faktin që ato janë rritur vitet e fundit. Akciza për benzinën pa plumb është njëlloj si në vendet fqinje, megjithëse taksat për naftën janë më të ulta (Tabela 48). Në një ekonomi tregu, çmimet për shërbimet e infrastrukturës publike duhet të jenë të tilla që të mundësojnë rikuperimin e plotë të kostos duke përfshirë edhe kostot nga te tjera ndikime; barazinë midis llojeve të transportit; dhe mbrojtjen e përshtatshme të mjedisit. Duke qenë se transporti është një sektor produktiv, duhet gjithashtu që të jetë një kontribues neto në buxhetin e shtetit, d.m.th duhet të japë kontributin e vet financiar për shërbimet sociale (arsim, shëndetës, sigurinë ejetës, etj.).

Tabela 48: Akciza në produktet e naftës 2003 (US$/l)

Figura 37. Vdekjet ne Trafik per 10,000 Automjete

0 5 10 15 Moldavia

Shqiperia

Federata Ruse

Ukraina

Bjellorusia

Letonia

Rumania

Serbia dhe Mali i Zi

Lituania

IRJ Maqedonia

Polonia

Hungaria

Kroacia

Republika Sllovake

Estonia

Republika Ceke

Bullgaria

Sllovenia

Vende te Evropes qendrore e lindore

Numri i vdekjevenë 2002 Popullsia Numri i vdekjeve për 10,000

banorë 2002Automjete Numri i vdekjeve për 10,000

automjete në 02

1 Moldavia 412 4,282 9.62 298 13.832 Shqiperi 250 3,401 7.35 182 13.743 Federata Ruse 33,243 145,555 22.84 24520 13.564 Ukraina 5,982 49,291 12.14 4886 12.245 Bjelloru

i1,728 10,020 17.25 1886 9.16

6 Letoni 518 2,368 21.88 665 7.797 Rumania 2,398 22,435 10.69 3626 6.618 Serbia & Mali i Zi 847 7,688 11.02 1408 6.029 Lituania 697 3,692 18.88 1206 5.78

10 IRJ Maqedonia 176 2,031 8.67 314 5.6111 Polonia 5,827 38,646 15.08 10966 5.3112 Hungaria 1,429 10,024 14.26 2749 5.2013 Kroacia 627 4,380 14.32 1246 5.0314 Republ. Sllovake 626 5,402 11.59 1399 4.4715 Estonia 224 1,434 15.62 552 4.0616 Republ. Ceke 1,431 10,267 13.94 3826 3.7417 Bullgaria 959 8,150 11.77 3262 2.9418 Sllovenia 269 1,990 13.52 931 2.89

105

Burimi: autoritetet shqiptare sipas raportimeve në REBIS. Ka një propozim për të rritur akcizën për benzinën pa plumb në 30 lek/l (US$ 0.25/l).

Të ardhurat nga përdoruesit e rrugës janë shumë të ulta

Është llogaritur që të ardhurat nga përdoruesit e rrugës nuk arrijnë të mbulojnë shpenzimet për rrugët me afërsisht 31 milionë dollarë në vit (shih Tabelën 49). Në Shqipëri ka taksa për regjistrimin e automjetit ashtu si në shumicën e vendeve. Shqipëria është i vetmi vend në rajon që ka një taksë për peshën aksiale të kamionëve me qëllim rritjen e taksave për automjetet e rënda. Ndërsa si objektiv ky mund të jetë i lavdërueshëm, taksa për peshën aksiale të kamionëve mund të sjellë në mënyrë të paqëllimshme inkurajimin e importimit të kamionëve me numrin më të vogël të akseve, të cilët shkaktojnë edhe më shumë dëmtime në rrugë. Totali i taksave për kamionët të tonazhit të rëndë është i ngjashëm me vendet e tjera të rajonit.

Tabela 49: Shpenzimet dhe Të Ardhurat e Përafërta për Rrugët, 2001 (milionë dollarë)

Burimi: Konsulentët e NEI-t dhe REBIS-it. Trafiku i tranzitit të huaj është aktualisht jorentabël

Çdo vit, afërsisht hyjne e dalin rreth 20,000 nga porti i Durrësit, dhe disa prej tyre janë kamionë të tonazhit të rëndë që kalojnë tranzit për në Maqedoni, e më tutje përmes Korridorit 8. Aktualisht, Shqipëria u vë si taksë kamionëve të huaj US$0.025/km për të kaluar tranzit nga Shqipëria. Megjithatë, konsulentët e NEI-t kanë llogaritur që një kamion shqiptar me tonazh 20-ton paguan afërsisht US$ 0.075/km si taksë dhe siç përmendet më lart automjetet vendase nuk i mbulojnë kostot e tyre për rrugën. Rrjedhimisht ka pak gjasa aktualisht, që një kamion i huaj të mbulojë koston e e rrugës, edhe nëse e blen lëndën djegëse në Shqipëri.

Aktualisht sistemi hekurudhor ka një performancë të dobët dhe ndërmarrja e investimeve të reja nuk do të ishte me leverdi

Hekurudhat shqiptare janë kryesisht linja të brendshme. E vetmja lidhje ndërkombëtare është përmes Malit të Zi, që është jo e drejtpërdrejtë dhe ishte e mbyllur gjatë viteve 1996 deri në 2003 si pasojë e konfliktit në Ballkan, por edhe përpara asaj periudhe nuk bëhej fjalë për ndonjë sasi të madhe trafiku. Linja kryesore Lindje- Perëndim (Korridori 8) nuk është e lidhur me rrjetin hekurudhor maqedonas. Konsulentët që punuan për REBIS-in parashikojnë që kostoja për ndërtimin e seksionit prej 68 km nga Kicevo – Shqipëri në kufi me Maqedoninë të jetë 198 milionë dollarë amerikanë. Nga ana ekonomike ky investim ka shumë pak gjasa të jetë i justifikueshëm, nëse kemi parasysh vëllimin e ulët të trafikut

Naftë pa plumb DieselShqipëria 0.24 0.11Bosnja dhe Hercegovina 0.25 0.16Republika Srpska 0.19 0.12Kr oacia 0.20 0.20IRJ Maqedonia 0.21 0.15Serbia dhe Mali i Zi 0.24 0.17

Shpenzimet

Ndërtim Mirëmbajtje

Urban/Lokal/Tjetër Totali

Të ardhurat Diferenca Shqi përia 98.8 9.9 10.5 119.1 87.5 - 31.6Maqedonia 35.9 31.4 5.9 82.3 82.4 0.1Serbia/M.Z. 23.6 94.1 0.0 117.8 405.5 287.8

106

aktual dhe në të ardhmen. Ne vitin 2003 Hekurudhat Shqiptare përballonin vetëm 349,000 ton mallra dhe 2.3 milionë pasagjerë , ose e thënë ndryshe 1 përqind të totalit të mallrave dhe 1 përqind të gjithë trafikut të pasagjerëve në Shqipëri. Rregulli i përgjithshëm është që hekurudhat duhet te transportojnë më shumë se një milion ton mall në vit që të jenë ekonomikisht të leverdisshme.. Në vitin 2002, distanca mesatare e transportit ishte 73 km për mallrat dhe 65 km për udhëtarët. Këto distanca kaq të shkurtra udhëtimi kanë më shumë leverdi ekonomike në rast se bëhen me transport rrugor, me përjashtim kur mallrat rifuxho transportohen me tren.

Kostoja reale e veprimtarisësë sistemit hekurudhor nuk është e llogaritur siç duhet

Pjesa dërmuese e infrastrukturës hekurudhore dhe inventarit të mjeteve hekurudhore është në gjendje të keqe. Ka një sërë kufizimesh për shpejtësinë. Në rastin e transportit të mallrave, në vitin 2002, shpejtësia mesatare ishte 25 km/orë dhe për trenat e udhëtarëve 40 km/orë. Afërsisht 45 përqind e vagonave janë të dëmtuar. Gjendja financiare e hekurudhave shqiptare vazhdon të jetë tejet e dobët për shkak të volumit të ulët të trafikut dhe të te ardhurave. Totali i të ardhurave në vitin 2001 ishte 8.3 milionë dollarë amerikanë, duke përfshirë edhe një subvenction nga shteti prej 3.2 milionë dollarësh amerikanë. Shpenzimet ishin 9.4 milionë dollarë amerikanë, duke lënë një humbje prej 1.1 milionë dollarë. Megjithatë, këto rezultate janë shumë më të ulëta se kostoja reale operative, sepse për shumë vjet kanë munguar si mirëmbajtja ashtu edhe investimet. Konsulentët që punuan për REBIS-in parashikuan një kosto prej 996 milionë dollarësh për modernizimin e infrastrukturës bazë të hekurudhave shqiptare.51 Duke patur parasysh nevojën për trena të rinj dhe për rehabilitimin e pjesëve të tjera të infrastrukturës, kostoja totale për rehabilitimin dhe modernizimin e hekurudhave shqiptare ka gjasa të shkojë afërsisht 1.25 miliardë dollarë amerikanë (26 përqind e GDP-së së vitit 2002). N.q.s modernizimi i hekurudhave do të financohej nga nje kredi 25 vjeçare me interes 7 përqind, qeverisë do t‘i nevojitej një buxhet prej 108 milionë dollarësh amerikanë çdo vit për shërbimin e borxhit (përveç një subvencioni operacional --3.2 milionë dollarë që u dha në vitin 2002). Ka shumë pak gjasa që ky shpenzim të ketë leverdishmëri ekonomike. Duhet të mbahet gjithashtu parasysh se Shqipëria ka kapacitete të mjaftueshme rrugore për ta përballuar këtë trafik. Kështu p.sh do të duheshin afërsisht 63 kamionë dhe 192 autobusë të përballonin vëllimin e trafikut të hekurudhave shqiptare në vitin 2003, një rritje fare e parëndësishme në numrin e automjeteve rrugore.52

Për hekurudhat është ende në fuqi kontrolli i çmimeve

Hekurudhat shqiptare nuk janë të lira të caktojnë vetë tarifat për mallrat dhe udhëtarët pa patur miratimin e qeverisë, ashtu siç është praktika aktuale në vendet fqinje. Të ardhurat mesatare për njësi trafiku (pkm + tkm) në Shqipëri janë më të ulta sesa në vendet fqinje (me përjashtim të Serbisë dhe Malit të Zi si pasojë e luftës dhe inflacionit të lartë) (shih Tabelën 50).

51 Duke përfshirë seksionet Vorë-Kufi, Durrës-Tiranë, Rrogozhinë-Vlorë dhe Shkozet-Lime-Kufi. Këtu nuk përfshihet hekurudha e re Lime- kufiri me Greqinë.

107

Tabela 50: Të ardhurat mesatare të hekurudhës për njësi trafiku (US$)

Burimi: REBIS Nuk ka asnjë shpjegim të arsyeshëm ekonomik për të subvencionuar trafikun hekurudhor

Sipas standardeve evropiane, tarifat për transportin hekurudhor të udhëtarëve në Shqipëri janë shumë të ulëta dhe gjithashtu janë afërsisht 40-50 përqind e nivelit të shërbimeve konkuruese të autobusëve. Kështu p.sh, bileta për pasagjerët që udhëtojnë me tren nga Tirana në Pogradec (140 km) është US$2.19, ndërsa me mikrobus është US$5.38. Nuk ka asnjë arsye ekonomike që shteti të subvencionojë transportin interurban të udhëtarëve. Rekomandohet që biletat e udhëtarëve me tren të rriten në nivelin e shërbimeve konkurente të autobusëve dhe hekurudhave shqiptare t’u lejohet të përcaktojnë vetë tarifat për mallrat. Biletat e autobusit urban në Tiranë gjithashtu janë shumë të ulëta, vetëm 15 lek (US$0.09) për autobusë të linjës për udhëtime deri në 9 km; biletat e mikrobusëve janë 20 lekë (US$0.15). Në këtë kuadër duhet të rriten çmimet e biletave për transportin publik urban në mënyrë që të përmirësohet shërbimi, siç diskutohet më poshtë. Mbajtja e çmimeve të ulta për autobusët urbanë nuk përbën një mënyrë efikase të subvencionimit të të varfërve urbanë.

Pavarësisht nga përmirësimet e viteve të fundit- duke përfshirë kalimin e përgjegjësisë tek sektori privat—sistemi portual ende vazhdon të jetë inefikas

Transporti detar ende nuk e përballon dot potencialin tregtar të vendit. Ndërsa nevojat më emergjente janë trajtuar përmes projekteve të ndryshme të financuara nga donatorët, shumë facilitete në portin e Durrësit janë ende në gjendje të keqe, me teknologji të vjetëruar, me mungesa në pajisje, siperfaqet dhe baseni i portit shpesh janë të kufizuara dhe mbingarkuara nga aktivitete te mëparshme. Në të kaluarën portet ishin ndërmarrje shtetërore të menaxhuara në mënyrë të centralizuar, të cilat kryenin të gjitha funksionet rregullatore dhe operacionale. Tregtia ndërkombëtare ishte e kufizuar, procedurat ishin të kaluara kohe dhe veprimtaritë e portit zbatoheshin dobët. Monopoli i mëparshëm që u qe dhënë anijeve me flamurin kombëtar dhe mosha e vjetër e anijeve që hynin në portet shqiptare shpjegon përse vazhdojnë të përdoren praktikat e vjeteruara si janë shkarkimi i drejtpërdrejtë, përdorimi i rrjetave, etj, dhe shpjegojnë gjithashtu nivelin e ulët të sindikalizmit. Situata është përmirësuar, por ende pjesa më e madhe e rregulloreve të portit dhe aktivitetet e menaxhimit nuk janë të përshtatura siç duhet me praktikat moderne komerciale.

Ndryshimet e vazhdueshme në nivelet e larta zyrtare kanë penguar

Ndërsa ka patur ecuri pozitive në derregullimin e veprimtarive të transportit (privatizimi i ndërmarrjes të transportit urban, transformimi i Portit të Durrës në një port thuajse Pronar, hapja e aviacionit civil për sektorin privat), ende mbetet shumë për të bërë për të përfunduar dhe

Të ardhurat mesatare per njesi trafiku duke perjashtuar subvencionet, 2001

Shqipëria 0.033 Bosnja & Hercegovina 0.046 Kroacia 0.065 Maqedonia 0.073 Kosova 0.078 Serbia dhe Mali i Zi 0.024

108

privatizimin sektorin e transportit

zbatuar legjislacionin aktual, si edhe për të përfunduar privatizimin. Një element thelbësor që ka penguar në këtë proces ka të bëjë me faktin që qeveria ka pësuar ndryshime të vazhdueshme politike. Kështu p.sh vetëm gjatë pesë vjetëve të fundit janë ndërruar pesë ministra transporti, nëntë drejtorë të DPR-së dhe tre drejtorë të portit të Durrësit. Administratorët e rinj shpesh zëvendësojnë asistentët e tyre dhe punësojnë persona sipas preferencave të tyre. Shqipëria është një vend shumë i vogël për të patur një numer të madh profesionistësh të sektorit të transportit. Kur stafi i vjetër i trajnuar largohet, bashkë me të humbet edhe eksperienca dhe trajnimi, kompromentohen programet për reduktimin e stafit dhe vendimet e marra nga personat paraardhës jo gjithmonë mbahen.

Një tjetër pengesë e madhe për konkurencën dhe rritjen ekonomike është kriza në sektorin e energjitikës që nga viti 1999

Kriza e sektorit të energjitikës ka ndikuar negativisht duke ulur rritjen e produktivitetit gjatë viteve të fundit. Gjithashtu ajo pati një efekt indirekt të rëndësishëm negativ duke qenë se u bë një shkurrajim i madh për investime të reja në industri dhe aktivitete të tjera prodhuese. Katër janë faktorët kryesorë që shpjegojnë krizën dhe ndikimin e saj në performancën e sektorit të biznesit: kushtet e vështira hidrologjike, ndërprerja e energjisë elektrike, blerjet masive dhe përdorimi i gjeneratorëve të kushtueshëm dhe dëmet në pajisjet që punojnë me korrent për shkak të luhatjeve të tensionit.

Kushtet e vështira hidrologjike mund të kenë kushtuar 0.5-0.7 përqind të GDP-së në vitin 2002

Shkaku i parë është reduktimi në shkallë të gjerë i prodhimit të hidrocontraleve gjatë viteve 2001 dhe 2002 si rezultat i situatës së vështirë hidrologjike. Në vitin 1999, prodhimi nga hidrocentralet ishte 5,271 GWh, në vitin 2000 ishte 4,586 GWh, në vitin 2001 ishte 3,542 GWh, në vitin 2002 ishte 3,055 GWh dhe në vitin 2003 ishte 4,806 GWh. Prodhimi i energjisë elektrike në një vit me kushte normale hidrologjike parashikohet të jetë 4,200 GWh. Ndikimi i reduktimeve gjatë viteve 2001 dhe 2002 dhe rënia e tyre nën nivelin normal mund të llogaritet afërsisht si rënie në prodhimin e energjisë nga hidrocentralet në GWh, me vlerën e çmimit mesatar me pakicë të energjisë elektrike që axhustohet për të pasqyruar humbjet teknike gjatë transmetimit dhe shpërndarjes. Rezultati ishte një rënie në GDP me 0.5 përqind në vitin 2001 dhe 0.7 përqind në vitin 2002.

Shkaku i dytë është ndërprerja e energjisë elektrike. Në vend që të plotësohej piku i kërkesës duke importuar energji elektrike, Shqipëria përdori sistemin e ndërprerjes së pjesëshme të energjisë elektrike, pjesërisht për shkak të kufizimeve në transmetim (tani kjo nuk ndodh më aq shpesh) dhe pjesërisht për shkak të kufizimeve financiare. Ndërprerja e energjisë elektrike është llogaritur midis 450 GWh në vitin 2000, 820 GWh në vitin 2001, 850 GWh në vitin 2002 dhe 660 GWh në vitin 2003. Këto përllogaritje nuk janë të sigurta dhe mund të jenë shumë të ulëta. Mbi 50 përqind e këtyre sasive përfaqësojnë ndërprerjen e energjisë elektrike për konsumatorët shtëpiakë.

Është përllogaritur që ndikimi negativ i ndërprerjes së

Sipas Studimit për Sektorin Energjitik Shqiptar (Banka Botërore, 2003) energjia e vetëgjeneruar nga industria dhe tregtia e vogël në vitin 2001 ishte 192 GWh. Sipas studimit nuk kishte sasira të mëdha vetëgjenerimi

109

energjisë elektrike në GDP në vitin 2001 ishte afërsisht 1.4 përqind

nga industria e madhe. Duke hamendësuar se 58 përqind e ndërprerjes së energjisë elektrike në vitin 2001 bëhej për konsumatorët shtëpiakë të bazuara në proprocionin e tyre të të gjithë kërkesës, ndërprerja e energjisë elektrike për konsumatorët e tjerë do të kishte qenë 344 GWh, nga të cilat 192 GWh do të ishin balancuar nga gjenerimi i brendshem, duke lënë 152 GWh. Në rastin e Shqipërisë nuk janë bërë llogari përfundimtare të kostos që shkaktohet nga “energjia e pasherbyer”. Të dhënat e përafërta për vendet e tjera variojnë shumë dhe arrijnë deri në 2.00 dollarë per kWh ose më tepër. Për Shqipërinë mund të bëhet një përllogaritje e përafërt duke marrë GDP industrial per kWh të kërkesës për energji elektrike nga industria. Kjo shifër është përllogaritur mbi bazën e të dhënave nga Studimi për Sektorin e Energjitikës dhe për vitin 2000 ishte 54 lek. Duke përdorur këto shifra del një mesatare e ndikimit negativ të ndërprerjes së energjisë elektrike prej 1.4 përqind të GDP-së së vitit 2001. Nqs kompanitë kanë qënë në gjëndje të punonin jo gjatë periudhave të ndërprerjes së energjisë elektrike, ndikimi aktual mund të kishte qënë më i ulët dhe nevojitet një shqyrtim i mëtejshëm për të pasur një matje të saktë të kostos që ndërprerja e energjisë elektrike ka mbi industrinë dhe tregtinë.

Blerja e gjeneratorëve që nga ana e tyre janë të kushtueshëm ka qenë një barrë mbi kostot e inputëve dhe faktorëve dhe ka rritur humbjen në GDP

Blerja dhe përdorimi i gjeneratorëve gjithashtu ka sjellë kosto të mëdha për ndërmarrjet ekzistuese tregtare dhe industriale. Sipas një vrojtimi të kohëve të fundit për konsumatorin në Shqipëri (2003), dy të tretat e ndërmarrjeve industriale dhe tregtare disponojnë gjeneratorë. Duke hamendësuar se kapacitete gjeneruese do të ishin të mjaftueshëm për të mbuluar dy të tretat e pikut të kërkesës së industrisë së vogël dhe ndërmarrjeve tregtare sipas studimit për Sektorin e Energjitikës të vitit 2002, në vitin 2002 sasia e kapacitetit gjenerues rezervë do të kishte qenë 248 MW. Kostoja totale kapitale do të ishte midis 124 milionë dollarë- 248 milionë dollarë. Këto përllogaritje korespondojnë me 2.7 përqind - 5.4 përqind e GDP-së së vitit 2002. Megjithatë, ato janë për investime që bëhen një herë dhe vetëm një pjesë e tyre do të ishin bërë në vitin 2002. Pjesa tjetër do të ishte bërë gjatë viteve 1999 dhe 2001. Nafta dhe kostot e tjera operative shkonin nga US$ 0.084 deri në US$ 0.10/kWh, duke përfshirë taksat e importit dhe akcizën dhe US$ 0.056 deri US$ 0.067/kWh pa taksë. Kostot duke përjashtuar taksat janë ato që duhen për të matur impaktin në ekonomi. Duke qenë se këto janë vetëm pak mbi çmimin e pakicës së rrjetit të energjisë elektrike (US$ 0.043/kWh në vitin 2002, që është gati njësoj me koston e furnizimit të rrjetit), ndikimi në GDP është i vogël dhe mund të dilet në konkluzionin që kostoja dominante e gjeneratorëve është kostoja kapitale. Duke mbledhur kostot e mësipërme del shuma për vitin 2001 prej 1.9 përqind e GDP-së plus pjesën e kostos së gjeneratorëve që i korespondon atyre që janë blerë në vitin 2001, del një total afërsisht 3 përqind i GDP-së. Ndikimi në vitin 2002 do të kishte qenë pothuajse i njejti.

Edhe probabiliteti i ndërprerjes së energjisë elektrike është një pengesë për ndërmarrjet e reja industriale dhe tregtare. Ato që mund të mbroheshin nga kjo duke përdorur gjeneratorë do të kishin një kosto prej US$ 0.15/kWh (përfshirë koston kapitale dhe taksat). Industritë e mëdha përballen me probabilitetin e ndërprerjeve të shpeshta gjatë

110

prodhimit. Gjendja e vështirë e infrastrukturës së ujësjellsave është një tjetër pengesë e rëndësishme për kundrejt konkurencës dhe rritjes ekonomike—në veçanti në sektorët e bujqësisë dhe turizmit

Shqipëria është një vend ku nuk mungojnë aspak burimet ujore. E megjithatë, furnizimi me ujë është problematik në pothuajse të gjitha zonat urbane për shkak të amortizimit dhe gjendjes së vështirë të infrastrukturës. Cilësia e ujit është e dobët për shkak të mungesës së impjanteve të trajtimit të ujërave të zeza. Rrjetet e amortizuara bëjnë që ujërat e zeza të hyjnë në sistemin e ujit të pijshëm. Nga ana tjetër edhe mungesa e mirëmbajtjes (si p.sh klorinim i pamjaftueshëm i ujit) sjell një ndikim negativ në cilësinë e ujit. Lumenjtë dhe zonat bregdetare ndoten për shkak se ujërat e zeza të patrajtuara siç janë derdhen në lumenj dhe det.

Si rezultat i cilësisë së dobët të ujit, sëmundjet që shkaktohen si rrjedhojë japin një ndikim negativ në produktivitet dhe efiçiencë

Në vitin 1998, qeveria shqiptare miratoi standardet për cilësinë e ujit, standarde këto të ngjajshme me ato të OBSH-së. E megjithatë zbatimi i këtyre standardeve është i vështirë duke qenë se mungon pothuajse fare trajtimi i ujërave të zeza dhe rrjetet e shpërndarjes janë të vjetra dhe të pamirëmbajtura. Lidhja e paligjshme në rrjetin e ujësjellësit gjithashtu kompromenton cilësinë e ujit. Ka patur raste të përsëritura të sëmundjeve të shkaktuara nga cilësia e ujit – si p.sh raste me kolerë në vitin 1994 (626 raste dhe 25 vdekje të shkaktuara nga Vibrio Cholerae El Tor). Përhapja e sëmundjes së shkaktuar si pasojë e ndotjes së ujit u konfirmua edhe nga institucionet shëndetësore kombëtare dhe ndërkombëtare. Në Shqipëri ka një numër të madh rastesh me gastroenterit.

Sasia e pamjaftueshme e ujit dhe mungesat e ujit kanë kosto për individët dhe bizneset

Në zonat rurale, njerëzit mbushin ujë për aktivitete me anë të të cilave nxjerrin të ardhura. Një studim i kryer nga Plan International në fund të vitit 2000 tregon se distanca mesatare për në burimin më të afërt të ujit në zonat e studimit ishte 410 metra dhe këtë rrugë e bëjnë afërsisht 4.4 herë në ditë. Në përgjithësi, gratë çdo ditë shpenzonin afërsisht 3.5 orë në ditë për të mbushur ujë. Në zonat urbane, uji ka kosto shtesë për individët dhe bizneset që e blenë ujin. Kështu p.sh në Durrës, tarifa që paguhej për ujin e vendosur nga ujësjellësi për bizneset private në vitin 2003 ishte 80 lek/m3; shitësit privatë që e shesin ujin nga autobotet kërkojnë 200 lek/m3 nga bizneset private. Anketa e53 PSIA-s për reformën në sektorin e ujësjellsave [4] tregon se 43 përqind e të anketuarëve e marrin ujin nga tankera/fuçi të brendshme/të jashtme, 28 përqind e blejnë nga shitës privatë dhe 24 përqind nga fqinjët, ndërsa të tjerët përdorin puset apo pompat në kopshtet e tyre. Vrojtimi gjithashtu tregon se 38 përqind e familjeve në Durrës e blejnë ujin, ndërsa për Sarandën kjo shifër është 33 përqind. Çmimi i ujit që blihet me shishe është 50 – 60 lekë për 1.5 litra, ndërsa tarifa e ujit për konsumatorët familjarë e vendosur nga ujësjellësi në vitin 2003 për Durrësin ishte 0.06 lek për 1.5 litra , ndërsa për Sarandën ishte 0.045 lek për 1.5 litra.

53 Për këtë qëllim u bënë 174 intervista në shtëpi në Durrës (dhe fshatrat afër Durrësit), Sarandë, Gjirokastër dhe Vlorë. Anketa familjare bazohet në një kampion me afërsisht 40 familje të anketuara në secilin nga 4 qytetet dhe 12 në zonat rurale të Durrësit.

111

Tabela 51: Treguesit financiarë dhe operativë në sektorin e ujësjellësit, 2001

Burimi: Shqipëria – Strategjia Kombëtare e Furnizimit me Ujë, WB 2003.

Të ardhurat e pamjaftueshme dhe mbikonsumi si rezultat i subvencioneve qëndrojnë në themel të problemeve në sektorin e ujësjellësit. Për arsye politike, tarifat për ujin janë lënë të ulta, e megjithatë ato ende janë shumë nën nivelin që nevojitet për rikuperimin e kostos. Përdorimi i tarifave fikse në vend të matësve të ujit ka sjellë mbikonsum. Gjithashtu, nivelet e larta të migrimit në qendrat urbane dhe lidhjet e paligjshme në rrjetin e ujësjellësit kanë sjellë një ndikim negativ për sektorin e ujësjellsave.

Shumica e ndërmarrjeve të ujësjellësave ka probleme financiare dhe mbështeten nga subvencionet nga shteti

Sektori i ujësjellësave ka marrë subvencione direkte dhe indirekte. Subvencionet direkte mbulojnë një pjesë të kostove operative: pagat, sigurimet shoqërore dhe lëndët kimike. Qysh nga viti 2002 dhe deri më sot, qeveria shqiptare subvenciononte direkt të gjitha faturat e energjisë elektrike aktuale dhe të prapambetura sipas një marrëveshjeje midis Ministrisë së Financave dhe FMN-së. E megjithatë, subvencionet nga shteti nuk ishin të mjaftueshme për të mbuluar hendekun e krijuar midis kostove operative dhe të ardhurat operative. Subvencionet indirekte për KESH-in përfshijnë pagesat e vonuara të kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe TVSH-së. Pavarësisht nga këto subvencione, pjesa më e madhe e ndërmarrjeve të ujësjellësave nuk realizojnepunimet e duhura për mirëmbajtje apo operacione. Për vitin 2004, qeveria kishte planifikuar 800 milionë lekë nga buxheti i shtetit si subvencione direkte operacionale për sektorin e ujësjellsave. Tabela 54 pasqyron faktin që tendenca e subvencioneve nga viti 1993 deri në vitin 2004 nuk është lineare. Ajo është luhatur sipas nevojave dhe në përputhje me ndërhyrjet emergjente për të ruajtur një nivel minimal të ofrimit të shërbimeve publike. Shuma e subvencioneve arriti maksimumin e saj gjatë dy viteve të fundit.

Tabela 52: Subvencionet direkte operacionale për sektorin e ujësjellësit, 1993-2004 (milionë Lekë)

Burimi: Shqipëria – Strategjia Kombëtare e Furnizimit me Ujë, Banka Botërore 2003 dhe Ministria e Rregullimit të Teritorit dhe Turizmit, 2004. *Shuma për vitin 2003 përfshin subvencionin për energjinë elektrike, sigurimet shoqërore, klorinimin dhe pagat prej 720 milionë lekë të akorduara dhe disbursuara nga MRRTT dhe një vendim i veçantë i KM për një shumë prej 1,500 milionë lekë për të paguar detyrimet e prapambetura për faturat e energjisë elektrike për KESH-in.

Treguesi/Qyteti Standardet Evropiane Durres Lezha Fier SarandaRaporti i punes 0.75 4.6 6.9 4.9 6.1

Raporti aktual >1.3 0.3 0.6 0.9 0.6

Norma e mbledhjes(%) >95 34 33 33 33Stafi/1000 lidhje me ujë 1 11.19 28.87 7.6 12.75Stafi/1000 lidhje ujore dhe sanitare 2 13.18 4.9 Uji pa të ardhura (%) <12 73 61 59 63

Orë furnizim 24 2.1 20 6.2 1.76Klientet marrin të pakt ën 2 orë/ditë (%) 100 38 95 88 45.6

Kampionët që përmbushin standardin e klorit të mbetur (%) 99 56.4 5.8 28.8 21

Tarifa aktuale vendore USD/m3 0.44 - 4.44 (av. 2.53) 0.15 0.11 0.14 0.11

Vitet 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 ( Plani)Subvencionet s 70 147 142 30 45 134 225 70 60 762 2,222 (*) 800

112

Problemet në sektorin e ujësjellsave përbëjnë pengesa të mëdha për zhvillimin e turizmit

Sasia e pamjaftueshme dhe mungesat/ndërprerjet e ujit përbëjnë pengesa të mëdha për zhvillimin e turizmit. Në qytetin bregdetar të Durrësit, që është qyteti i dytë shqiptar për nga madhësia, me kapacitetet më të mëdha për pritjen e turistëve në vend, uji vjen vetëm një herë në dy ditë dhe jo për më shumë se dy orë. Edhe në qytete të tjera me potencial të madh turistik si p.sh Saranda, Vlora apo Pogradeci situata është e ngjashme. Hotelet dhe restorantet janë të detyruar të përballen me kosto shtesë sepse u duhet të blenë ujin nga tankerat dhe autobotet. Një pengesë tjetër e rëndësishme për zhvillimin e turizmit është ndotja e plazheve për shkak të mungesës së trajtimit të ujërave të zeza.

2. Prioritetet e Infrastrukturës Publike

Zbatimi i programit ambicioz për infrastrukturën është një tjetër parakusht për sigurimin e rritjes ekonomike të qendrueshme

Përveç politikave për ndërtimin e kapitalit njerëzor, Shqipërisë i duhet të zbatojë një strategji shumësektoriale me qëllim zhvillimin e infrastrukturës në kontekstin e tregtisë rajonale. Në sektorin energjitik duhen marrë masa për shmangien në ato raste kur është e mundur të ndërprerjes së energjisë elektrike, si p.sh me anë të rritjes së prodhimit të brendshëm dhe përmes importit të energjisë elektrike. Subvencionet e dhëna nga shteti për t’i ardhur në ndihmë KESH-it për të paguar për importet kanë luajtur një rol të rëndësishëm duke kufizuar ndërprerjen e energjisë elektrike. Duke qenë se subvencionet do të ndërpriten në fund të vitit 2004, është me rëndësi që performanca financiare e KESH-it të përmirësohet në mënyrë të ndjeshme në mënyrë që ndërprerjet e energjisë elektrike të minimizohen/eleminohen.

Reformat në sektorin e ujësjellsave do të stimulojnë zhvillimin ekonomik

Duhet të vijojë zbatimi i strategjive kombëtare dhe rurale për sektorin e ujësjellsave me qëllim kapërcimin e pengesave ndaj zhvillimit ekonomik. Të dy dokumentet kanë përqafuar një qasje të përshtatshme me dy faza, duke u përqëndruar në periudhën afatshkurtër në rehabilitimin emergjent të sistemeve dhe në periudhën afatmesme në një program që do të mbështesë reformat sektoriale. Objektivi afatgjatë i qeverisë shqiptare për sektorin e ujësjellsave është furnizimi pandërprerje me ujë dhe ofrimi i shërbimeve të higjienës sipas standardeve të BE-së në zonat urbane dhe rurale. Qeveria duhet të përshpejtojë zbatimin e Planit të Veprimit që ka dalë nga këto dokumente dhe duhet të ndërmarrë masat e mëposhtme:

• Të përfundojë rehabilitimin e rrjeteve të vjetëruara/amortizuara të ujësjellës-kanalizimeve • Të shtrijë shërbimet tek të varfërit dhe ata nën nivelet normale të shërbimit • Të sigurojë transformimin e ndërmarrjeve të ujësjellsave në kompani me vetëfinancim • Të rrisë pjesëmarrjen e sektorit privat në sektorin e ujësjellsave • T’i japë mundësi pushtetit vendor të ofrojë shërbime të sigurta dhe pandërpreje të furnizimit me ujë dhe higjenës • Të fusë një sistem të përshtatshëm për mbledhjen dhe

113

pastrimin/trajtimin e ujërave të zeza. Sektori i transportit është në qendër të zhvillimit tregtar dhe rajonal

Në sektorin e transporteve, objektivat për investime të qeverisë shqiptare të parashtruara në Programin Buxhetor Afatmesëm (PBA) për periudhën 2003-2005 janë përgjithësisht të pranueshme. Objektivi i parë është përqëndrimi i rehabilitimeve në rrjetin ekzistues të transportit. Ndër masat specifike përfshihen:

• Përfundimi i fazës së parë të rindërtimit të korridoreve të transportit rrugor • Riorganizimi i shërbimeve të mirëmbajtjes së rrugëve dhe shtimi i financimeve • Përfundimi i studimeve të detajuara të fizibilitetit për: (i) rrugët turistike; (ii) rrugën Durrës-Kukës-Morinë (që përfundoi në vitin 2003); dhe (iii) për rrugën Tiranë-Klos-Peshkopi-Bllatë • Përfundimi i projekteve në vijim në portet primare të Durrësit dhe Vlorës dhe në portet sekondare të Shëngjinit dhe Sarandës. • Zbatimi i projekteve në vijim për rehabilitimin e hekurudhave Durrës-Tiranë, Durrës-Rrogozhinë, Shkodër-Han i Hotit • Kryerja e studimit të fizibilitetit për një lidhje hekurudhore me Maqedoninë.

Objektivi i dytë është përfundimi i komercializimit të shërbimeve të transportit dhe privatizimi i shërbimeve shtetërore. Ndër masat specifike të politikave duhet të përfshihen: • Ngritja e Autoritetit Shqiptar Detar për menaxhimin e infrastrukturës portuale • Përmirësimi i sistemeve të informacionit dhe menaxhimit • Rinovimi i vagonëve të trenave për udhëtarët • Zbatimi i master planit për kontrollin e trafikut ajror dhe përmirësimi i kuadrit rregullator dhe institucional • Kryerja e studimit të fizibilitetit për zhvillimin e transportit ajror • Dhënia me koncesion e ndërtimit të terminalit të ri për pasagjerët në aeroportin e Rinasit dhe të hapësirave të manovrimit të avioneve.

Vendimet në lidhje me investimet në sektorin e transporteve duhet të udhëhiqen nga kritere ekonomike

Në përzgjedhjen e investimeve, përfitimet e zbritshme duhet t’i kalojnë kostot me një diference të mjaftueshme për të mbuluar risqet që lidhen me investimet. Në rastet e infrastrukturës në pronësi publike (rrugët, portet, hekurudhat), vendimet në lidhje me investimet duhet të merren nga shteti. Vendimet e tjera në lidhje me investimet, kryesisht për mjetet e transportit dhe pajisjet (lokomotiva, avionë, anije, kamionë) duhet të udhëhiqen nga perspektiva e biznesit të menaxherëve që veprojnë në një mjedis kompetitiv. Rekomandohet që qeveria shqiptare të bëjë vlerësime rigoroze të kostos dhe përfitimit të të gjitha investimeve të propozuara publike dhe t’i bazojë vendimet e saj në këto rezultate. Në Shqipëri tani po krijohet një kuadër profesionistësh të aftë për të kryer këto studime, të cilët mund të mbështeten nga konsulentë të huaj në rast se është e nevojshme. Investimet publike duhet të bëhen vetëm në ato raste kur shihet se ka përfitime të perceptueshme të leverdishmërisë ekonomike, se janë hartuar plane realiste financimi dhe

114

se gjykohet që këto investime nuk mund të kryhen nga sektori privat ose si pjesë e një detyrimi të rënë dakord për shërbime publike (PSO) për një shërbim specifik social, të cilin qeveria bie dakord ta subvencionojë. Vendimi i fundit i qeverisë shqiptare për një studim të plotë fizibiliteti për modernizimin e hekurudhës Tiranë-Durrës dhe ndërtimin e një linje të re hekurudhore me aeroportin e Rinasit është një shembull në lidhje me mënyrën sesi duhet të veprohet.

Shqipëria duhet të përpiqet të përmbushë kërkesat e PSA në sektorin e transporteve sa më shpejt të jetë e mundur

Si pjesë e procesit të Stabilizim-Asocimit (PSA), konsulentët e BE-së që punuan për studimin REBIS kanë rekomanduar për Shqipërinë investime në koridorët panEvropianë 8 dhe 10. Në mënyrë specifike, konsulentët rekomanduan që Shqipëria të shpenzonte 868 milionë dollarë amerikanë për këta korridorë në periudhën 2004-2009 ose 1.4 përqind të GDP-së së parashikuar, pra një nivel më të lartë investimesh nga ai i propozuar për vendet fqinje në prag të anëtarësimit në BE. Pjesa dërmuese e këtyre fondeve do të përdorej për përmirësime të sistemit rrugor. Megjithatë, duke patur parasysh që sipas planeve të PBA-së shpenzimet për transportit pritet të rriten në 2.4 përqind të GDP-së në vitin 2005, atëherë do të mbetej vetëm 1 përqind e GDP-së për shpenzime jo në lidhje me Korridorin, që është e pamjaftueshme. Duke patur parasysh faktin që Shqipëria tashmë ka bërë mjaft investime për Korridoret 8 dhe 10, rekomandohet që investimet e tjera në lidhje me korridoret të zgjidhen sipas prioriteteve në konkurencë me investime të tjera të propozuara për sektorin e transporteve dhe duke përdorur analiza përfitim/kosto.

Tabela 53: Shpenzimet për investimet e propozuara në korridorët Pan-Evropianë (milionë dollarë)

Burimi: REBIS. Të gjitha llogaritjet e REBIS-it në EURO janë të konvertuara në 1 EUR=US$1.25. Në qendër të planit për transportin duhet të jetë përzgjedhshmëria

Si pjesë e PSA, BE-ja i ka rekomanduar qeverisë shqiptare hartimin e një plani gjithëpërfshirës për transportin. Përpara marrjes së vendimeve të rëndësishme në lidhje me një plan të kësaj natyre, qeveria duhet të kërkojë inpute nga ekspertë me reputacion ndërkombëtar për çështjet e vështira—si p.sh në lidhje me përcaktimin e rolit të hekurudhave në të ardhmen, racionalizimin e porteve dytësore apo për të vendosur për mënyrën më të mirë për përmirësimin e mëtejshëm të rrjetit rrugor. Në këtë kontekst është me rëndësi që studimi të mos përdoret për të hartuar një listë jorealiste të investimeve të mëdha në sektorin e transporteve për financime jokoncesionare me pak ose aspak racionale ekonomike.

Taksat për transportin dhe politikat e çmimeve duhet të rishikohen në mënyrë të tillë që të ardhurat nga përdoruesit e rrugës të mbulojnë

Vendi Rrugë Hekudh

Aeroport Port-detar

Ujra tëbrendshëm

Multi -modal

Kalimet kufitare

Total i P arashikim2004-09

% e GDPShqipëria 600 0 84 10 0 0 0 694 1.4BiH 501 143 5 0 0 0 15 664 1.1Kroa cia 344 650 45 183 0 1 5 1,226 0.5Kosova 88 13 26 0 0 0 5 131 0.7Maqedonia 508 65 26 0 0 0 4 603 1.2Serbia - M.Z. 666 581 158 10 8 0 34 1,456 1.1Totali 2,706 1,450 344 203 8 1 63 4,773

115

shpenzimet që nevojiten për to. Në këtë kontekst rekomandohet që:

• Të rriten tarifat për përdoruesit e rrugës. • Qeveria të rrisë taksën për naftën që përdoret si lëndë djegëse në të njëjtin nivel me benzinën: (i) t’u vendosë taksa kamionëve të tonazhit të rëndë (që shkaktojnë edhe dëmet më të mëdha të rrugëve) për kostot totale të rrugës dhe të sigurojë konkurencë të drejtë me hekurudhat dhe (ii) të shkurajojë përdorimin e makinave me nafte të cilat shkaktojnë ndotje të lartë. • Qeveria duhet ta lejojë Autoritetin Portual të Durrësit (APD) te mbaje tarifat portuale (sipas praktikës në pjesën dërmuese të vendeve) duke e bërë në të njejtën kohë portin përgjegjës për investimet e veta dhe për shërbimin e borxhit. Qeveria pastaj mundet të balancojë humbjen e tarifave portuale përmes arkëtimit të një tatimi mbi fitimet e portit. Kjo do të ketë një avantazh të rëndësishëm sepse do t’i japë APD-së stimulin për të kryer vetëm ato investime që janë rentabël, duke shmangur tendencën e investimeve të parakohshme, që ndodhën gjatë periudhës së regjimit komunist. APD-së në atë fazë duhet t'i kërkohet të japë me koncesion të gjitha operacionet që mbeten të portit.

Qeveria shqiptare duhet t’i përshkallëzojë përpjekjet e saj për mirëmbajtjen dhe sigurinë rrugore

Shqipëria duhet që në mënyrë emergjente të përmirësojë kapacitetet për mirëmbajtjen e rrjetit të saj rrugor. Shuma të mëdha po shpenzohen për rehabilitimin e pjesëve të rrjetit kryesor rrugor. Megjithatë, edhe këto rrugë të rehabilituara do të prishen po qese nuk hartohen programe efektive për mirëmbajtjen e tyre. Qeveria shqiptare ka rënë dakord me Bankën Botërore në lidhje me një strategji për përmirësimin e mirëmbajtjes së rrugëve, e cila po mbështetet me anë të një projekti për Mirëmbajtjen e Rrugëve që financohet nga IDA. Strategjia përfshin masa në katër fusha kryesore:

Struktura organizative: Sa më shumë funksione që kanë të bëjnë me mirëmbajtjen të jepen me kontraktim konkurues. Kontraktimi i mirëmbajtjes periodike përdoret gjerësisht në Perëndim dhe tani një numër në rritje i administratave rrugore po kontrakton edhe mirëmbajtjen rutinë. Kontraktimi bën ndarjen e kerkuar të klientit nga prodhuesi, sipas të cilës prodhuesi duhet të realizojë një punë të kënaqshme përpara se të paguhet.

Financimi i rrugëve: Sigurimi i një buxheti të përshtatshëm për mirëmbajtjen e rrugëve bën të mundur mirëmbajtjen në kohën e duhur dhe ul nevojën për rehabilitim të parakohshëm, duke minimizuar njëkohësisht koston totale të funksionimit të rrjetit rrugor. Gjithashtu rekomandohet që ky buxhet të jetë relativisht stabël në mënyrë që kontraktorët të mbajnë stafin e tyre dhe të blejnë pajisje duke e ditur që mund të konkurojnë për punime çdo vit. Qeveria po e rrit buxhetin gradualisht deri në 10 milionë dollarë në vit, shumë kjo që do të sigurojë fonde për të trajtuar problemet e mirëmbajtjes.

Veprimtaritë: Procedurat dhe praktikat operacionale po vijnë duke u përmirësuar në kuadrin e projektit për mirëmbajtjen e rrugëve, duke

116

përfshirë edhe përdorimin e vlerësimeve ekonomike për të përcaktuar mënyrën më të mirë të përdorimit të burimeve të kufizuara, praktikat e prokurimeve të bazuara në tender konkurues, kontrollin e përshtatshëm të cilësisë dhe aplikimin e teknologjive të reja.

Praktikat në lidhje me personelin: Përdorimi gjithmonë e më shumë i metodës së kontraktimit ul kërkesën për staf nga qeveria, por kërkon aftësi shtesë. Projekti për mirëmbajtjen e rrugëve përfshin asistencë teknike për politikat e personelit dhe trainime.

Ulja e numrit të aksidenteve rrugore kërkon një qasje multidisiplinore, duke përfshirë evidentimin dhe parandalimin e dhënies së makinës kur dikush është i pirë apo kundra rregullave, përmirësimin e zbatimit të rregulloreve të trafikut, futjen dhe zbatimin e sistemit të kontrollit të automjeteve, përmirësimin e pikave te rrezikshme (black spots), përmirësimin e aksesit ndaj ndihmës mjekësore, edukimin dhe fushatat publicitare. Qeveria shqiptare po zbaton një Program të Sigurisë Rrugore, me asistencën e IDA-s (tre projekte) dhe të BE-së. Kodi Rrugor i vitit 1998 përcakton standardet për automjetet dhe rrugët, rregulloret për dhënien e makinës dhe procedurat e kontrollit të policisë. Në Tiranë janë ngritur qendrat e inspektimit të automjeteve me financim nga BE (Programi Phare) dhe IDA. Organet e policisë kanë shtuar masat për zbatimin e rregulloreve të trafikut dhe shoferët e rinj po fitojnë eksperiencë. Në vitin 2002 u ngrit një Komision ndërdikasterial për Sigurinë Rrugore. Në vitin 2003 u organizua një seminar i nivelit të lartë në lidhje me sigurinë rrugore. Ky seminar u organizua me asistencë nga IDA dhe qeveria shqiptare po ndërmerr një sërë përmirësimesh të koordinuara. Ndër hapat që duhet të merren në kuadrin e projektit për Mirëmbajtjen e Rrugëve duhet të përfshijnë evidentimin dhe përmirësimin e pikave te rrezikshme , institucionalizimin e auditimeve për sigurinë rrugore, përmirësimin më tej në zbatimin e rendit, me më shumë fushata ndërgjegjësuese dhe përfshirjen më të madhe të RMG-së.

Vlerësimi në lidhje me hekurudhat shqiptare ka nevojë dhe duhet të azhurnohet me qëllim që të arrihet një vendim në lidhje me mbylljen ose jo të hekurudhave dhe në lidhje me mënyrën sesi do të veprohet. Ka patur disa studime që kanë marrë në analizë hekurudhat shqiptare, dhe sidomos studimi i vitit 1996 i CIE-t mbi “Rolin në të ardhmen të hekurudhave shqiptare”. Rekomandimet e CIE-it u miratuan nga Këshilli i Ministrave të asaj kohe dhe përfshijnë: vijimin me transportin e mallrave në të gjtihë rrjetin hekurudhor; mbyllja e linjave të udhëtarëve që kanë humbjet më të larta dhe mbyllja e linjave dhe stacioneve hekurudhore jorentabël; përdorimin e analizës së kostos/përfitimit për të gjitha investimet; disa investime për përfundimin e korridorit kryesor lindje-perëndim; hartimin e planeve për ristrukturim dhe privatizim; ndarjen e infrastrukturës dhe operacioneve; përmirësimin e menaxhimit; dhe legjislacionin për hekurudhat. Megjithatë, duhet mbajtur parasysh që rekomandimet e CIE-it ishin të bazuara në parashikimet për trafikun e mallrave për vitin 2003, që ishte tetë herë më i madh nga vëllimi i mallrave që

117

transportohen aktualisht (2.7 milionë tonë në krahasim me 349,000 ton). Trafiku i mallrave ishte burimi kryesor i të ardhurave për hekurudhat dhe përcaktues i përfitueshmërisë (trafiku i udhëtarëve ul përfitueshmërinë sepse është i subvencionuar). Rrethanat kanë ndryshuar shumë qysh nga koha e studimit të CIE:

• Tashmë është më e qartë perspektiva për të shqyrtuar eksportet minerare. Mineralet dikur ishin burimi kryesor i trafikut hekurudhor. • Tashmë ekzistojnë marrëveshje dhe studime ndërkombëtare për zhvillimin e korridorit 8. Megjithatë, parashikimet për ndërtimin e seksionit hekurudhor që mungon në Maqedoni nuk duket të jenë të favorshme për shkak të kostos të lartë të ndërtimit dhe vëllimit të ulët të trafikut të parashikuar. • Përfundimi i konflikteve rajonale mbart në vetvete normalizimin e modeleve të tregëtisë dhe transportit ndërkombëtar. • Tashmë janë ndërmarrë disa reforma në sektorin e hekurudhave.

Nevojitet një studim i ri për të parë sesi mund të përdoren fondet nga shitja e inventarit hekurudhor dhe aseteve të tjera për të ndihmuar në kompensimin e punëtorëve të hekurudhës që dalin të papunë.

Transporti detar: Ka gjithmonë e më shumë nevoja për specializimin e faciliteteve portuale

Me lëvizjen e trafikut nga eksportimi tradicional i produkteve rifuxho minerare drejt importit të ngarkesave të përgjithshme dhe me zhvillimin e trafikut RoRo54 ka gjithmonë e më shumë nevojë për specializimin e faciliteteve portuale. Në portin e Durrësit aktualisht ngarkohen dhe shkarkohen vetëm afërsisht 5,000 kontenierë (TEU) në vit. Megjithatë, po bëhen tratativa me dy linja ngarkim-shkarkimi per kontenjeret në lidhje me mundësinë e rritjes të këtij trafiku në të ardhmen në 80,000 TEU (kryesisht të importuara).55 Banka Evropiane e Investimeve (BEI) ka rënë dakord të financojë ndërtimin e një objekti per kontenjeret në portin e Durrësit për t’u marrë me këtë trafik. Aktivitet që lidhen me naftën në portin e Durrësit janë evidentuar si një rrezik për sigurinë dhe mjedisin, hapesira portuale eshte e kufizuar dhe është rënë dakord që ky aktivitet të zhvendoset diku tjetër. Porti i peshkimit në portin e Durrësit duhet gjithashtu të zhvendoset përpara se të nisin punimet e tjera për trafikun RoRo dhe atë të pasagjerëve. Në shumë raste, përzjerja e aktiviteteve të peshkimit me operacionet moderne komerciale të portit shkakton probleme në lidhje me kontrollin e mundësisë së shfrytëzimit të tokës permes zonave të siguruara doganore dhe vendankorimeve të anijeve. Kantieri i anijeve, në afërsi të portit të peshkimit, përbën gjithashtu një problem të ngjashëm, por në fillim duhet të vlerësohet aktiviteti i tij ekzistues dhe potencial, bashkë me kushtet përpara se të dilet në konkluzione.

Sektori portual duhet të përqëndrohet në aktivitetet e mëposhtme: • Përmirësimin dhe zbatimin e ligjit për portet dhe në përfundimin e

54 RoRo vjen nga anglishta dhe u referohet kamionëve që hipin dhe transportohen nga tragetët. 55 Kostoja e kontenjerëve të transportit nga Giao Tauro në Shkup pritet të jetë US$500 përmes Durresit kundrejt US$800 përmes Selanikut, të dyja kostot marrin parasysh transportin me rrugë tokësore.

118

projekt-kodit detar, • Në krijimin e autoriteteve të tjera autonome portuale, duke përdorur modelin port qeradhënës, • Në zhvillimin e trainimit komercial dhe në nxitjen e pjesëmarrjes së sektorit privat kurdo që të jetë e mundur në zhvillimin e porteve; në përpilimin e një baze të dhënash të besueshme për tregtinë detare, aktivitetin portual dhe lëvizjet e anijeve me qëllim përmirësimin e cilësisë së studimeve zhvillimore, • Shmangien e investimeve të mbivendosura portuale (në veçanti në Durrës dhe Vlorë, dy porte që janë më pak se 100 km larg njëri-tjetrit); uljen e mëtejshme të numrit të stafit në portin e Durrësit, • Përdormin e standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit, • Dhënia prioritet përmirësimeve operacionale, në veçanti trainimit për shkarkimin indirekt me qëllim përmirësimin e përdorimit të faciliteteve ekzistuese përpara se të investohet në facilitetet e reja, • Përfundimi i privatizimit/ndarjes të dy kompanive të ngarkim-shkarkimit në portin e Durrësit dhe futja e një sistemi për regjistrimin dhe ndjekjen e mallarave te perpunuara për të ulur kontrabandën.

119

KAPITULLI 7: KUADRI I QEVERISJES PËR RRITJEN EKONOMIKE

Në mënyrë që Shqipëria t’u japë me sukses zgjidhje kufizimeve që ka në lidhje me konkurencën dhe që të zbatojë shtyllat e ndryshme të strategjisë për rritjen ekonomike (integrimi tregtar dhe rajonal, investimet, kapitali njerëzor), qeveria duhet t’u japë zgjidhje çështjeve të qeverisjes së dobët, problemit të institucioneve jofunksionuese (rregullat e lojës) dhe kapaciteteve te dobëta (si organizative ashtu edhe individuale), të cilat janë edhe shkaqet kryesore të punës së dobët sektoriale.56 Ky kapitull i trajton të gjitha këto çështje dhe propozon një kuadër për ta shtyrë përpara axhendën e reformës.

1. Sfidat Qeverisëse dhe Institucionale

Pavarësisht progresit të kohëve të fundit, çështjet e qeverisjes mbeten një kufizim i rëndësishëm kundër rritjes

Tregues të ndryshëm nxjerrin në pahnjë përkeqësim i qeverisjes gjatë viteve të fundit. Pavarësisht përpjekjeve të shumta të donatorëve dhe të qeverisë, dokumenti i kohëve të fundit, i titulluar “Anti-korrupsioni në tranzicion 2,” tregon se gjatë periudhës 1996-2002 ka pasur: (i) një efektivitet paksa të ulur të qeverisë, (ii) rënie të ndjeshme të cilësisë rregullatore dhe të shtetit ligjor, (iii) një ulje drastike të “kontrollit të korrupsionit,” (iv) rritje të shumave të rryshfeteve, dhe (v) një rritje të kapjes së shtetit. Natyrisht, këta tregues mund të ishin përkeqësuar edhe më shumë sikur të mos ishin bërë përpjekje të ndryshme për forcimin e qeverisjes dhe për luftën kundër korrupsionit.

Një pamje edhe më e paqartë del nga perceptimi i efektivitetit të qeverisë – e cila, sipas të dhënave, ka pësuar një rënie të fortë gjatë viteve 1996 deri 2000 (me një rëndësi të ndjeshme statistikore), por ka ndryshuar drejtim gjatë dy viteve më pas (duke arritur gati nivelin e vitit 1996). Sipas këtyre të dhënave, Shqipëria ka një ecuri më të mirë se të vendeve të ish Bashkimit Sovietik, por shumë më të keqe se vende të tjera të krahasuara (për shëmbull, me një ecuri paksa më të ulët se Rumania gjatë vitit 2002).

Janë bërë disa hapa modestë për rritjen institucionale, por hapat mbrapa e kanë pakësuar ose neutralizuar fare ecurinë modeste të arritur

Perceptimi i efektivitetit të qeverisë shqiptare si një gotë mbase gjysëm e mbushur përputhet me një pjesë të provave. Së pari, edhe pas zvogëlimit dhe ristrukturimit rrënjësor që iu bë pas rënies së komunizmit, burokracia publike shqiptare ka ruajtur një aftësi standarde për të përcaktuar synime dhe për t’i ndjekur ato. Së dyti, programi i qeverisë, i mbështetur nga Banka Botërore, ka qënë efektiv duke iu përmbajtur parimeve të meritokracisë gjatë emërimit të rreth 3.000 nëpunësve të lartë civilë, dhe duke i kufizuar ndërhyrjet arbitrare me qëllime politike (edhe pse kjo e fundit mbetet ende një sfidë e vazhdueshme). Së treti, janë arritur fitore të ndjeshme gjatë pesë viteve të fundit në lidhje me menaxhimin e shpenzimeve: programi buxhetor

56 Shih Easterly, William dhe Ross Levine, “Tropikët, bakteret dhe të lashtat: si ndikojnë të ardhurat e përhershme në zhvillimin ekonomik”, NBER Working Paper No. W9106 (gusht 2002), ku del qartë se institucionet e shëndosha janë thelbësore për rritjen ekonomike.

120

afatmesëm me një efektivitet të arsyeshëm duket se po hedh rrënjë, si edhe duket se ka një ecuri të mirë dhe një nismë për të forcuar kontrollet e brendshme financiare brenda ministrive.

Megjithatë, përkundër këtyre përmirësimeve të dukshme në praktikat administrative, emërimet me baza politike vazhdojnë të jenë të përhapura, sidomos në nivele që shkojnë përtej nëpunësve të lartë; po ashtu dihet se procesi i prokurimit dhe i kontraktimit shihet si i përlyer me abuzime në të gjitha nivelet, në formën e caktimit qysh më parë të fituesit të tenderit në mënyrë të paligjshme, të moszbatimit të procedurave dhe të shpërfilljes së standardeve të cilësisë gjatë realizimit të kontratës. Këto dy vëzhgime përputhen me provat veçanërisht shqetësuese që dalin nga të dhënat e BEEPS, sipas të cilave shkalla e perceptimit të drejtuesve të firmave private se korrupsioni përbënte vështirësi për biznesin ishte më e larta në Evropën Qendrore dhe Lindore (CEE) si në vitin 1999 ashtu edhe në vitin 2002.57 Për më tepër, problemi shkon shumë më larg se marrja e rryshfetit (korrupsioni administrativ) nga nëpunësit publikë, për të përfshirë kapjen e shtetit – dmth veprime të paligjshme si psh rryshfetet për të ushtruar ndikim në formulmin e akteve ligjore, nënligjore dhe të politikave të tjera të shtetit. Kapja e shtetit është evidentuar si një problem veçanërisht i rëndë në vendet post-komuniste – dhe, sipas të dhënave më të fundit, Shqipëria renditet e katërta nga fundi mes 26 vendeve të vëzhguara në rajonin ECA (duke lënë pas vetëm Maqedoninë, Bosnjen dhe Bullgarinë).58

Tabela 53: Indeksi i korrupsionit për vendet e EJL, 2001-2002

Burimi: “Indekset e korrupsionit,”Monitorimi rajonal i korrupsionit, Qendra për Studimin e Demokracisë dhe Instituti Ndërkombëtar i Zhvillimeve Ligjore, Romë, prill 2002

Studimet empirike tregojnë se korrupsioni e ngadalëson rritjen ekonomike përmes disa kanaleve

Korrupsioni e ngadalëson rritjen ekonomike të Shqipërisë në disa mënyra. Ai ka ndikim negativ tek investimet, tek financat publike dhe tek zhvillimi i biznesit. Studime empirike për të gjithë vendin kanë treguar se ekziston një lidhje negative midis indekseve të perceptimit të korrupsionit dhe niveleve të zhvillimit ekonomik (Tanzi et al., 2000). Në Shqipëri, rezultatet e anketave kanë treguar se korrupsioni ka një ndikim negativ tek raporti i investimit mbi GDP. Gjithashtu ai ka

57 Cheryl Gray, Joel Hellman dhe Randi Susan Ryterman, “Antikorrupsioni në tranzicion 2: Korrupsioni në marrëdhënien firmë-shtet 1999-2002” (Banka Botërore: 2004), fq. 12. 58 “Antikorrupsioni në tranzicion 2”, fq. 25.

Vendi 2002 2001 Shqipëri 68.4 60.8 Rumani 59.9 59.9 Bosnje dhe Hercegovine 48.3 47.6 Kroaci 41.1 41.7 Serbi 37.3 37.2 Mal i Zi 35.9 30.8 Bullgari 35.1 37.5 Maqedoni 31.2 35.1

121

ndikim tek përbërja e IHD. Nivelet e larta të korrupsionit të vëna re gjatë viteve të fundit priren ta zhvendosin përbërjen e IHD për në vend nga firma tërësisht me kapital të huaj në ndërmarrje me kapital të përbashkët. Edhe pse nuk është bërë ndonjë studim i rregullt i pasojave që mund të ketë për rritjen ky kalim, studimet empirike në ekonomitë e tjera në tranzicion dhe në vende të tjera të OECD tregojnë se ka gjasa që rritja të jetë më e vogël nëse një dukuri e tillë nënkupton sasi më të mëdha për nëpunësit publikë dhe më pak financim për transferimin e teknologjisë dhe për përmirësime të produktivitetit. Për më tepër, nivelet e paparashikueshme të korrupsionit në Shqipëri veprojnë si tatime të rastit mbi sektorin e biznesit.

Korrupsioni shoqërohet gjithashtu edhe me një produktivitet të ulët të investimeve publike, me shpenzime të ulëta operative dhe të mirëmbajtjes, dhe me cilësi të dobët të infrastrukturës (dmth, me rrugë të këqija, ndërprerje të shpeshta të energjisë, sisteme të mangëta telekomunikimi, etj.). Nga shtrembërimi i përbërjes së investimeve publike, korrupsioni ul produktivitetin privat ose i detyron firmat të bëjnë adaptime të shtrenjta në zinxhirin e prodhimit, çka e zbeh prespektivën për zhvillim të Shqipërisë.

Tabela 54: Normat tatimore: Shqipëria krahasuar me vende të tjera në tranzicion

Shënime: Bosnia-Her.: a/ norma e Taksës së të ardhurave personale (PIT) përfshin një tatim 5% mbi pagën për Federatën dhe 10% për Republikën. Të dy entitetet qeverisëse kanë sisteme të ndryshme të normës tatimore. b/ Mbështetur në pagat neto për PIT dhe për sigurimet shoqërore. Kroacia: PIT efektiv është nën 10%. Maqedonia: a/ PIT: norma prej 15% aplikohet mbi të ardhurat e tatueshme nën 30,000 MKD dhe norma 18% aplikohet mbi atë pjesë të të ardhurave që është mbi 30,000 MKD. b/ Normat e kontributeve shoqërore aplikohen në bazë të të ardhurave bruto. Norma e sigurimeve shëndetësore mund të jetë më e lartë për disa vende pune se norma e paraqitur në tabelë. c/ Ka disa shpenzime të ndryshme tatimore të përdorura si tek TVSH ashtu edhe tek CIT për mallrat dhe shërbimet e përzgjedhura dhe për bizneset dhe investimet e reja. Serbia: a/ Sistemi i tatimit mbi të ardhurat personale në Serbi është në të vërtetë i dyfishtë: të gjithë personat që marrin të ardhura janë të detyruar të paguajnë tatimin dhe një numër i vogël i tatimpaguesve (8,266 për vitin 2002) të ardhurat vjetore të të cilëve (pas zbritjes së të tatimeve të paguara) e kalojnë pragun e përcaktuar (867,225 dinarë për vitin 2003, që janë 12,000 EUR), i nënshtrohen një tatimi vjetor shtesë mbi të ardhurat (prej 10%). PIT përfshin edhe 3.5% të normës së borderosë. b/ Serbia nuk e ka futur ende TVSH, ky është tatimi mbi xhiron me pakicë (i cili aplikohet për shumicën e mallrave dhe shërbimeve). Mali i Zi: a/ Normat e tatimit mbi të ardhurat personale janë 17, 21 dhe 25. Shumica e tatimpaguesve paguajnë tatimin prej 17%. BE: a/ Norma e sipërme e CIT mesatare. Burimet: 1/ Ministritë e Financave për ish Jugosllavinë. 2/ FMN për PIT. 3/ Zyra Ndërkombëtare e Dokumentacionit Fiskal dhe Banka Botërore.

p-marrës p-dhënës p-marrës p-dhënës p-marrës p-dhënës p-marrës p-dhënës p-marrës p-dhënës Total

Shqipëria 5-25 11.2 30.7 41.9 20 25Bosnje a/ Federata e B-H 10-25 17.0 7.0 13.0 4.0 2.0 0.5 32.0 11.5 43.5 10 and 20 30.0 Republika Srpska b/ 22.0 24.0 15.0 1.0 40.0 40.0 10 and 20 10.0Kroacia 15-45 20.0 15.0 1.7 0.5 20.0 17.2 37.2 22.0 20.0Maqedonia 15-18 21.2 9.2 1.6 32.0 32.0 5.0-18.0 15.0Serbia 17.5 /a 10.3 10.3 6.0 6.0 0.6 0.6 16.8 16.8 37.1 20.0 b/ 14.0Mali i Zi 17-25 /a 12.0 12.0 7.5 7.5 0.5 0.5 20.0 20.0 40.0 17.0 15 and 20Sllovenia 17-50 15.5 8.9 6.4 6.4 0.1 0.1 0.1 0.6 22.1 15.9 38.0 Vende të tjera të CEEC 2/ 3/ Bullgaria 15-29 11.2 30.7 41.9 20 23.5Republika Çeke 15-32 6.5 19.5 4.5 9.0 0.4 3.2 1.1 3.3 12.5 35.0 47.5 22.5 31Hungari 20-40 8.0 22.0 3.0 11.0 1.5 3.0 12.5 36.0 48.5 25.12 18Poloni 19-40 9.8 9.8 9.0 6.9-14.6 18.8 16.6-24.4 35.4-43.1 22 27Rumani 18-40 18.8 33.7 52.5 19 25Republika Sllovake 10-38 5.9 21.6 3.7 10.0 1.0 3.0 1.4 3.4 12.0 38.0 50.0 20 25

BE 3/ 5-55 14.6 12.9 23.6 36.5 19.4 32.5 a/OECD 3/ 8.6 16.2 24.8

TVSH Norma e tatimit mbi

fitimin (në breza)

Norma e tatimit mbi të

ardhurat p. breza

Pension Sigurime shëndetsore Papunësi

Kontribute shoqërore/tatime në bordero

Kontribute tëtjera shoqërore

Total

122

Korrupsioni e ushtron ndikimin e tij te rritja edhe përmes pasojave që ka tek deficiti fiskal

Ndikimi negativ i korrupsionit tek struktura tatimore shqiptare është mëse i dokumentuar. Disa studime të ndryshme (FIAS, 2003) kanë treguar se, përveç humbjeve gjatë mbledhjes së tatimeve, sa më shumë rryshfete të merren aq më shumë nëpunësit publikë përdorin zhvatjen për të mbledhur edhe më shumë akoma. Tabela 54 konfirmon se normat tatimore në Shqipëri në përgjithësi përputhen me ato të vendeve të tjera të EJL. Por duhet bërë dallimi midis tatimeve të mbledhura nga administratorët dhe tatimeve që shkojnë në arkën e thesarit. Disa prej tatimeve që paguajnë tatimpaguesit shqiptarë (sidomos në sektorin e biznesit) ndërrojnë rrugë për të përfunduar në xhepat e disa nëpunësve të shtetit. Kështu barra e tatimit mbi tatimpaguesit nuk pasqyrohet në nivelin e tatimeve që i shkojnë shtetit. Për pasojë, sistemi tatimor që praktikohet bëhet më pak progresiv nga sa duket. Po ashtu, disa tatime nuk mblidhen nga disa tatimpagues me influencë politike—kjo çon në më pak neutralitet të sistemit tatimor. Në të vërtetë, niveli i ulët i rezultateve tatimore të Shqipërisë çon në shpenzime publike nën optimalen, të cilat e ulin produktivitetin dhe eficencën e shpenzimeve publike dhe krijojnë një deficit më të madh fiskal. Nga ana e tij, një deficit më i lartë i vendit e ngadalëson rritjen.

Një studim i kohëve të fundit i FMN nxjerr në pah se “niveli i të ardhurave tatimore të Shqipërisë është më i ulët se mesatarja e rajonit – me rreth 11 pikë përqindjeje të GDP jobujqësor gjatë viteve 2001-02. Mbledhjet e ulëta të tatimit mbi të ardhurat personale (PIT) dhe të tatimit të sigurimeve shoqërore (SST) është shkaku kryesor i të gjithë deficitit, edhe pse të ardhurat nga akcizat janë nën mesatare (por janë të ekuilibruara nga të ardhura më të mëdha se mesatarja nga tarifat doganore). [E megjithatë] një vlerësim i skeletit strukturor të tatimeve kryesore (tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH), tatimi mbi fitimin, PIT dhe SST) nuk nxjerr ndonjë problem thelbësor dhe normat e secilit tatim janë të krahasueshme me nivelet e rajonit. Atëherë, një përfundim i arsyeshëm që mund të arrihet këtu është se përmirësimet në administrimin e të ardhurave fiskale (sidomos revizionimi dhe zbatimi i rregullave), dhe jo ndryshimet në politikën tatimore, janë të rëndësishme për të rritur mbledhjen e tatimeve në një mënyrë të qëndrushme me kalimin e kohës.” Një anketë e vitit 2002 ka treguar se bizneset private kanë raportuar pagesa jozyrtare prej 1,4 miliardë dollarë amerikanë (Tabela 55).

Tabela 55: Pagesat e raportuara jozyrtare gjatë procedurave

Burimi: FIAS 2003.

Procedura Numri i vëzhgimeve

% e personave që raportuan pagesa informale

Vlera mesatare çdo pagese (US$)

Dogana: çdoganim 184

36.0

167.70Leje ndërtimi 14

632.0

406.60Insp tatim 48

226.0

265.50 Leje biznesi 26 11. 108.0

Rregjis bizn (gjykatë) 13 173.1Rregjis tapie 24

4 5 7

225.10

123

Qeverisja e dobët shpesh do të thotë institucione publike jofunksionale, të cilët ndikojnë negativisht në performancën e mjedisit të biznesit

Në kuadrin e një ankete për koston administrative dhe rregullatore (ARCS) në 500 shoqëri dhe të një grupi intervistash model me mbi 25 autoritete shtetërore që mbulojnë rregullimin e biznesit, FIAS (2003) raporton se 50 përqind e personave të pyetur janë “disi të pakënaqur,” “të pakënaqur” ose “shumë të pakënaqur” me kuadrin e përgjithshëm rregullator dhe administrativ në Shqipëri. Një përqindje edhe më e madhe (59 përqind) e të anketuarve kanë të njëjtin mendim për “sjelljen burokratike” të autoriteteve shtetërore të cilat janë në krye të sistemeve rregullatore. Niveli i pakënaqësisë është veçanërisht i lartë në Tiranë, ku 69 përqind e firmave të intervistuara janë ankuar për sistemet rregullatore dhe 78 përqind ankohen për sjelljen burokratike.

Figura 38: Niveli i vështirësive me të cilat përballen bizneset në Shqipëri

në fusha të ndryshme

Legjenda: 1 = Pa vështirësi; 2 = Véshtirësi të vogla; 3 = Të moderuara; 4 = Vështirësi të mëdha. Numrat në () janë numrat e personave të pyetur në anketë

Në shumë fusha specifike proceduriale, është vënë re se sistemet kanë probleme të rënda dhe karakterizohen nga një mungesë e qartësisë, e vetëvendosjes dhe e transparencës dhe nga kushte të papërshtatshme për investitorët. Një hetim i mëtejshëm i ekipit të FIAS zbuloi se vonesat burokratike, trajtimi arbitrar dhe kostot e larta (duke përfshirë edhe “pagesat informale” të shpeshta) haseshin në të gjitha fushat e shqyrtuara. Ndërkohë që këto tipare nuk janë të pazakonta në ekonomitë në tranzicion të rajonit, serioziteti i tyre është i jashtëzakonshëm nëse krahasohet me rezultate të anketave të ngjashme në vende të tjera (Tabela 56).

1 1.5 2 2.5 3

Dogana (330)

Administrata tatimore (495)

Truall dhe ndërtim (395)

Qera zyrash (395)

Rregullore çmimi (445)

Dhënie leje (480)

Vërtetime (345)

Dokumentacion (450)

Regjistrim (500)

Rregullore pune (480)

Rregullore zjarri (415)

Rregullore shëndetsore (390)*

124

Tabela 56: Treguesi i presionit të korrupsionit (*)

(*) Përqindja relative e atyre që kanë kontakte me grupin përkatës dhe që janë pyetur në lidhje me pagesa në të holla, dhurata ose favore. Burimi: “Indekset e korrupsionit,” Monitorimi rajonal i korrupsionit, Qendra për Studimin e Demokracisë dhe Instituti Ndërkombëtar për Zhvillimin

Ligjor, Romë, prill 2002.

Sipas raportit të FIAS 2003, përveç faktorëve të gjërë politikë dhe shoqërorë të mundshëm, problemet e vëna re mund të jenë shkaktuar nga një kombinim i faktorëve të mëposhtëm:

• Zbatim i dobët i rregulloreve dhe udhëzimeve operative. Ligjet e reja nuk mbështeten me punë për të përcaktuar procedurat, kriteret dhe përgjegjësitë. Për pasojë, sistemi krijon mundësinë për të ushtruar në një shkallë të madhe lirinë e veprimit administrativ për agjencitë rregullatore dhe nëpunësit e tyre, të cilët shpesh e interpretojnë ligjin né mënyra të ndryshme dhe pa transparencë. Po ashtu, kjo gjë krijon pështjellim tek investitorët në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tyre të ligjshme, si edhe në lidhje me mënyrën e bindjes ndaj ligjit.

• Mungesa e një strukture institucionale efektive, që nuk ka as një përcaktim të qartë të përgjegjësisë dhe të llogari-dhënies për secilën agjenci, as shkallën e kërkuar të bashkëpunimit mes tyre. Shpesh, investitorët nuk e dinë cilit institucion duhet t’i drejtohen për një gjë të caktuar, ndërsa autoritetet shtetërore duken se nuk e kanë të qartë cili institucion është përgjegjës për një gjë të caktuar. Për investitorët, kjo do të thotë humbje kohe dhe paparashikueshmëri. Për autoritetet shtetërore, kjo krijon mundësinë për t’iu shmangur përgjegjësive kur duhet bërë diçka dhe mundëson “beteja juridiksioni” kur u preken interesat e ngushtë.

• Zbatim joefektiv i ligjeve dhe i rregulloreve. Ka ankesa thuajse në të gjitha fushat në lidhje me mekanizmat joefektivë të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, si në sistemin e administratës publike ashtu edhe në atë të gjykatave. Disa nëpunës me pushtet operativ kanë mundësi të abuzojnë me postin pa i dhënë askujt llogari. Privatët mund të kalojnë me lehtësi nga praktikat e ligjshme tek ato të paligjshme (psh mospërdorimi i llogarive bankare, ndërtimi pa leje, kontrabanda, etj.), dhe, në disa raste, duket se u drejtohen këtyre të fundit më shumë nga nevoja meqënëse janë në konkurrencë me firma të tjera të cilat ndjekin praktika të tilla të paligjshme. Kjo e dëmton shumë vendosjen e

Doganier Nëpunëbashk

Gjyq Tatimor

Vendi 200 200 200 200 200 200 200 200

Shqip 55.6 54.8 52.5 50.6 53.1 44.3 56.8 50.4Bosni- Herz 15.9

016.20

19.10

22.91

8.30

9.15

8 .80 12.19Bullga

i 15.8

018.55

10.30

9.96

9.10

7.80

8.30

5.29Maqedo

i 21.8

025.32

11.90

19.67

13.70

15.53

8.90

24.08Ruman

i 20.5

029.60

26.90

19.70

16.60

13.70

10.60

7.98Kroac

i 10.5

07.36

11.30

8.27

5.80

5.97

6.60

3.45Serbi 42.8

052.60

27.20

25.12 19.30

26.24

22.00

23.49Mali Zi 21.6

029.67

19.30

20.79

7.00

7.65

13.30

17.24

125

barazisë, meqënëse ndëshkohen më shumë ata që përpiqen ta respektojnë ligjin. Kjo gjë krijon një rreth vicioz, në të cilin gjithnjë e më pak njerëz, si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat, janë të motivuar të respektojnë shtetin ligjor.

• Aftësi të pamjaftueshme të nëpunësve publikë të të gjitha niveleve. Në përgjithësi, duket se nëpunësit rregullatorë nuk kanë besim tek bizneset. Shumë prej tyre duket se e konsiderojnë veten policë, dhe jo ofrues të shërbimeve. Mendimi i përgjithshëm është se disa prej tyre abuzojnë me postin për të nxjerrë fitime vetiake. Për më tepër, shumë autoritete nuk mbajnë të dhëna për punën që kryejnë; shumë prej tyre nuk mund të japin statistika për kërkesat që kanë marrë, që kanë kthyer mbrapsht, për ankesat, etj. Thuajse të gjitha autoritetet e intervistuara janë ankuar për kufizime burimesh dhe askush prej tyre nuk kishte sisteme efektive të rezultateve të punës së personelit të cilat do të shërbenin për respektuar punën e mirë dhe për të ndëshkuar punën e dobët.

Tabela 57: Treguesit institucionalë: Shqipëria krahasuar me vende të tjera

në tranzicion

Shënim: secili tregues matet sipas një shkalle nga -2.5 deri në +2.5, ku vlerat më të larta tregojnë qeverisje më të mirë. Burimi i të dhënave është Kaufmann, Kraay dhe Mastruzzi (2003). Shifrat e raportuara janë mesatare për 1996-2002.

Progresi i kufizuar i kohëve të fundit në ngritjen e institucioneve nuk e ka ndryshuar perceptimin e përgjithshëm të publikut për qeverisjen e dobët

Janë bërë gjithashtu edhe disa hapa të kufizuar në fushën e administratës publike, si edhe është miratuar një ligj gjithëpërfshirës për shërbimin civil. Janë forcuar kapacitetet ligjore dhe gjyqësore, janë forcuar rregullat e llogari-dhënies dhe është duke u zbatuar një plan veprimi kundër korrupsionit. Ecuria e arritur në modernizimin e sistemit gjyqësor, si psh përmirësimet e pagave të gjykatësve dhe të prokurorëve, miratimi i një ligji të ri për avokaturën, kodi i ri i familjes, reformat në fushën penale dhe, në veçanti, krijimi i gjykatave për krimet e rënda, miratimi i legjislacionit kundër pastrimit të parave dhe kundër trafikut të qënieve njerëzore, legjislacioni për mbrojtjen e dëshmitarëve dhe për terrorizmin sipas standarteve evropiane, ose zbatimi i mjeteve të hetimit të veçantë. Ka pasur disa zhvillime modeste përsa i përket luftës kundër korrupsionit, si psh nisja e procedures së Komisionit Trepalësh midis Prokurorisë së Përgjithshme, shoqërisë civile dhe Njësisë Anti-Korrupsion. Është diskutuar një projekt shtesë për Kodin Penal dhe për Kodin e Procedurës Penale në lidhje me korrupsionin dhe krimin ekonomik. Mirëpo, vazhdon të mbetet një shqetësim perceptimi i institucioneve shqiptare, sidomos nëse krahasohet me vendet e tjera të EJL (Tabela 58). Meqënëse kapacitetet e dobëta njerëzore dhe

Shtet ligjor

Efektiviteti i qeverisjes Cilësia rregullato

Shqipëri -0.73 -0.53 -0.23

ECE Pozitive h

+0.39 +0.39 +0.55ECE Negative

h-0.19 -0.30 +0.08

Balltik +0.34 +0.42 +0.78CIS -0.84 -0.82 -0.99

126

institucionale ndikojnë si tek cilësia ashtu edhe tek realizimi i shërbimeve në sektorët social dhe çojnë në thellimin e varfërisë, mbetet edhe shumë për t’u bërë—sidomos gjatë fazës së zbatimit—për të ngritur institucione të besueshme në Shqipëri.

Tabela 58: Indeksi i efektivitetit dhe shtrirjes ligjore

Burimi: “Heritage Foundation”, “Transparency International” dhe BERZH: Raporti i Tranzicionit 2002. Indekset e efektivitetit dhe të shtrirjes ligjore i referohen vetëm të drejtës tregtare. Treguesi varion nga 1 (ligjet tregtare për pengun, falimentimin dhe shoqëritë tregtare janë të kufizuara në fushën e tyre të veprimit, janë të paqarta dhe janë kontradiktore) deri tek 4 (ligjet tregtare për pengun, falimentimin dhe shoqëritë tregtare janë gjithëpërfshirës, të qartë dhe të absorbueshëm). Shih BERZH: Raporti i Tranzicionit 2002, fq.36-41.

Kutia 5: Trafikimi i qënieve njerëzore në Ballkan

Shtrirja e fenomenit. Sikurse Moldavia, Rumania dhe Bullgaria, edhe Shqipëria është një vend nga niset trafikimi i qënieve njerëzore në Evropën Juglindore (EJL). Viktimat shqiptare në përgjithësi trafikohen për në Itali, por edhe për në Belgjikë, në Greqi dhe, në një numër më të vogël, për në Hollandë dhe për në Mbretërinë e Bashkuar. Sipas raportit të Pikës Rajonale të Kleringut për EJL, me qendër në Beograd, për vitin 2003 (RCP 2003), numri i viktimave shqiptare të trafikimit të identifikuara dhe të ndihmuara gjatë periudhës janar-prill 2003 në EJL përbënte rreth 45 % të numrit gjithsej të viktimave të identifikuara dhe të ndihmuara nga EJL dhe në EJL (4,825). Kjo shifër përfshin edhe gratë dhe vajzat e identifikuara dhe të ndihmuara shqiptare të trafikuara për shfrytëzim seksual (1,041) dhe 1,200 minorenë të identifikuar dhe të ndihmuar të trafikuar për qëllime lypjeje dhe pune të detyruar. Sipas agjencive të specializuara (Evropol 2001), numri i vërtetë i viktimave mund të jetë shumë më i madh duke qenë se identifikohen shumë pak viktima. Në janar të vitit 2002, Qeveria e Shqipërisë njoftoi se mbi 100,000 fëmijë dhe femra shqiptare trafikoheshin për shfrytëzim seksual dhe për forma të tjera të punës së detyruar. Përse ka rëndësi për zhvillimin afatgjatë. Pasojat negative të trafikimit të femrave dhe të fëmijve janë të vështira për t’u dokumentuar gjerësisht (OSCE 2003). Disa prej kostove që shkakton ky fenomen për vende si Shqipëria përfshijnë: a) pakësimin e kapitalit njerëzor; b) humbjen e shanseve për arsim dhe të ardhura të humbura për të rinjtë dhe minorenët; c) përjashtim dhe kriminalitet i të rinjve, meqë të rinjtë e papunë angazhohen në këtë lloj veprimtarish të paligjshme fitimprurëse; d) rritje të veprimtarisë kriminale; e) rreziqe për shëndetin publik (sëmundjet e transmetuara seksualisht) me mundësinë për të pasur kosto financiare dhe ekonomike për shtetin në të ardhmen; etj.. Drejtimet e politikës. Sipas Departamentit Ammerikan të Shtetit (2003), Qeveria e Shqipërisë ka treguar përkushtim dhe ka bërë përpjekje për të zbutur trafikimin e qënieve njerëzore. Në vitin 2002 është miratuar nga Këshilli i Ministrave një Strategji Kombëtare Kundër Trafikimit të Qënieve Njerëzore. Vështirësia mbetet zbatimi i kësaj strategjie. Ecuria e bërë në fusha të tilla si kontrollimi i kriminalitetit dhe administrimi i kufirit po vëzhgohet nga afër nga EC. Një studim i Bankës Botërore që do të dalë tani shpejt (Clert and Gomart) sugjeron nevojën për një strategji më gjithëpërfshirëse e cila të marrë në konsideratë rrënjët e këtij problemi (nivelet shumë të larta të varfërisë në disa krahina të vendit, mungesa e mundësive vendore për punësim, dëshira për një

Mbrojtja e të drejtave pronës

Perceptimi i korrupsionit

Efektiviteti ligjor Shtrirja ligjore

Vendi SEE 2003 1999 2003 1999 2002 1999 2002 1999

Shqipëri Ulët Ulët 2.5 2.3 3 1.66 3 2 Bosnja & H e r c e g o v i n a Sh ulët Sh ulët 3.3 .. 3 1 3 2 Bullgaria Moderuar Moderuar 3.9 3.3 4 3.67 3.67 4 Kroacia Ulët Ulët 3.7 2.7 3.3 2.67 3.3 4 Maqedonia Ulët . 2.3 3.3 3.67 3.67 3.3 3.67Mo ldavia Moderuar Moderuar 2.4 2.6 3.67 3 3.67 3.67Rumania Ulët Ulët 2.8 3.3 4 3.67 3.67 3.3 Serbia & Mali Zi Ulët . 2.3 2 3 .. 3 ..

127

jetesë më të mirë në Perëndim dhe statusi i ulët e grave).

2. Politikat për Përmirësimin e Qeverisjes dhe për Fuqizimin e Institucioneve

Cilësia e institucioneve dhe e qeverisjes përshkon pothuajse çdo dimension të programit të ardhshëm të nevojshëm përShqipërinë. Shqipëria lipset të fuqizojë institucionet e veta për të përmirësuar qëndrueshmërinë e politikave. Ky është po ashtu edhe një kusht i nevojshëm për të thithur IHD, të cilat rrisin eksportet—kyçi për rritjen e qëndrueshme dhe për uljen e varfërisë. Përpjekjet e Shqipërisë gjatë dhjetëvjeçarit të fundit në këtë front tregojnë se do të duhet një përqasje me tri drejtime në mënyrë që të përmirësohet ndjeshëm rezultati i këtyre përpjekjeve: (i) dyfishimi i përpjekjeve për të pasur një integritet drejtues brenda administratës publike; (ii) dyfishimi dhe diversifikimi i përpjekjeve për të pasur një zbatim të besueshëm, të parashikueshëm dhe të drejtë të shtetit ligjor, duke përfshirë si rregullimin e veprimeve të subjekteve të sektorit publik dhe të personelit të tyre (përsa u përket roleve të tyre rregullatore dhe roleve të tyre për ofrimin e shërbimeve) ashtu edhe rregullimin e veprimeve të palëve të sektorit privat; dhe (iii) krijimi dhe forcimi i mekanizmave që mund të lehtësojnë pjesëmarrjen e zërit të qytetarëve në realizimin më efektiv të shërbimeve—dmth, mekanizma të cilët i rrisin mundësitë për qytetarët dhe për firmat që janë përfitues të drejtpërdrejtë të disa rregulloreve ose të disa shërbimeve publike të dinë se si të ushtrojnë presion mbi shtetin (dhe ta bëjnë lehtësisht) në mënyrë që ky i fundit t’i kryejë më me drejtësi dhe më me efektivitet funksionet e veta rregullatore dhe shërbim-realizuese.

Arritja e integritetit drejtues: Mé poshtë jepen disa prej elementeve kryesore të përpjekjeve të Shqipërisë për të përmirësuar integritetin drejtues gjatë gjashtë viteve të fundit:

• Mbështetje për arritjen e meritokracisë dhe për pagën konkurruese për një grup të vogël kuadrosh të lartë drejtues dhe politikë-bërës (dmth, shërbimi civil)

• Rritje e kapaciteteve për të fuqizuar sistemet e hartimit dhe të realizimit të buxhetit, sidomos në Ministrinë e Financave

• Mbështetje të synuar për një prokurim më konkurrent dhe më transparent.

Për këto reforma kanë dal në pah si më të rëndësishme tre grupe çështjesh zbatimi. Së pari, megjithë karakterin e tyre në dukje teknik, secila prej këtyre reformave është vënë në rrezik prej veprimeve të udhëheqësve burokratë të cilët parapëlqejnë më pak transparencë dhe më shumë vullnet të lirë për të vendosur. Së dyti, ndërkohë që disa prej këtyre reformave (për shembull, programi buxhetor afatmesëm) kanë gjasa të bëhen të vetëimponueshme për shkak të implementimit të tyre të suksesshëm, të tjera (meritokracia psh) kanë gjasa të jenë vazhdimisht në rrezik dhe të përballen me rrezikun e humbjes së fitimeve që janë arritur me mundim. Së treti, edhe pse numri i zërave në meny është i vogël, disa fusha kanë dalë me mbështetës më të fuqishëm

128

se të tjerat, duke e bërë jo të njëtrajtshme ecurinë e reformës.

Secila prej këtyre përpjekjeve ka ende shumë rrugë për të bërë përpara se të kalojnë pikën e pakthyeshmërisë. Për më tepër, secila prej tyre është një gur i rëndësishëm, nga ata që duhen për të ndërtuar institucionet dhe praktikat e qeverisjes që kërkohen për një rritje të qëndrueshme ekonomike dhe për uljen e varfërisë. Atëherë, Shqipëria lipset t’i dyfishojë përpjekjet e veta për forcimin dhe për përmirësimin e atyre refomave të cilat kanë për synim arritjen e një integriteti më të madh drejtues brenda administratës publike në vend.

Arritja e zbatimit të besueshëm, të parashikueshëm dhe të drejtë të shtetit ligjor: Siç thuhet edhe më sipër, zbatimi i paparashikueshëm, tekanjoz apo i padrejtë i akteve ligjore dhe nënligjore që rregullojnë veprimet e palëve të sektorit privat (psh, firmat, punonjësit) apo të organeve shtetërore (psh, entet rregullatore, organet që ofrojnë shërbime) përbëjnë një vështirësi të madhe si për rritjen ekonomike ashtu edhe për përpjekjet për përmirësimin e problemeve shoqërore ose për uljen e varfërisë. Gjatë 5-6 viteve të fundit, qeveria e Shqipërisë ka kryer një sërë reformash me synimin për të arritur një zbatim më të besueshëm, më të parashikueshëm dhe më të drejtë të shtetit ligjor. Përpjekje të ndjeshme janë bërë në kuadër të Projektit për “Reformën Ligjore dhe Gjyqësore”, si edhe në kuadër të projektit për “Reformën në Administratën Publike”. Për shëmbull: ka hyrë në fuqi një ligj për procedurat administrative; është ngritur një komision i shërbimit civil; etj. Por këto përpjekje përbëjnë vetëm fillimin. Qeveria lipset të rrisë dhe të diversifikojë përpjekjet e veta për arritjen e zbatimit të besueshëm, të parashikueshëm dhe të drejtë të shtetit ligjor, duke përfshirë si aktet që rregullojnë veprimet e enteve dhe të personelit të sektorit shtetëror (me role rregullatore dhe ofruese shërbimesh) ashtu edhe aktet që rregullojnë veprimet e palëve të sektorit privat.

Lehtësimi i pjesëmarrjes së zërit të qytetarëve për një realizim efektiv të shërbimeve: Përpjekjet e qeverisë së Shqipërisë gjatë 5-6 viteve të fundit për të arritur integritetin drejtues të administratës publike si edhe për të arritur një zbatim më të besueshëm, më të parashikueshëm dhe më të drejtë të shtetit ligjor, kanë hasur në rezistencë dhe në kundraveprime, dhe kjo nuk është për t’u habitur. Kur vullneti politik ka qenë i fortë, pengesa të tilla janë kapërcyer dhe është arritur një ecuri e ndjeshme. Por angazhimi politik është një mall i pasigurt, i cili lipset të forcohet nga kërkesat e qytetarëve. Përvoja e Shqipërisë gjatë kryerjes të këtyre reformave tregon se një lëvizje e gjerë në të mirë të qeverisjes së mirë, e aftë të përfshijë imagjinatën dhe angazhimin e një numri të madh qytetarësh për periudha të qëndrueshme kohe nuk ka gjasa të ofrojë presionin e mjaftueshëm për të siguruar angazhimin e vazhdueshëm e të fortë politik që lipset për t’i vazhduar reformat në rrugën e duhur. E thënë shkurt, të mirat publike, si psh qeverisja e mirë do të vazhdojnë të jenë në ofertë me sasi të kufizuara, sepse përfitimet nga to shpërndahen mes shumë personave, ndërkohë që kostot përqëndrohen në mënyrë të pashmangshme tek një grup i vogël syresh. Në të njëjtën kohë, individët kanë një stimul për t’u organizuar për

129

kapje të shtetit në forma korruptive (ku përfitimet janë të përqendruara, ndërsa kostot të shpërndara). Kështu shpjegohet, për shembull, mungesa e rezultatit të fushatave të cilat synojnë përmirësimin e qeverisjes përmes nxitjes së luftës së përgjithshme kundër korrupsionit.

Por ky përfundim nuk ka pse të jetë i vërtetë për të gjitha aspektet e qeverisjes. Një veprim i rëndësishëm për risjelljen në jetë të strategjisë së qeverisë është identifikimi i arenave specifike të veprimtarisë publike ku ekzistojnë palë të interesuara me stimuj të fuqishëm për të ushtruar presion mbi shtetin për të ofruar një punë të mirë publike – dhe angazhimi në këto fusha në mënyra të tilla të cilat të ‘mbledhin bashkë dhe të paisin me pushtet këto palë të interesuara. Në periudhën afatshkurtër, një angazhim i tillë mund të nxisë presionin për një punë të mirë në fusha kyçe të përgjegjësisë publike. Në periudhën afatgjatë, me fuqizimin gradual të grupeve që janë të interesuar për një punë të mirë publike, për një mjedis biznesi të hapur dhe konkurrent dhe, në përgjithësi, për një shtet ligjor – dhe me kapacitetin për t’i mbrojtur me efektivitet këto interesa – do të mund të hidhte rrënjë një shndërrim më i thellë në marrëdhëniet shtet-shoqëri.

Në kontekstin shqiptar, tri grupe veprimesh duken veçanërisht premtuese: (i) nismat nga poshtë-lart për forcimin e qeverisjes vendore dhe për përmirësimin e realizimit të shërbimeve; (ii) nismat për forcimin e transparencës në fushën publike; dhe (iii) nismat që kanë për synim organizmin në grup të një sektori privat të orientuar nga prodhimi, me stimul për një punë më të mirë të sektorit public.

Nismat nga poshtë-lart për forcimin e qeverisjes vendore dhe për përmirësimin e realizimit të shërbimeve mund të mbledhin bashkë palët e interesuara e të stimuluara për të ushtruar presion për një performancë më të mirë publike

Për tri arsye, përqasja nga poshtë-lart për forcimin e qeverisjes së mirë duket se është premtuese për Shqipërinë. Së pari, këto nisma gjenden pranë frontit të realizimit të shërbimeve dhe në këtë mënyrë përbëjnë një levë të fuqishme në nivel vendor (ku jetojnë dhe punojnë përdoruesit) për të vepruar në grup si më sipër. Së dyti, Shqipëria është e angazhuar për të qenë një shoqëri e hapur, çka përbën një parakusht të rëndësishëm për llogari-dhënien nga poshtë-lart. Dhe, së treti, “themeli” i qeverisjes me pjesëmarrje në nivel vendor – njësi vendore të zgjedhura në mënyrë demokratike, përgjegjësi të konsiderueshme vendore dhe burime për të qënë në lartësinë e këtyre përgjegjësive – është hedhur tashmë në Shqipëri.

130

Tabela 59: Qeverisja: ndryshimi i roleve të palëve kryesore të interesuara

GJENDJA AKTUALE STRATEGJITË TRANZITORE ROLI AFATGJATË Bashkitë dhe komunat

- Kuadri bazë institucional është i ngritur, por është pak i mbështetur me fonde dhe nuk jep llogari përpara bazës

- Lidhja e mundësisë për të përdorur një bazë burimore në rritje (dhe përgjegjësi të shtuara) me arritjen e standardeve të kapacitetit, transparences dhe pjesëmarrjes - Fuqizimi i mundësive për ankimim, tabela të rezultateve të punës, shoqatave të qytetarëve, etj.

- Përgjegjës për 40-60 përqind të investimeve publike (norma e BE), të financuara përmes burimeve me të ardhurat e veta dhe transfertave - Nivele të larta të pjesëmarrjes qytetare gjatë formulimit të përparësive vendore dhe gjatë zbatimit të tyre -Konkurrencë e mbështetur tek rezultatet e punës mes rivalëve politikë, e karakterizuar nga informacioni transparent

Fondi Shqiptar i Zhvillimit

- Investitor dominues në infrastrukturën vendore në Shqipëri (jashtë bashkive të mëdha) - Qysh prej vitit 1999, lidhje më të ngushta me njësitë vendore, por vazhdon të jetë strukturë paralele nën drejtimin e pushtetit vendor

- Lidhja e përcaktimit të përparësive të investimeve të ADF me arritjen e standardeve të kapacitetit, transparencës dhe pjesëmarrjes nga njësitë vendore - Kalimi progresiv i mbikqyrjesdhe kontrollit tek njësitë vendore me arritjen e standardeve - Kalimi progresiv i burimeve të FShZh në bllok grante për njësitë vendore

- Organizatë që ofron shërbim teknik të specializuar, pa asnjë rol të drejtpërdrejtë investimi

Shoqatat e përdoruesve

- Arsim: anëtarësi e posaçme në bord, e lidhur me kontribute për funksionimin e shkollës - Të tjera: (psh, përdoruesit e ujit, drejtimi i burimeve natyrore:dukshëm i fortë, ka nevojë për ndjekje të zbatimit, në përgjithësi në fshat dhe qytete të vogla)

- Të jepet njëfarë financimi fillestar për çdo objekt veçmas për veprimet operative dhe drejtuese, i lidhur me përbërjen transparente të grupit të përdoruesve - Rritje e kapaciteteve për shoqatat e përdoruesve - Krijimi i mundësive për investime restauruese përmes njësive vendore të cilat kanë arritur standardet për kapacitetin, transparencën dhepjesëmarrjen

- Grupe interesi të aktivuara (me pjesëmarrje nga objekte të veçanta si edhe organizata ombrellë), të cilat të ndjekin në mënyrë aktive interesat e segmentit të shërbimit dhe angazhimi i shumë shtresave të pushtetit për përmbushjen e premtimeve dhe të angazhimeve

Tabela 59 përmbledh, për secilën njësi vendore, FShZh dhe grupet e përdoruesve, statusin e tanishëm të roleve të tyre, një perspektivë për secilin rol në periudhën afatgjatë dhe disa ide fillestare për një strategji tranzitore për të shkuar nga “këtu” “atje”. Kjo tabelë mbështetet në dy parime. I pari është konsensusi (gjithnjë e në rritje) që, në përputhje me logjikën e subvencionimit, në periudhën afatgjatë, përgjegjësia kryesore për burimet investuese dhe ato operative në nivel vendor apo në nivel objekti të jetë e njësive të pushtetit vendor. Parimi i dytë është që perspektiva e mundësisë për të përdorur burime shtesë (nga njësitë vendore dhe nga grupet e përdoruesve) mund të jetë një shtysë për një llogari-dhënie më të mirë nga poshtë-lart. Të marra së bashku, këto parime sugjerojnë që, gjatë një periudhe kalimtare, përparësia kryesore duhet t’u jepet firmave (përfshirë përqasjet për realizimin e shërbimeve publike) të cilat mund të përshpejtojnë zhvillimin e aftësive të pjesëmarrjes vendore në mënyra të tilla të cilat i përputhin ato me rolin e ri të njësive vendore.

Mbledhja bashkë e një sektori privat të orientuar nga

Në përgjithësi, logjika dhe evidenca për kapjen e shtetit nënkupton që sektori privat i një vendi mund jetë pjesë e një ekuilibri jofunksional qeverisjeje të korruptuar po aq sa edhe nëpunësit shtetërorë. Firmat e

131

prodhimi përfshira në këtë gjë në përgjithësi përfitojnë nga kjo lojë korruptive dhe për rrjedhojë nuk kanë gjasa për të qenë mbështetës të fuqishëm të ndryshimit të roleve; atyre që janë të përjashtuara nga kjo lojë u mungon ndikimi për të kryer reformën. Mirëpo, siç është pranuar prej kohësh nga praktikuesit e zhvillimit, firmat eksportuese59 mund të përbëjnë një përjashtim të rëndësishëm nga kjo pamje përgjithësisht pesimiste në lidhje me mbështetjen që mund japë sektori privat për qeverisjen e mirë.

Ndryshe nga firmat që konkurrojnë në tregjet vendase, eksportuesve të suksesshëm, sidomos të industrisë së lehtë, u duhet ta ushtrojnë veprimtarinë në nivelet më të larta të performancës ndërkombëtare: për të pasur sukses u duhet një mjedis institucional mbështetës dhe infrastruktura të mjaftueshme; një mjedis vendas jofunksional do t’i dënonte me vdekje firma të tilla. Kur theksohen përfitimet e mundshme të një sektori eksportues – jo vetëm për rritjen e qëndrueshme, për edhe për ndikimin e mundshëm mbi qeverisjen – ngrihet pyetja e pashmangshme: në një mjedis me qeverisje të vështirë, mbi ç’baza do ta mbështesim shpresën se do të hedhë rrënjë një sektor i tillë?

Një përgjigje del në mënyrë specifike nga mjedisi shqiptar: afërsia gjeografike me Evropën Perëndimore (me Italinë, një udhëheqës botëror në tregjet e konfeksioneve), kosto e ulët për njësi e krahut të punës i cili është i arsimuar dhe i mjaft i aftësuar, politikat e hapura dhe të qëndrueshme ekonomike, e vendosin Shqipërinë në një pozitë të mirë për të hyrë në tregjet ndërkombëtare. Një përgjigje e dytë vjen nga përvoja e krahasueshme ndërkombëtare. Shumë vende të cilat e kanë arritur suksesin përmes një pune superlative për eksportet e prodhimeve (nga Mauritania tek Tunizia e Tajvani) e kanë filluar këtë proces me institucione vendase jofunksionale. Ekziston një pasuri njohurish, përvoje dhe instrumentesh përsa i përket mënyrës se si mund të lehtësohet lindja e firmave eksportuese në mjedise të vështira. Kjo tregon se, nëse duam që në Shqipëri të hedhë rrënjë një sektor eksportues i orientuar nga prodhimtaria, do të duhej një ripërqëndrim rrënjësor i vëmendjes tek dialogu biznes-qeveri, që do të ishte shumë fitimprurës. Duke pasur parasysh përfitimet e mundshme, meriton mbështetje një përqasje pragmatike për një brez të ardhshëm të lehtësimit të eksporteve.

Forcimi i transparencës për përdorimin e burimeve publike

Gjatë vlerësimit të potencialit të përqëndrimit tek përmirësimi i transparencës në lidhje me përdorimin e burimeve publike për të shërbyer si shtysë për qeverisjen e përmirësuar, duhet t’u jepet përgjigje dy grupeve kryesore me pyetje. Së pari, a ekzistojnë institucione dhe palë të interesuara të afta për të kontribuar në rritjen e transparencës? Së dyti, a sjell rritja e transparencës ndryshime të sjelljes publike?

59 Natyrisht, jo të gjithë eksportuesit. Eksportuesit e burimeve natyrore i fitojnë kthimet mbi investimin nga rentat, ku korrupsioni është shpesh kyçi për të fituar të drejtën për të eksportuar. Ky paragraf aplikohet më së shumti për eksportuesit prodhues por kjo lidhet gjithashtu edhe me disa eksportues të shërbimeve (si psh turizmi).

132

Në lidhje me pyetjen e parë, Shqipëria duket se ndodhet në një pozitë të mirë. Së pari, si qytetarët ashtu edhe palët publike presin gjithnjë e më shumëpërsa i përket mënyrës se si duhet ta kryejë punën e vet shteti. Po ashtu, profesionalizimi që duket se po hedh rrënjë në nivelet e larta të shërbimit civil (i kombinuar kohët e fundit me rritjet e pagave të cilat janë tani të krahasueshme me sektorin privat) krijojnë hapësirë dhe stimuj për këta udhëheqës të burokracisë për ta kryer punën me transparencë. Për më tepër, dëshira e Shqipërisë për të hyrë në BE dhe angazhimi i fortë i saj me Bankën Botërore dhe me IFI të tjerë, do të thotë se partnerët e zhvillimit të Shqipërisë janë në gjendje të japin mbështetjen e tyre për të vazhduararritjet në transparencë.

Nëse transparenca e rritur çon në ndryshime të sjelljes publike, kjo varet së pari nga cilësia dhe vlera e informacionit për veprimtarinë e shtetit dhe së dyti nga shkalla e stimujve dhe e aftësisë që kanë palët e interesuara joqeveritare për të vepruar në bazë të informacionit të disponueshëm. Këto çështje të përdorimit dhe të stimujve mund të zgjidhen vetëm në kontekstin e nismave specifike për transparencë. Këtu shqyrtohen tri nisma të tilla, të cilat janë në rendin e ditës në Shqipëri: deklarimi i pasurive; auditimi ex post i shpenzimeve publike; dhe monitorimi i mbështetur tek rezultatet.

Mbështetur te kriteret e përdorueshmërisë dhe të stimujve, deklarimi i pasurive është një nismë e cila duket se ka potencialin më të madh në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme. Kuadri ligjor është krijuar tashmë, duke u kërkuar politikanëve dhe nëpunësve publikë të deklarojnë pasuritë e tyre dhe t’i publikojnë këto deklarime në internet. Rregullat e shërbimit civil i paisin nëpunësit e drejtorisë përkatëse për vërtetimin e këtyre deklarateve me izolimin që u duhet për t’i kryer hetimet e tyre në mënyrë të plotë dhe të paanshme. Ndërkohë që kjo drejtori mund të ishte e brishtë përpara kufizimeve buxhetore, ekzistojnë shumë mënyra përmes të cilave partnerët e zhvillimit të Shqipërisë mund të ndihmojnë për të ofruar parashikueshmërinë e burimeve të nevojshme.

Auditimi ex post është përgjegjësi e autoritetit të pavarur të Kontrollit të Lartë të Shtetit, i cili jep llogari përpara Parlamentit të paktën një herë në vit. Edhe pse KLSH është vlerësuar pozitivisht si nga Sigma ashtu edhe nga Vlerësimi i Llogaridhënies Financiare në Vend (CFAA) i Bankës dhe edhe pse raportet e tij i shprehin qartë dhe hapur parregullsitë e identifikuara, tri60 vështirësi e kufizojnë efektivitetin e auditimit ex post si mekanizëm transparence dhe llogari-dhënieje. Së pari, komisionit parlamentar që është përgjegjës për marrjen dhe përdorimin e gjetjeve të KLSH, duket i mungojnë kapacitetet për ta bërë

60 Një çështje e katërt e cila ngrihet ndonjëherë është se KLSH e përqëndron punën e vet vetëm tek auditimi financiar dhe jo tek ai i rezultateve të punës. Edhe pse është e vërtetë që institucionet e kontrollit të lartë me përvojën më të mirë e kryejnë auditimin e rezultateve të punës, është po aq e vërtetë që ky fokus tek rezultati është ngritur mbi baza të shëndosha të përvojës së raportimit financiar. Në përgjithësi, këshillohet që “të jenë si duhet bazat (financiare)” përpara se të kalohet në fushat më të përparuara (të cilat në vetvete janë më pak të sakta).

133

punën e tij me efektivitet; mangësitë mund të mos përfshijnë vetëm aftësitë e punës por edhe stimujt, po të kemi parasysh natyrën nga sipër-poshtë të procesit politik dypartiak. Së dyti, mbase pjesërisht për shkak të dobësive në nivel parlamentar përsa i përket komunikimit të gjetjeve të KLSH, vetë Kontrolli i Lartë nuk gëzon një reputacion të përgjithshëm brenda Shqipërisë, si një organ që realizon auditime sistematike dhe kompetente, të kryera jashtë sherreve të politikës militantiste. Së treti, gjetjet e KLSH nuk ndiqen në mënyrë rregullt nga sistemi gjyqësor shqiptar. Një rrugë për të ecur përpara mund të jetë që partnerët e zhvillimit të Shqipërisë të jenë më aktivë për monitorimin e veprimeve të mëtejshme të autoriteteve shqiptare bazuar në raportet e KLSH.

Fusha e tretë ku transparenca mund të ketë një ndikim përfshin monitorimin e mbështetur tek rezultatet, për arritjen e objektivave të uljes së varfërisë. Interesi për këtë përqasjeje është i qartë – arritjet përsa i përket uljes së varfërisë kanë më shumë rëndësi për qytetarët e Shqipërisë dhe për partnerët e zhvillimit sesa kryerja e vetë procesit. Për më tepër, SKZHES e Shqipërisë ofron kontekstin e objektivave dhe të synimeve të miratuar brenda të cilëve mund të bëhet ky monitorim. Mirëpo, fatkeqësisht, monitorimi i mbështetur tek rezultatet i SKZHES duket se nuk ka as stimujt as përdorueshmërinë për të pasur një transparencë efektive. Aktualisht, nuk ka një arenë të organizuar brenda të cilës palët e interesuara shqiptare të mund të punojnë me qeverinë për të parë ecurinë që është bërë në lidhje me arritjen e pikësynimeve për varfërinë. Por edhe sikur të krijohej një arenë e tillë, nuk është e qartë nëse treguesit përkatës do të ishin mjaftueshmërisht të saktë – dhe mjaftueshmërisht e qartësisht të lidhur me veprimtarinë publike – për t’i mundësuar të shërbejnë si bazë për llogari-dhënien e qeverisë për punën e saj, vit pas viti. Mbase, maksimumi që mund të pritet nga monitorimi gjithëpërfshirës i mbështetur tek rezultatet, i ngjashëm me atë të SKZHES është që të ofrojë një kuadër për arritjen e konsensusit kombëtar në lidhje me objektivat afatgjatë dhe për analizën vlerësuese afatmesme për punën e kryer nga qeveria në pushtet.

134

KAPITULLI 8: KUADRI MAKROEKONOMIK I RRITJES

Rritja e qëndrueshme dhe konkurrueshmëria e përmirësuar nuk mund të sigurohen në Shqipëri pa një ecuri të vazhdueshme në frontin makroekonomik. Përkundër rezultateve të mira në përgjithësi dhe reformave strukturore, duhen zgjidhur me domosdo disa kufizime dhe dobësi madhore. Ky kapitull i rishikon këto kufizime dhe përvijon një kuadër politikash makroekonomike për periudhën afatmesme.

1. Kufizimet Makroekonomike dhe Financiare Të ardhurat shtetërore janë shumë më të ulëta se në çdo vend tjetër të EJL

Qëndrueshmëria fiskale është e rrezikuar për shkak të rezultateve të ulëta të punës për mbledhjen e tatimeve. Rezultatet e dobëta të punës së Shqipërisë i kanë fillimet në vitin 1991, me ndryshimet në sistem të cilat erdhën si pasojë e rënies së sistemit socialist të transfertave automatike buxhetore. Gjithashtu në vend mungon përvoja historike për mbledhjen e tatimeve. Për thuajse 40 vjet, regjimi komunist deklaronte se kishte një ekonomi pa tatime. Sigurimet shoqërore dhe planet e pensionit zbriteshin nga pagat dhe punëmarrësit, të cilët të gjithë punonin në subjekte shtetërore, nuk e ndjenin asnjëherë detyrimin për të paguar. Atëherë nuk ka pasur as sektor privat as vende pune private.

Tabela 60: Të ardhurat shtetërore si përqindje e GDP, Evropa Juglindore

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002Shqipër i 18.3 17.3 23.4 24.7 22.9 22.8 22.7BosnjeHercegovina 0.5 39.2 56.7 61.3 56.1 51.8 51.8Bullgari 31.7 30.7 38.0 38.7 38.7 37.7 36.5Kroacia 44.3 42.5 45.6 48.4 46.2 44.7 45.2Maqedonia 35.7 34.8 33.3 35.4 36.6 34.4 35.9Rumania 28.9 27.1 27.9 30.7 31.2 30.1 29.9Serbia M

na na na na 36.7 38.9 42.8

135

Figura 39: Të ardhurat shtetërore dhe të ardhurat tatimore në një grup vendesh

Baza për të ardhurat tatimore është shumë e ulët

Sektori informal është shumë i madh dhe favorizon evazionin tatimor. Evazioni tatimor dhe shmangia nga tatimet në sektorin familjar janë të konsiderueshme. Të ardhurat familjare të padeklaruara vlerësohen si 52 përqind e GDP, që është përqindja më e madhe mes vendeve të EJL dhe të EQL (Evropës Qendrore e Lindore). Ekonomia joformale e Shqipërisë vlerësohet se është sa 30 përqind e ekonomisë formale në vend. Shumica e ekonomisë mbështetet tek bujqësia dhe për pasojë është jashtë “kontrollit” fiskal. Né këtë sektor punojnë të paktën një e dyta e krahut të punës—persona të cilët shpesh jetojnë me bujqësi për mbijetesë dhe të cilët nuk raportojnë të ardhura. Administrimi i tatimeve është i dobët. Mbledhja e tatimeve shpesh nuk i arrin pikësynimet dhe, sipas anketave, ngacmimi tatimor konsiderohet si një problem i madh për bizneset. Kontributi i sigurimeve shoqërore është ende i pakënaqshëm (më pak se 35 përqind e punonjësve të firmave private janë të mbuluar dhe mbledhja e kontributeve është sidomos e dobët në pjesën qendrore dhe bregdetare të vendit).

0

10

20

30

40

50

Përq

ind

e PB

B

Të ardhura & grante gjithsej Të ardh tatimore

136

Tabela 61: Vlerësim i madhësisë së ekonomisë gri në Evropën Qendrore dhe Juglindore

Ekonomia e përhapur informale është një pengesë kyçe për nxjerrjen e të ardhurave nga kanale të tjera përveç tregtisë ndërkombëtare

Burimi: Holzner dhe Christie, 2004. Integrimi në ekonominë botërore përmes liberalizimit të tregtisë në nivel rajonal me vendet e tjera të EJL dhe me BE në kontekstin e PSA do të ketë kosto në periudhën afatshkurtër

Për më tepër, Shqipëria do të vuajë nga humbje të mëdha fiskale në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme për shkak të ndikimit të marrëveshjeve të tregtisë së lirë në kuadër të OBT, të negociatave të MTL me BE dhe të marrëveshjeve dypalëshe të tregtisë së lirë me vendet e tjera të EJL. Duhen shqyrtuar tre skenarë: (i) liberalizimi i plotë i tarifave mbi importet nga vendet fqinje në Evropën Juglindore në përputhje me marrëveshjet e tregtisë së lirë të Shqipërisë; (ii) zbatimi i plotë i MTL me BE61; dhe (iii) miratimi i Tarifave të Përbashkëta Evropiane mbi produktet industriale. Tabelat 62, 63 dhe 64 tregojnë uljen e tarifave që pritet të bëjë Shqipëria.

61 Përsa i përket ndikimit të MTL (skenari 2) dhe në mungesë të informacioneve për kalendaret e heqjes së tarifave në Shipëri sipas negociatave, kemi marrë si të qenë që uljet e tarifave janë të ngjashme me ato të aplikuara nga Kroacia në kuadër të MTL me BE. Kushtet përfundimtare të MTL të Shqipërisë mund të ndryshojnë nga ato që janë miratuar për Kroacinë. Modeli EPL mund të përditësohej për të pasqyruar uljet e propozuara tarifore të Shqipërisë.

Të ard

famil gjith si përqind

e PBB

Norma tatimore famil

Të ard tatim familjare

gjithsej sisi % e PBB

Të ard hurfamil dekl si përqidje

e PBB

Të ardh fam padeklaruasi përqind

e PBB

Mesatare EJL 0.851 0.379 0.207 0.548 0.303Shqipëri 0.875 0.302 0.107 0.353 0.522Bosnja--Hercegovina 0.848 0.397 0.256 0.643 0.205Bullgaria 0.782 0.383 0.169 0.441 0.341K roacia 0.749 0.486 0.276 0.567 0.181Maqedonia 0.88 0.536 0.262 0.488 0.392Rumania 0.805 0.406 0.142 0.35 0.456Serbia & Mali i Zi 0.848 0.362 0.238 0.658 0.192

Mesatar VA 0.723 0.44 0.222 0.502 0.221Republika Çeke 0.667 0.391 0.189 0.483 0. 184Estonia 0.774 0.526 0.316 0.6 0.174Hungaria 0.699 0.453 0.222 0.49 0.209Letoni 0.74 0.397 0.193 0.485 0.256Lituania 0.754 0.373 0.188 0.503 0.251Polonia 0.783 0.475 0.223 0.47 0.313Sllovakia 0.647 0.406 0.176 0.435 0.212Sllovenia 0.717 0.496 0.271 0.547 0.017

137

Tabela 62: Tarifat shqiptare mbi importet nga BE

Burimi: Autoritetet doganore shqiptare.

Tabela 63: Tarifat shqiptare mbi importet nga vendet fqinje sipas FTA

Tarifat efektive, 2002(%)

Tarifat e MTL (%)

Zvogëlimi në pikë përqindjeje

Drithë 2.8 1.2 1.6 Perime, fruta, të tjera prodhime bujqësore

5.3 4.8 0.5

Gjë e gjallë 8.1 6.0 2.1 Pyje 13.1 3.0 10.1 Peshkim 13.1 3.0 10.1 Energji, Minierë 2.0 0.0 2.0 Minerale nec 1.2 0.0 1.2 Ushqimore 8.6 2.7 5.9 Tekstile, veshje këpucë 10.3 0.0 10.3 Prodhime druri dhe letre 9.5 0.0 9.5 Prodhime nafte dhe qymyri 9.1 0.0 9.1 Prodhime kimike, gome dhe plastike

5.3 0.0 5.3

Prodhime minerare jometalike 9.8 0.0 9.8 Metale dhe prodhime metali 7.2 0.0 7.2 Pajisje transporti, makineri dhe pajisje

4.5 0.0 4.5

Burimi: Autoritetet doganore shqiptare.

Tarifat në fuqi 2002 (%)

Tarifat e MSA (%)

Ulja me pikë përqindjeje

Tarifat GSPtëBE

Drith[

hë 7.6 3.6 4.0 4.7Perime, fruta, të tjera prodhime bujqësore

4.3 3.3 1.0 0.0

Gjë e gjallë 10.7 5.3 5.4 2.5Pyjore 11.6 11.1 0.5 1.3Peshkim 11.6 11.1 0.5 1.3Energji, Minierë 2.1 0.0 2.1 0.0Minerale 4.2 0.0 4.2 0.0Ushqimore 10.3 5.1 5. 2 0.7Tekstile, veshje, këpucë 10.3 0.0 10.3 5.3Prodhime druri dhe letre 8.1 0.0 8.1 0.0Prodhime nafte dhe qymyri 7.2 0.0 7.2 0.0Prodhime kimike, gome dhe plastike

6.6 0.0 6.6 0.0

Prod h ime Minerale jometalik

11.7 0.0 11.7 0.7

Metale dhe prodhime metali 10.2 0.0 10.2 0.2Paisje Transporti Makinery dhe paisje

5.4 0.0 5.4 0.2

138

Tabela 64: Tarifat shqiptare MFN (kombi më i favorizuar) dhe TPE mbi

produktet e prodhimit Tarifat efektive

në PTB, 2002(%)

TPE (%)

Zvogëlimi në pikë përqindjeje

Drithë 2.0 0.0 Perime, fruta, të tjera prodhime bujqësore

2.8 0.0

Gjë e gjallë 10.1 0.0 Pyje 7.3 0.0 Peshkim 7.3 0.0 Energji, Minierë 9.9 0.0 -9.9 Minerale nec 0.4 0.0 -0.4 Ushqimore 7.1 0 Tekstile, veshje këpucë 12.3 10.3 -2.0 Prodhime druri dhe letre 5.6 0.7 -5.0 Prodhime nafte dhe qymyri 9.9 0.0 -9.9 Prodhime kimike, gome dhe plastike

6.2 3.3 -2.9

Prodhime minerare jometalike 9.7 3.7 -6.1 Metale dhe prodhime metali 11.7 1.9 -9.8 Pajisje transporti, makineri dhe pajisje

4.5 3.6 -0.9

Burimi: Autoritetet doganore shqiptare. Gjatë viteve të fundit leku është vlerësuar në mënyrë të ndjeshme

Përveç sfidave të gjendjes së saj fiskale delikate dhe të prespektivës me të ardhura më të pakta fiskale nga tregtia e jashtme në periudhën afatshkurtër, Shqipëria gjendet përballë një vendimi të vështirë në frontin monetar. Tregues të ndryshëm të konkurrueshmërisë së jashtme janë përdorur nga autorë të ndryshëm për të përcaktuar shkallën e vlerësimit të lekut qysh prej fillmit të programit të parë të stabilizimit në fillim të viteve ’90 (norma reale efektive e këmbimit mbështetur tek IÇK, matje të ndryshme të çmimit relativ të të patregtueshmeve me të tregtueshmet dhe madje edhe krahasime të pagave me dollarë)62. Ndërkohë që shkalla e vlerësimit ndryshon nga studimi në studim në fushën empirike—çka mund të jetë pasojë e të dhënave të pakta, prirja e përgjithshme është e qartë: monedha kombëtare e Shqipërisë është forcuar gjatë pjesës më të madhe të dhjetëvjeçarit të fundit, me përjashtim të rënies gjatë vitit 1997 për shkak të krizës së skemave piramidale (shih Figurën 40).

62 Shih Muco, Sanfey dhe Taci 2003, FMN (2003), Turner dhe Golub (1997), Marsh dhe Tokarick (1994), ose Clark et al. (1994).

139

Figura 40: Norma reale efektive e këmbimit e mbështetur tek CPI, 1994-2004

Vlerësimin real të lekut e shpjegojnë disa faktorë, mes të cilëve, politika

e shtërnguar monetare, flukset e mëdha financiare nga jashtë, rritje e prodhimtarisë dhe rënie e shtrembërimeve të çmimeve. Ndërkohë që ia ka dalë mbanë të krijojë një mjedis çmimesh të qëndrueshme, politika monetare ka pasur si synim uljen e ofertës monetare gjatë pjesës më të madhe të tranzicionit (shih Figurën 41). Gjithashtu, Shqipëria është vendi me nivelin më të ulët të kredisë bankare për sektorin privat, e matur si përqindje e GDP (shih Tabelën 65). Edhe pse norma e këmbimit është vendosur të jetë e lirë, Banka e Shqipërisë ndërhyn herë pas here për të ndihmuar në ruajtjen e një niveli të caktuar importesh ose për mbajtjen e çmimeve të eksporteve në nivele tërheqëse si dhe për mbrojtjen e lekun nga çdo sulm spekulativ. Duhet vënë re se efektiviteti i politikës monetare ka qënë i kufizuar nga disa faktorë, nga të cilët disa janë vonesat né reformën e sektorit bankar, zhvillimi i ngadaltë i tregjeve të kapitaleve dhe përhapja e ekonomisë informale pas liberalizimit.

Figura 41: Norma vjetore e rritjes së ofertës monetare,

1994-2003 Oferta e parasë ka qënë nën kontroll gjatë pjesës më të madhe të dhjetë-vjeçarit të fundit

Burimi: Banka e Shqipërisë.

0

2 0

4 0

6 0

8 0

10 0

12 0

Jan

-94

Jan

-95

Jan-

96

Jan-

97

Jan-

98

Jan-

99

Jan

-00

Jan

-01

Jan-

02

Jan-

03

R E E R

-0.2

-0.1

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

Dec-94

Ap

r-95

Aug-95

Dec-95

Apr-9

6

Aug

-96

Dec-9

6

Apr-97

Au

g-97

Dec-97

Apr-98

Aug-98

Dec-9

8

Apr-9

9

Aug

-99

Dec-99

Ap

r-00

Au

g-00

Dec-00

Apr-01

Aug-01

Dec-0

1

Apr-0

2

Aug

-02

Dec-02

Ap

r-03

Au

g-03

Dec-03

M3 M 1

140

Tabela 65: Kredia bankare për sektorin privat, Evropa Juglindore (% e GDP)

Kredia bankare për sektorin privat është më e ulëta ndër vendet e EJL

Burimi: EBRD, Raporti i Tranzicionit, 2003 Të ardhurat nga emigracioni dhe ndihma e huaj kanë ndihmuar në vlerësimin e lekut

Vëllimet e mëdha të të ardhurave nga emigracioni—shumica e të cilave janë para në dorë (flow), jashtë sistemit bankar—flukst e mëdha të ndihmës së jashtme financiare dhe investimet e huaja të drejtpërdrejta e kanë ushqyer konsumin dhe investimin vendas gjatë kohëve të fundit, duke dhënë kontributin e tyre për forcimin e lekut. Banka e Shqipërisë vlerëson se transfertat private kanë arritur deri në 600 milionë lek në vitin 2002, më shumë se dyfishi i vëllimit të regjistruar nga sistemi bankar. Në të vërtetë, Shqipëria ka nivelin më të lartë të monedhës jashtë sistemit bankar në vendet e EJL (Tabela 66). Statistika të Drejtorisë së Monitorim-Vlerësimit nga Ministria e Ekonomisë tregojnë se, gjatë periudhës 1991-2002, Shqipëria ka marrë një zotim gjithsej të ndihmës së huaj prej rreth 3.9 miliardë USD (shih Tabelën 67).

Tabela 66: Paraja jashtë sistemit bankar, EJL, 1992-2002 (e matur si përqindje e ofertës së parasë)

Burimi: IFC. Tabela 67: Ndihma e huaj për Shqipërinë, 1991-2002

Burimi: Ministria e Ekonomisë, Departamenti i Monitorim-Vlerësimit.

Ndërkohë që janë të vështira për t’u matur për shkak të të dhënave të pakta, edhe fitimet në prodhimtari kanë ndihmuar në vlerësimin e lekut (Figura 42).

Sipas SKZHES,

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002Shqipë 3.6 3.9 3.9 0.6 2.1 2.9 3.8 4.7Bosnja-Herceg na na na na 8.9 7.4 9.5 12.0Bullgari 21.1 35.3 12.3 12.2 14.0 11.6 14.6 18.0Kroaci 22.9 21.4 25.3 26.6 22.1 27.8 34.2 45.0Maqedonia 23.1 26.5 27.3 17.7 10.4 10.5 12.8 14.4Rumani 7.8 11.5 8.4 11.6 8.1 7.2 7.7 8.4Serbi & Mal i Zi - 9.2 10.8 11.2 9.8 7.6 5.6 -

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 EJL (mesatare) 23.8 18.0 22.0 22.6 20.4 25.3 20.7 20.3 20.1 20.1 Shqipëria 34.4 35.7 39.0 39.0 30.9 36.6 28.5 27.8 30.2 30.3 31.4 Bullgaria 12.0 10.8 9.5 10.9 10.2 23.7 28.2 28.3 26.7 25.5 - Kroacia - 13.7 15.0 13.5 11.9 10.5 10.0 10.6 9.1 8.0 - Maqedonia - 6.3 25.9 28.9 31.3 27.1 24.4 22.0 20.8 23.4 - Rumania 25.0 23.5 20.7 20.8 17.8 28.6 12.5 13.0 13.9 13.2 -

Pre - 1998 1998 1999 2000 2001 2002 TotalAngazhime, në mijë $ 2,230,687 276,149 478,197 397,526 252,409 261,618 3,896,586

% e PBB 8.4 12.7 9.37 5.43 5.0 % e shpenzimeve buxhetore 25.3 37.5 30.3 17.6 15.9

Lëvrime, në mijë $ 1,977,773 207,376 286,139 215,069 263,275 19 2,752 2,242,384% e PBB 6.3 7.6 5.1 5.7 3.7 % e shpenzimeve buxhetore 19.0 22.5 16.4 18.4 11.7

Norma e akumuluar e lëvrimit 48,3% 57.5%

141

prodhimtaria e punës ka shfaqur një prirje për lart gjatë të gjithë periudhës së tranzicionit (me përjashtim të vitit të krizës, 1997)

Figura 42: Produktiviteti i punës , 1992-2003, mijë lekë për punonjës

Vlerësimi i lekut është një pengesë për konkurrueshmërinë në arenën ndërkombëtare

Forcimi i monedhës në Shqipëri është shoqëruar me një rritje më të ngadaltë të eksporteve dhe një deficit tregtar më të madh. Ndërkohë që nevojat e Shqipërisë për importe përputhen me nivelet që hasen në ekonomitë me nivele të ngjashme zhvillimi—rreth 30 përqind e GDP mesatarisht midis viteve 1993 dhe 2003—eksportet kanë mbetur të ulëta, në një nivel më pak se 10 përqind të GDP. Kështu, deficiti tregtar ka mbetur i lartë. Deficiti i llogarisë rrjedhëse, që është ende i menaxhueshëm (-7.6 përqind e GDP për vitin 2003) pasqyron më së shumti vëllimet e mëdha të transfertave private që hyjnë në vend. Ky është një tregues se vlerësimi i lekut mund të ketë një ndikim negativ mbi konkurrueshmërinë e jashtme të vendit.

Tabela 68: Tregëtia si përqindje e GDP, 1998-2002

Përqind)

Figura 43: Eksportet si përqindje e GDP, 1993-2003 (përqind) Pas një rënieje fillestare, eksportet janë rimëkëmbur në të shkuarën por janë lëkundur ose madje kanë rënë si përqindje e GDP gjatë viteve të fundit

y = -1.0076Ln(x) + 9.0851

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Eksp/GDP, %%

Tregtia e jashtme

Një temë tjetër për t’u shqetësuar është edhe shkalla e lartë e

10. 3

11.8

11.6

12 .9

14 .3

15.4

14.6

16 .4

17.9

19.12 3.2

2 4.4

0

5

10

15

2 0

2 5

3 0

199 2 19 93 19 9 4 199 5 199 6 19 97 19 9 8 199 9 2 0 00 20 01 2 00 2 2 00 3

Treguesi 1998 1999 2000 2001 2002Eksport 7.4 7.7 7.1 7.2 6.8Importe 30.2 33.2 29.6 31.2 31.1Vëllimi treg 37.6 40.9 36.7 38.4 37.9BIlanci treg -22.7 -25.5 - 22.5 - 24.1 -24.2

142

është e orientuar nga bashkëpunimi dhe integrimi më i ngushtë me BE po ekonomia është ende e prekshme nga tronditjet e jashtme

përqëndrimit të tregtisë së Shqipërisë. BE aktualisht thith më shumë se 90 përqind të eksporteve gjithsej dhe më shumë se 70 përqind të importeve gjithsej, paçka se kjo shifër ka rënë nga 83 përqind që ishte në vitin 1997 (Tabela 69). Greqia dhe Italia janë bërë partnerët kryesorë tregtar të Shqipërisë. Këto dy vende në vitin 2003 zinin 87 përqind të eksporteve të Shqipërisë dhe 53 përqind të importeve.

Tabela 69: Skema gjeografike e eksporteve dhe importeve të Shqipërisë gjatë 1996-2003 (përqind)

Eksport 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003Bashkimi Evrop (15) 86.0 87.5 92.5 94.9 92.9 91.0 92.3 93.3Nga i cili: Greqi 13.0 20.5 19.8 13.5 12.7 12.7 13.3 12.8 Itali 57.8 49.4 60.1 69.5 70.6 71.0 71.4 74.9Vende të tjera 14.0 12.5 7.5 5.1 7.1 9.0 7.7 6.7Nga të cilët: EJL-8 3.8 6.9 0.8 1.4 1.5 2.2 1.7 0.8Pjesa e EJL-8 në eksportet ROW 27.4 55.0 10.3 26.7 21.5 23.9 21.9 12.3Gjithsej (në milion US $) 211 138 208 351 261 305 314 447Importe 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003Bashkimi Evrop (15) 76.0 83.4 81.6 76.6 74.4 74.3 71.2 67.9Nga i cili: Greqi 20.3 26.0 27.5 23.2 26.4 25.8 21.7 20.0 Itali 40.3 45.9 43.2 33.5 35.2 31.9 34.5 33.5Vende të tjera 24.0 16.6 18.4 23.4 25.6 25.7 28.8 32.1Nga të cilët: EJL-8 9.7 5.5 3.7 5.8 6.3 5.4 6.3 4.9Pjesa e EJL-8 në importet ROW 40.4 33.3 20.3 24.6 24.6 21.0 22.0 15.4Gjithsej (in milion US $) 938.5 629.0 840.8 1154.4 1089.3 1330.6 1509.1 1863.8Burimi: Mbështetur tek të dhënat për Shqipërinë, në statistikat e UN COMTRADE.

2. Politikat për të Ruajtur Qëndrueshmërinë Makroekonomike

Ruajtja e një kuadri të qëndrueshëm makroekonomik është një parakusht për investime më të larta, për konkurrueshmëri të përmirësuar dhe për rritje të qëndrueshme. Përvoja e tranzicionit ka treguar se mungesa e qëndrueshmërisë makroekonomike ose krizat makroekonomike kanë shkaktuar dështimin e investimeve dhe e kanë kthyer zhvillimin e rritjes disa vjet më mbrapa.

Përmirësimi i kursimeve publike përmes pakësimit të shpenzimeve thuajse fiskale mbi shërbimet komunale. Po të kemi parasysh nevojat gjigande të zhvillimit dhe mbështetjen në të mirat kapitale të importuara në të ardhmen e parashikueshme, Shqipëria gjendet përballë një çekuilibri të rëndë kursime/investime në periudhën afatmesme. Pritjet e politikëbërësve janë që të vazhdojnë ta financojnë deficitin e llogarisë rrjedhëse ose (i) përmes flukseve financiare joborxhkrijuese (grante, ndihmë koncesionare), ose (ii) përmes investimeve të huaja të drejtpërdrejta. Nëse jo, atëherë vendi do të detyrohet të mbështetet te mekanizmat tradicionalë e të shtrenjtë të borxhit. Transfertat zyrtare për vendet e EJL kanë rënë gjatë viteve të fundit dhe shpesh u nënshtrohen diskutimeve politike—për rrjedhojë, alternativa (i) mund të jetë një rrugë e pasigurt. Për më tepër, të gjitha vendeve të rajonit do t’u duhet të konkurrojnë për të thithur IHD; për rrjedhojë, alternativa (ii) do të kërkojë reforma madhore dhe të vështira për përmirësimin e klimës së biznesit. Po të kemi parasysh këto vështirësi, një mënyrë për të

143

shmangur nivelet e papërballueshme të borxhit do të jetë përmes rritjes së kursimeve publike. Kjo do të mund të bëhej përmes pakësimit të shpenzimeve thuajse-fiskale për shërbimet komunale, çka do të thotë, përmes kufizimit të vlerave të subvencioneve të caktuara për përdoruesit e ndërmarrjeve publike komunale.

Gjatë viteve të ardhshme do të duhet një zbatim i vazhduar i disiplinës fiskale për të pakësuar më shumë deficitin buxhetor. Për shkak se deficiti ende i lartë i Shqipërisë (mbi 4 përqind e GDP në vitin 2003) financohet kryesisht përmes huasë vendase, konsolidimi fiskal është i rëndësishëm për të mundësuar përdorimin e kursimeve vendase për investime në sektorin privat. Ndërkohë që sektori privat merr një rol edhe më të rëndësishëm, konsumi publik duhet të bjerë si prëqindje e GDP dhe kjo do të krijonte mundësinë për një kalim gradual për t’u larguar nga kursimet e jashtme.

Duke pasur parasysh rezultatet e mbledhjes së tatimeve në vend, politika fiskale duhet të synojë gjithashtu të ketë një bazë më të gjerë dhe më të sigurtë të të ardhurave fiskale. Një raport i kohëve të fundit i FMN ka rekomanduar disa masa specifike për të përmirësuar mbledhjen e tatimeve. Këto masa përfshijnë ndryshime në tatimin mbi vlerën e shtuar, ndryshime në mbulimin e tatimit mbi të ardhurat e biznesit (tatimi mbi fitimin), ulje të numrit të normave të tatimit mbi të ardhurat personale dhe një rritje të akcizës mbi produktet e alkolit, të duhanit dhe të naftës (shih Kutinë 6).

Kutia 6: Reforma tatimore e propozuar nga FMN

Tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH) • Të shfuqizohet aplikimi i dispozitës së TVSH që kërkon regjistrim të detyrueshëm të shitësve me shumicë. • T’i nënshtrohen këtij tatimi të gjitha godinat e ndërtuara së pari, me synimin për të eleminuar praktikën aktuale të tatimit të inkorporuar të vlerës së punës gjatë ndërtimit të godinës. • Të përjashtohen pagesat e qerasë të nxjerra nga godinat e reja të banimit të cilat tatohen mbi shitjet. • Të shqyrtohet miratimi i përqasjes TVSH e çmuar sipas pagesës së dëmshpërblimit për tatimin e siguracionit jojetë. • Të hiqet industria e ndërtimit nga skema e tatimit të parapaguar gjersa të bëhet e tatueshme shitja e godinave të reja. • Të shfuqizohet aplikimi i skemës së kompensimit për disa fermerë të vegjël ose, të paktën, të ulet ndjeshëm norma e kompensimit. • Të harmonizohet mbulimi i aplikimit të regjimit të pezullimit të TVSH me atë të regjimit të pezullimit të tarifave. • T’u bëhet rezistencë presioneve për të futur norma të shumëfishta ose për të zgjeruar fushën e përjashtimeve. Tatimi mbi fitimit • Të shqyrtohet si objektiv afatmesëm ndryshimi i fushës së aplikimit të tatimit mbi

fitimin nga një tatim i mbështetur vetëm tek xhiroja e biznesit tek një tatim i mbështetur edhe tek statusi ligjor i tij si person juridik.

• Të zgjatet periudha e mbartjes së humbjeve deri në pesë vjet. • Të aplikohet tatimi në burim mbi kategori të specifikuara të ardhurash që u

144

paguhen paguesve të tatimit normal mbi fitimin, por të lejohet një kreditim tatimor për tatimin në burim kundrejt detyrimeve të tyre në lidhje me tatimin mbi fitimin.

• Të zëvendësohet Neni 32/1, para. 1.b në ligjin për të tatimin mbi të ardhurat me fjalët “nuk është i regjistruar dhe nuk është i detyruar me ligj të regjistrohet për TVSH”.

• Të shqyrtohet rritja e normës së tatimit të thjeshtuar mbi fitimin me një deri në dy pikë përqindjeje.

• Të aplikohet tatimi në burim mbi kategori të përcaktuara të ardhurash që u paguhen paguesve të tatimit të thjeshtuar mbi fitimin, por të lejohet një kreditim tatimor për tatimin në burim kundrejt detyrimeve të tyre në lidhje me tatimin mbi fitimin.

PIT dhe SST • Të ulet numri i normave të PIT deri në maksimum pesë duke eleminuar brezat me

norma 18 përqind dhe 23 përqind. • Të shfuqizohet zbritshmëria e PIT nga SST i detyrueshëm. • Të harmonzihet baza e SST me bazën e PIT mbi të ardhurat nga paga. • Të hiqen, si mundësia e dytë më e mirë, disa kategori të caktuara të të ardhurave të

përjashtuara nga SST të cilat janë të predispozuara për t’u përdorur për të abuzuar, në mënyrë specifike shpërblimet nga fondet e punës dhe shpërblimet në të holla.

Mobilizimi i të ardhurave • Të shqyrtohet rritja e akcizës mbi prodhimet alkoolike, ato të duhanit dhe të naftës

për ta afruar barrën e tyre tatimore me nivele të krahasueshme me vendet fqinje. • Të shqyrtohet racionalizimi i sistemit të tatimeve mbi mjetet lëvizëse dhe rritja e

barrës së përgjithshme të akcizës së tyre mbi mjetet lëvizëse.

Lipsen të bëhen përmirësime të mëdha përsa i përket menaxhimit të shpenzimeve publike. Më poshtë jepen disa nga masat kyçe të cilat duhen shqyrtuar: • Të bëhet kujdes që Kuadri Afatmesëm i Shpenzimeve (MTEF), i

miratuar në vitin 2000, i cili synon të përmirësojë shpërndarjen strategjike të burimeve dhe efiçencën e përdorimit të burimeve, të jetë tërësisht e integruar me procesin e SKZHES dhe me nisma të tjera, si psh procesi i stabilizim-asocimit dhe me decentalizimin fiskal (shih Kutinë 7). Në këtë aspekt, Shqipëria mund të ketë nevojë të shqyrtojë disa prej rregullave fiskale të cilat ndiqen në ekonomi të tjera në tranzicion të cilat kanë pasur sukses (shih Monga 1994).

• Të miratohen rregulla buxhetore për të përmirësuar efiçencën e shpërndarjes së zërave në sektorë në të cilët po mendohet të kryhen projekte të mëdha investimesh (transport, energji, ujësjellës-kanalizime, sektorët social); autoritetet duhet të forcojnë kapacitetin e ministrive të linjës dhe të agjencive për të përcaktuar përparësi brenda mundësive të buxhetit, për të përzgjedhur projekte investimesh në bazë të një arsyetimi llogjik transparent dhe ekonomik, për t’i shpërndarë burimet në bazë të përparësive të qeverisë dhe të efektivitetit të programeve dhe për t’i zhvendosur burimet nga përparësitë e vjetra tek ato të reja ose nga veprimtaritë me pak produktivitet tek ato me më shumë produktivitet në përputhje me objektivat e qeverisë

• Të miratohen rregulla për të kufizuar rritjen e shpenzimeve

145

rrjedhëse (të përsëritura) joprioritare • Të forcohet transparenca dhe procedurat e auditimit dhe të tregohet

kujdes për Inspektoriatin e Lartë për Deklarimin e Pasurive • Të bëhet një rishikim i gjerësishëm i shpenzimeve publike në

mënyrë që të analizohen çështjet e barazisë dhe efektiviteti i burimeve publike.

Kutia 7: Drejtimet strategjike për decentralizimin

Shqipëria ndodhet në procesin e zbatimit të strategjisë kombëtare për decentralizimin për të forcuar autonominë fiskale vendore, për të rritur efiçencën dhe llogaridhënien në lidhje me shpërndarjen e burimeve publike dhe për të përmirësuar realizimin e shërbimeve publike për qytetarët. Qeveria ka bërë disa hapa të mëdhenj për krijimin e kuadrit bazë ligjor dhe institucional për qeverisjen vendore, por mbeten ende disa sfida të mëdha përsa i përket zbatimit, për shkak të: (a) një strukture të copëzuar të njësive të administratës vendore; (b) një kapaciteti të dobët administrativ (si vendor ashtu edhe qendror); (c) një caktimi të paqartë të përgjegjësive dhe të kompetencave për funksionet e përbashkëta (duke përfshirë arsimin, kujdesin shëndetësor dhe asistencën sociale); (d) një mungese të standarteve të përcaktuar qartë të shërbimeve dhe të kritereve të matjes për rezultatet e punës në lidhje me realizimin e shërbimeve; dhe (e) një shkalle të pamjaftueshme autonomie dhe parashikueshmërie të të ardhurave vendore. Po ashtu, nga ana e kërkesës, ekziston një lloj neglizhimi dhe pjesëmarrjeje të pamjaftueshme nga ana e shoqërisë civile në procesin e vendim-marrjes. Zgjidhja e këtyre sfidave në kushtet e kufizimeve të forta buxhetore është e një rëndësie të veçantë për të ruajtur rritjen ekonomike të Shqipërisë, meqënëse decentralizimi i kryer siç duhet mund të rrisë efiçencën e shpërndarjes së burimeve, mund të pakësojë çuarjen dëm dhe mosrealizimin e shërbimeve thelbësore, ndërkohë që ruhet qëndrueshmëria makroekonomike. Në këtë aspekt, një përqasje vendim-marrëse me pjesëmarrje mund të plotësojë nga poshtë lart reformat e decentralizimit të kryera nga lart poshtë, si një instrument për të siguruar ndërgjegjshmërinë, transparencën dhe llogaridhënien. Një përqasje e tillë e integruar mund të motivojë përfshirjen e shoqërisë civile dhe të sektorit privat për drejtimin, ofrimin dhe financimin e shërbimeve publike, të infrastrukturave vendore (duke përfshirë edhe ato sociale) dhe të shërbimeve komunale—të cilat kanë prirje të zgjerojnë mundësitë e investimeve dhe të rritjes vendore. Megjithatë, decentralizimi duhet të ecë përpara me atë shpejtësi dhe me atë shtrirje të cilat janë të mundshme në secilin sektor, duke pasur parasysh rrethanat e tanishme politike si edhe kapacitetet dhe mundësitë e ngritjes së institucioneve. Për më tepër, parimi që burimi duhet të shoqërojë përgjegjësinë duhet të vihet gjithnjë në jetë dhe përgjegjësitë dhe kompetencat duhet të caktohen në mënyrë asimetrike tek autoritetet vendore sipas kapaciteteve përkatëse të realizimit të tyre. Drejtimet strategjike të decentralizimit në Shqipëri në thelb kërkojnë: (a) një sqarim të rolit të qarqeve dhe të përgjegjësive dhe kompetencave specifike të njësive të vetëqeverisjes vendore, sidomos në lidhje me funksionet e përbashkëta; (b) një sistem të rihartuar të marrëdhënieve fiskale ndërpushtetore, në bazë të një sistemi të mbyllur të financave të pushtetit vendor, i cili merr një pjesë të tatimeve të përbashkëta kombëtare dhe me rregulla të qarta për përcaktimin e madhësisë dhe të shpërndarjes së transfertave (të kushtëzuara dhe të pakushtëzuara); (c) një zbatim të ngutshëm të një strategjie kombëtare kualifikimi, financiarisht të mundshme për pushtetin vendor; dhe (d) një bashkërendim të fuqizuar qendror të strategjisë së decentralizimit.

Ka vend për një zbutje të mëtejshme të politikës monetare—paçka se një gjë e tillë duhet bërë me kujdes

Niveli ende i ulët i kreditimit për sektorin privat dhe fuqia e lekut tregojnë se ekziston nevoja për ta zbutur politikën monetare. Fuqia e lekut është njëra prej vështirësive tek e cila e vënë gishtin eksportuesit shqiptarë, si një pengesë për zhvillimin e biznesit të tyre. Po të kemi parasysh pritjet e tanishme për një inflacion të ulët (parashikimet për

146

prodhimin bujqësor të këtij viti janë të mira dhe pesha e ushqimeve në shportën e IÇK është 41 përqind) dhe nivelin e mirë të mbulimit me rezerva, duket se politika e interesave të ulët e ndjekur nga Banka e Shqipërisë gjatë muajve të fundit mund të vazhdojë. Ndërkohë që autoritetet monetare shqiptare duhet të ndjekin nga afër zhvillimet e normave ndërkombëtare të interesit dhe çmimet e energjisë të cilat mund të rrisin inflacionin, dhe për rrjedhim të bëjnë ndryshime të kujdesshme në politikën që ndjekin, objektivi i tyre më i afërt duhet të jetë kufizimi i vlerësimit të lekut.

147

KAPITULLI 9: PËRFUNDIME

Shqipëria ka qënë një nga vendet në tranzicion me përvojë të suksesshme të rritjes ekonomike gjatë dhjetëvjeçarit të fundit. Pjesa më e madhe e kësaj rritjeje ka ardhur si rrjedhojë e përmirësimeve të mëdha në produktivitetin e përgjithshëm faktorial (PPF), duke qënë se Shqipëria i ka rishpërndarë burimet në veprimtari më produktive dhe ka kryer shndërrime thelbësore strukturore pas pasojave të tranzicionit. Programet e sukseshme të stabilizimit të plotësuara nga reformat ë cilat synojnë liberalizimin e ekonomisë kanë ofruar gjithashtu një kuadër të shëndoshë makroekonomik për shndërrimin strukturor. Sektori i bujqësisë vazhdon të japë bazën e të ardhurave për thuajse një të dytën e popullsisë në Shqipëri dhe shërben si një asistencë papunësie për një pjesë edhe më të madhe të popullsisë. Por janë kryer zhvillime të rëndësishme në sektorët e ndërtimit dhe të shërbimeve gjatë viteve të fundit. Së fundi, rritja është ushqyer nga vëllimet e mëdha të transfertave private të cilat vijnë nga masat e mëdha të shqiptarëve të cilën kanë mërguar gjatë viteve 1990 (shumica prej të cilëve kanë shkuar në Greqi dhe në Itali) ose të cilët punojnë përkohësisht jashtë Shqipërisë.

Përkundër rezultateve të jashtëzakonshme makroekonomike, Shqipëria vazhdon të jetë një nga vendet më të varfëra të Evropës (një e katërta e popullsisë jeton nën kufirin e varfërisë). Për më tepër, vendi gjendet përballë disa sfidave të rëndësishme strukturore të cilat janë pengesë për konkurrueshmërinë e tij dhe përbëjnë një rrezik për qëndrueshmërinë e rritjes ekonomike. Këto pengesa përfshijnë: (i) pikat e dobëta makroekonomike dhe financiare; (ii) çështje institucionale dhe të qeverisjes (disa tregues shfaqin një përkeqësim të qeverisjes gjatë periudhës 1996-2002 dhe Shqipëria vazhdon të perceptohet si një vend i korruptuar, edhe pse gjendja duket se është përmirësuar kohët e fundit); dhe (iii) kapital i dobët njerëzor dhe infrastrukturë e dobët.

Përsa u takon burimeve të rritjes, një pyetje e rëndësishme është nëse sektori i bujqësisë mund të mbetet njëri prej kontribuesve të rritjes ekonomike po të kemi parasysh presionet e rritura të konkurrencës, tani që Shqipëria është duke u integruar më tej me fqinjët e saj dhe me BE. Në të vërtetë, si bujqësia ashtu edhe industria agroushqimore gjenden përballë sfidave të rëndësishme në lidhje me arritjen e standarteve rajonale, sidomos në fushat e kapaciteteve institucionale, të teknologjisë, të shprehive të punës dhe të njohurive teknike, të mundësisë së shfrytëzimit të burimeve dhe të cilësisë së burimeve dhe të produkteve. Gjithashtu, sektori i fermave mbetet tejet i copëzuar dhe i rënduar nga barra e kufizimeve në lidhje me mundësinë e shfrytëzimit dhe të përdorimit të tokës.

Tani që Shqipëria po kalon në fazën tjetër të rritjes ekonomike dhe po kërkon të përmirësojë të ardhmen e vet për hyrjen në BE, ajo lipset të rrisë normat e akumulimit të kapitalit fizik dhe njerëzor si edhe të bëjë përmirësime të PPF nga burime alternative. E megjithatë, evidenca nga

149

aktiviteti i llogaritjes së rritjes tregon se rritja e PPF që vjen nga rishpërndarja pas tranzicionit po i afrohet fundit, dalëngadalë. Në të njëjtën kohë, kontributi i akumulimit të kapitalit është përmirësuar shumë pak. Kjo tregon se për të ruajtur rritjen e lartë të GDP dhe për të përmirësuar prespektivat e hyrjes në BE, Shqipëria duhet të bëjë përpara në dy fronte: (i) të rrisë normën e akumulimit të kapitalit; dhe (ii) të shpejtojë reformat strukturore në mënyrë që të arrijë përmirësime më të mëdha të PPF nga burimet alternative. Kjo do t’i mundësonte Shqipërisë të arrinte nivele më të larta të investimeve, të regjistrimit në shkollat e mesme dhe të integrimit tregtar të cilat janë të nevojshme për të ruajtur rritjen e shpejtë.

Për të arritur këta objektiva, Shqipëria duhet me domosdo të përpiqet të rrisë normën e investimeve, cilësinë e arsimit të mesëm dhe numrin e nxënësve të arsimit të mesëm, sidomos në zonat qytetëse ku ekzistojnë mundësitë për punësim. Gjithashtu, duhet me domosdo të përmirësojë infrastrukturën publike në vend, cilësinë e institucioneve dhe qeverisjen. Programi i politikave për arritjen e këtyre objektivave duhet të përfshijë:

• Ruajtjen e qëndrueshmërisë makroekonomike dhe përfundimin e reformave strukturore. Kjo nënkupton ruajtjen e vazhdueshme të disiplinës fiskale, përmirësimin e drejtimit të shpenzimeve publike dhe zbutjen e politikës monetare.

• Përmirësimin e qeverisjes. Tri arena mund të ishin baza e një strategjie të gjallëruar për qeverisjen. Së pari, konsolidimi i arritjeve të reformës së administratës publike, duke përfshirë ruajtjen e presionit (përmes fokusit të instrumentave të lëvrimit të shpejtë) për proceset meritokratike në nivelet e larta të shërbimit civil dhe përmirësimi i transparencës me të cilën vepron pushteti qendror dhe udhëheqja e tij, me një theks të veçantë tek deklarimi i pasurive dhe (në partneritet me BE) tek cikli i ndjekjes së zbatimit të buxhetit nga parlamenti. Së dyti, ofrimi i një platforme të bashkërenduar operative për shumë-llojshmërinë e nismave që synojnë të zhvillohet pjesëmarrja nga poshtë lartë, shfrytëzimi i këtyre përpjekjeve për qëllimin e përbashkët të nxitjes së njësive vendore me pjesëmarrje, me llogaridhënie nga lart-poshtë dhe me rezultate të larta pune. Së treti, zhvillimi i një strategjie për zhvillimin e një sektori privat aktiv me synim nxitjen e një sektori privat të orientuar nga eksporti dhe, për rrjedhojë, nga prodhimi.

• Zgjerimi i arritjes së tregtisë së jashtme. Kjo do të kërkonte një kapital më të madh dhe më të ndryshëm njerëzor se ai që ka tani Shqipëria. Shqipërisë do t’i duhet të rrisë cilësinë dhe sasinë e kapitalit njerëzor në vend. Kjo do të kërkojë gjithashtu një strategji të gjithëpërfshirëse për të përmirësuar infrastrukturën dhe për të hequr pengesat administrative për investimet.

150

ANEKS

vendi 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Shqipëri 100.0 72.5 67.3 73.8 80.7 87.9 95.9 89.2 96.2 103.2 111.2 118.4 124.0

Evropa Qendrore & Lindore (Rritje Negative)Bullgaria 100.0 91.6 84.9 83.6 85.2 87.6 79.4 74.9 77.9 79.7 84.0 87.4 91.5Kroacia 100.0 78.9 69.7 64.1 67.8 72.5 76.8 82.0 84.0 83.7 86.8 90.4 95.1Maqedonia 100.0 101.6 94.9 87.8 86.3 85.3 86.3 87.5 90.5 94.4 98.7 94.7 95.4Rumania 100.0 87.1 79.4 80.7 83.8 89.8 93.3 87.7 83.0 82.0 83.4 87.9 91.6

Evropa Qendrore & Lindore (Rritje Pozitive)Republika Çeke 100.0 88.4 86.7 87.2 89.5 95.3 99.9 98.6 97.6 98.0 101.2 104.5 106.6Hungaria 100.0 88.1 85.4 84.9 87.4 88.7 89.9 94.0 98.6 102.7 108.0 112.1 115.8Polonia 100.0 93.0 95.4 99.0 104.2 111.5 118.2 126.2 132.3 137.7 143.2 144.6 146.7Rep Sllovake 100.0 85.4 79.7 76.7 80.7 85.9 91.0 96.1 99.9 101.2 103.4 106.8 111.5Sllovenia 100.0 91.1 86.2 88.6 93.3 97.1 100.5 105.1 109.1 114.8 120.1 123.7 127.3

Vendet e BalltikutEstonia 100.0 92.0 72.5 66.5 65.1 67.9 70.6 77.5 81.1 80.6 86.3 90.7 96.1Letoni 100.0 89.6 58.4 49.7 50.0 49.6 51.3 55.7 57.8 58.5 62.4 67.2 71.2Lituania 100.0 94.3 74.3 62.2 56.1 58.0 60.7 65.1 68.5 65.8 68.3 72.3 77.2

Vendet CISArmenia 100.0 88.3 51.4 46.9 49.4 52.8 55.9 57.8 62.0 64.0 67.9 74.4 84.0Bjelloru 100.0 98.8 89.3 82.5 72.9 65.3 67.1 74.8 81.1 83.8 88.7 92.3 96.6Gjeorgji 100.0 78.9 43.5 30.7 27.5 28.3 31.4 34.8 35.8 36.8 37.5 39.2 41.4Kazakistan 100.0 89.0 84.3 76.5 66.9 61.4 61.7 62.8 61.6 63.2 69.4 78.6 86.3Kirgizstan 100.0 92.1 79.4 67.1 53.6 50.7 54.3 59.7 60.9 63.2 66.6 70.1 69.8Moldavia 100.0 84.0 59.6 58.8 40.7 40.1 37.7 38.4 35.8 34.6 35.4 37.5 40.2Federate Ruse 100.0 95.0 81.2 74.1 64.8 62.1 60.0 60.5 57.6 60.7 66.2 69.5 72.4Taxhikista 100.0 92.9 66.0 55.1 43.4 38.0 31.7 32.2 33.9 35.2 38.1 42.0 45.8Turkmenistan 100.0 95.3 90.2 81.2 67.2 62.3 58.2 51.6 55.2 64.6 75.9 91.5 105.2Ukraina 100.0 91.6 82.7 71.0 54.7 48.0 43.2 41.9 41.1 41.0 43.4 47.4 49.6Uzbekistan 100.0 99.5 88.4 86.3 81.8 81.1 82.5 86.8 90.5 94.4 98.0 102.4 106.7

Burimi: Treg e Zhvillimit Botëror, 2003.

Tabela A*1. Trajektoret e GDP reale në ekonomitë në tranzicion (1990=100)

151

vendi

Rritja e akumuluar

midis 1990-2002

(%)

Numri i viteve të rënies

përpara rimëkëmbjes

fillestare

Numri gjithsej i viteve të

rënies midis 1990-

2002

Rënia e akumuluar

përpara rimëkëmbjes

fillestare (%)

Rritja e akumuluar prej

rimëkëmbjesfillestare

(%)

Rritja mesatare

vjetore prej rimëkëmbes fillestare

(%)

Shqipëria 24.0 2 3 -32.7 84.2 6.3

Evropa Qendrore dhe Lindor (Rritja Negative)Bullgaria -8.5 3 5 -16.4 9.4 1.0Kroacia -4.9 3 4 -35.9 48.4 4.5Maqedonia -4.6 4 5 -14.7 11.8 1.6Rumania -8.4 2 5 -20.6 15.4 1.4Mesatare -6.6 3 4.75 -21.9 19.6 2.1

Evropa Qendrore dhe Lindore (Rritja Pozitive)Republika Çeke 6.6 2 4 -13.3 23.0 2.1Hungaria 15.8 3 3 -15.1 36.4 3.5Polonia 46.7 1 1 -7.0 57.7 4.2Repub Sllovake 11.5 3 3 -23.3 45.3 4.2Sllovenia 27.3 2 2 -13.8 47.8 4.0Mesatare 21.6 2.2 2.6 -14.5 42.2 3.6

Vendet BalltikeEstonia -3.9 4 5 -34.9 47.5 5.0Letonia -28.8 3 4 -50.3 43.4 4.1Lituania -22.8 4 5 -43.9 37.4 4.1Mesatare -18.5 3.7 4.7 -43.0 43.0 4.4

Vendet CIS Armenia -16.0 3 3 -53.1 79.1 6.7Bjellorusi

-3.4 5 5 -34.7 48.0 5.8Gjeorgjia -58.6 4 4 -72.5 50.2 5.2Kazakistani -13.7 5 6 -38.6 40.5 5.0Kirgizstani -30.2 5 5 -49.3 37.7 4.7Moldavia -59.8 6 7 -62.3 6.6 1.1Federate Ruse -27.6 6 7 -40.0 20.7 3.2Taxhikistan -54.2 6 6 -68.3 44.6 6.3Turkmenistani 5.2 7 7 -48.4 103.8 15.3Ukraina -50.4 9 9 -59.0 21.0 6.6Uzbekistani 6.7 5 5 -18.9 31.5 4.0Mesatare -27.5 5.5 5.8 -49.6 43.8 5.8Burimi: Llogaritje mbi Tabelën 2.

Tabela A*2. Rënia dhe Rimëkëmbja në Tranzicion

152

Tabela A*3. Lista e vendeve

vendi

GDP reale për frymë, 1980 ($ PPP)

Norma e rritjes sëGDP reale për frymë, 1980- 2000 (%) vendi

GDP reale për fryme, 1980 ($ PPP)

Norma e rritjes GDP reale për fryme, 1980- 2000 (%)

Vende me rritje të shpejtë Kina 1072 6.26 Vende me rritje më të ngadaltë Koreja 4830 5.95 Greqi 11767 1.09Irlanda 9978 4.86 Benin 996 0.99Tailanda 2756 4.56 Uruguaj 7944 0.95Mauritania 5768 4.41 Malavi 648 0.95India 1162 3.79 Zvicër 22320 0.84Hong Kongu 12516 3.79 Trinidad e Tobago 9466 0.82Uganda 442 3.77 Meksikë 7603 0.71Malajzia 4905 3.53 Panama 5318 0.66Indonezia 1891 3.27 Brazil 6327 0.64Sri Lanka 1782 3.08 Gana 1204 0.57Kili 5418 3.02 Senegal 1465 0.51Rep. Domenikane 2916 2.96 Guinea 2584 0.46Portugali 9024 2.85 Kosta Rika 5413 0.40Bangladesh 967 2.77 El Salvador 4160 0.32Pakistan 1159 2.75 Xhamajk 3470 0.31Egjipt 2419 2.74 Paraguaj 4449 0.26Nepal 863 2.63 Filipine 3275 0.22Norvegji 16772 2.39 Argjentina 10556 0.20Turqi 4325 2.29 Mali 948 0.11Japoni 15631 2.28 Kenia 1231 0.06Spanjë 11520 2.25 Etiopia 641 -0.05

Guatemala 4053 -0.17Vende me rritje të ngadaltë Camerun 2125 -0.20SHBA 21337 2.23 Jordani 4051 -0.20Tunizia 4354 2.21 Afrika e Jugut 7892 -0.23Mbretëria e Bashk 14340 2.18 Gambia 1284 -0.27Finlandë 15484 2.15 Zimbabve 2627 -0.28Guine-Bissau 453 2.08 Peru 4866 -0.30Austria 15706 2.05 Mozambiku 1129 -0.43Hollanda 16164 2.04 Honduras 2272 -0.50Australia 17092 2.01 Bolivia 3046 -0.56Izrael 11394 1.98 Ekuador 4191 -0.95Belgjikë 16303 1.89 Venezuela 7905 -1.04Danimark 18282 1.88 Ruanda 1104 -1.04Gjermani 15841 1.83 Tanzania 599 -1.09Itali 15161 1.81 Nigeri 1111 -1.19Kanada 19022 1.74 Madagaskar 1087 -1.31France 16201 1.61 Breg Fildishtë 2498 -1.45Rep Arabe e Sirisë 2965 1.61 Zambia 1240 -1.65Suedia 17179 1.60 Burundi 756 -1.83Zelanda e Re 14304 1.37 Togo 1370 -2.27Maroku 2976 1.11 Nigeria 1209 -2.64Kolumbia 4314 1.10 Nikaragua 3066 -2.76Burkina Faso 769 1.10 Çad 1622 -2.89Burimi: Tabelat Bot. Penn

153

Tabela A*4. Listave e vendeve me të ardhura të ngjashme

vendi

GDP reale përfryme, 1980 ($ PPP)

Norma e rritjesGDP reale përfryme, 1980-2000 (%)

Vende me rritje të shpejtëKoreja 4830 5.95Tailanda 2756 4.56Mauritani 5768 4.41Malajzia 4905 3.53Kili 5418 3.02Domenika 2916 2.96Egjipt 2419 2.74Vende me rritje më të ngadaltëTurqi 4325 2.29Tunizi 4354 2.21Siria 2965 1.61Maroku 2976 1.11Kolumbia 4314 1.10Panama 5318 0.66Brazil 6327 0.64Guinea 2584 0.46Kosta Rika 5413 0.40El Salvador 4160 0.32Xhamajka 3470 0.31Paraguaj 4449 0.26Filipine 3275 0.22Guatemala 4053 -0.17Jordani 4051 -0.20Zimbabve 2627 -0.28Peru 4866 -0.30Honduras 2272 -0.50Bolivia 3046 -0.56Ekuador 4191 -0.95Breg Fildishtë 2498 -1.45Nikaragua 3066 -2.76Burimi: Tableat Penn

154

Figura A*5: Norma e punësimit sipas vendbanimit, gjinisë dhe grupmoshës: 1989 dhe 2001

(përqindjet e popullsive përkatëse)

meshkuj, Tirana

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50+grup mosha

%

1989 2001

femra, Tirana

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50+grupmosha

%

19892001

meshkuj, zona të tjera urbane

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50+grup mosha

%

1989 2001

femra, zona të tjera urbane

0

1020

30

40

50

6070

80

90100

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50+grup

mosha

%

19892001

meshkuj, zona rurale

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50+grup

mosha

%

1989 2001

femra, zona rurale

0

10

2030

40

50

6070

80

90100

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50+grupmosha

%

19892001

155

Tabela A*6: Kontributet sektoriale për rritjen

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Norma rritjes së PBB -9.6 -27.5 -7.2 9.6 9.4 8.9 9.1 -7.0 7.9 7.3 7.8 6.5 4.7 6.0Kontributi i: Bujqësisë 2.5 -4.7 4.9 3.1 2.2 5.9 0.1 -1.8 1.5 -1.0 1.9 -1.4 0.6 0.8 Industrisë 0.9 -17.2 -13.7 0.2 0.5 3.1 2.5 -2.8 -1.4 2.0 3.7 1.4 0.8 1.2 Ndërtimi -0.9 0.2 0.9 0.5 1.0 0.7 -0.6 0.1 1.2 2.2 2.1 0.6 0.7 Prodhuese -2.1 -1.3 0.6 1.4 -0.6 0.2 0.5 Shërbimet -13.0 -5.6 1.6 6.3 6.7 0.0 6.5 -2.5 7.7 6.2 2.2 6.5 3.3 4.0

1982-89 1990-92 1993-96 1998-01 2002-03

Norma rritjes së PBB 2.2 -15.3 9.2 7.4 5.3Kontributi i: Bujqësisë 0.5 0.8 2.8 0.3 0.7 Industrisë 1.1 -10.3 1.6 1.4 1.0 Ndërtimi -0.2 0.8 1.4 0.7 Prodhuese 0.0 0.3 Shërbimet 0.7 -5.8 4.8 5.6 3.6

156

REFERENCA Berryman, Sue E. (2000) “Sektori arsimor i Shqipërisë: problemet dhe premtimet”. Njësia e Sektorit të Zhvillimit Njerëzor, Rajoni i Evropës dhe i Azisë Qendrore, Banka Botërore, Uashington, D.C. Blanchard, Olivier dhe Michael Kremer (1997), “Disorganizimi,” Buletini Tremujor i Shkencave Ekonomike, Nëntor. Campos, Nauro dhe Fabrizio Coricelli (2002), “Rritja në tranzicion: çfarë dimë, çfarë nuk dimë dhe çfarë duhet të dimë,” Buletini i Literaturës Ekonomike, Shtator. Chami, Ralph, Connel Fullenkamp, dhe Samir Jahjah (2003), “A janë flukset e transfertave private nga emigrantët një burim kapitali ;për zhvillimin?”, studim pune Nr. 03/189, Uashington D.C., FMN. Civici, Adrian (2003.), “Gjendja dhe niveli i konkurrueshmërisë së sektorit të agroindustrisë në Shqipëri”, Qendra Shqiptare për Tregëti Ndërkombëtare. Tiranë. Clert, Carine dhe Gomart, Elizabeth së shpejti, “Trafikimi i qenieve njerëzore në Evropën Juglindore: përtej kontrollit të krimit, një problematikë për përfshirje dhe zhvillim shoqëror”, studim për çështje të zhvillimit shoqëror, Banka Botërore, Uashington:DC. Crisan, Alexandru (2004), “Raport për përgatitjen e programit lëndor të Shqipërisë.” Tiranë: Ministria e Arsimit dhe e Shkencës. De Broeck, Mark dhe Vincent Koen (2000), “Tkurrjet e mëdha në Rusi, në Balltik dhe në vendet e tjera të ish Bashkimit Sovjetik: këndvështrimi nga ana e ofertës”, studim pune 00/32, Uashington D.C., FMN. Denizer, Cevdet (1997), “Stabilizimi, rregullimi dhe prespektiva e rritjes në ekonomitë në tranzicion,” studim pune i Bankës Botërore. Development Alternatives International/USAID (2003), “Vlerësim ekonomik i potencialit të investimeve në sektorin bujqësor të Shqipërisë”, Uashington, DC. Easterly, William (2001), “Përpjekja e paarritshme për rritje: aventurat e mira dhe të këqija të ekonomistëve nëpër tropikë”, Kembrixh, MA, MIT Press. Evropol (2001-2000.), “Vlerësimi i kriminalitetit: trafikimi i qënieve njerëzore për ti futur në Bashkimin Evropian”, Hagë: Evropol. Falcetti, Elisabetta, Peter Sanfey dhe Anita Taci (2003), “Kapërcimi i hendeqeve? Zhvillimi i sektorit privat, flukset e kapitalit dhe klima e investimeve në Evropën Juglindore”, studim diskutimi, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, Londër, maj. Fischer, Stanley, Ratna Sahay, dhe Carlos Vegh (1998), “Ekonomitë në tranzicion: fillesat e rritjes,” Dokumenta të Revistës Ekonomike Amerikane.

157

Franco, Ana, dhe Larus Blondal (2003). “Rezultatet kryesore të anketës së krahut të punës 2002. vendet që po bëhen anëtare,” Statistika në Fokus, Popullsia dhe Kushtet Shoqërore, Tema 3, 16/2003, Eurostat, Luksemburg. Franco, Ana, dhe Larus Blondal (2003). “Rezultatet kryesore të anketës së krahut të punës 2002. vendet që po bëhen anëtare,” Statistika në Fokus, Popullsia dhe Kushtet Shoqërore, Tema 3, 15/2003, Eurostat, Luksemburg. Galanxhi, Emira, Elena Misja, Desareta Lameborshi, Mathias Lerch, Philippe Wanner, dhe Janine Dahinden (2003), “Migrimi në Shqipëri”. INSTAT dhe Forumi Zviceran për Studime të Migrimit dhe të Popullsisë. Tiranë dhe Neuchâtel, Zvicër. Gray, Cheryl, Joel Hellman dhe Randi Susan Ryterman (2004), “Antikorrupsioni në tranzicion 2: korrupsioni në marrëdhëniet ndërmarrje-shtet 1999-2002”, Uashington D.C., Banka Botërore: 2004). Harrison, G., F.Rutherford, D.G.Tarr (1996a), “Raundi i Uruguajit dhe ekonomitë në zhvillim”, Nju Jork: Cambridge University Press. Harrison, G., F.Rutherford, D.G.Tarr (1996b), “Konkurrenca e rritur dhe plotësimi i tregut në Bashkimin Evropian”, Buletini i Integrimit Ekonomik, 11(3), Shtator, 332-365. Heleniak, Timothy (2004), “Migrimi në rajonin e Evropës dhe të Acisë Qendrore,” mimeo, UNICEF. Horridge, Mark, 2002, “Tabelat shqiptare input-output dhe modeli shqiptar EPL”, Shtator 2002 (http://www.monash.edu.au/policy/archivep.htm). Qendra për Promovimin e Zhvillimit Njerëzor (2004-2003), Promovimi i zhvillimit vendor përmes Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit, qarqet e Elbasanit, të Shkodrës, të Beratit, Tiranë, PNUD. FMN (2000), Shqipëria: shtojca statistikore, Raporti për Vendin No. 00/87, Uashington D.C., korrik. FMN (1994), Shqipëria, Revista Ekonomike e FMN 5. Jarvis, Chris (1999), “Ngritja dhe rënia e skemave piramidale në Shqipëri”, studime pune No. 99/98, Uashington D.C., FMN. Jungbluth, Frauke dhe David Lugg (2002), “Strategjia e zhvillimit fshatar në Shqipëri, përcaktuese për rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm”, Banka Botërore dhe Organizata e Ushqimit dhe e Bujqësisë. Mund të gjendet në internet : http://siteresources.worldbank.org/INTALBANIA/Resources/Rural_Development_Strategy-Underpinning_Growth.pdf Kaminski, Bartlomiej (2003), “Studim i Shqipërisë,” në Politikat dhe institucionet tregtare në vendet e Evropës Juglindore në procesin e stabilizimit dhe asocimit me BE, raport rajonal i Bankës Botërore, Uashington, D.C.

158

Kaminski, Bartlomiej dhe Manuel de la Rocha (2003), “Procesi i stabilizimit dhe asozimit në Ballkan: alternativat e integrimit dhe vlerësimi i tyre,” seria e studimeve të punës për hulumtim politikash 3108, Banka Botërore, qershor 2003. Kaminski, Bartlomiej dhe Beata Smarzynska (2001), “Integrimi në rrjetet botërore të prodhimit dhe të shpërndarjes përmes IHD: Rasti i Polonisë.” Ekonomitë komuniste & shndërrimet ekonomike, Vol. 13. No. 4. Kaminski, Bartlomiej dhe Francis Ng (2004), “Çontegrimi dhe integrimi i prodhimit të Evropës Qendrore në tregjet botërore,” dorëshkrimi i pabotuar, Uashington D.C. Kaminski, Bartlomiej dhe Francis Ng (2001), “Copëzimi i tregtisë dhe i prodhimit: ekonomitë e Evropës Qendrore në rrjetet e BE të prodhimit dhe të marketingut,” studim pune për hulumtim politikash 2582. Banka Botërore, Grupi i Hulumtimit të Zhvillimit-Tregëtia, Uashington D.C. Maj. Kaurmann, Daniel, A. Kraay dhe M. Mastruzzi (2003), Treguesit e qeverisjes për 1996-2002 (www.worldbank.org/wbi/governance, Uashington D.C., Banka Botërore. Keyser, John C. (2004), Faza e pare e raportit sintezë. Analiza e përparësisë së krahasuar rajonale, IFAD. Levine, Ross dhe David Renelt (1992), “Analizë e ndjeshmërisë së regresioneve të rritjes në vend,” Revista Ekonomike Amerikane, Shtator. Levy, Brian (2004), “Drejt një strategjie për qeverisjen në Shqipëri: projekt-diskutim”, Uashington D.C., Banka Botërore. Mankiw, N. Gregory, David Romer, dhe David Weil (1992), “Një kontribut për studimin empirik të rritjes ekonomike,” Buletini Tremujor i Shkencave Ekonomike, Maj. Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit (2003), Raporti Vjetor, Tiranë. Ministria e Rregullimit të Territorit dhe e Turizmit (2003), Strategjia për sektorin: zhvillimi i turizmit në Shqipëri, Tiranë. Monga, Célestin (2004), “Alternativat makroekonomike të Letonisë në periudhën afatmesme: sfidat fiskale dhe monetare të anëtarësimit në Bashkimin Evropian”, studim pune no. 3307, Uashington D.C., Banka Botërore. Muca, Elda, Myhijidin Llagalami, Ilda Bozo, Giuseppe Gesano, Gianbattista Cantisani, Valeria Greco, dhe Giuseppe Loprete (2004). “Njerëzit dhe puna në Shqipëri. Krahu i punës, punësimi dhe papunësia në tranzicion.” ICSTAT, Romë – INSTAT, Tiranë. Muco, Marta, Peter Sanfey dhe Anita Taci (2003), “Normat e këmbimit në inflacion dhe roli i politikës monetare në Shqipëri” studim i paraqitur në Konferencën e Katërt Ndërkombëtare: Ekonomia Shqiptare, Performanca dhe Sfidat e Politikave, Banka e Shqipërisë, Shtator. Ng, Francis dhe Alexander Yeats (1999), “Ndarja e prodhimit në Azinë Lindore: si dhe përse bëhet ndarja e punës?” studim pune për hulumtimin e politikave, Banka Botëtore, No. 2197, tetor.

159

Ninka, Eniel dhe Collana Appunti (2003), “Zhvillimi ekonomik dhe shoqëror në vendet në tranzicion: ndryshimet territoriale në rrethet e Shqipërisë”, Associazione Alessandro Bartolo, http://www.reapbalk.unian.it/research/activities/ninka.pdf OECD (2000), “Shkolla në epokën e informacionit”. Paris: Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik. Kanada: “Human Resources Development Canada”. OECD (2001), “Njohuritë dhe shprehitë për jetën”. Rezultatet e para nga PISA 2000. Paris: Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik. OECD (2002a), “Lëvizshmëria ndërkombëtare e personave me shprehi të zhvilluara”, Paris. OECD (2002b), “Financiimi i arsimit”. Paris: OECD. OECD (2003a), “Arsimi, shkurtimisht: treguesit e OECD, 2003”. Paris: OECD. OECD (2003b), “Statistikat e krahut të punës: 1982-2002”. Paris: OECD. Rebis (2003)., “Infrasktruktura rajonale balkanike, një studim”. Renton, Daniel (2001), “Trafikimi i fëmijëve në Shqipëri,” Save the Children, Tiranë. Schwab, Klaus, Michael Porter, dhe Jeffrey Sachs, redaktorë (2001). Raporti i Konkurrueshmërisë Botërore, 2001/2001, Gjenevë, Forumi Ekonomik Botëror. UNICEF (2002), “Trafikimi i qenieve njerëzore në Evropën Juglindore: gjendja e tanishme dhe kundërpërgjigjet ndaj trafikimit të qenieve njerëzore në Shqipëri, Bosnje-Hercegovinë, Kroaci, ish Republikën e Jugosllavisë, Maqedoni, Moldavi, Rumani,” UNICEF, UNOHCHR, OSBE. Departamenti Amerikan i Shtetit (2003), Raporti i Trafikimit të Njerëzve, Uashington, DC: Departamenti Amerikan i Shtetit. Banka Botërore (2002), Shqipëria: strategjia për shvillimin rural, Uashington D.C. Banka Botërore (2003), Vlerësimi i Varfërisë në Shqipëri, Uashington D.C. Banka Botërore, Prespektivat Ekonomike Botërore 2004: realizimi i premtimit të axhendës së Dohas.

160

WB194323 C:\194323\CPPR\CEM\CEM_Albanian Artan corrections.doc February 21, 2005 1:09 PM