Shtrembrime t historis s Epirit nga Akademia e AthinsNga Prof. Kristo Frashri 1. Cilt qen banort e Epirit t lasht? Shqiptart dhe grekt, pasardhs t ilirve dhe helenve t lasht, banojn n fqinjsi me njri-tjetrin q nga periudha parahistorike. Gjat shekujve kufijt midis vendbanimeve t tyre nuk kan qen asnjher t prera nga pikpamja e prkatsis etnike t banorve. Kjo ka ndodhur ngase kto vise kan qen m tepr se 2000 vjet nn strehn e perandorive shumkombshe, t tilla si Perandoria Romake, Perandoria Bizantine dhe Perandoria Osmane, t cilat lejonin lvizjet e fiseve dhe t kombsive brenda kufijve politik n krkim t vendbanimeve t reja. Si kudo, edhe ktu n brezin ansor t vendbanimeve t shqiptarve dhe t grekve u krijuan vise me banor t przier nga t dyja etnit. Nj nga kto zona kufitare me popullsi t przier shqiptare dhe greke ka qen dhe vazhdon t jet treva e quajtur nga helent e lasht Epir, nga shqiptart e sotm amri. Me sa dihet, bashkjetesa pr mijra vjet e banorve t t dy etnive n t njjtn trev gjeografike, nuk ka shkaktuar n t kaluarn asnjher konflikte et nike midis tyre. Kjo kuptohet po t kemi parasysh se t trija perandorit e mdha q kan sunduar mbi ta si perandori shumkombshe, e trajtonin nnshtetasin si burim fisku dhe si gregar fetar, por jo si militant nacionalizmi. Puna ndryshoi kur n shekullin XIX lindn shtetet e pavarura ballkanike. Kjo pr arsye se lindja e tyre prkoi me shfaqjen e lakmive nacionaliste. Pikrisht n at koh lindn edhe lakmit e qarqeve nacionaliste greke pr t aneksuar Epirin dhe m tej viset e Shqipris s Jugut. Qarqet qeveritare t Athins dhe historiant helen q qndrojn prapa tyre i konsiderojn t drejta lakmit e tyre nacionaliste ndaj viseve shqiptare. Madje, qarqet kishtare ortodokse t Greqis nuk ngurrojn ti quajn kto pretendime t drejta, t shenjta. Si rrjedhim, luftn pr aneksimin e viseve shqiptare ato e kan ngritur n nivelin e nj kryqzate fetare. Prkundrazi, kur ndonj historian shqiptar i kundrshton pretendimet greke dhe ngul kmb se ndr banort e Shqipris s Jugut ka vetm nj minoritet t vogl banorsh grek, n Athin shprthejn britmat se n Tiran po ringjallet nacionalizmi shqiptar. Pr t justifikuar lakmit e tyre nacionaliste ndaj viseve q nuk u prkasin, qeveritart e Athins dhe prapa tyre historiant helen kan botuar deri sot me qindra punime kushtuar historis s Epirit ose aspekteve apo momenteve t ndryshme t historis s tij. Prej tyre meriton t veohet botimi me pretendime shkencore q ka dal nga shtypi n Athin koht e fundit. Fjala sht pr trajtesn q Akademia e Athins botoi koht e vona n anglisht n format t madh prej 480 faqesh, nn drejtimin e prgjithshm (general editor) t M. B. Sakellariut, me titull Epirus 4000 years of greek histori and civilization (Epiri 4000 vjet histori dhe qytetrim grek), Athin 1997. Botimi i prmendur q tani kemi n tryez ndryshon nga moria e botimeve t mparshme nga tri pikpamje trajton nga pikpamja kohore n mnyr integrale historin e Epirit gjat 4000 vjetve; e dyta, n t kan marr pjes autor ndoshta m t shquarit e historiografis greke t ditve tona; e treta, nga pikpamja e prgjegjsis shkencore, politike, morale mban vuln e Akademis s Athins, e cila pavarsisht nga emri q mban, sht Akademia e Shkencave jo e Athins, por e Greqis. Ne kemi menduar se tani q Greqia ka disa dhjetvjear q sht br antare e Bashkimit Evropian, do ta ket zbutur sadopak dozn e nacionalizmit dogmatik agresiv, t paktn n fushn e historiografis, e cila e ka karakterizuar n t kaluarn. Duke kaluar npr duar kt punim me veshje tipografike dinjitoze, botuar n pragun e shekullit XXI, po shohim me keqardhje t thell se historiografia greke e ditve tona n vend q t bj hapa prpara drejt objektivizmit, racionalizmit, iluminizmit shkencor, qndron e gozhduar pas dogmatizmit t smur, nacionalizmit t mbrapsht dhe politizimit t skajshm t historis. Kjo dobsi vihet re n trajtimin e t gjitha epokave, periudhave dhe temave t historis s Epirit. Natyrisht sht e pamundur q n nj shkrim t shkurtr t vihen n dukje t gjitha shkeljet q prmban ky vllim n fushn e faktologjis dhe t metodologjis shkencore t historis s Epirit. Pr kt arsye, do t ndalemi vetm n dobsit kryesore, pr t cilat nuk mund t heshtim. Kt radh do t prqendrohemi te dobsit q t vrasin syt kur lexon kapitujt e

historis s lasht t Epirit. Ne kemi pritur q me dobsit e ksaj periudhe t merren historiant shqiptar t specializuar n problemet e historis s lasht t Epirit. Arsyeja prse ata heshtin sht puna e tyre. Heshtja e tyre nuk ia heq t drejtn do qytetari t interesuar pr ndriimin e historis s Shqipris, q t thot fjaln e vet. Prirja nacionaliste n trajtimin e historis nuk sht e re te qarqet politike dhe shoqrore greke. Dihet se nga pikpamja politike Greqia e re lindi n vitin 1821. N at koh, qarqet politike, shoqrore, intelektuale helene kur shteti grek ishte ende n shprgej ishin ushqyer nga dy mndesha ideologjike nga kultura racionaliste, iluministe, demokratike e Greqis antike dhe nga kultura dogmatike, nacionaliste, teokratike e Perandoris Bizantine. Dihet se kto dy faktor t fuqishm kulturor nuk pajtoheshin midis tyre, pr arsye se njra ishte n thelb pagane, liberale dhe demokratike, kurse tjetra ishte kristiane dogmatike dhe perandorake. N kt ballafaqim t dyja ideologjit kishin t prbashkt vetm gjuhn greqishte. Prkundrazi, nga periudha historike ato qndronin me shekuj larg njra-tjetrs. Vetkuptohet se presionin m t fuqishm n brezat q ndrmorn revolucionin grek e ushtruan pr shkak t afrsis kohore, komponentt e ideologjis bizantine. Prkundrazi, komponentt e ideologjis klasike ishin nj kujtim i largt, pothuajse t panjohura nga brezat q ndrmorn revolucionin lirimtar grek. Megjithat, nga bota klasike greke kultura bizantine prvetsoi vetm poemn e Homerit mbi luftn e Trojs. Poema homerike u b n nj far shkalle Ungjilli i dyt pedagogjik, i cili u msonte brezave grek se at q nuk mund ta fitonin me trimri, mund ta realizonin nprmjet Kalit t Trojs me dredhi. Dredhin si komponent t identitetit grek e ka prjetsuar q n shekullin I p.e.s. poeti i madh romak Virgjili n poemn e tij t pavdekshme Eneida (II, 49) me vargun me t cilin prifti trojan Laokont i porosiste bashkqytetart e tij q t mos e pranonin si dhurat kalin grek: Timeo danaos et dona ferentes (Trembem nga greku, edhe kur t jep dhurat). Qarqeve politike t Greqis s re u plqeu prkdhelia e Katerins s Madhe, caresha ruse e shekullit XVIII, e cila preferonte q n Bosfor t sundonte m mir kamillafi i patrikut ortodoks sesa turbani i sulltanit islamik. Me fjal t tjera, ajo i nxiste grekt e rinj t rimkmbnin Perandorin Bizantine me kryeqytet Kostandinopojn mesjetare dhe jo me Athinn e Perikliut. Natyrisht q kjo nxitje ndikoi shum n aspiratat q patn shtetart e Greqis s re. Por ndrra e mkmbjes s Bizantit mesjetar, si dihet dshtoi. Madje, historia e shtetit t ri grek sht historia e dshtimeve t njpasnjshme. Stambollin e humbi prgjithmon. Nga Azia e Vogl hoqi dor e turpruar nga disfata ushtarake. Thrakn lindore nuk e prfshiu dot. Edhe Maqedonin veriore kaq t lakmuar prej saj nuk e shtiu dot n dor. Gjithashtu n aneksimin e Qipros dshtoi. N Epir siguroi vetm shkputjen e gjysms s saj jugore. Megjithat, lakmit q ka Athina nuk jan shuar. Ajo ka nevoj t domosdoshme pr nj fitore. Pr fitore ka m tepr se kurdoher nevoj tani q sht e mbytur n borxhe. E vetmja shpres pr t korrur fitore i kan mbetur nj fitore morale me Maqedonin pr ta detyruar t ndryshoj emrin dhe nj fitore territoriale me Shqiprin pr t shkputur prej saj autonomin e Vorio-Epirit. Si argument pr t shkputur autonomin e Vorio-Epirit, ajo prpiqet t argumentoj pa prova bindse se Epiri historik, ku, sipas saj, bjn pjes qarqet e sotme t Gjirokastrs dhe t Kors, ka qen q n agimin e historis dhe vazhdon t jet edhe sot tok greke. Pr kt qllim, ajo ka ven dhe vazhdon t ver n lvizje armatn e historianve t saj. Artileria m e fundit q ajo ka vn n veprim n kt mes sht monografia e prmendur e Akademis s Athins, botuar m 1997. Monografia e prmendur e Akademis s Athins ka prsa i prket historis antike t Epirit, nj veori t ciln nuk e kemi ndeshur m par. Historiant grek, kurdoher krenar pr t kaluarn e tyre t lasht, kan preferuar q historin e tyre zyrtare ta shkruajn ata vet. Kjo sepse, sipas tyre, historiant jo grek nuk jan n gjendje ta kuptojn dhe ta realizojn kndvshtrimin se historia e helenizmit sht thelbi i historis s Greqis. Kt radh puna ka ndryshuar. Historin e helenizmit parahistorik, protohistorik dhe klasik n monografin e prmendur akademike e ka shkruar nj historian ang lez Nicholas G.L.Hammond, n at koh profesor n Universitetin e Bristolit, Angli dhe njkohsisht profesor honorar n Universitetin e Janins, Greqi. Vetm pasi i lexon kapitujt t cilt trajtojn qytetrimin

helenik n Epir, mson arsyen prse kolektivi i historianve grek ka preferuar tia besoj profesorit britanik pjesn e par t vllimit. Nga mnyra se si ai e ka trajtuar historin e lasht t Epirit, N.G.L. Hammond ua ka tejkaluar grekve n vlersimin apollogjetik t helenizmit n Epir. Ne e kemi njohur nga afr Hammondin, gjat vizits q ai bri n Shqipri m 1972. Nuk e patm t vshtir t bindeshim se ai nuk e fshihte mosprfilljen ndaj historis shqiptare t s kaluars dhe t s tashmes. Ai krkonte me ngulm t gjente me do kusht do t hrrmij t kulturs greke n Shqipri dhe nuk pranonte t merrte n konsiderat asnj gjurm kulturore ilire, edhe kur kto objekte qen me shumic. Kur ne i sugjeronim t shihte objektet ilire t ekspozuara n muzet tona, ai prgjigjej: Nuk m interesojn objektet ilire, m interesojn vetm gjurmt helene. Edhe pyetjes son se si mund t vlersohet nj gjurm e veuar greke n morin e objekteve ilire, t zbuluara n t njjtin vend, ai prsri prgjigjej: Un nuk merrem me objektet ilire, un merrem vetm me kulturn greke. Kjo mosprfillje ndaj kulturs ilire bie n sy gjat gjith paragrafve q kan dal nga pena e tij. Le ta trajtojm m nga afr historin e Epirit t lasht. Gjurmt m t hershme arkeologjike t jets njerzore n truallin e sotm t Greqis dhe Shqipris t ndriuara deri tani na ojn n fundin e Paleolitit t mesm, m sakt n fundin e t ashtuquajturs periudh musteriane. N historiografin botrore mbisundon pikpamja se pr mijra vjet me radh banort e ksaj periudhe qen fise baritore shtegtare, t cilat lviznin n krkim t kullotave pr tufat e tyre. Edhe gjat Paleolitit t von n kto treva vazhduan t banonin fise baritore shtegtare. Prderisa ishin fise shtegtare, pr prkatsin e tyre etnike as q mund t bhet fjal. Puna ndryshoi n periudhn e Neolitit, kur fiset shtegtare n saj t bujqsis u shndrruan n popullata sedentare pavarsisht se krahas tyre vazhduan t ekzistonin fise shtegtare stinore. N fund t periudhs s Neolitit kur shoqria njerzore arriti pjekurin e saj, fillon afrsisht 6000 vjet m par edhe historia e qytetrimit n trevn e Epirit. Se cilt qen kta banor t hershm t Epirit, far gjuhe flisnin dhe cila ishte prkatsia e tyre etnike nuk mund t thuhet me siguri. Ata duket se bnin pjes n grupin e madh t popullatave t cilat n mijvjearin e fundit t Neolitit banonin n brigjet veriore t detit Mesdhe. Shumica e historianve, gjuhtarve, etnologve dhe antropologve mendojn se popullatat q banonin n periudhn e fundit t Neolitit gjat brigjeve veriore t detit Mesdhe bnin pjes n popullatat e grupit etnogjuhsor mesdhetar. Nga tradita historike dihen dhe disa emra fisesh apo popullatash t ksaj epoke, si: leleg, karian, fryg, iber, tiren, osk, umbr, etj, etj. Gjurmt e qytetrimit mesdhetar n truallin e Shqipris s sotme jan zbuluar n liqenin e Maliqit. Se cilat nga kto popullata t grupit etnogjuhsor mesdhetar banonin n viset e sotme t Shqipris dhe t Epirit sht vshtir t thuhet. Rreth 25 shekuj para ers son kur u mbyll epoka e Neolitit dhe nisi epoka e metaleve, rrjedha e jets njerzore n mbar pjesn jugore t Gadishullit Ballkanik prfshir dhe trevn epirote psoi ndryshim. Faktori q shkaktoi kt ndryshim qe dyndja n kt trev e popullatave t reja, t cilat pr disa erdhn nga deti, pr disa nga toka. Mendohet se vatra e tyre fillestare ka qen n Rusin e sotme jugore, n trevn midis Detit t Zi dhe Detit Kaspik, aty ku u mbrujtn popullatat e familjes s madhe etnogjuhsore indoevropiane. Pikrisht nga kjo trev filloi shtegtimi grupe-grupe dhe koh pas kohe i popullatave q sot njihen si pjestar t familjes etnogjuhsore indoevropiane. T part q u shkputn nga vatra e tyre fillestare qen hititt, t cilt morn drejtimin e Jugut dhe u vendosn n Azin e Vogl, n afrsi t qytetrimit mesopotam. T dytt shtegtuan drejt Perndimit dhe u vendosn n pjesn jugore t Gadishullit Ballkanik n afrsi t qytetrimit egjean. Kta qen indoevropiant e par ose si quhen ndryshe protoindoevropiant. Dyndja e tyre n Epir vrtetohet ndr t tjera nga shfaqja e nj riti t ri varrimi, q ka dal prej kohsh n drit gjat zbulimeve arkeologjike. Jan varret tumulare ose si quhen ndryshe varret kurgane, t zbuluara kryesisht n pjesn jugperndimore dhe perndimore t Gadishullit Ballkanik. Banort e rinj t vdekurit i shtrinin n tok pa hapur grop dhe pastaj i mbulonin me dhe. Kur pjestart e tjer t familjes patriarkale vdisnin, trupat e tyre vendoseshin mbi tumulin e paraardhsit t tyre. Kshtu veprohej edhe pr brezat pasardhs.

Me koh, varreza e nj bashksie ose e nj familjeje t madhe patriarkale kthehej n nj kodr, latinisht tumulus, rusisht kurgan, shqip tum. N fillim t mijvjearit II p.e.s., pra n fillim t epoks s Bronzit, pjesa jugore e Gadishullit Ballkanik psoi nj val t re dyndjesh popullatash indoevropiane. Dshmi pr kt dyndje sht fakti se popullatat e reja nuk prdornin varrezat tumulare, por praktikonin varrosjen e t vdekurit n grop. Kta qen popullatat helene, t cilat u shtrin n viset e banuara m par nga pellazgt, pastaj kaluan edhe npr ishujt e Egjeut, madje edhe n Azin e Vogl. Nga fundi i epoks s Bronzit n Gadishullin Ballkanik u dukn ilirt, t cilt zun vend n veri t Hellads dhe n pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik. Ka koh q jo pak historian dhe gjuhtar t kohve moderne banort e hershm protoindoevropian, t cilt u vendosn n viset e sotme t Greqis, Epirit, Shqipris dhe Maqedonis, i quajn pellazg. N fakt, apelativin pellazg e kan prdorur mijra vjet m par vet historiant dhe shkrimtart e vjetr grek, pas tyre romak. Do t shkonte tepr gjat po t rreshtonim ktu t gjith ata autor t vjetr grek, t cilt i dallojn n mnyr rigoroze pellazgt nga helent dhe nga ilirt. Asnjri prej tyre nuk ka prur argumente bindse q ti identifikojn pellazgt me grekt apo me ilirt. Helent kan bashkjetuar me pellazgt, kan marr prej tyre element t qytetrimit pellazgjik, derisa i asimiluan, ashtu si pellazgt nga ana e tyre asimiluan popullatat e mparshme mesdhetare. Asimilim do t thot huazim elementsh kulturor, por jo identifikim etnik. Dihet se nga prplasja e dy identiteteve njra prej tyre zhduket. Pikrisht, ktu qndron shtrembrimi kryesor i historianit britanik Hammond n veprn e prmendur mbi Epirin. Ai nuk i trajton pellazgt si nj kombsi m vete. Sipas tij, pellazgt qen helen t mirfillt. N saj t ktij identifikimi t shpifur ai ka gatuar nj konk luzion q nuk e kemi dgjuar asnjher se helent nuk kan shtegtuar n Ballkan n fillim t epoks s Bronzit, as pes shekuj m par kur shtegtuan protoindoevropiant e hershm, por jan pjell e historis s truallit grek. Pra, sipas tij, helent kan qen vazhdimisht n truallin ballkanik dhe se epiteti q Homeri u jep pellazgve si popullat hyjnore u takon pa mdyshje helenve. Kt hamendsim N. Hammondi e shtrin edhe kur flet pr Epirin. Nuk i mohon njoftimet q prmban letrsia klasike mbi pranin e pellazgve n Epir. Por, nga ky hamendsim Hammondi nxjerr konkluzionin se helent kan qen n Epir q kur shfaqen varret tumulare, pra q kur vrtetohet prania e pellazgve n trevn epirote. *** Pavarsisht se ka dijetar q nuk e pranojn se pellazgt qen bartsit e kulturs tumulare tashm apelativi pellazg prdoret n mnyr konvencionale si emri i protoindoevropianve t hershm, t cilt banonin n Gadishullin Ballkanik para grekve dhe para ilirve. Historiant dhe gjeograft e vjetr grek dhe romak pohojn se banort m t hershm t Epirit qen pellazgt. Madje, njri prej tyre, Plutarku (shekulli II), thot se pellazgt e hershm q banonin n Epir quheshin thesal. Sipas tij, pellazgt n Epir erdhn fill pasi ndodhi prmbytja mitologjike e Noes, e cila sipas Bibls, ka ndodhur n koht parahistorike (Pyrrhus, 1,1). Plutarku njofton gjithashtu se nj nga veprat e pellazgve t hershm kur ata erdhn n Epir, ishte ndrtimi i faltores s Dodons, nj nga faltoret m t famshme t kohs antike, grmadhat e s cils jan zbuluar 18 km n jug t Janins. Themelimin nga pellazgt t faltores s Dodons n trevn e Epirit e prmend pr t parn her poeti epik grek, Homeri. Ai thot pr t: O Zeus, mbret dodonas e pellazgjik, q banon larg/ q kujdesesh pr Dodonn me dimr t ashpr/ ku pr rreth jan selt / aty banojn fallxhort q nuk lajn kmbt e flen pr tok. (Iliada, XVI 233 e 234). Straboni, gjeografi grek i shekullit I, i cili ka njoftime pr Epirin m t pasura se do autor tjetr antik, shkruan: Shum autor t vjetr edhe fiset epirote i kan quajtur pellazgjike, sepse ata (pellazgt K.F.) shtriheshin deri n Epir. (Libri V. 2,4). Straboni shkruan gjithashtu: Orakulli i Dodons, sipas Eforit, sht ndrtuar nga pellazgt. Pr pellazgt flitet se kan qen m t vjetrit nga t gjith ata popuj q kan sunduar n Hellad. Hesiodi thot se Dodona dhe Lisi ishin qendra e pellazgve. Straboni shton m n fund se popullsit q banonin rreth e rrotull Dodons qen barbar, pra jo grek. Nga Straboni del se Dodona ishte ndrtuar n nj truall t banuar nga pellazgt, pra jo nga grekt dhe se m von u prfshi n kufijt e Molosis, pastaj t Thesprotis dy fiset kryesore t Epirit, t cilt

sikurse do t shihet m tej, ishin me prkatsi etnike ilire. Kt e prforcon edhe Skimni (shek. III-II p.e.s.), i cili shkruan: N Molosi sht edhe Dodona/ faltore e Zeusit, themeluar prej pellazgve/ N viset e brendshme banojn barbar t przier/ pr t cilt shtojn se banojn pran faltores. (V, 448). Herodoti, historiani i par i Greqis s vjetr (shekulli V p.e.s.), shkruan se n fillim pellazgt adhuronin perndit e tyre, por nuk i njihnin me emra. Kur pan se n Egjipt perndit kishin emra t veant, vendosn q edhe ata ti pagzonin perndit e tyre me emra t veant. Para se t vendosnin, erdhn n Dodon dhe pyetn orakullin, i cili u prgjigj se mund ti quanin perndit me emra t veant. Gjithnj sipas Herodotit, m von helent i morn nga pellazgt emrat e perndive. Nga njoftimet q japin autort e vjetr grek dalin kto konkluzione: se asnj autor antik grek nuk pohon se banort e Epirit t lasht qen grek; se pellazgt dhe grekt qen dy kombsi t ndryshme; se qendra kryesore shpirtrore e pellazgve, faltorja e Dodons, ndodhej n zemrn e trevs epirote; se praktikn e pagzimit t perndive me emra t veant grekt e morn nga pellazgt. Shkurt, pellazgt banonin n Epir para se t shfaqeshin n Ballkan helent dhe ilirt. Megjithse historikisht nuk vrtetohet prania e helenve n Epir, historiant grek jan gozhduar prej kohsh pas pikpamjes se grekt kan banuar n kto vise q n agimin e historis. Ndr historiant grek t Paralufts zgjodhm K. Gjerojanin, mbasi trajtesa e tij prfaqson n mnyr koncize, m mir se t tjerat, vizionin q kishte historiografia greke mbi Epirin antik n periudhn midis dy luftave botrore. Ai ngul kmb se faltorja e Dodons sht gjithsesi greke, mbasi grekt qen pasardhsit e pellazgve. Si rrjedhim, pranin e pellazgve ai e identifikon pa t drejt me pranin e grekve n Epir. Si dihet, identifikimi i pellazgve me helent ka qen nj tez romantike e historianve grek t kohve t reja, tez t ciln sipas mendimit t prgjithshm, koha e ka marr me vete. Edhe dshmia e dyt e tij se autort antik pohojn se banort e rrethinave t Dodons i prkisnin fisit Hylloi, sht ndrtuar mbi nj premis t pasakt. Orvatja e K. Gjerojanit pr ta lidhur emrin Hylloi me emrin helen, sht e nxituar. Sipas dijetarve t linguistiks historike, kjo lidhje sht artificiale. Prkundrazi, ata shohin te emri Hylloi te Skilaksi (220); Hyllis te Plini Sekundi (3, 22); te Eustathi (384), - nj apelativ ilir q ka n rrnj fjaln yll, i cili nga ana e vet ka lidhje gjithashtu me fjaln shqipe hyjni (perndi). Shkurt, pohimi i tij se epirott kan qen gjithmon dhe nuk pushuan asnjher s qeni grek (), sht nj deklarat retorike e cila, nuk ka mbshtetje as logjike, as dokumentare. (M.E.E. vol. XII, f. 326). N lidhje me prkatsin etnike t banorve t Epirit n mijvjearin II p.e.s, ne prisnim q Hammondi t sillte argumente pak a shum t besueshme n vend t deklaratave retorike t Gjerojanit. Por, pr fat t keq, edhe ai shkel n truallin e hamendsimeve. Sipas Hammondit, e folmja e popullatave t varrezave tumulare apo t kulturs kurgane, pra e folmja e popullatave protoindoevropiane q mbuluan Epirin n fund t mijvjearit III p.e.s. ose n fillim t mijvjearit II p.e.s. mund t ishte sa ilirishtja, aq edhe greqishtja. Nuk ka dyshim, shton ai, se n veriun e largt krert kurgan flisnin nj form t hershme t ilirishtes, kurse n Epir, thekson ai, gjuha e tyre ishte ndoshta greqishtja (pra nj etnikon me dy gjuh!). Megjithat, m posht Hammondi e thot prerazi se krert kurgan ishin greqishtfols. Si dshmi ai sjell varrezat tumulare q jan zbuluar n Helladikun e Mesm (1900-1600 vjet p.e.s.), n disa vise t Greqis s sotme qendrore dhe n disa pika t ndryshme t Peloponezit. Por, si e pohon edhe vet historiani britanik, varrezat tumulare u prkasin krerve kurgan dhe jo shtresave t gjera t popullsis. Ai shkruan: Ishin krert kurgan t Shqipris dhe Leukasit, t cilt solln varrimin tumular n Greqin jugore dhe themeluan aty shum prej qendrave mikene, t cilat si msojm nga deshifrimi i Shkrimit Linear B prdorn greqishten si gjuha e klass sunduese. (It was the Kurgan leaders of Albania and Leukas who brought tumulus-burial to southern Greece and founded many of the Mycenaeau centrues which, as we know from the decipherment of the Linear B. Script, used Greek as the language of the rulin class). (Epirus, f. 36).

Sipas tij, dshmi se popullata greqishtfolse shfaqen n Epir 2100 vjet p.e.s. jan spatat pr luft prej guri me vrim, t cilat jan zbuluar edhe n stacionin e Maliqit pran Kors. Pra, nga nj spat me vrim zbuluar n Maliq del, sipas tij, se n pellgun e Kors n fund t mijvjearit III p.e.s. popullatat ishin greqishtfolse (!). Ne gjithashtu, e kemi t vshtir ta besojm bindjen q ka Hammondi se trsia e objekteve miniane, t cilat shfaqen n Epir n fund t Helladikut t hershm, jan prodhuar nga fiset e para greqishtfolse, t cilat u vendosn n Epir, gjithnj sipas tij, si e tregojn dshmit arkeologjike, paqsisht. M tej N. Hammond thot pa na sjell asnj argument binds se krert e varrezave tumulare e prhapn helenizmin nga Maqedonia n Epirin e Jugut, pastaj nga Epiri i Jugut n Epirin e Veriut, ku dihet se mbisundojn strkat malore. Ai nxjerr konkluzionin krejtsisht hipotetik se qysh n Helladikun e Mesm gjuha greqishte u shtri n nj trev, n Epir, prej s cils ajo nuk do t nxirrej m kurr (Many of them may have joined in the southwards movement which was to establish what we call Mycenaean civilization and to introduce the Greek language into an area from hich it was never to be ousted). (Epirus, f. 36). Nuk kuptohet se si popullatat kurgane qenkan prhapur nga jugu n veri, kur dihet se tipari kryesor i shtegtimeve t popullsive gjat Parahistoris, Protohistoris dhe Antikitetit ka qen t paktn prsa i prket Gadishullit Ballkanik nga veriu drejt jugut, pra drejt Egjeut. Kjo pr arsye se Egjeu ka shrbyer si pol magnetik pr hir t ujrave t tij t ngrohta, por ca m tepr pr eprsin e tij kulturore. Q ktu fillon, mendon Hammondi, historia e pandrprer 4000-vjeare e helenizmit n provincn e Epirit. Sikurse shihet, ky sht nj supozim i cili ka n themelin e vet jo argumentin shkencor, por nj prapavij. *** Shumica e historianve, gjuhtarve, etnologve dhe antropologve mendojn se popullatat q banonin n periudhn e fundit t Neolitit gjat brigjeve veriore t detit Mesdhe bnin pjes n popullatat e grupit etnogjuhsor mesdhetar. Nga tradita historike dihen dhe disa emra fisesh apo popullatash t ksaj epoke, si: leleg, karian, fryg, iber, tiren, osk, umbr, etj, etj. Gjurmt e qytetrimit mesdhetar n truallin e Shqipris s sotme jan zbuluar n liqenin e Maliqit. Se cilat nga kto popullata t grupit etnogjuhsor mesdhetar banonin n viset e sotme t Shqipris dhe t Epirit sht vshtir t thuhet. Rreth 25 shekuj para ers son kur u mbyll epoka e Neolitit dhe nisi epoka e metaleve, rrjedha e jets njerzore n mbar pjesn jugore t Gadishullit Ballkanik prfshir dhe trevn epirote psoi ndryshim. Faktori q shkaktoi kt ndryshim qe dyndja n kt trev e popullatave t reja, t cilat pr disa erdhn nga deti, pr disa nga toka. Mendohet se vatra e tyre fillestare ka qen n Rusin e sotme jugore, n trevn midis Detit t Zi dhe Detit Kaspik, aty ku u mbrujtn popullatat e familjes s madhe etnogjuhsore indoevropiane. Pikrisht nga kjo trev filloi shtegtimi grupe-grupe dhe koh pas kohe i popullatave q sot njihen si pjestar t familjes etnogjuhsore indoevropiane. T part q u shkputn nga vatra e tyre fillestare qen hititt, t cilt morn drejtimin e Jugut dhe u vendosn n Azin e Vogl, n afrsi t qytetrimit mesopotam. T dytt shtegtuan drejt Perndimit dhe u vendosn n pjesn jugore t Gadishullit Ballkanik n afrsi t qytetrimit egjean. Kta qen indoevropiant e par ose si quhen ndryshe protoindoevropiant. *** Dyndja e tyre n Epir vrtetohet ndr t tjera nga shfaqja e nj riti t ri varrimi, q ka dal prej kohsh n drit gjat zbulimeve arkeologjike. Jan varret tumulare ose si quhen ndryshe varret kurgane, t zbuluara kryesisht n pjesn jugperndimore dhe perndimore t Gadishullit Ballkanik. Banort e rinj t vdekurit i shtrinin n tok pa hapur grop dhe past aj i mbulonin me dhe. Kur pjestart e tjer t familjes patriarkale vdisnin, trupat e tyre vendoseshin mbi tumulin e paraardhsit t tyre. Kshtu veprohej edhe pr brezat pasardhs. Me koh, varreza e nj bashksie ose e nj familjeje t madhe patriarkale kthehej n nj kodr, latinisht tumulus, rusisht kurgan, shqip tum. N fillim t mijvjearit II p.e.s., pra n fillim t epoks s Bronzit, pjesa jugore e Gadishullit Ballkanik psoi nj val t re dyndjesh popullatash indoevropiane. Dshmi pr kt dy ndje sht fakti se popullatat e reja nuk prdornin varrezat tumulare, por praktikonin varrosjen e t vdekurit n grop. Kta qen popullatat helene, t cilat u shtrin n viset e banuara m par nga pellazgt, pastaj kaluan edhe npr ishujt e Egjeut, mad je edhe n Azin e Vogl.

Nga fundi i epoks s Bronzit n Gadishullin Ballkanik u dukn ilirt, t cilt zun vend n veri t Hellads dhe n pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik. Ka koh q jo pak historian dhe gjuhtar t kohve moderne banort e hershm protoindoevropian, t cilt u vendosn n viset e sotme t Greqis, Epirit, Shqipris dhe Maqedonis, i quajn pellazg. N fakt, apelativin pellazg e kan prdorur mijra vjet m par vet historiant dhe shkrimtart e vjetr grek, pas tyre romak. Do t shkonte tepr gjat po t rreshtonim ktu t gjith ata autor t vjetr grek, t cilt i dallojn n mnyr rigoroze pellazgt nga helent dhe nga ilirt. Asnjri prej tyre nuk ka prur argumente bindse q ti identifikojn pellazgt me grekt apo me ilirt. Helent kan bashkjetuar me pellazgt, kan marr prej tyre element t qytetrimit pellazgjik, derisa i asimiluan, ashtu si pellazgt nga ana e tyre asimiluan popullatat e mparshme mesdhetare. Asimilim do t thot huazim elementsh kulturor, por jo identifikim etnik. Dihet se nga prplasja e dy identiteteve njra prej tyre zhduket. Pikrisht, ktu qndron shtrembrimi kryesor i historianit britanik Hammond n veprn e prmendur mbi Epirin. Ai nuk i trajton pellazgt si nj kombsi m vete. Sipas tij, pellazgt qen helen t mirfillt. N saj t ktij identifikimi t shpifur ai ka gatuar nj konkluzion q nuk e kemi dgjuar asnjher se helent nuk kan shtegtuar n Ballkan n fillim t epoks s Bronzit, as pes shekuj m par kur shtegtuan protoindoevropiant e hershm, por jan pjell e historis s truallit grek. Pra, sipas tij, helent kan qen vazhdimisht n truallin ballkanik dhe se epiteti q Homeri u jep pellazgve si popullat hyjnore u takon pa mdyshje helenve. Kt hamendsim N. Hammondi e shtrin edhe kur flet pr Epirin. Nuk i mohon njoftimet q prmban letrsia klasike mbi pranin e pellazgve n Epir. Por, nga ky hamendsim Hammondi nxjerr konkluzionin se helent kan qen n Epir q kur shfaqen varret tumulare, pra q kur vrtetohet prania e pellazgve n trevn epirote. *** Pavarsisht se ka dijetar q nuk e pranojn se pellazgt qen bartsit e kulturs tumulare tashm apelativi pellazg prdoret n mnyr konvencionale si emri i protoindoevropianve t hershm, t cilt banonin n Gadishullin Ballkanik para grekve dhe para ilirve. Historiant dhe gjeograft e vjetr grek dhe romak pohojn se banort m t hershm t Epirit qen pellazgt. Madje, njri prej tyre, Plutarku (shekulli II), thot se pellazgt e hershm q banonin n Epir quheshin thesal. Sipas tij, pellazgt n Epir erdhn fill pasi ndodhi prmbytja mitologjike e Noes, e cila sipas Bibls, ka ndodhur n koht parahistorike (Pyrrhus, 1,1). Plutarku njofton gjithashtu se nj nga veprat e pellazgve t hershm kur ata erdhn n Epir, ishte ndrtimi i faltores s Dodons, nj nga faltoret m t famshme t kohs antike, grmadhat e s cils jan zbuluar 18 km n jug t Janins. Themelimin nga pellazgt t faltores s Dodons n trevn e Epirit e prmend pr t parn her poeti epik grek, Homeri. Ai thot pr t: O Zeus, mbret dodonas e pellazgjik, q banon larg/ q kujdesesh pr Dodonn me dimr t ashpr/ ku pr rreth jan selt / aty banojn fallxhort q nuk lajn kmbt e flen pr tok. (Iliada, XVI 233 e 234). Straboni, gjeografi grek i shekullit I, i cili ka njoftime pr Epirin m t pasura se do autor tjetr antik, shkruan: Shum autor t vjetr edhe fiset epirote i kan quajtur pellazgjike, sepse ata (pellazgt K.F.) shtriheshin deri n Epir. (Libri V. 2,4). Straboni shkruan gjithashtu: Orakulli i Dodons, sipas Eforit, sht ndrtuar nga pellazgt. Pr pellazgt flitet se kan qen m t vjetrit nga t gjith ata popuj q kan sunduar n Hellad. Hesiodi thot se Dodona dhe Lisi ishin qendra e pellazgve. Straboni shton m n fund se popullsit q banonin rreth e rrotull Dodons qen barbar, pra jo grek. Nga Straboni del se Dodona ishte ndrtuar n nj truall t banuar nga pellazgt, pra jo nga grekt dhe se m von u prfshi n kufijt e Molosis, pastaj t Thesprotis dy fiset kryesore t Epirit, t cilt sikurse do t shihet m tej, ishin me prkatsi etnike ilire. Kt e prforcon edhe Skimni (shek. III-II p.e.s.), i cili shkruan: N Molosi sht edhe Dodona/ faltore e Zeusit, themeluar prej pellazgve/ N viset e brendshme banojn barbar t przier/ pr t cilt shtojn se banojn pran faltores. (V, 448). Herodoti, historiani i par i Greqis s vjetr (shekulli V p.e.s.), shkruan se n fillim pellazgt adhuronin perndit e tyre, por nuk i njihnin me emra. Kur pan se n Egjipt perndit kishin emra t veant, vendosn q edhe ata ti pagzonin perndit e tyre me

emra t veant. Para se t vendosnin, erdhn n Dodon dhe pyetn orakullin, i cili u prgjigj se mund ti quanin perndit me emra t veant. Gjithnj sipas Herodotit, m von helent i morn nga pellazgt emrat e perndive. Nga njoftimet q japin autort e vjetr grek dalin kto konkluzione: se asnj autor antik grek nuk pohon se banort e Epirit t lasht qen grek; se pellazgt dhe grekt qen dy kombsi t ndryshme; se qendra kryesore shpirtrore e pellazgve, faltorja e Dodons, ndodhej n zemrn e trevs epirote; se praktikn e pagzimit t perndive me emra t veant grekt e morn nga pellazgt. Shkurt, pellazgt banonin n Epir para se t shfaqeshin n Ballkan helent dhe ilirt. Megjithse historikisht nuk vrtetohet prania e helenve n Epir, historiant grek jan gozhduar prej kohsh pas pikpamjes se grekt kan banuar n kto vise q n agimin e historis. Ndr historiant grek t Paralufts zgjodhm K. Gjerojanin, mbasi trajtesa e tij prfaqson n mnyr koncize, m mir se t tjerat, vizionin q kishte historiografia greke mbi Epirin antik n periudhn midis dy luftave botrore. Ai ngul kmb se faltorja e Dodons sht gjithsesi greke, mbasi grekt qen pasardhsit e pellazgve. Si rrjedhim, pranin e pellazgve ai e identifikon pa t drejt me pranin e grekve n Epir. Si dihet, identifikimi i pellazgve me helent ka qen nj tez romantike e historianve grek t kohve t reja, tez t ciln sipas mendimit t prgjithshm, koha e ka marr me vete. Edhe dshmia e dyt e tij se autort antik pohojn se banort e rrethinave t Dodons i prkisnin fisit Hylloi, sht ndrtuar mbi nj premis t pasakt. Orvatja e K. Gjerojanit pr ta lidhur emrin Hylloi me emrin helen, sht e nxituar. Sipas dijetarve t linguistiks historike, kjo lidhje sht artificiale. Prkundrazi, ata shohin te emri Hylloi te Skilaksi (220); Hyllis te Plini Sekundi (3, 22); te Eustathi (384), - nj apelativ ilir q ka n rrnj fjaln yll, i cili nga ana e vet ka lidhje gjithashtu me fjaln shqipe hyjni (perndi). Shkurt, pohimi i tij se epirott kan qen gjithmon dhe nuk pushuan asnjher s qeni grek (), sht nj deklarat retorike e cila, nuk ka mbshtetje as logjike, as dokumentare. (M.E.E. vol. XII, f. 326). N lidhje me prkatsin etnike t banorve t Epirit n mijvjearin II p.e.s, ne prisnim q Hammondi t sillte argumente pak a shum t besueshme n vend t deklaratave retorike t Gjerojanit. Por, pr fat t keq, edhe ai shkel n truallin e hamendsimeve. Sipas Hammondit, e folmja e popullatave t varrezave tumulare apo t kulturs kurgane, pra e folmja e popullatave proto-indoevropiane q mbuluan Epirin n fund t mijvjearit III p.e.s. ose n fillim t mijvjearit II p.e.s. mund t ishte sa ilirishtja, aq edhe greqishtja. Nuk ka dyshim, shton ai, se n veriun e largt krert kurgan flisnin nj form t hershme t ilirishtes, kurse n Epir, thekson ai, gjuha e tyre ishte ndoshta greqishtja (pra nj etnikon me dy gjuh!). Megjithat, m posht Hammondi e thot prerazi se krert kurgan ishin greqishtfols. Si dshmi ai sjell varrezat tumulare q jan zbuluar n Helladikun e Mesm (1900-1600 vjet p.e.s.), n disa vise t Greqis s sotme qendrore dhe n disa pika t ndryshme t Peloponezit. Por, si e pohon edhe vet historiani britanik, varrezat tumulare u prkasin krerve kurgan dhe jo shtresave t gjera t popullsis. Ai shkruan: Ishin krert kurgan t Shqipris dhe Leukasit, t cilt solln varrimin tumular n Greqin jugore dhe themeluan aty shum prej qendrave mikene, t cilat si msojm nga deshifrimi i Shkrimit Linear B prdorn greqishten si gjuha e klass sunduese. (It was the Kurgan leaders of Albania and Leukas who brought tumulus-burial to southern Greece and founded many of the Mycenaeau centrues which, as we know from the decipherment of the Linear B. Script, used Greek as the language of the rulin class). (Epirus, f. 36). Sipas tij, dshmi se popullata greqishtfolse shfaqen n Epir 2100 vjet p.e.s. jan spatat pr luft prej guri me vrim, t cilat jan zbuluar edhe n stacionin e Maliqit pran Kors. Pra, nga nj spat me vrim zbuluar n Maliq del, sipas tij, se n pellgun e Kors n fund t mijvjearit III p.e.s. popullatat ishin greqishtfolse (!). Ne gjithashtu, e kemi t vshtir ta besojm bindjen q ka Hammondi se trsia e objekteve miniane, t cilat shfaqen n Epir n fund t Helladikut t hershm, jan prodhuar nga fiset e para greqishtfolse, t cilat u vendosn n Epir, gjithnj sipas tij, si e tregojn dshmit arkeologjike, paqsisht. M tej N. Hammond thot pa na sjell asnj argument binds se krert e varrezave tumulare e

prhapn helenizmin nga Maqedonia n Epirin e Jugut, pastaj nga Epiri i Jugut n Epirin e Veriut, ku dihet se mbisundojn strkat malore. Ai nxjerr konkluzionin krejtsisht hipotetik se qysh n Helladikun e Mesm gjuha greqishte u shtri n nj trev, n Epir, prej s cils ajo nuk do t nxirrej m kurr (Many of them may have joined in the southwards movement which was to establish what we call Mycenaean civilization and to introduce the Greek language into an area from hich it was never to be ousted). (Epirus, f. 36). Nuk kuptohet se si popullatat kurgane qenkan prhapur nga jugu n veri, kur dihet se tipari kryesor i shtegtimeve t popullsive gjat Parahistoris, Protohistoris dhe Antikitetit ka qen t paktn prsa i prket Gadishullit Ballkanik nga veriu drejt jugut, pra drejt Egjeut. Kjo pr arsye se Egjeu ka shrbyer si pol magnetik pr hir t ujrave t tij t ngrohta, por ca m tepr pr eprsin e tij kulturore. Q ktu fillon, mendon Hammondi, historia e pandrprer 4000-vjeare e helenizmit n provincn e Epirit. Sikurse shihet, ky sht nj supozim i cili ka n themelin e vet jo argumentin shkencor, por nj prapavij. *** Historiani anglez N.Hammond thekson se afrsisht n fund t epoks s Bronzit n Epirin qendror zhduken varrezat tumulare. N vend t tyre praktikohet varrosja me grop. N viset e tjera t Epirit gjurmt e varrezave tumulare ndeshen pr disa koh dhe m von. Nuk ka dyshim se ky ndryshim i ritit t varrimit nnkupton ardhjen n Epir t nj popullsie t re. Kemi prshtypjen se N. Hammondi del jasht parametrave t nj historiani objektiv kur n do moment t historis ai sheh vetm helen - kur bartsit e varrezave tumulare i quan greqishtfols, kur edhe ata q n t njjtn koh praktikonin varrosjen me grop i quan grek, kur bartsit e varrezave tumulare t zbuluara n viset ilire t Matit dhe t Kuksit ishin, sipas tij, greqishtfols dhe kur l t kuptohet se kto fise e prhapn praktikn e varrezave tumulare, pra edhe greqishten n Greqin qendrore, etj, etj. N t vrtet, historiant evropian mendojn se kjo popullat e re i prkiste etnikonit ilir. Prkundrazi, sipas Hammondit, ktu nuk ka ndodhur ndonj ndryshim etnik, mbasi ashtu si i quan bartsit e kulturs tumulare greqishtfols, po ashtu edhe popullatat e ritit t ri t varrimit ishin pr t, si u tha, greqishtfols. Madje, ai thekson n mnyr t habitshme se me kt rast n Epir u forcua edhe m tepr helenizmi. Ai pranon se dshmi pr pranin e nj popullate t re n Epir jan objektet arkeologjike t zbuluara n varret me grop, t cilat i prkasin fundit t epoks s Bronzit dhe fillimit t epoks s Hekurit. Vet Hammondi rreshton kto objekte: amuleta bronzi, unaza me fund spiralor, unaza bronzi t incizuara dhe thika t llojit hungarian. Sipas mendimit t arkeologve dhe t historianve evropian, bartsit e ksaj kulture materiale qen padyshim ilirt, t cilt pas shtegtimit t hershm nga stepat e Rusis jugore ku ndodhej vatra fillestare drejt Perndimit dhe pasi qndruan pr disa koh n hapsirn e sotme gjeografike t Evrops Qendrore, u dyndn n mas drejt jugut. Ndoshta ne nuk jemi n gjendje t kuptojm logjikn e arkeologut anglez, sipas t cilit si popullatat e varrezave tumulare t dyndura n fillim t epoks s Bronzit, ashtu dhe popullatat e varrezave me grop t kulturs "hungariane", q u dyndn 1000 vjet m von t'i prkisnin t njjtit etnikon helen. Dihet se ilirt brenda nj kohe t shkurtr u vendosn n viset e Ballkanit perndimor q nga Istria e tatpjet. Gjurm t kulturs materiale t tipit "hungarian" q prmend Hammondi, t cilat sipas vlersimit t arkeologve i takojn shekullit IX p.e.s., tregojn se ilirt kishin arritur deri n Epirin jugor. Sipas Strabonit, me ardhjen e popullatave t reja n Epir, popullata e mparshme e thesalve pellazg q banonte n kt trev, u shprngul drejt lindjes duke u vendosur n Thesalin e sotme. Shtrirja e ilirve drejt jugut nuk u krye vetm npr tok. Gjithnj sipas Strabonit, liburnt ilir, pasi e krijuan atdheun e tyre n Dalmacin qendrore, me anijet e shpejta q ata ndrtuan, pushtuan edhe ishullin e Korkyrs, duke nnshtruar banort e mparshm, feakasit pellazg. Historiant mendojn gjithashtu se nga brigjet e sotme t Vlors apo t Himars ilirt shtegtuan n viset italike t Apulis dhe t Kalabris. Prania e tyre n kto vise vrtetohet edhe nga burimet e shkruara antike, madje edhe nga mbishkr imet e varreve

t shkruara n gjuhn e tyre amtare. Shkurt, provinca e Epirit mori t paktn n shekullin IX p.e.s fytyr etnike nga pellazge ilire. Emrin q mbante m par provinca e Epirit para se t vendoseshin aty ilirt nuk e dim. Dihet vetm se fillimisht fjala Epir nuk ishte apelativ as gjeografik, as etnik, as administrativ. Fjala Epir sht greqisht. N prdorimin e prditshm do t thot stere, tok kontinentale. Fjala i takon greqishtes s vjetr. Si dshmi m t hershme t ktij vshtrimi kemi Homerin. N t dyja poemat e tij epike, "Iliada" dhe "Odiseu", t cilat mendohet se jan regjistruar n shekullin VIII p.e.s., ai prmend emra fisesh q banonin n trevn epirote, si thesprott, kaont, molost, hyllejt etj., por vet emrin "Epir" t trevs dhe at t epirotit si banor nuk e z n goj. Straboni, shkruan se Homeri me fjaln Epir nnkuptonte vendet prkarshi ishujve t Jonit, duke prfshir edhe Akarnanin. Kjo tregon se n shekullin VIII p.e.s. kur jan regjistruar poemat homerike, fjala epir prdorej ende me kuptimin e steres. Emrtimi Epir u shndrrua n apelativ gjeografik vetm pas shekullit VIII p.e.s. kur helent e Korinthit u vendosn n ishullin Korkyra (Korfuz) dhe dbuan ktej liburnt ilir. Kshtu, fjala epir, stere u shndrrua nga nj emr i prgjithshm n nj emr t prvem. N fillim apelativi Epir prfshinte edhe krahinn e Akarnanis, n jug t gjirit t Ambrakis. M von ndrsa n jug emrtimi u tkurr deri n gjirin e Ambrakis, n lindje ai u shtri deri n malet e P indit. Duket se emrtimi Epir si emri i provincs u prgjithsua dalngadal pas shek. VI, ndoshta vetm n burimet e shkruara. Shkurt, emrtimi Epir sht nj apelativ i importuar nga jasht. Pra, ka vetm vshtrim gjeografik dhe jo etnik. M von, rreth vitit 400 p.e.s. kur n kt trev u mkmb Mbretria Epirote, Epiri mori edhe vshtrim politik. Kufijt maksimal apelativi Epir i mori n kohn e mbretrimit t Pirros, i cili vdiq n vitin 272 p.e.s. Kur n vitin 167 p.e.s. Mbretria Epirote u shemb, Roma krijoi n sistemin e saj administrativ Provincn e Epirit me qendr Nikopojn (Nikopolis), afr Prevezs s sotme. Kshtu, emrtimi "Epir" nga vshtrimi gjeografik q pati n fillim dhe pasi mori pr disa koh vshtrim politik, me pushtimin romak u vesh me vshtrim administrativ. Pas ktij evolucioni q psoi apelativi "Epir", shtrohet pyetja: far kuptojm me Epir n kohn antike dhe cila ishte shtrirja e tij territoriale? Epirin e zn n goj posht-lart pesdhjet autor grek, romak dhe bizantin. Ata u prkasin dymbdhjet shekujve. Q nga Skilaksi i shekullit VI p.e.s. deri te Stefan Bizantini i shekullit VI e.s. U prkasin pra, periudhave kur Epiri ka pasur vshtrim gjeografik ose politik ose administrativ. N fakt, pjesa drrmuese e tyre nuk jep njoftime pr kufijt q mbulonte Epiri. Njoftime m t hollsishme se do autor antik jep Straboni, gjeografi grek i shek. I p.e.s. Straboni shfrytzon t dhnat q jep Theopompi, shkrimtari grek i shekullit IV p.e.s, vepra e t cilit nuk ka arritur n ditt tona. Ai shkruan: "Theopompi thot se fiset e Epirit jan katrmbdhjet. M t dgjuarat prej tyre jan kaont dhe molost. Dikur ato kishin sunduar mbi t gjith Epirin - kaont m par dhe m von molost, t cilt morn fuqi m t madhe pr shkak t fisit mbretror dhe pr shkak se n vendin e tyre ishte faltorja e Dodons, e vjetr dhe e dgjuar. Kaont dhe thesprott, e pas ktyre me radh kasopt banojn n andetjen q nis nga malet Keraune (malet e Llogoras - K.F.) deri tek gjiu i Ambrakis (gjiu i Prevezs - K.F.), nj vend i begatshm... N kt largsi (bregdet) ndodhet Panormi (Porto Panormo n Himar - K.F.) liman i madh midis maleve Keraune dhe m tutje nj tjetr liman i quajtur Onhesmi (Saranda - K.F.), kundrejt t cilit ndodhet bregu perndimor i Korkyrs". Pas gjeografit grek Straboni, sht shkrimtari romak Plini Sekundi ai q na jep njoftime deri diku t pasura mbi Epirin. Plini Sekundi jetoi ashtu si dhe Straboni, n kohn kur Epiri ishte shndrruar n njsi administrative romake. Ai njofton: "Epiri, i marr n prgjithsi, fillon te malet Keraune. Ai prfshin n fillim kaont, prej nga vjen emri Kaoni, tesprott, antigont, vendin Aorn me gazrat e kqija pr zogjt, kestrint, perrebejt, tek t cilt sht Pindi, kasopt, dryopt, selt, helopt, molost, ku ndodhet tempulli i Zeusit n Dodon, i prmendur pr orakullin e tij, mali Talar (sht fjala pr malin Tomar - K.F.), me njqind burimet q gurgullojn n kmbt e tij, mal i lavdruar nga

Theopompi. Epiri i vrtet, duke u zgjatur n drejtim t Magnezis e t Maqedonis, ka n shpin t tij dasarett, fis ilir. N bregdet... fortesat Meandria, Kestria, Thyami, lumi i Thesprotis, Buthroti koloni, gjiu i Ambrakis, kaq i prmendur... Brenda n gji ndodhet qyteti i Ambrakis; Arta dhe Arathi jan lumenj t molosve". (C. Plini Secundi, Nat. hist. Libri IV, I). Emrat e fiseve, qyteteve, maleve dhe lumenjve t Epirit, q na japin shkrimtart e tjer grek, romak dhe bizantin pr trevn epirote prputhen me kt prvijzim t shtrirjes territoriale t hapsirs gjeografike t Epirit antik. Si prfundim, nga trsia e ktyre t dhnave del n mnyr t prmbledhur, se treva e Epirit antik shtrihej q nga malet Keraune (malet e Llogoras) n veri, deri n gjiun e Ambrakis (gjiu i Prevezs) n jug, q nga deti Jon n perndim deri n malet e Pindit n lindje. N verilindje ai shtrihej deri ku banonin parauejt, banort e rrjedhs s siprme dhe t mesme t lumit Vjos, i cili u dha edhe emrin (para auej, pran Vjoss, pranvjosart). Kto kufij pr Epirin antik jan pranuar n prgjithsi pothuajse nga t gjith historiant dhe gjeograft e kombsive t ndryshme t ditve tona. E theksojm kt, pasi sikurse do t shihet n vendin e duhur, qeveritart grek s bashku me histor iant e kohve t reja, i ndryshojn arbitrarisht kufijt e Epirit antik, duke prfshir edhe qarkun e Kors, i cili nuk ka br asnjher pjes n provincn epirote. *** Ndrsa pr shtrirjen gjeografike q zinte n Antikitet Provinca e Epirit, pikpamjet e shumics drrmuese t historianve ndrkombtar jan n unison - shtja ndryshon kur vjen puna te prkatsia etnike e banorve epirot. Kjo pr arsye se problemi sht n vetvete i ndrlikuar, se n prapashpin t problemit vegjetojn motive politike, se t dhnat burimore nuk jan t prera, m n fund se metodat studimore t prdorura nga historiant jan t ndryshme. Vshtirsin e par e kan shkaktuar drejtprdrejt autort antik. T gjith flasin pr Epirin si provinc, por asnjri prej tyre nuk thot prerazi se ishte provinc greke. N fakt, ka disa autor antik, edhe pse t pakt, t cilt i shtrijn kufijt e Hellads deri n malet e Pindit ose deri n gjiun e Ambrakis. Me kt shtrirje ata len t kuptohet se Epiri nuk bnte pjes n Hellad. Megjithat, historiant e Greqis s re t prkrahur nga ndonj historian evropian ngulin kmb pa argumente se Epiri i lasht ishte nj provinc greke dhe se banort e tij i prkisnin etnikonit helen. Edhe n kt rast, asnj autor antik nuk e pohon prerazi se epirott ishin grek. Ndrkoh, disa prej tyre i cilsojn fiset kryesore epirote si popullata "barbare". K. Gjerojani, historiani grek i Paralufts, e thjeshtzon problemin me nj formulim didaskalik. Ai thot se banort e lasht t Epirit prderisa qen pellazg vetvetiu qen helen. Ai nuk e mohon faktin se n shekullin VIII p.e.s. n Epir u dyndn popullata ilire, por kto popullata, sipas tij, u helenizuan shum shpejt. Sesi u helenizuan ai nuk e shpjegon. N. Hammondi, nga ana e tij, ngul kmb se ilirt e hershm t Epirit u helenizuan nga dy faktor , pjesrisht nga karvanet tregtare greke gjat udhtimeve t tyre drejt brigjeve t Jonit pr t lundruar q ktej n Itali e pjesrisht nga nj dyndje greksh nga viset veriore drejt jugut. Nuk kuptohet se si karvanet tregtare n udhtim tranziti t helenizojn nj trev? N lidhje me viset veriore nga ku u dyndn drejt jugut fiset greqishtfolse, historiani anglez sht padyshim i pakapshm. Sipas tij, disa tipe poerie t Bronzit t hershm t zbuluara n Dodon, tregojn se banort e saj greqishtfols ishin n kontakt t afrt me banort e Maliqit dhe t Trenit, madje edhe me ata t Maqedonis, Krkyrs dhe Iliris, t cilt rrjedhimisht edhe kta qen greqishtfols. N nj vend tjetr ai shkruan: Pas Lufts s Trojs, viset e sotme t Maqedonis Perndimore, t Shqipris Qendrore dhe t Epirit Verior psuan nga brygt "grek" dy val dyndjesh. Deri sot ne dim se brygt nuk i prkisnin etnikonit helen. Skymni, gjeografi grek i shek. III-II, n veprn e vet "Prshkrimi i bots" (Orbis Descriptio), thot pr brygt se ishin "barbar", domethn jo helen. Sipas njoftimit gjeografik q ai jep, duket se ata banonin n Shqiprin e sotme juglindore, n trevn e sotme t Devollit. Kjo del kur ai t hot se brygt "barbar" banonin afr liqenit Lyhnid (liqeni i Ohrit) dhe ishullit Diomeda, i cili duhet lokalizuar me ishullin Maligrad t liqenit t Presps. (Scymni 433, 436). Brygt i

prmend edhe Straboni, por as ky nuk i quan fis helen. Prkundrazi, Straboni brygt i rreshton n listn e fiseve ilire q banonin midis Epidamnit (Durrsit) dhe maleve Keraune (Llogoras), pra krahas bylinve, taulantve dhe parthinve, t cilt dihen se ishin fise ilire. (Straboni, Geographia, VII, 327). Por, N. Hammondi nuk na thot se ku mbshtetet kur pohon se brygt ishin popullat greqishtfolse. Madje, fisin e brygve ai e cilson si nj popullat q prhapi helenizmin n shek. XII n Maqedonin Perndimore, n Shqiprin Qendrore dhe n Epirin e Veriut. Gjithnj sipas tij, brygt pasi shtin nn zotrim Maqedonin Perndimore (ku Hammondi prfshin edhe trevn e sotme t Kors), n Shqiprin Qendrore dhe n Epirin e Veriut, ndrmorn dyndje n dy drejtime: njrn drejt Epirit jugor, Thesprotis nga ku dbuan thesalt pellazg, tjetrn drejt Shqipris Qendrore dhe Epirit Verior, nga ku dbuan dort. Pra, si shihet, me kto dy njoftime historiani anglez n vend q t pranoj dyndjen e ilirve bryg n Shqipri dhe n Epir, pohon n mnyr t habitshme se me dyndjen e brygve, t cilt me hamendje i quan greqishtfols n Epir u krye vala e dyt e helenizimit t trevs. Tekstualisht ai shkruan se me kto dyndje "Epiri e rrezatoi jasht trojeve t veta valn e dyt t madhe t fiseve greqishtfolse" (After the Trojan War the invading Bryges put pressure upon the occupants of central Albania and Northern Epirus and also upon thoshe of southern Epirus. This led to migrations of peoples into the Greek peninsula: the Thessaloi from Thesprotia, i.e. from Southern Epirus (and also the Ainianes from the regjion of Dodona to their later habitat)., and the Dorians and associated trimes from Albania, including Northern Epirus. Both migrations were nder Heraclid and 60 years after the Trojan War, i.e. on the chronology followed here to 1140 and 1120 B.C. respectively. Thus Epirus gave off its second great wave of Greek-speaking tribes). Po objektet ilire t zbuluara n Epirin jugor si i shpjegon Hammondi? Brygt, popullat greke, shkruan ai, i msuan objektet materiale ilire kur banonin n viset e Shqipris s sotme Juglindore, fqinj me ilirt. "Jan kta grek, shkruan Hammondi, q i uan kto materiale ilire n Epirin jugor". Si rrjedhim, edhe prania e ktyre objekteve ilire provon, sipas tij, pranin e popullatave greke n Epir. Natyrisht kemi t bjm ktu me nj ndrtes t ngritur n rr. Sipas dshmive historike q provojn se brygt qen ilir, teoria e tij mbi objektet ilire si dshmi t kulturs helene, bie vetvetiu posht. Tashm historikisht sht provuar se n shekullin VIII p.e.s. me ekspansionin ekonomik q psuan qytetet-shtete t Hellads, sht e lidhur historia e themelimit t kolonive helene n brigjet e Jonit dhe t Adriatikut. Pasi kolonistt e Korinthit dbuan liburnt nga Korkyra, krijuan ktu kolonin e par tregtare n ishujt e Jonit. Nga Korkyra u hodhn n stere. Ktu, n trevn e kaonve ilir, themeluan n Buthroton (Butrint) kolonin e tyre t par. Buthrotoni mbeti si nj ishull helen n detin ilir. Plini Sekundi, shkrimtari romak i shekullit II e.s., kur prshkruan gjeografin e Epirit, ndrsa t gjitha qytetet i cilson si vendbanime epirote, kur z n goj Buthroton (Butrintin), e quan ashtu si qe n t vrtet, koloni helene. Kjo do t thot se vendbanimet e cilsuara epirote nuk qen vendbanime helene. N brigjet perndimore t Epirit u themeluan edhe koloni t tjera helene, si Foinike (Finiqi i sotm) n tokn e kaonve, si dhe qyteti kryesor i ambrakve n gjiun e Ambrakis. Deri sot nuk kemi ndeshur ndonj burim antik q t pohoj pranin e vendbanimeve greke n brendsi t Epirit. Ajo q i ka tronditur historiant e sotm grek sht apelativi "barbar" me t cilin disa historian antik grek cilsojn banort e Epirit. Historiani m i shquar i Antikitetit grek, Thukididi, i cili ka jetuar n shek. V p.e.s., dhe prshkruan ngjarjet e shekullit t tij, thot se kaont fis epirot qen barbar, po ashtu edhe thesprott, t cilt shton ai, qeveriseshin pa pasur n krye t tyre mbretr. (Libri II, 80,5). Gjeografi grek Skimni (shekujt III-II p.e.s.) pranon se n Molosin e Epirit rreth e rrotull Dodons "faltore e Zeusit, themeluar nga pellazgt", banonin prkundrejt Korkyrs "barbar t przier". (Skimni, Prshkrimi i Bots, V, 448). Skimni njofton gjithashtu: "Pas Orikumit (Orikut) vijn popullsit e thesprotve dhe t kaonve barbar". (V, 443). Straboni njofton nga ana e tij se "thrakt, ilirt dhe epirott edhe sot (pra n shek. I p.e.s. - K.F.) banojn n krahinat ansore t Hellads; shum m tepr se tani q barbart kan pa dyshim pjesn m t madhe t Hellads s sotme". Se cilat vise greke kishin nn sundim "barbart" epirot, ai sqaron: "Viset e siprme t Akarnanis dhe t Etolis i kan thesprott, kasopt, amfiloht, molost dhe atharnant,

fise epirote". M n fund Apiani, historiani grek i shek.II e.s., e thot shkoqur: "Helent quajn ilir ata q banojn mbi Maqedonin dhe Thrakin, q nga kaont dhe thesprott deri te lumi Ister (Danub)". (Historia e Roms, Kap. I). K. Gjerojani nuk i pranon kto dshmi. Si shembull po sjellim ktu prpjekjet q ai bn pr t rrzuar kt vshtrim t apelativit "barbar". Ai prqendrohet vetm te Thukididi. Sipas tij, termi "barbar" nuk do t thot jo grek, por popull i pakulturuar, pra popull i cili, edhe nse e fliste greqishten, nuk e njihte qytetrimin helen. N lidhje me kt ai shkruan: "Pr sa i prket pjess s shkrimtarve t vjetr, sidomos t Thukididit, t cilt shkruajn se epirott qen barbar, duhet pasur parasysh se popujt e prmendur (t Epirit - K.F.), pr arsye t vendbanimeve t tyre t largta, t izolimit gjeografikisht nga qendrat e qytetrimit grek dhe t mungess s kontakteve t vazhdueshme t grekve me fiset barbare t'Illyris, ishte e natyrshme t konsideroheshin prej grekve t tjer, sidomos prej athinasve, si barbar, d.m.th. jo t qytetruar si ata dhe me gjuh t panjohur, si thot Thukididi pr Euritant... Por kto elemente n asnj mnyr, - vazhdon ai, - nuk kan kuptimin se nga pikpamja etnike epirott nuk jan grek". Pastaj shton: "Ve ksaj, nuk duhet t harr ojm se pr Thukididin si athinas, ishte tepr e natyrshme t'i quante epirott barbar, pasi ata shpejtuan t luftonin pr krah Laqedemonve (gjat Lufts s Peloponezit - K.F.)". Pa dyshim, edhe n kt rast ky interpretim i termit "barbar" nuk qndron. Euritant banonin n nj pjes t krahins s Etolis. Thukididi e thot shkoqur prse i quan "barbar" , se ata flisnin "nj gjuh krejtsisht t pakuptueshme". (Thuk. II, 80.5). Edhe arsyetimi tjetr se Thukididi si athinas i cilson epirott "barbar", pr arsye se ata qen aleat t lakedemonve, armiq t Athins, nuk qndron. Kjo pr arsye se armiqt m kryesor t Athins, si korinthasit, korkyrasit, etj. duke prfshir edhe lakedemont, nuk i quan "barbar", por "helen". Megjithat, K. Gjerojani pranon se Epiri i lasht psoi n shek. VIII-VII nj dyndje popullatash ilire. Por kjo dyndje, thekson ai, nuk e ndryshoi strukturn etnike t Epirit. Ajo mbeti si dhe m par, nnvizon ai, nj provinc greke. Sipas tij, ilirt arritn t vendoseshin vetm n periferin veriore t Epirit, madje vetm n strkat malore t Kaonis dhe t Thesprotis, pra vetm n krahinn e sotme t Labris, prfshir Himarn dhe m tej n krahinn e amris, ku bnte pjes dhe Malsia e Sulit, pra n Thesprotin antike. Megjithat, prfundon K. Gjerojani, pavarsisht nga kto vise me popullsi ilire, t cilat prfaqsojn Epirin e Veriut ose si e quajn sot qarqet politike t Greqis "Vorio-Epir", Epiri mbeti n trsi trev helene. Hammondi e mbyll vshtrimin e tij historik mbi identitetin etnik q kishte Epiri n pjesn e par t epoks s Hekurit, krejt ndryshe nga sa e trajtojn gjith historiant evropian, t cilt kush m shum e kush m pak pranojn se n kt periudh historike krahina e Epirit psoi valn prfundimtare t shtegtimeve ilire. Ai n mnyr hipotetike thot se prania e varrezave me grop n gjirin e varrezave tumulare, ngjashmrit tipologjike q kan objektet e ktyre tumulare me ato t zbuluara n luginn e Drinosit, jan dshmi e homogjenitetit (natyrisht grek - K.F.) t Epirit n kt periudh. Ndrkoh, historiani britanik harron se lugina e Drinosit, pra krahina e Dropullit t sotm, u pajis pr t parn her n historin e saj mijravjeare me minoritet grek vetm n shekullin XVII, sikurse do t thuhet n vendin e duhur, me bujq grek t ardhur nga Atika. Ndryshe nga historiant grek t cilt i japin apelativit "barbar" nj vshtrim kulturor pothuajse pr t gjith helenistt e spikatur t shekujve XIX-XX termi "barbar" prdorej nga grekt e lasht pr t gjith ata popuj q nuk ishin greqishtfols dhe q nuk kishin zakone greke. Q n shekullin XIX jo pak historian dhe linguist evropian me emr i dhan apelativit "barbar" vshtrim etnik. N prfundim t analizave t tyre ata pohuan se banort e bashksive krahinore t Epirit antik, me prjashtim t ambrakve dhe t disa kolonive bregdetare, nuk ishin grek, pr rrjedhim ishin ilir. Si shembuj do t sjellim ktu n trajt t prmbledhur rezultatet q kan arritur n lidhje me prkatsin etnike t banorve t Epirit antik tre dijetar t shquar evropian t shekullit XX , nj gjerman, nj suedez dhe nj italian.

N sintezn kushtuar Epirit antik, e cila m 1905 sht prfshir n Enciklopedin dinjitoze gjermane "Real Encyclopedie, Pauly Wissova", thuhet ndr t tjera: "Epiri antik shtrihej q nga malet Akrokeraune n veri, deri n Gjiun e Ambrakis n jug, q nga Deti Jon n perndim deri n kufirin e Thesalis n lindje. Me kt shtrirje gjeografike emrtimi Epir, thuhet aty, - prdoret edhe n ditt tona". N lidhje me banort e Epirit aty thuhet: "Me emrin epirot emrtoheshin nj numr i madh fisesh ilire". Ndryshe nga historiani gjerman Beloch, i cili flet pr kombsi greke t epirotve, - n sintezn e Enciklopedis s prmendur gjermane kto fise t cilat n kohn e lulzimit t Greqis konsideroheshin barbare, nuk llogariteshin pjes e Greqis. M tej thuhet: "Theopompi njofton jo m pak se katrmbdhjet fise epirote, prej t cilave trembdhjet i thot me emr: kaont, thesprott, kasiopt, molost, atintant, orestt, aithikt, tymfajet, parauejt, atamant, amfilokt, agrauejt, apodott ose abantt". Mungon vetm emri i ambrakve. Mendohet se fiset e prmendura qen ilire. Ndoshta me cilsimin ilir mund t shpjegohet mungesa n listn e Theopompit t emrit t fisit t ambrakve, t cilt duket se qen helen. "Mes ktyre fiseve, thuhet n enciklopedi, - u shquan tre: kaont n veriperndim, thesprott n jugperndim, molost n verilindje". M tej theksohet: "Pikpamja q mbizotron sot sht se epirott jan me prejardhje ilire dhe se kishin lidhje t forta me popullsin e Italis juglindore (sht fjala pr ilirt e Apulis dhe t Kalabris - K.F).Epirott duhen vendosur n t njjtin kontekst etnografik bashk me vet ilirt, popullsit mesapo-japige t Italis s Jugut, ndoshta edhe me etolt e akarnant. Kjo pikpamje mbshtetet jo pa arsye tek origjina e prbashkt e emrave t prvem t fiseve dhe t vendeve, si dhe tek tipi afrsisht i njjt i formimit t emrave t vendeve q ndeshen n t dy ant e Adriatikut". (Real Encyclopadie der classischen Altertums wissenchaft. Stuttgart 1905, ff. 2718-2731). Katr vjet m von, m 1909 historiani suedez M. Nilsson, prmblodhi n nj botim m vete monografin e tij t botuar m par n revistn "Zeitschrift fur Urdkunde", Berlin 1895, 1896, 1897 kushtuar Epirit antik. N kapitullin "Kombsia e epirotve" ai shkruan: "Mbi kombsin e epirotve nuk ekziston ende nj mendim i prbashkt. N prgjithsi ato fise konsiderohen jo greke. Kt e mbshtesin mbi shum dshmi t shkrimtarve t mom, ku epirott quhen rndom me apelativin barbar". Sidomos Thukididi kur trajton konfliktin q ndodhi gjat Lufts s Peloponezit n Detin Jon, quan barbar jo vetm fiset e Epirit, por edhe ato t Etolis. Pr t'u shnuar, thekson M. Nilsson, sht Libri II, 80 i veprs s Thukididit, ku flitet pr pjesmarrsit e ndrmarrjes luftarake t vitit 428 p.e.s., e cila mbaroi me disfatn e turpshme afr Stratosit. N kt fragment ambrakiott, leukadasit dhe anaktort prfshihen n radht e helenve, kurse kaont, thesprott, molost, atintant, parauejt dhe orestt cilsohen barbar. M. Nilssoni v gjithashtu n dukje se, duke u mbshtetur n autoritetin e shkrimtarve t vjetr, veanrisht n at t Thukididit, nj linguist si P. Kretschmer-i dhe nj historian si Ed. Mayer-i, epirott i konsiderojn jo grek. N lidhje me ndriimin e karakterit etnik t epirotve, M. Nilsson v n dukje nj burim interesant: "Pr fat t mir, - shkruan ai, - ne mund t pyesim edhe dshmitar t tjer, t cilt flasin nj gjuh pa dy kuptime. Kta dshmitar jan emrat epirote. Emra personash epirot na kumtohen pjesrisht nga burimet e shkruara dhe pjesrisht nga mbishkrimet e zbuluara. T gjith kto emra i prkasin kohs helenistike. M t hershmet jan si sasi m t pakta. Emrat greke i ndeshim n kto ambiente, por t prziera me emra t tjer, q kan nj tingllim jo grek. Edhe ktu emrat e till jan m t shpesht sa m e hershme sht koha e tyre. Thukididi pr shembull na jep emra q i takojn shekullit V p.e.s. Ai prmend si udhheqs t kaonve Fotin dhe Nikanorin (II, 80). Po ashtu ai prmend Oroidin, udhheqsin e parauejve. Lista e tyre, - shkruan ai, - sht e vogl. Megjithse e vogl askush nuk do t besonte, - nnvizon M. Nilsson, - se epirott po t ishin grek mbretrit e tyre do t prdornin emra jo grek. sht pr t'u theksuar se ndr gjasht emra mbretrish epirot q prmend Thukididi, katr prej tyre jan emra jo greke". Emrat mashkullor Neoptolemos, Pyrrhos, Aleksandros, Tenkros, Helenos, Eioneus, Nisos dhe Aiakidas, t cilat i kan prdorur epirott, jan huazuar, thot Nilsson, q t gjitha nga rrethi i historis s Trojs. Prjashtim bn vetm emri Ptoleme (Ptolemaios). Kshtu qu hej biri i Pirros. Huazimi i tyre nga Lufta e Trojs, sqaron Nilsson, sht nj fenomen i prhapur

edhe n popullatat e tjera jo greke, prfshir dhe romakt. Madje, emri i vajzs s Pirros, Deidameia sht marr nga emri i t dashurs s Akilit dhe nns s Neoptolemit. Nuk mund t mohohet se pas shekullit IV p.e.s. Epiri u ndodh para nj presioni t thell helenizimi. Pruesit e tij qen n veanti kolonit helene, dhe n prgjithsi kultura e prpunuar greke, t cilat bashkrisht lshonin rrezatime mbi popullsin ilire q mbushte hinterlandin epirot. Pasoj e ktij fenomeni ishte edhe prhapja e gjuhs greqishte n Epir. Por kurrsesi nuk mund t pohohet se t gjith banort ilir, u helenizuan. N kt mes sht spekuluar shum me njoftimin q na jep Straboni (VII, f. 326) se n trevn midis Maqedonis dhe Detit Jon kishte n Epir banor dygjuhsh (diglos, biling). M. Nilsson shkruan: "N qoft se ndr epirott kishte njerz q flitnin dy gjuh, njra nga kto gjuh ngjan t ket qen patjetr greqishtja, t ciln e prdorin n mbishkrime, kurse tjetra ka qen gjuha e vendit". Megjithat, ai shpreh habin se si Epiri duke qen vazhdimisht fqinj me Greqin mundi t ruante emrat jo grek. Ai merret ktu gjer e gjat me analizn e emrave t njerzve (onomastik) dhe t vendeve (toponomastik) q na kumton literatura e vjetr greke, s bashku me to edhe mbishkrimet. M. Nilsson-i nuk pajtohej me argumentet linguistike q sillte dijetari gjerman Fick, i cili bnte prpjekje shpeshher jasht kritereve shkencore pr t zbuluar rrnj greke edhe n ato emra t prvem ku duket qart se jan emra jo greke. Pa u zgjatur me analizn shum interesante t M. Nilssonit, sht me vend t vihet n dukje konkluzioni q ai nxjerr: nuk mund t mohohet ndikimi i greqishtes n onomastikn dhe toponimin e Epirit t lasht, por fakti q nj shumic emrash fisesh, vendbanimesh, lumenjsh dhe njerzish q figurojn n gjeografin e vjetr t Epirit, shum nga t cilat i ndeshim dhe te Stefan Bizantini i shekullit VI t ers son, e kan ruajtur pr nga gjuha karakterin e tyre jo grek, pra ilir. Autori i tret, i cili e trajton gjithashtu n mnyr dinjitoze problemin e prkatsis etnike t banorve t Epirit sht historiani dhe arkeologu i njohur italian Domenico Mustilli. Ai e trajton kt problem n nj punim italisht t titulluar "Gli Illiri nell'Epiro" (Ilirt n Epir), botuar nga Akademia e Italis n prmbledhjen me titull "Le terre albanesi redente", Rom 1941. Problemin e banorve t lasht t Epirit, D. Mustilli e trajton q nga koht parahistorike. Ai pohon se gjetjet arkeologjike q kan dal n drit tregojn se treva e Epirit ka qen e banuar para se t shfaqeshin grekt n histori. Ai v n dukje se Epiri psoi nj dyndje popullatash n epokn e Bronzit, e cila karakterizohet nga keramika e pikturuar. Kjo keramik, - thekson ai, - nuk ka lidhje fare me kulturn arkaike greke. Pr sa i prket fillimeve t epoks s Hekurit, ai vinte n dukje se nuk kishte t dhna q t provonin pranin e banorve grek n kt trev. Duke u mbshtetur n t dhnat arkeologjike q njiheshin n kohn e tij, ai pohonte se gjurmt m t hershme t pranis greke n Epir i takojn periudhs helenistike. Nuk e mohonte faktin se n Dodon ishin zbuluar objekte t kulturs helenike, si statueta, fragmente skulpturash arkaike, t cilat i takojn shekullit VI, madje edhe nj fibul e tipit aisatik e shekullit VII. Por kto nuk qen prodhime vendse. Ato tregojn marrdhniet q kishte Dodona me botn greke. Nga ana tjetr, vazhdon D. Mustilli, n truallin e Epirit jan zbuluar objekte arkeologjike q tregojn lidhje kulturore me qytetrimin e veriut, pra me viset ilire (nj shpat e tipit krejtsisht verior dhe nj spat e tipit hallshtatian e pranuar edhe nga arkeolog t tjer). Ve ksaj, vazhdon ai, edhe n Orestid, e cila bnte pjes her n Epir, her n Maqedonin Perndimore, mungojn gati krejtsisht dshmit arkeologjike pr kohn pas epoks s Bronzit dhe para shfaqjes s objekteve t qytetrimit dhe t industris greke. Vetm ndonj en korinthiane zbuluar ktu, - nnvizon D. Mustilli, formon urn ndrmjet epoks s Bronzit dhe kohs helenistike. Varre arkaike u gjetn pran Cotylionit dhe kishin kufoma me skelet dhe t djegura me urn e me en bronzi. M tej ai shkruan: N Epir "mungojn pra, elemente pr t ndriuar gjendjen pas kohs s Bronzit. Mund t themi vetm se grmimet e deritanishme (pra deri n vitin 1941 - K.F.) provojn n nj mnyr mjaft t qart importimin (pra jo prodhimin n vend - K.F.) t objekteve nga Greqia n Epir q nga shekulli VII p.e.s., ndoshta edhe nga nj koh m e hershme". D. Mustilli thot se dshmit pr t provuar se banort epirot qen grek jan shum t

cekta, kurse teza e kundrt se nuk qen grek sht mjaft e bazuar. Ai sjell si dshmi Thukididin, i cili i quan molost barbar (I 68; II 80). Po ashtu edhe Straboni (VII, 321). Nuk mund t dyshohet, shkruan historiani italian, se etolt qen grek, por territori i tyre pati nj imigrim t fort nga veriu, saq Filipi n bisedimet pr paqe me romakt, para Kinaskefalit pohonte se pjesa m e madhe e etolve nuk jan grek (Polibi XVIII 5,8; Livi XXXII, 34). Pr Filipin, vazhdon D. Mustilli, nuk ishin grek as amfilokt, as agrejt q banonin n verilindje t euritanve, as apodott q banonin n luginn e Dafnos. Arkeologu italian v n dukje se n shekujt e mvonshm n Epir vihet re ndikimi i kulturs greke. Ai sjell si shembull fortifikimet e shekullit V p.e.s. t Finiqit dhe t disa ndrtesave t tjera t mvonshme. Po kshtu edhe n Butrint. E njjta gj ndodh edhe n Dodon, ku u ndrtua nj faltore madhshtore dhe kur u shfaqn mbishkrimet greqishte. Ktu, thot arkeologu italian, shtrohet pyetja: "Si mund t pajtohet prania q nga shekulli V e gjurmve helene me mungesn e tyre t plot para shekullit V"? Pyetja e dyt q shtrohet, sipas tij, sht kjo: "Si mund t pajtohet prania pas shekullit V e kulturs materiale greke me t dhnat gjuhsore, t cilat pohojn n mnyr t padyshimt pranin n Epir t elementit ilir"? Nga kto dy pyetje, arkeologu italian shtron pr zgjidhje problemin: "Kush ishin kta ilir? N far objektesh, n far manifestimesh konkretizohet qytetrimi i tyre nga pikpamja arkeologjike"? Arkeologu gjen kshtu rastin q t kundrshtoj pikpamjen e prhapur n kohn e tij - pikpamje t ciln, si u pa, po e shfrytzon n mnyr spekulative Hammondi, - mbi prhapjen e popullsis s Lausitzit n Epir. sht e vrtet, pohon ai, se gjurm mjaft t sigurta t bartsve t qytetrimit t Lausitzit duken n Maqedoni g jat lugins s Vardarit (Aksiosi antik). sht gjithashtu e njohur pikpamja se nga przierja e shtegtarve t rinj me banort e mparshm u mbrujt qytetrimi maqedon i fillimit t epoks s Hekurit. Vendbanimi i Verrias buz Haliakmonit tregon prhapjen nga Perndimi, pohon D. Mustilli n drejtim t Epirit t ktij qytetrimi maqedon t kohs s Hekurit. Megjithat, deri tani ai ngul kmb se n Epir nuk jan zbuluar gjurm t popullit t Lausitzit, pavarsisht se ndonj element i ktij qytetrimi ka deprtuar edhe m n jug, n krahinat greke. Prkundrazi, sipas D. Mustillit, prvese n Korkyra ku sundonin liburnt, prania e ilirve sht vrtetuar edhe nga emri Hylloi, i identifikuar n vendin e quajtur sot Chalkiopulos. Deri sot, prfundon ai, nuk kan dal objekte arkeologjike q t provojn pranin e popullit t Lausitzit, qoft n epokn e Bronzit, qoft n at t fillimit t Hekurit. Gjurm t kulturs ilire gjejm edhe n Epir. Mjafton t thuhet se n Dodon nuk mungojn objekte q provojn prejardhjen e tyre nga veriu. Pr t pranuar tezn q pohon se gjuha epirote nuk ishte greqishtja, - shkruan D. Mustilli, na shtyn edhe fakti q Straboni (VII, 326) megjithse pranon unitetin kulturor t trevs mes Detit Jon dhe Maqedon, nuk mungon t vrej se disa nga banort ishin dygjuhsh (biling). sht absurde t mendohet se gjeografi antik kur thot se epirott ose maqedont ishin dygjuhsh, del se ata kishin t folmen e tyre jo greqishten. Po t mos flitnin n gjuhn e tyre nuk do t kuptohej nevoja q ndjen Straboni pr t'i dalluar nga t tjert. Prkundrazi, ktu sht fjala pr dy t folme t ndryshme. Po t pranojm teorin e Belokut (i cili ngul kmb se n Epir flitej vetm greqisht - K.F.) duhet ta prjashtojn gjuhn maqedone (si gjuh e folur n Epir - K.F.), pikrisht pr afrsin e saj t pohuar n mnyr vendimtare me gjuhn greke, gj q na jep dor t pranojm se kemi t bjm me t folmen ilirishte. Nga fjalt e Strabonit, - nnvizon historiani italian, - po kufizohemi t pranojm vetm ekzistencn e qendrave dygjuhshe n kt krahin, n t ciln kjo pamje dygjuhsore vazhdon, qoft edhe nga t tjera shkaqe historike dhe etnike, edhe n ditt tona". (D. Mustilli e ka fjaln pr amt shqiptar, t cilt m 1941 kur u botua ky punim nuk ishin dbuar ende me dhun nga vendlindja e tyre, prej nacionalistve agresiv grek). Nga argumentet e rndsishme q peshon n problemin e prkatsis etnike t epirotve jan, shkruan D. Mustilli, edhe emrat e prvem t njerzve dhe t vendeve. N trevn epirote emrat ilir - edhe po t mos i prfshijm ato me origjin etnike t dyshimt jan t shumt,- thot ai,. Madje, edhe n Dodon, ku sipas Herodotit, flitej greqisht (II 56, IV 34), sht zbuluar nj mbishkrim i shekullit II p.e.s., i cili bn fjal pr nj Annyla, emr ilir pa pik dyshimi. Emra ilirsh kan dal n drit edhe n mbishkrimet e zbuluara n Butrint, kjo nj koloni helene. N nj mbishkrim t Orestis ka dal n drit emri ilir Pleuratos. Po

ashtu, edhe emri ilir Plator ka dal n drit jo vetm n Oresti, por edhe n Ambraki. Prkatsi ilire, nnvizon ai, kan edhe emrat e fiseve amantes ose abantes, atintanes, thesprott, sidomos emri q prmend Stefan Bizantini, n shekullin VI aigestianoi. E sigurt sht gjithashtu origjina ilire e fisit t kaonve (kaones), vendbanimi i t cilve e ndan nga ai i thesprotve lumi Thyamis. Nuk mungojn prova, - vazhdon ai, - pr iliricitetin e emrit t orestve (orestai), t cilt banonin rreth liqenit t Kosturit. N krahinn q shtrihet, thekson ai, - nga kufiri verior epirot deri te lugina e lumit Thyamis (sot lumi Kallamas K.F.), ka prova me shumic q vrtetojn pranin e banorve ilir". N pamje t par duket sikur prania e elementit ilir q vrtetohet nga emrat e prvem bie n kundrshtim me mbishkrimet e shumta greqishte, t cilat vijn duke u shtuar q nga shekulli IV e ktej. Dihet se greqishtja n Antikitet ishte gjuh kulture n botn mesdhetare. Pra, prania e saj nuk tregon domosdoshmrisht pranin vetm t popullsis helene. Po t gjykojm nga gjuha e mbishkrimeve del se vetm n Dodon flitej nj e folme greqishte lokale. Mbishkrimet e tjera i takojn greqishtes q flitej jasht kufijve t Epirit, madje n disa raste edhe t folmes s Greqis Qendrore, gj q tregon se ktu greqishtja sht gjuh e importuar nga jasht. Si prfundim, dijetari italian D. Mustilli mbron tezn se n kohn e Bronzit n trevn e Epirit banonte nj popullsi, e cila nuk ka pika takimi me at t etnikonit helen. Sipas tij, n fillim t epoks s Hekurit ndryshoi rrjedha e ngjarjeve. Popullata t reja t ardhura nga veriu, t cilt qen pa dyshim ilir, pasi zun vend n Maqedoni m von duke ndjekur luginat e lumenjve dhe duke kaluar grykat e maleve zun vend n Epir. Prania e tyre n Epir vrtetohet t paktn n shekullin IX p.e.s. Kontaktet e ksaj popullate me botn greke ndodhn m von. N fillim ato ndodhn nprmjet kolonive bregdetare, t cilat u themeluan gjat shekullit VII e m pas, m von nuk munguan kontaktet edhe nprmjet rrugve toksore. Shtrirja e banorve helen nuk arriti ta eliminonte pranin e ilirve n trevn epirote. Gjurmt e pranis ilire, edhe pse n shtresat arkeologjike jan t pakta, ato ndeshen, - thekson Mustilli, n onomastikn dhe n toponimin e trevs. Popullsia ilire dhe popullsia helene vazhduan t bashkjetonin n kt trev deri n ditt tona. Sidoqoft, popullsia greke ka prfaqsuar kurdoher pakicn. *** Moment kthese n historin e Epirit antik shnon tragjedia q treva psoi n kohn e pushtimit romak n vitin 167 p.e.s. Ngjarjet e dhimbshme q psuan epirott n kohn e ktij pushtimi i prshkruan historiani grek bashkkohs i ngjarjeve, Polibi, por tek stin e tij ne nuk e njohim. Ne kemi njoftime nga dy autor t tjer - njri romak, Tit Livi; tjetri grek, Straboni. Drama ndodhi n kuadrin e lufts s ashpr romako-maqedone. N lidhje me kt ngjarje Tit Livi shkruan se pletori romak Paul Luc Emili (Paulus Lucius Aemilius) kur mori vesh lidhjet q mbanin ilirt dhe epirott me kundrshtarin, Perseun e Maqedonis, organizoi dy fushata ndshkimore - njrn nn udhheqjen e birit t tij Kv. Maksimi kundr ilirve, kurse vet u drejtua pr n Epir. Brenda pesmbdhjet ditve ai arriti n Pasaron, n afrsi t lmit t pretorit romak Anicit (L. Anicius Gallus). Pal Emili, shkruan Titi Livi, "q t mos shqetsohej aspak prsa do t ndodhte, i drgoi letr Anicit n t ciln shkruante se senati i lejonte ushtrit q t plakisnin ato qytete t Epirit, t cilat kishin kaluar n ann e Perseut. Menjher pastaj drgoi n do qytet centurion q t shpallnin se kishte ardhur pr t hequr rojet ashtu q edhe epirott t ishin t lir njsoj si maqedont. Thirri pastaj nga do qytet nga dhjet krer dhe i porositi t derdhnin n arkn shtetrore tr arin dhe argjendin dhe shprndau kohortet n t gjitha qytetet... Triburnt dhe centuriont morn urdhr si t vepronin. N mngjes ari dhe argjendi ishin grumbulluar. N orn e katrt iu dha shenj ushtarve pr t plakitur qytetet. Plaka e rrmbyer qe aq e madhe sa do kalorsi i ran nga 400 denar dhe kmbsorve nga 200. Numri i robrve arriti n 150 mij. Pastaj u rrnuan muret e qyteteve t plakitura, t cilat ishin afro 70. U shit gjith plaka dhe vlefta e mbledhur u nda midis ushtarve. Pauli zbriti n bregdet n Orik duke menduar se me plakitjen n Epir do t ishte ngopur lakmia e ushtarve". (T. Livi, Ab urbe Condita, Libri XLV 34,1 e 7).

Pr kt dram flet edhe Straboni, por shum shkurt. Njoftimin e ka marr nga Polibi, historiani grek i shekullit II p.e.s., pra m i hershm se Tit Livi, vepra e t cilit, sikurse u tha, nuk ka arritur n ditt tona. Straboni shkruan tekstualisht: "Me t vrtet Polibi th ot se Pauli, pasi theu dhe rrnoi maqedont e Perseun, shkatrroi 70 qytete t epirotve (shumica e ktyre kan qen t molosve) dhe robroi 150 mij njerz". (Straboni, Geographia, libri VII, 22). Nse i pranojm t sakta kto njoftime t Polibit, Livit dhe Strabonit lind vetvetiu pyetja: Cils kombsi i prkisnin robrit kaq t shumt q zun romakt n Epir, t cilt sipas zakonit u shitn si skllevr n tregjet e Egjeut? Prgjigjja ka rndsi, mbasi nga kombsia e robrve q romakt zun, del se cilt u paksuan n Epir, ilirt apo grekt. N monografin e Akademis s Athins kushtuar Epirit, nuk shtrohet fare kjo pyetje, mbasi pr autorin e saj, Epiri banohej vetm nga popullsi greke. Megjithat, prderisa prania e ilirve n Epir nuk mund t mohohet, aq m tepr q sikurse u pa ilirt prbnin shumicn e popullats s trevs, problemi krkon prgjigje. Meqense njoftime historike rreth kombsis s robrve t Epirit nuk ka, duhen shkelur monopate t tjera. Pavarsisht nga paksimi i popullats, Epiri e rimori dalngadal veten. Popullsia prsri u rrit. Inkubatort q krijuan popullsin e re ishin kryesisht fshatrat malore t trevs, t cilat si zakonisht i shptojn rrezikut t shfarosjes ose t robrimit, duke u strukur prkohsisht n strkat e paarritshme. Burimin e dyt t ripopullimit e prbjn kolont romak q erdhn nga Gadishulli Italik. Puna e do q kolont romak preferuan qytetet. Prkundrazi, banort e strkave malore, t cilt duhet t ken qen pa dyshim ilir u shtrin npr viset e ulta, natyrisht edhe npr qytete. Pranin q n shekullin I p.e.s. t kolonve romak n Butrint e dokumenton nj nga letrat e oratorit t madh Ciceron, drejtuar L. Plaucit n kohn e Jul Cezarit. N kt letr flitet pr nj latifundist romak me emrin Atik, i cili banonte n afrsi t Butrintit. Atiku ankohej ngase pronat e tij u qen shprndar ushtarve romak. N letr thuhet ndr t tjera: "Q kur u b e njohur se tokat e Buthrotit (Butrintit - K.F.) u ishin caktuar ushtarve, Atiku i prekur hartoi nj ankes, t ciln ma dha mua pr t'ia dorzuar Cezarit. Kur isha pr dark tek Cezari ia dhash lutjen. Ky e pranoi dhe iu prgjigj Atikut se ajo q krkonte ishte e drejt, por duhet q buthrotasit t paguanin tepricn e takss s tyre kur t vinte afati". M tej Ciceroni shkruan: "Pasi Cezari nxorri nj dekret n favor t buthrotve, n t cilin vura emrin si dshmitar bashk me persona t tjer t lart, na premtoi se kur ushtart veteran t ken kaluar detin do t'u jepte toka t tjera, por ai pas pak vdiq". (Ciceronis Epistolae, Romanorum scriptorium corpus italicum currante Hectore Romagnoli. La Santa (Milano) 1927-1928. Ad Atticum 16,1. Marr nga "Ilirt dhe Iliria te Autort Antik", Tiran 1965, f. 82). Me nj fjal, ndryshime n prbrjen etnike t popullsis s Epirit ndodhn edhe n kolonit e vjetra helene, ndr t cilat m kryesoret ishin Butrinti (Buthroton) dhe Finiqi (Phoinike), q t dyja n trevn e kaonve. Fizionomin e re q morn kto koloni pas pushtimit romak e ndriojn mbishkrimet q jan zbuluar n Butrint. Mbishkrimet pr tradicion vazhduan pr disa koh t ishin greqisht, por dalngadal filluan t shfaqeshin dhe latinisht. Emrat e qytetarve t Butrintit q prmbajn kto mbishkrime i prkasin pjesrisht onomastiks helene, pjesrisht onomastiks latine dhe n nj mas t konsiderueshme onomastiks ilire. Dihet se pas pushtimit nga Roma, Epiri u fut n hallkat e administrats t saj. Rreth vitit 146 p.e.s. territoret e tij u prfshin n nj njsi administrative m vete - n provincn e Epirit, kufijt e s cils duket se ishin t njjt me ato t Epirit historik. Qendra e provincs u caktua Nikopoja (Nikopolis), qyteti kryesor i Ambrakis. Viset n veri t Epirit historik, t cilt banoheshin pa dyshim nga popullata ilire, u prfshin n nj provinc m vete - n provincn e Maqedonis s Dyt, me kryeqendr Durrsin. Gjat shekullit III kur Perandoria Romake ndrmori nj organizim t ri administrativ shfaqen dy provinca me emrin Epir, nga t cilat njra u quajt Epiri i Vjetr (Epirus Vetus) me qendr n Nikopoj, tjetra Epiri i Ri (Epirus Nova) me qendr Durrsin, e cila zvendsoi provincn e dyt maqedone. Historiani romak i shekullit IV Ruf Festi duke folur pr reformat e perandorit Aurelian (270-276) me origjin ilire shkruan se Epiri-i-Ri dhe Epiri-i-Vjetr s bashku me pes provinca t tjera (Maqedonia, Thesalia, Ahea, Prevalia dhe Kreta), bnin pjes n diocezn e Maqedonis. (Ruf Festi, Brevarium rerum gestarum populi Romani, Libri VIII.

N historiografi sht prhapur pikpamja se dy provincat epirote - Epiri-i-Vjetr dhe Epirii-Ri - u krijuan nga perandori romak Diokleciani, n fund t shekullit III ose n fillim t shekullit IV, pasardhs i perandorit Aurelian, q t dy me origjin ilire). N sistemin administrativ t Perandoris Romake q ekzistonte n fillim t shekullit IV, i cili trajtohet n veprn e njohur "Lista e Rangjeve" (Notitia Dignitatum), thuhet shprehimisht se n diocezn e Maqedonis (e cila varej nga prefektura e Ilirikut) bnin pjes shtat provinca - Ahea, Maqedonia e Par, Kreta, Thesalia, Epiri-i-Vjetr, Epiri-i-Ri dhe Maqedonia Salutaris. (Notitia Dignitatum, I). Nga ana tjetr, Zosimi, shkrimtari bizantin i shekullit V pohon se perandori Kostandini i Madh, i cili si dihet e ndau perandorin n katr pjes, n njrn prej tyre ai prfshiu: Maqedonin, Thesalin, Kretn, Heladn, ishujt rreth saj dhe dy Epiret. (Zosimi, Historia Nova, Libri II, 33). Shkrimtari bizantin i shekullit VI, Joan Malala, shkruan se, edhe perandori Theodosi e ndau Epirin-e-Ri nga Epiri-i-Vjetr dhe i bri t dyja provinca. (Joan Malala, Hronografia, f. 347, 11-13). Pr dy Epiret flet edhe gjeografi romak i shekujve VII-VIII i ashtuquajturi Anonimi i Ravens. (Anonimi i Ravenss, Cosmographia, IV, 8). Ktu lind pyetja: Prse dy provinca me t njjtin emr Epir? Emrtimi i njjt l t dyshohet se kemi t bjm me dy provinca t banuara nga popullsi q kishin t njjtin identitet etnik. Nse pranojm kt interpretim, shtrohet pyetja e dyt: Cili mbisundonte nga kto dy identitete etnike, identiteti ilir apo grek? Meqense identiteti etnik ilir i provincs s Epirit t-Ri nuk sht vn n dyshim, duhet t pranojm se edhe provinca e Epirit -t-Vjetr e populluar nga banor t cilsuar "barbar", kishte t njjtin identitet etnik ilir. Historiani grek E. Chrysos, autori i kapitujve kushtuar Epirit t periudhs bizantine, t cilat jan prfshir n punimin e prmendur t Akademis s Athins - pohon se Epiri-i-Ri kishte identitet etnik grek. Kt pikpamje ai e mbshtet te njoftimi i kronistit bizantin Prokopi i Cezares, i cili shkruan kalimthi se, "nga ana tjetr e gjiut, t part jan helent e quajtur epirot deri tek qyteti Epidamn (Durrsi - K.F.), i cili gjendet n bregdet". (Proc. De Bello Gothico, V 15, 24). Duhet vn n dukje se ndr pesdhjet e m tepr autor grek, romak e bizantin q zen n goj Epirin dhe banort e tij, Prokopi i Cezares sht i vetmi q i cilson epirott helen. Ve ksaj, ky formulim prvese i vetmi sht nga pikpamja gjeografike jo fort i qart. Kjo pr arsye se Prokopi i Cezares flet jo pr viset e brendshme t Epirit, por pr viset bregdetare, ku dikur kishin lulzuar koloni helene. Ndrkoh, Prokopi i Cezares n nj tjetr vepr t tij "Mbi ndrtimet", nprmjet lists s emrave t k alave q perandori Justinian (527-565) ndrtoi dhe rindrtoi n kohn e tij n Epirin-e-Vjetr dhe n Epirin-e-Ri na jep nj material t muar, i cili ndrion qoft edhe trthorazi, identitetin jo grek t dy provincave epirote. Nuk sht e vshtir t shihet se ndr 37 emrat e kalave n Epirin-e-Vjetr dhe 58 kalave n Epirin-e-Ri q ekzistonin n shekullin VI numri i toponimive me origjin helene dhe me origjin romake sht tepr i pakt n krahasim me toponimet jo greke dhe jo romake, t cilat supozohet se jan vendse, pra ilire ose parailire. Si dshmi t helenizmit t Epir it-t-Ri, historiani grek E. Chrysos sjell emrin e qytetit Bylis (sot: Ballshi n Mallakastr). Duket se ai nuk e njeh opinionin q mbisundon n historiografi, n t ciln emri Bylis vlersohet si nj toponimi tipike ilire me rrnj fjaln "ball", n kuptimin e kryes. Pr t'u bindur pr kt prmbajtje etimologjike shqipe mjafton t kujtojm se sllavt e quajtn Gllavinic (nga Gllav: Krye), kurse n nj burim mesjetar grek Kefalini (nga Qefali: Krye). Pra, n t dyja rastet kemi nj prkthim n sllavisht dhe n greqisht t toponimit ilir Bylis (=ball, krye). Nj tjetr argument q prmend historiani grek Chrysos sht prpjekja e tij pr t hetuar origjinn e emrit t Dropullit. Si dihet, jo pak historian mendojn se toponimi "Dropull" e ka burimin te emri i qytetit t lasht Hadrianopolis (qyteti i themeluar nga perandori romak Hadriani, pra qyteti i Hadrianit). Por ka edhe nj tez tjetr shum bindse, e cila e sheh burimin e toponimit Dropull, dikur Drinopul, Drinopolis, te emri i lumit Drino, si quhet edhe sot, q prshkon luginn e Gjirokastrs, pra qyteti i Drinos. Eqerem abej shkruan se lumi Drin, trajta e hershme ilire Drin, grekt e vjetr Drinos, latint Drinus, sllavt Drim sht, sipas gjuhtarve, toponimi ilire. sht mjaft i prhapur n botn ilire: Drini n Shkodr, Drina n Bosnj, Drini i Zi n Strug, Drini i Bardh n Pej. Ka edhe prrenj me emrin Drin, si n Lum, n Shtip (Maqedoni) e gjetk. Emri i krahins Dropull, dikur

Drinopull, ????????? greqisht, e ka origjinn pra te lumi Drin dhe jo te qyteti antik Hadrianopolis. Shtojm me kt rast se Drinos, ??????? e ndeshim edhe m hert se kur jetoi perandori romak Hadrian. N nj nga mbishkrimet e Butrintit edhe si emr fisi, ndoshta emri i banorve t lugins s lumit Drinos. (K. Boxhori, Dh. Budina. Disa mbishkrime t pabotuara t theatrit t Butrintit. N: "Studime historike", 2, 1966, f. 189). Lumi Drin i ka dhn emrin krahins Dropull npr t ciln kalon lumi, nga Drinopull, Drnopull, Drropull ????????? te grekt (ashtu si lumi Mat i dha emrin krahins s Matit). (Shih m gjer E. abej, Studime etimologjike n fush t shqipes, vll. III, Tiran 1987, f. 320). Duket se historiani grek Chrysos nuk e pranon karakterin ilir t dy toponimeve t prmendura, mbasi krkon medoemos t na mbush mendjen qoft edhe me prdhun, se ato jan me origjin helene. Pr t provuar helenizmin e t dy Epireve, historiant grek zakonisht i referohen edhe historis kishtare. Sipas tyre, krishterimi n t dy Epiret erdhi nga Lindja, duke nnkuptuar me kt krishterimin grek. N t vrtet, ky pretendim nuk ka asnj mbshtetje. Apostulli i par, i cili e prhapi krishterimin n t dyja trevat ishte Shn Pali, i cili pa pik dyshimi ishte i lidhur m tepr me Romn se sa me Kostandinopojn, mbasi kjo nuk ekzistonte n kohn e tij. Kisha e krishter jo vetm n Epirin-e-Ri, por edhe n Epirin-e-Vjetr ka qen deri n fillimin e Mesjets (shek. VI), vazhdimisht e lidhur me Romn. Madje, n shekullin II t krishtert e Nikopojs i dhan Roms edhe nj kryeprift - Papn Eleuterin. Peshkopatat e krishtera i mbajtn lidhjet me Romn edhe pas vitit 395 kur t dy Epiret u prfshin n Perandorin Bizantine. Dshmi e padiskutueshme e prhapjes dhe e konsolidimit t krishterimit n viset shqiptare nga Perndimi, sht terminologjia kishtare e ritit dhe e liturgjis q ka prvetsuar dhe q ka akoma n prdorim jo vetm kisha katolike, por edhe kisha ortodokse shqiptare. Si e kan argumentuar linguistt, terminologjia e t dyja kishave sht e njjt, mbasi te t dyja sht me origjin latine. T tilla jan pr shembull termat: kryq (crux), shenjt (sanctus), mesh (missam), kish (elesia), pagzim (baptistum), kungim (comunionem), bekim (benedictionem), mallkim (maledictionem), krezhm (crisma), pendim (penitentiam), lavdi (laudem), kmban (campanum), shpirt (spiritus), qiri (cera), ferr (infernus), paradis (paradis), mrekulli (miraculum), agjinim (jenunare), i krshter (cristianus), Krshndella (Cristi natalia), rushaje (rosarium). Ky fenomen shpjegohet vetm me faktin se terminologjia kishtare ka hyr n gjuhn shqipe n Antikitetin e von kur edhe viset jugore t Shqipris, e kishin kthyer fytyrn nga Roma. Origjinn e prbashkt t fillimeve kishtare nn ombrelln e Perndimit e tregojn edhe trajtat e njjta q kan te shqiptart e t dy riteve t krishtera, emrat e shenjtorve t hershm si: Shn Pjetri, Shn Pali, Shn Ndreu, Shn Mitri, Shn Gjoni, Shn Gjergji, Shn Gjini, Shn Mhilli, Shn Mrtiri, Shnd'lliu, etj.etj. Lidhjen kishtare me Romn jo vetm t Epirit-t-Ri, por edhe t Epirit-t-Vjetr e dshmojn edhe qndrimi i peshkopve t tyre n koncilet kishtare t prbashkta t periudhs para skizms s hershme, pra para ndarjes s Kishs Perndimore me Kishn Lindore. Ktu nuk sht vendi pr t trajtuar gjat kt histori, t ciln historiani grek Chrysos e kalon n heshtje. Do t prmendim vetm qndrimin e tyre n koncilin e Efezit t vitit 431. Edhe pse ky koncil u mbajt me pjesmarrjen e peshkopve t kishave t Perandoris Bizantine, peshkopi i Nikopojs, Donati dhe peshkopi i Dodons, Theodori u rreshtuan n krahun e peshkopve ilir t Epirit-t-Ri - t Eukarit, peshkop i Durrsit dhe t Feliksit, peshkop i Apollonis dhe i Bylisit, - t cilt s bashku me peshkopin e Shkodrs, Senecioni dhe t Diokles, Kostanci, nuk pranuan tezn e perandorit bizantin pr nnshtrimin e tyre ndaj pushtetit perandorak. Historiant me autoritet t historis kishtare e vn n dukje se prarja n gjirin e koncilit t Efezit kishte afrsisht nj karakter etnik, mbasi peshkopt e viseve greke e mbshtetn platformn e perandorit t Kostandinopojs, kurse ata q e kundrshtuan midis t cilve ishin dhe peshkopt e Epirit -t-Vjetr dhe Epirit-t Ri, prfaqsonin popullsit jo greke. Distancimi i peshkopve t t dy Epireve nga Kostandinopoja vazhdoi t thellohej deri n at shkall sa perandori bizantin Justinian krijoi n vitin 535 n Shkup nj kryepeshkopat t kishave ilire t lidhur me Romn. Historia e provincave epirote na on tek konkluzioni se tek t dy Epiret mbisundonte

elementi ilir. N fillim t shekullit VI, sikurse del nga Synecdemus-i i Hieroklit, n trevn jugore ilire vazhdonte t ishte n fuqi ndarja administrative e saj n katr provinca: n Epirin-e-Vjetr, Epirin-e-Ri, Dardani, Prevalitani. (Hieroclis Synecdemus, 651, 653, 655, 656. Shih: Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran 1965, ff. 455-456). Disa dhjetvjear m von, gjat mbretrimit t Justinianit, numri i provincave jugore ilire u paksua nga kat r n tri. Provinca e Prevalitanis me qendr Shkodrn, u suprimua. Viset e saj u bashkuan me provincn e Epirit-t-Ri, e cila vazhdoi t kishte pr qendr Durrsin. Prfshirja n Epirin-eRi t viseve q ndodheshin n Provincn e Prevalitanis pa dyshim v ise ilire, sht nj dshmi m tepr q flet n favor t identitetit etnik t provincave q mbanin t njjtin emr Epir. Gjat sundimit romak nga historia njerzore e Epirit njohim shum pak emra njerzish. Jan emra t elits administrative dhe shoqrore, t cilt mund t tregojn edhe prkatsin e tyre etnike. Kshtu pr shembull, nj nga familjet m t shquara t aristokracis s Epirit ishte ajo e klearkve (Klearchoi) n shekullin IV me origjin nga Thesprotia (amria). Klearku (plaku) ishte antar i Senatit t Kostandinopojs, kurse nipi i tij Klearku (i riu) prefekt i Kostandinopojs dhe prefekt pretorian i Illirikumit n fillim t shekullit V. Nj tjetr epirot i shquar i cili quhej Marcellinus, ishte guvernator i Siris m 382. Ndr m t shquarit epirot t Antikitetit t von ishte pa dyshim filozofi Priscus, kryetar i Akademis s Platonit n Athin. Ai i qndroi besnik fes pagane edhe pasi krishterimi u shpall fe zyrtare e perandoris. Pr kt arsye, perandori Julian, i cili iu kundrvu fes s krishter, e ngarkoi n poste me prgjegjsi n fushn e kulturs. Pas vdekjes s Julianit, Prisku u kthye n Akademin e Athins, ku dha msime pr mse tridhjet vjet. Pr t shptuar nga persekutimet e Kishs s krishter, ai u strehua n Epir. Ndr familjet e tjera t shquara, t cilat i trajton historiani E. Chrysos, duhen prmendur prej tyre dy pronar t mdhenj tokash - ajo e Paulas nga Roma me prona n Nikopoj dhe ajo e Paulinve (Paulinus) nga Pella, me prona n Epirin-e-Vjetr dhe n Epirin-e-Ri. Sikurse shihet, vetm emri i familjes s Klearkve ka tingull helen. T tjerat anojn nga gjuha latine. Prdorimi i emrave dhe i mbiemrave latin nuk tregon medoemos se mbajtsi i tyre ishte romak. Madje, edhe prdorimi i emrit helen nuk do t thot medoemos se mbajtsi i tij qe grek. Ne kemi nj mori qytetarsh, madje dhe perandorsh, t cilt mbajn emr t prvem nga fusha e onomastiks latine (si pr shembull perandori Justinian), madje edhe helene (si pr shembull perandori Anastas), t cilt dihet me siguri se nuk qen as romak, as grek, por ilir. Historiani grek E. Chrysos, duke folur