Upload
others
View
12
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
T.C.
SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI
PSĠKOSOSYAL AÇIDAN HZ.PEYGAMBER’ĠN TEBLĠĞ METODU
Bünyamin ÖZDAġ
1230206085
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DANIġMAN
Prof. Dr. Hüseyin CERTEL
ISPARTA 2018
III
ÖZDAġ, Bünyamin, Psikososyal Açıdan Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu,
Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018.
ÖZET
Bu çalıĢmadaki amaç; bir iletiĢim kaynağı olarak Peygamber aracılığıyla Ġslâm
tebliğ sürecinde meydana gelen farklı tebliğ metodlarını, Psikososyal bağlamında gün
yüzüne çıkarmaktır. BaĢka bir tabirle Hz. Peygamber‟in tebliğ faaliyetlerinde sergilediği
ilâhî mesaj ile alıcı arasında oluĢan iletiĢimsel alıĢveriĢ sürecindeki Psikososyal
etkileĢimi genel olarak ortaya çıkarmaktır. Ayrıca bu süreçte meydana gelen tebliğ
metodlarını tespit etmek ve günümüzde mübelliğ konumunda olan bireylere katkı
sağlamaktır.
AraĢtırma dâhilinde Ġslâm dininin, farklı etnik gruplara sahip kozmopolitik bir
topluma indiği tespit edilmiĢtir. Çünkü Hz. Peygamber‟in tebliği, doğuĢundan geliĢim
dönemine kadar incelendiğinde, birey‟in veya toplum‟un psikolojik ve sosyolojik
durumuna göre farklılık arz ettiği görülmektedir. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in
tebliğ metodu, muhatabın psikososyal ve sosyo-kültürel konumuna göre
Ģekillenmektedir. Bunun bir sonucu olarak kiĢilerin sosyal ve kültürel özellikleri,
tebliğin sunum metoduna yön vermiĢtir. Ayrıca araĢtırma, Hz. Peygamber‟in tebliğ
metodları doğrultusunda muhatabın gözünde iyi bir hatip ve mübelliğ konumunda
olduğunu, böylece gündemini kaybetmeden güncelliğini koruduğunu ortaya çıkarmıĢtır.
Tarihsel süreçte de bu etki devam etmiĢtir. Günümüzde bile bir iletiĢim kaynağı olarak
Hz. Peygamber‟in popülerliğini yitirmemesi ve gün geçtikçe daha fazla rağbet görmesi,
tebliğ metodlarının orjinalliğini ortaya koymaktadır.
Anahtar kelimeler: Hz. Peygamber, tebliğ, iletiĢim kaynağı, tebliğ metodu
III
ÖZDAġ, Bünyamin, Prophet Mohammed‟s Notification Method in Terms of
Psychosociology, Master Thesis, Isparta, 2018.
ABSTRACT
The purpose at this work is bringing to light the different notification methods in
psychosocial context that emerged as a communication source via Prophet Mohammed
during the period of notification of Islam. In other words, our aim is to find out in
general the psychosocial interaction in the process of communicational exchange that
emerged between the receiver and the divine message notification services of Prophet
Mohammed. Besides that, we‟re seeking to fixate the notification methods which arose
in that period and to contribute the annunciators of modern time.
Within our research, it‟s determined that the religion Islam spread to a
cosmopolitan society which contains of different ethnical groups. Because, when it‟s
analyzed, Prophet Mohammed‟s notification varies across the psychological and
sociological circumstances of society and people. Consequently, Prophet Mohammed‟s
notification method supports the respondent according to his/her psychosocial and
socio-cultural circumstance. Hence, social and cultural characteristics of people directed
the presentation procedure of notification. Also, our research uncovered that according
to his notification methods, Prophet Mohammed is a characteristic preacher and
annunciator for respondent and so keeps his actuality. This effect has proceeded so far.
It shows the originality of notification methods that even today they don‟t lose their
popularity as a communication source and meet with approval day by day.
Key Words: Prophet Mohammed, notification, communication source,
notification method.
IV
ĠÇĠNDEKĠLER
TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ..........................................................................I
YEMĠN METNĠ ............................................................................................................. II
ÖZET ............................................................................................................................. III
ABSTRACT .................................................................................................................. III
ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................. IV
KISALTMALAR .......................................................................................................... VI
ÖNSÖZ ......................................................................................................................... VII
GĠRĠġ ............................................................................................................................... 1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
HZ. PEYGAMBER’ĠN DĠNDEKĠ KONUMU
1.Temel Kavramlar ......................................................................................................... 8 1.1. Nebi ve Nübüvvet .............................................................................................. 8
1.2. Resul ve Risalet ................................................................................................ 10
2.Misyonu ....................................................................................................................... 11 2.1. Tebliğ ................................................................................................................ 11
2.1.1. Tebliğin Sözlük ve Terim Anlamı ............................................................. 11
2.1.2. Tebliğe Yakın Olan Kavramlar ................................................................. 15
2.1.2.1. ĠrĢad ................................................................................................... 15
2.1.2.2. Da‟vet ................................................................................................ 16
2.1.2.3. Va‟z ................................................................................................... 19
2.1.2.4. Telkin ................................................................................................. 20
2.1.2.5. Tavsiye .............................................................................................. 21
2.1.2.6. Nasihat ............................................................................................... 21
2.1.2.7. Emr bil‟-Ma‟rûf ................................................................................ 23
2.1.2.8. Nehy „ani‟l-Münker ........................................................................... 24
3.Hz. Peygamber’in Dindeki Konumu ve Misyonu.................................................... 25 3.1. Konumu ............................................................................................................ 25
3.1.1. Peygamberlik Vasfı ................................................................................... 25
3.1.2. Kul ve BeĢer OluĢu ................................................................................... 30
3.2. Misyonu ............................................................................................................ 33
3.2.1. Tebliğ ........................................................................................................ 33
3.2.2. Beyan ......................................................................................................... 36
3.2.3. Eğitim-Öğretim / Talim-Terbiye ............................................................... 38
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ĠLETĠġĠM KAYNAĞI OLARAK HZ. PEYGAMBER
1.ĠletiĢim Perspektifinden Peygamberlik .................................................................... 42 1.1. Bir ĠletiĢim Kaynağı Olarak Hz. Peygamber‟in Nitelikleri .............................. 43
1.1.1. Hz. Peygamber‟in Sıfatları ........................................................................ 44
1.1.2. Hz. Peygamber‟in ĠletiĢim Becerileri ........................................................ 51
1.1.3. Dinî ĠletiĢim Kaynağı Örneği Olarak Hz. Peygamber‟in Örnekliği .......... 54
1.1.3.1. Tebliğ Açısından Hz. Peygamber‟in Örnekliği ................................. 56
1.2. Hz. Peygamber‟in Tebliğinde Genel iletiĢim Ġlkeleri ....................................... 58
1.3. KiĢiliksel YaklaĢım .......................................................................................... 63
V
1.4. Sözel YaklaĢım ................................................................................................. 64
1.5. Toplumsal YaklaĢım ........................................................................................ 67
1.6. YaklaĢım Tarzlarının Bütünselliği .................................................................... 69
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
HZ. PEYGAMBER’ĠN TEBLĠĞĠNDE ĠLETĠġĠM ĠLKELERĠ
1.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Genel Ġlkeler ............................................................ 72 1.1. Muhatabın Psikolojisine Göre Davranma ......................................................... 73
1.2. Muhatabın Sosyo-Kültürel Durumuna Göre Davranma ................................... 75
1.3. Muhataba KarĢı ġefkat ve Merhamet Gösterme ............................................... 77
1.4. KolaylaĢtırma ve Müjdeleme ............................................................................ 81
1.5. Affedicilik ......................................................................................................... 82
1.6. Toplumsal KuĢatıcılık ....................................................................................... 83
1.7. Tepkisel DavranıĢ KarĢısındaki Tutumu .......................................................... 86
2.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Sözsüz ĠletiĢim ......................................................... 88 2.1. Jest ve Mimik .................................................................................................... 90
2.2. Ses Tonu ............................................................................................................ 92
2.3. BakıĢ ................................................................................................................. 93
3. Hz. Peygamber’in Sözel ĠletiĢim Yöntemleri .......................................................... 95 3.1. Soru-Cevap Yöntemi ....................................................................................... 96
3.2. Tekrar Yöntemi ................................................................................................. 99
3.3. Örneklendirme/Kıssa Yöntemi ....................................................................... 102
3.4. Dikkat Çekme Yöntemi .................................................................................. 105
SONUÇ ......................................................................................................................... 107
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 111
ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................. 131
VI
KISALTMALAR
a.g.m. : adı geçen makale
a.g.t. : adı geçen tez
AÜ : Ankara Üniversitesi
b. : bin (ibn)
bkz. : bakınız
c. : cilt
çev. : çeviren
MÜ : Marmara Üniversitesi
ra : radıyallahu anha /anhu /anhum
s. : sayfa
S. : sayı
SB : Sosyal Bilimler
ss. : sayfa sırası (sayfa aralığı)
SÜ : Selçuk Üniversitesi
tsz. : tarihsiz
vb. : ve benzeri
vd. : ve diğerleri
Yy. : Yayın yok (yayın evi belli değil)
VII
ÖNSÖZ
Ġslâm, Allah ile kulları arasında vahiy meleği ve Hz. Peygamber aracılığı ile
gerçekleĢen, Kur‟ân merkezinde Ģekillenen bir dindir. Allah‟tan kullara doğru
gerçekleĢen bu iletiĢimde Hz. Peygamber‟in en önemli ve öncelikli görevi, tebliğdir. Bu
görevin hakkıyla yerine getirilebilmesi, görevlinin iletiĢim becerilerine en üst düzeyde
sahip olmasına ve kullanacağı iletiĢim (tebliğ) metodlarının, muhatablarının
durumlarına uygun ve etkili olmasına bağlıdır. Nitekim Hz. Peygamber bu görevi yerine
getirirken kiĢilerarası iletiĢim ağında muhatabın Psikososyal durumuna göre tebliğini
ortaya koymuĢtur. Hz. Peygamber‟in tebliğ metodlarını Psikososyal bakıĢ açısıyla
incelemeyi amaçlayan bu çalıĢma; giriĢ, üç bölüm ve sonuçtan oluĢmaktadır.
GiriĢ; araĢtırmanın konusu, araĢtırmanın önemi, araĢtırmanın amacı,
araĢtırmanın yöntemini ve konuyla ilgili araĢtırmaları kapsamaktadır. Ayrıca Hz.
Peygamber‟in tebliğ konusunu inceleyen araĢtırmaların değerlendirilmesi yapılmıĢtır.
Birinci bölümde; kavramsal çerçeve baĢlığı altında öncelikle Hz. Peygamber‟in
dindeki konumu incelenmiĢtir. Bu baĢlık altında Nebi-Nübüvvet ve Rasul-Risalet
kavramları eklenmiĢ daha sonra Hz. Peygamber‟in misyonu incelenmiĢtir. Ayrıca
tebliğin sözlük ve terim anlamının yanında tebliğe yakın olan kavramlar incelenmiĢtir.
Ġkinci bölümde; iletiĢim bağlamında bir iletiĢim kaynağı olarak Hz. Peygamber
incelenmiĢtir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in nitelikleri açısından sıfatları ve iletiĢim
becerileri değerlendirilmiĢtir. Daha sonra dini iletiĢim kaynağı açısından örnekliği,
genel iletiĢim ilkeleri araĢtırılmıĢtır. Bunların yanında kiĢiliği, sözel ve toplumsal
yaklaĢımı ele alınmıĢtır. Son olarak tebliğ iletiĢiminde sergilediği yaklaĢımların
bütünselliği incelenmiĢtir.
Üçüncü bölümde ise Hz. Peygamber‟in tebliğ metodu değerlendirilmiĢtir. Bu
baĢlık altında muhatabın psikolojisi, sosyo-kültürel durumu, bireylere karĢı sergilediği
Ģefkat ve merhamet, kolaylaĢtırıcı, affedici, müjdeleyici olması gibi davranıĢsal tebliğ
metodu incelenmiĢtir. Aynı zamanda jest, mimik, ses tonu ve fizyolojik tebliğ metodu
da ayrıntılı bir Ģekilde araĢtırılmıĢtır. Bunların yanında Hz. Peygamber‟in; konunun
daha iyi anlaĢılabilmesi için muhatabın konsantrasyon ve algılama seviyesinin
VIII
yükselmesinde etkili olan soru-cevap, tekrar, örneklendirme ve dikkat çekme yöntemleri
araĢtırılmıĢtır.
AraĢtırmanın tüm aĢamasında sabır ve anlayıĢla desteğini esirgemeyen, tez
konusunda görüĢ ve önerileriyle bana yön veren danıĢmanım Prof. Dr. Hüseyin
CERTEL‟e, Dr. Öğr. Üyesi Fatih ÇĠNAR‟a, Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ‟a
teĢekkürlerimi sunarım.
Tez oluĢumunda eleĢtiri ve katkılarından dolayı istifade ettiğim Abdullah
Döğer‟e ve beni bu günlere getiren Anneme, Babama tüm yakınlarıma teĢekkür etmeyi
bir borç bilirim. Son olarak tez çalıĢma süresince her türlü desteğini esirgemeyen sevgili
eĢime ve çocuklarıma Ģükranlarımı sunarım.
Bünyamin ÖZDAġ
Temmuz 2018
1
GĠRĠġ
1. AraĢtırmanın Konusu
Ġslâm dininin kökleri, iki ana unsura dayanmaktadır. Birincisi Kur‟an-ı
Kerim‟dir. Ġkincisi ise Allah Teâlâ‟nın son olarak yeryüzüne indirdiği dini izah etmek
için gönderilen, peygamberler silsilesinin son halkasını temsil eden Hz. Muhammed‟in
sünnetidir. Bu noktada Hz. Peygamber‟in konumu ve misyonu oldukça önemlidir. Bu
sebeple tez konusu olarak; geçmiĢten günümüze hitap edecek ve mevcut tebliğ
faaliyetlerine katkı sağlayacak, ayrıca mübelliğ ile bireyler arası iletiĢimdeki
problemlere çözüm kapıları aralayacak bir konunun seçilmesi, bir vaiz olarak bizi bu
alanda çalıĢmaya sevk etmiĢtir.
Verilerin toplanması ve yazımı sürecinden önce Ģüphesiz yapılacak en zor Ģey,
konunun belirlenmesidir. YaĢanan heyecan ve yükleneceğimiz sorumluluğun bilincinde
olarak, uzun istiĢare ve ön araĢtırma neticesinde, çalıĢmaya uzaktan veya yakından
fikirlerini sunarak katkı sağlayanların da düĢüncelerini dikkate alarak, konumuz
“Psikososyal Açıdan Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu” olarak belirlenmiĢtir.
2. AraĢtırmanın Önemi
BaĢarının temeli, gayret doğrultusunda inĢa edilen metodlarda gizlidir. Günümüz
küresel dünya algısında, yaĢam standartlarını geliĢtirmek ve bireysel-toplumsal
kazanımlar elde etmek için farklı kültür ve inançlara sahip olan kiĢi veya gruplar; yeni
alanlar, alternatif çıkarımlar, üretim teorileri keĢfetmek için açılım manevraları
oluĢturmaktadır. Ayrıca mevcut problemlere alternatif çözüm yolları üretebilmek ve
muhatabına doğruyu gösterebilmek için gayret sarfetme çabası, gün geçtikçe hız
kazanmaya devam ediyor. Bu alanlar içerisinde en fazla önem verilen, belirginliğini her
zaman hissettiren, insanlık tarihinde vazgeçilmez bir olgu olarak karĢımıza çıkan ve
insanlık var oldukça ölümüne kadar devam edecek olan din sahasıdır.
Dünya üzerindeki farklı din mensupları kendi inançsal doğrularını muhataplara
ulaĢtırmak, farklı metotlar geliĢtirerek üstünlük sağlamak için içsel ve dıĢsal her yolu
denemektedirler. Bir baĢka ifade ile geçmiĢten günümüze dinler arasında, kendi
dindarlarının dine bağlılığını artırmak ve baĢkalarını dine kazandırmak üzere amansız
2
bir rekabet vardır. Bu durum, din tebliğinde metodu önemli kılmaktadır. Bu sebeple
Müslümanların din tebliği konusunda, yaĢadığı çağa günümüz teknoloji çağına cevap
verebilecek yeni metodlar geliĢtirmesi, önem arz etmektedir. Bu itibarla meydana gelen
problemlerin çözümünde çoğu zaman çaresiz kalan birey/toplum yani insanlık, özünde
var olan güzelliğe ve hakikate ulaĢmak için bir davetçiye, tebliğ kaynağına muhtaçtır.
Bu ihtiyaçtan dolayı Allah Teâla, vahiy doğrultusunda insanları doğru yola iletmek için
peygamberler göndermiĢtir. Risalet ve Nübüvvetin son temsilcisi ise Muhammed‟
(s.a.v) dir. 1
Hz. Peygamber‟in tebliğ metodu ne kadar iyi çözümlenirse, o kadar baĢarı elde
edilebileceği muhakkaktır. Bu itibarla toplumun Ġslâmi öğretileri daha iyi anlaması ve
kavraması, Hz. Peygamber‟in tebliğ metoduyla doğrudan ilintilidir. Bu bakıĢ açısının
çözümlenmesi, iki türlü değerlendirmeyle mümkündür. Birincisi, Hz. Peygamber‟in
Kur‟an-ı Kerîm‟e göre tebliğ için görevlendirilmesidir. Ġkincisi ise en iyi örnek model
(üsve-i hasene) teĢkil etmesidir.2
Ayrıca günümüz davetçilerinin tebliğ faaliyetlerini daha verimli hale
getirebilmesi için kaynak model olan Hz. Peygamber‟in hayat anlayıĢını, muhataplarına
karĢı uyguladığı Psikososyal metot farklılıklarını; bireysel-toplumsal psikolojik ve
sosyolojik yaklaĢım tarzını kaynak model üzerinden çözümlemeleri önem
oluĢturmaktadır. Bundan dolayı Psikososyal Açıdan Hz. Peygamber‟in Tebliğ
Metodu‟nun oluĢum nedenleri hassasiyetle incelenerek araĢtırılması, günümüzde hem
iletiĢim bağlamında muhatabın, hem de tebliğ davetçilerinin yaĢadığı problemlerin
analizi ve çözümünde önemlilik arz edecektir.
3. AraĢtırmanın Amacı
Psikoloji biliminin ortaya çıkıĢından günümüze, psikoglar nezdinde dindarlığın
Psikososyal görünümleri, popülerliğini hiç kaybetmemiĢ ve dindarlık olgusu her
1 Mehmet Soysaldı, “Kur‟an‟da Tebliğ Yöntemleri ile Ġlgili Kavramların Analizi”, Diyanet İlmi Dergi,
S.3, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Dini Yayınlar, Ankara-2003, 39/45.
2 ġevki Aydın, “Ben Ancak Muallim Olarak Gönderildim Diyen Peygamber”, İslam‟da İnsan Modeli ve
Hz. Peygamber Örneği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-1995, s.184.
3
dönemde ilgi alanı olma özelliğini korumuĢtur. Bu sebeple psikoloji bilimiyle uğraĢan
kimseler, bu konuyu enine boyuna araĢtırmıĢ ve araĢtırmaya devam edegelmiĢlerdir.
Ayrıca kendi alanlarında dindarlığın Psikososyal boyutlarını farklı açıdan
değerlendirirken, araĢtırma metotları kullanarak çalıĢmalarında kayda değer, önemli bir
konu olarak ifade etmiĢlerdir. Bu noktada araĢtırmanın evrensel amacı; tarihsel süreçte
oluĢan bilgi birikimine katkı sağlamak ayrıca Ġslâm inanç perspektifinde tüm insanlığın
yararına sunulabilecek Hz. Peygamber‟in, dini inanç-tecrübe ikileminde tebliğ
modelliğinin ve tebliğinin metodolojik yönünün psikolojik temellerini gün yüzüne
çıkarmaktır.
Hz. Peygamber, tebliğin insana ulaĢtırılmasında mübelliğ vasfını en güzel bir
Ģekilde kullanmıĢtır. GerçekleĢtirmiĢ olduğu bu yaklaĢım, bir taraftan insan
psikolojisinin değerini, diğer taraftan mübelliğin muhatabına karĢı takındığı tebliğ
metodunun önemini ifade etmektedir. Böylece günümüz mübelliğ konumunda olan
bireylere, örnek teĢkil etmesi bakımından Hz. Peygamber‟in tebliğinde izlediği, tebliğ
yöntem karakteri diyebileceğimiz özelliklerin tespitini ve metodunu araĢtırmak bu
amaçlar arasındadır.
Diğer taraftan Ġslâm‟ın ilk yıllarından baĢlayarak önce gizliden, daha sonra aleni
olarak irĢad edilen tebliğ metotları sayesinde islam medeniyeti meydana gelmiĢtir.
Ġnsanlık tarihine yön verecek olan söz konusu bu oluĢumun; günümüzde yaĢanan tebliğ
sunum problemlerine ıĢık tutması ve daha güzel bir iletiĢim doğrultusunda geliĢime
katkı sağlaması için Hz. Peygamber‟in uyguladığı tebliğ metotlarını genel itibariyle ele
alarak tespit etmek bir diğer amaçtır.
Bireyin ve toplumun huzurunu canlı tutmak için Hz. Peygamber ve Kur‟ân‟ın
tebliğ yöntemlerindeki karakteristik en önemli özelliği, insan-toplum psikolojisini göz
önünde bulundurarak yaklaĢım metodu ve sunum üzerine inĢa edilmesidir. Böylece Hz.
Peygamber‟in tebliğ metodunu ve tebliğ metot yöntemleri açısından insanların
psikolojik durumlarına göre kullandığı tebliğ üslubunu irdelemek de araĢtırmanın
amaçlarındandır.
Günümüzde özellikle Müslümanların; Allah tarafından gönderilen model
Peygamber doğrultusunda Ġslâm‟ın asli örnekliğini teĢkil eden Hz. Muhammed‟in
4
zamanın imkânı dâhilinde iletiĢimin tüm unsurlarını kapsayan, sözlü, sözsüz/beden dili
sunum yöntemlerini kullanarak tebliğ metodunu doğru ve güzel bir Ģekilde nasıl
kullandığını bilmeleri önem arz etmektedir.
4. AraĢtırmanın Yöntemi
Bu çalıĢmada öncelikle araĢtırma sürecinde konuyla ilintili olan kavramsal
çerçeve oluĢturulmuĢtur. Daha sonra konunun amacını Ģekillendiren unsurlara yer
verilecektir. Ayrıca Hz. Peygamber merkezli tebliğ metodunun yanında, konunun daha
iyi anlaĢılması için Kur‟an tebliğ üslübu ve farklı Ģahıslara ait orijinal fikirlere de zaman
zaman değinilecektir. Çünkü konuyla alakalı olan çeĢitli kaynakların bilgileri ve
yazarların düĢünceleri, tek tek mütala edilerek değerlendirileceği ve inceleneceği için,
çalıĢmaya zenginlik katacaktır.
ÇalıĢma sürecinde Hz. Peygamber tebliğ metodunun Psikososyal unsurlarının
tespiti üzerine yoğunlaĢılmıĢtır. Bu titizlik doğrultusunda konuyla alakalı doğrudan veya
dolaylı olarak bilgilerden faydalanılmıĢtır. AraĢtırma kapsamında özellikle Psikososyal
kaynaklardan istifade edildiği gibi diğer alanlara ait farklı kitap, makale, tez gibi
çalıĢmalardan da yararlanılmıĢtır. Konular, tümevarım yöntem merkezinde irdelenmiĢ,
farklı örneklerle desteklenerek daha iyi anlaĢılması için çaba sarfedilmiĢtir.
Bu çalıĢma her ne kadar titiz bir araĢtırma neticesinde tamamlansa da hata ve
eksiklikleri elbette olacaktır. Bilimsel çalıĢmaların en büyük özelliği, istiĢare
merkezinde katkı sağlamaktır. Bundan dolayı konuya katkı sağlayabilecek her türlü
öneriye açık olunduğunu da belirtmekte fayda vardır.
Tez araĢtırma süresince konuyla ilgili doğrudan ve dolaylı olarak toplumsal,
kültürel, edebiyat gibi düĢünce alanlarını kuĢatan çalıĢmalardan da yararlanılmıĢtır.
Ayrıca araĢtırma baĢlıklarının temelini ve geçiĢ aĢamasını besleyen farklı alanlara ait
eserlerden de faydalanılmıĢtır. Lakin bu çalıĢmanın oluĢum sürecinde istifade edilen
eserlerden yararlanılırken üslup bakımından psikososyal yorumlamaya gidilmiĢtir.
AraĢtırmamızda gerek kavramsal çerçevenin oluĢturulması ve gerekse asıl
konumuz olan tebliğ metotlarının neler olduğunu tespit etmek üzere verilerin
toplanmasında tarama yöntemi kullanılmıĢtır. Elde edilen verilerin psiko sosyal açıdan
değerlendirilip yorumlanması aĢamasında ise içerik analizi yöntemi kullanılmıĢtır.
5
5. Ġlgili AraĢtırmalar
Bu baĢlıkta “tebliğ” konusuyla ilgili çalıĢmalar incelenmiĢtir. Konuyla ilgili
ulaĢılabilen çalıĢmalar öz itibariyle değerlendirilmiĢtir.
Konuyla ilgili öncelikle inceleyeceğimiz çalıĢma, Önkal‟ın “Rasûlullah‟ın
Ġslâm‟a Davet Metodu” 3 adlı eseridir. Bu eserde, genel olarak davetin metodu,
gerekliliği ve rolü incelenerek Hz. Peygamber‟in uygulamıĢ olduğu bazı davet metodları
ele alınmaktadır. Hz. Peygamber‟in; amaca ulaĢmak için takip ettiği merhaleler
anlatılmakta, onun davet metodu psikolojik unsurlar yönünden ve sosyal müesseselerle
olan irtibatı açısından irdelenmektedir. Ayrıca Önkal, genel itibariyle Mekke ve Medine
dönemindeki davet metodlarına da değinmektedir. Bu çalıĢma ağırlıklı olarak Siyer ve
Ġslam Tarihi açısından incelenmiĢtir.
Baysal, “Hz. Peygamber‟in Sözsüz ĠletiĢimine Dair Hadislerin Tahric ve
Değerlendirilmesi” adlı tezinde4
; öncelikle iletiĢim bilimi doğrultusunda çeĢitli
tanımlamalara yer vermiĢ, daha sonra sözsüz iletiĢim konusu, ayrıntılı bir biçimde ifade
edilmiĢtir. Ayrıca bu çalıĢma Hz. Peygamber‟in hedef kitle üzerinde sözsüz iletiĢiminin
etkileyiciliğinden bahsetmekte ve muhatabın algılama seviyesine göre Ģekillenen sözsüz
iletiĢimin farklı boyutları irdelenmektedir.
Bir diğer çalıĢma, “Ġslâm‟ın Asabiyete BakıĢı ve Asabiyetin Ġslâm Tebliğine
Etkileri”5 tezidir. Cahiliye dönemi asabiyete bakıĢın, dönemin toplumunda asabiyeti
oluĢturan zihni yapının toplum üzerindeki etkisini farklı boyutlarıyla ele almaktadır. Bu
yaklaĢım tarzı içerisinde konu, Hz. Peygamber‟in tebliğ metodunun dönemin
toplumunda meydana getirdiği değiĢim üzerinden devam etmektedir. Ayrıca araĢtırma
sürecinde pozitif veya negatif düĢüncelerden de istifade edilerek Hz. Peygamber‟in
tebliğ metodu Psikososyal açıdan anlatılmaktadır.
3 Ahmet Önkal, Rasulullah‟ın İslâm‟a Davet Metodu, Kitap Dünyası Yayınları, Ġstanbul-2016.
4 Zehra Baysal, “Hz. Peygamber‟in Sözsüz ĠletiĢimine Dair Hadislerin Tahric ve Değerlendirilmesi”,
Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),
Konya-2016. 5 Ragıp Çelik, “Ġsâm‟ın Asabiyete BakıĢı ve Asabiyetin Ġslâm Tebliğine Etkileri”, Necmettin Erbakan
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans tezi), Konya-2012.
6
Buzlu, “ĠrĢad ve Tebliğ Faaliyetlerinde Yöntemlerin Belirlenmesi Açısından
Ġhtida Hareketleri” çalıĢmasında6; ihtida hareketlerinin dönemsel boyutlarını tarihi seyir
üzerinden değerlendirmiĢtir. Bu değerlendirme sürecinde Ġslâm‟ın ihtida hareketlerine
karĢı nasıl bir tavır aldığı, fetihler zamanında Ġslâm‟ın muhatabını yok etmek veya zarar
vermek olmadığı, diğer bir tabirle kılıç, dini gibi yaklaĢımlardan uzak davrandığı, hatta
öldürmek değil yaĢatmanın esas alındığı vurgulanmıĢtır. Ayrıca Hz. Peygamber‟in bu
zümreye eğitimsel olarak yaklaĢım tarzına da değinilmektedir.
Ölmez, “Kur‟an-ı Kerim‟de Peygamberlere Emredilen Tebliğ Metodları”
çalıĢmasında7
; peygamberleri kapsayan tebliğ ile ilgili emirlerden yola çıkarak
çalıĢmasını bina etmiĢtir. BaĢlığından da anlaĢıldığı gibi Kur‟an endeksli araĢtırılarak
peygamberlerin yapmıĢ olduğu veya yapması gerektiği tebliğ faaliyetlerinin, tefsir alanı
üzerinden değerlendirildiği bir çalıĢmadır.
Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı” adlı
çalıĢmasında8; Hz.Peygamberin tebliğinde insanları dine kazandırma ve ikna etme
konusunda takip ettiği yöntemler vurgulanmıĢtır. Ġnsan kazanma stratejileri açısından
peygamberlerin toplumsal dönüĢümde öncü rol üstlendiği anlatılmaktadır.
Macid, “Hz. Peygamberin Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri” 9 adlı makalesinde; Hz.
Muhammed‟in misyonu doğrultusunda kaynak model olarak alıcı ve hedef kitlenin
psikososyal davranıĢlarını dikkate alarak aldığı ilahi mesajı ilettiğini ifade etmektedir.
Macid makalesinde Hz. Peygamber‟in muhatabın seviyesine göre tutum ve
davranıĢlarını belirlediğini, ayrıca kiĢilerin bireysel özelliklerine dikkat ettiğini
söylemektedir. Bunların yanında Macid çalıĢmasında; Hz. Peygamberin tebliğ
metodunda statü ve rolünü iyi kullanarak otoritesini hiçbir zaman kaybetmediğini,
böylece tebliğ misyonu açısından baĢarısını canlı tuttuğunu farklı örneklerle izah
6 Tuğba Buzlu, “ĠrĢad ve Tebliğ Faaliyetlerinde Yöntemlerin Belirlenmesi Açısından Ġhtida Hareketleri”
Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Çorum-2015. 7
Muammer Ölmez, “Kur‟an-ı Kerim‟de Peygamberlere Emredilen Tebliğ Metodları” Necmettin
Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2013. 8 Hızır Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı” (YayımlanmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van-2009, s.18. 9 Yusuf Macid, “Hz. Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, Ondokuz Mayız Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi/DergiPark (ss.271-303).
7
etmektedir. Her ne kadar söz konusu makale, tezimizin konusuyla doğrudan ilintili olsa
da konu itibariyle kısıtlı ve genel bir çalıĢma seyrini ortaya koymaktadır.
Bir diğer çalıĢma ise; “Dinî Tebliğ ve Öğretimde Metodun Önemi” 10 isimli
ġanver‟in makalesidir. Söz konusu makalede; tebliğin anlam ve mahiyeti, metodun
kavramsal çerçevesi, tebliğde metodun rolü ve önemi hakkında bilgiler vermektedir.
Ayrıca ġanver makalesinde; genel itibariyle tebliğ metodunda olması gereken bazı
özelliklerden bahsetmektedir. Bu makale dinî tebliğ ve öğretimde metodun önemi
hakkında çok genel bilgiler sunmaktadır.
Son olarak Argun, “Ayetler Bağlamında Tebliğde Eylemin Sınırları” adlı
çalıĢmasında11
; Kur‟an‟ın ön gördüğü tebliğin ayetler bağlamında sınırlılığını
vurgulamaktadır. Ayrıca bu anlayıĢ üzere cihat gibi konular da ele alınarak, mübelliğ
konumunda olanlara yönelik söz ve fiili saldırılar karĢısındaki tepkisel davranıĢlar
üzerinden Mekke ve Medine dönemi genel olarak irdelenmektedir. ÇalıĢma, tefsir bilimi
bakıĢ açısıyla değerlendirilmektedir.
Söz konusu bu çalıĢmalar, dolaylı olarak farklı boyutlar çerçevesinde ele alınmıĢ
olsa da tezimizle doğrudan ilgili olmadığı ortaya çıkmaktadır.
10 Mehmet ġanver, “Dinî Tebliğ ve Öğretimde Metodun Önemi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,
S. 9, c. 9, 2000
11 AyĢe Betül Argun, “Ayetler Bağlamında Tebliğde Eylemin Sınırları”, Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2010.
8
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
HZ. PEYGAMBER’ĠN DĠNDEKĠ KONUMU
1.Temel Kavramlar
1.1. Nebi ve Nübüvvet
Yaratıcı ile bireyler arasında elçilik görevini üstlenen peygamberlik,12
bazı
kavramlarla izah edilmektedir. Bunlardan birincisi Nebi ve Nübüvvet, ikincisi ise Rasul
ve Risalet ifadeleridir. Rasul-Risalet bir sonraki alt baĢlıkta incelenecektir. AraĢtırma
dâhilinde Nebi ve Nübüvvet genel olarak bazı ifadelerle izah edilmiĢtir.
Nebi sözlükte; haber, çok geniĢ yol,13
Allah‟tan haber bildirme, fayda sağlayan
haber, dosdoğru yol, bir yerden baĢka bir yere gitme, yüksek makam sahibi ve buna
yakın anlamlarla ifade edilmektedir.14
Nübüvvet anlam itibariyle nebi ile
karĢılaĢtırıldığında her ne kadar farklı görüĢler ileri sürülse de aynı manaları ihtiva
etmektedir.15
Kur‟an-ı Kerim‟de ise Nebi kelimesi peygamberler için kullanılmıĢtır.16
Istılahi olarak nebi, Yaratıcının vahiy doğrultusunda kendisine ilettiği haberleri
bildiren, önce gönderilmiĢ olan kanunlarla amel eden anlamında kullanılmıĢtır. Ayrıca
kendisine bizzat müstakil din kanunları indirilmemiĢ olan Cebrail vasıtasıyla vahyin
muhatabı olması da Nebi‟nin özelliklerindendir.17
Nübüvvet ise genellikle haber vermek, konum ve değeri yüksek olmak,
anlamlarına gelmektedir. Nübüvvet, mastar bir kelime olması hasebiyle Nebi ile aynı
12 Peyğamber kelimesi farscada „haber getirici, hususiyetle Allah‟ın emrini bildirici‟ manasında olan
“Peyamber-Peyember” tanımlamasından gelmektedir (bkz. Ziya ġükun, Farsça-Türkçe Lügat/Gencinei
Güftar-Ferhengi Ziya, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 3013, Ġstanbul-1996, s.515. 13
Fikret Karaman vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ġstanbul-2009,
s.454. 14
Ġbn Manzur, Lisanu‟l-Arab, Daru‟s-Sâdır, , Beyrut-trs., XV/302; Ragıb el-Ġsfehani, Müfredat el-
Fâzu‟l-Kur‟an / Kur‟an Kavramları Sözlüğü, çev: Yusuf Türker, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2007,
s.1418. 15
Erdinç Ahatlı, Peygamberlik ve Hz. Muhammed‟in Peygamberliği, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları,
Ankara-2007, s.25. 16
Bkz. Ankebut, 29/27; Hadid, 57/26; En‟am, 6/83-89; Meryem, 19/49-58; Ahzab, 33/39-40.
17 ġerafeddin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitapevi, Konya-1998, s.303.
9
manalarda kullanılmıĢ ve nebilik/elçilik olarak ifade edilmiĢtir.18
Ġslâm düĢünce
tarihinin temel konularından biri olan Nübüvvet, farklı ekoller arasında dönem dönem
çeĢitli yorumlamalara tabi tutulmuĢtur.19
Kur‟an‟ın çeĢitli âyetlerinde de Nebi ve Nübüvvet‟le ilgili bilgiler verilmiĢtir.
Nübüvvet‟in Kur‟an‟da aydınlatıcı bir kandile benzetilerek müjdeleyici ve uyarıcı
vasıfları vurgulanmıĢtır. Söz gelimi Ģu âyetlerde bu sıfatlar ön plandadır: “Ey
peygamber! Biz seni hem bir Ģahit, hem bir müjdeci, hem bir uyarıcı olarak gönderdik.”
“Ve hem de izniyle Allah‟a bir davetçi ve nurlar saçan bir kandil (olarak gönderdik).”20
Ayrıca farklı âyetlerde nebilik makamında sâdık/doğruluk özelliğinin de bulunduğu
ifade edilmiĢtir.21
Bu nokta da Nübüvvet‟in karakter özelliklerinden biri olan doğruluk,
Psikososyal güdümlü davranıĢta baĢkalarına karĢı saygınlığı, dengeli olmayı içinde
barındırmaktadır.
Âyette geçtiği üzere; “ Emrolunduğun gibi dosdoğru ol.”22
ifadesini, söz konusu
yaklaĢımın bir açılımı olarak değerlendirmek mümkündür. Böylece Peygamberlik
vasfının sergilediği bu davranıĢ, bireye ve topluma olan değerin göstergesidir. Çünkü
doğruluk, psikolojik bir unsur olması hasebiyle insanın psiĢik hayatını düzene
yönlendirmesiyle aĢırılıktan ve pasif kalmasından muhafaza eder. Negatif davranıĢların
ötesinde birey ve toplumu Psikososyal açıdan dinamik olmaya sevk eder. Ortaya
konulan bu aksiyon birey veya topluma yön verir. Böylece hayatın anlam ve önemi
Ģekillenmeye, bir amaç üzerine yoğunlaĢarak, duygu ve davranıĢların doğru yöne
ulaĢmasına neden olur.23
18 Yusuf ġevki Yavuz, “Nübüvvet”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
Ankara-2007, 33/279. 19
Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed bin Ömer Fahreddin er-Razi, Esâsü‟t-Takdîs Fî İlmi‟l-Kelâm
çev: Ġbrahim CoĢkun, Ġz Yay., Ġstanbul-2006, s.223. 20
Ahzab 33/45-46. 21
Bkz. Maide, 5/44; Furkan, 25/1. 22
Hud, 11/112. 23
Bkz. Alfred Adler, Sosyal Duygunun Gelişiminde Bireysel Psikoloji, çev. Halis Özgü, Hayat
Yayıncılık, Ġstanbul-2002, s.9.
10
1.2. Resul ve Risalet
Sözlükte Resul, Nebi kelimesiyle yakın anlamı ihtiva etmektedir. Resul; mesaj
taĢıyan, haber alan, haber getiren, elçidir.24
Risalet ise elçilik,25
bir kimseye tebliğ
etmek26
anlamındadır. Resul, gönderilen topluma tebliğ etmek için elçilik görevini alan
kimsedir. Buna Mürsel‟de denmektedir. Çoğulu rusül olarak gelmektedir.27
Böylece
elçilik ve tebliğ, Resul‟ün asli ögesi konumundadır. Ayrıca elçilik konumundaki olan
Resul, yaratıcıdan aldığı mesajı insanlara iletmesinden dolayı vasıta hükmünü taĢıdığını
söylemek mümkündür.
Resul, dini literatürde Allah‟ın bildirdiklerini/vahiy tebliğ etmek için risalet
göreviyle gönderilen,28
kendisine kitap verilen kiĢi, Ģeklinde tanımlanmaktadır. Bu
noktada Resul, Nebi‟den ayrılmaktadır. Çünkü Nebi, kendisine kitap indirilmemesine
rağmen Allah‟ın buyruklarını insanlara ileterek beyan eden ve mevcut dinin kaideleriyle
amel edendir. AraĢtırma dâhilinde Resul‟ün Nebi olduğu, fakat her Nebi‟nin, Resul
olmadığı ortaya çıkmıĢtır. Böylece Nebi, peygamberler için kullanılan genel bir kavram
olmasına rağmen, Resul özel bir anlamı ifade etmektedir.29
Resul ve Nebi kelimeleri her ne kadar anlam itibariyle bazı farklılıkları olsa da
Kur‟an‟da bu kelimelerin geçtiği âyetler değerlendirildiğinde ortak vasıflara sahip
olduğu gün yüzüne çıkmaktadır.30
Nübüvvetin son halkası olan Hz. Peygamber,31
Resul
ve Nebi olması hasebiyle Allah Teâlâ tarafından bizzat vahiyle eğitilerek kendine has
kiĢiliği oluĢmuĢtur. Böylece kendisine bahĢedilen ahlaki güzelliğin yansıması
24 Ramazan AltıntaĢ vd., Kelâm, Grafiger Yay., Birinci Baskı, Ankara 2012.
25 Ġbn Manzur, a.g.e., 11/281.
26 Mehmet Boynukalın, “Tebliğ”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
Ankara-2007, 40/218. 27
Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.482. 28
Muhammed Ali Ġbni Ali Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâtı‟l-Ulûm, Dâru‟l-Kütübü‟l-Ġlmiyye, Beyrut, 2/155. 29
ġerafeddin Gölcük, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, BeĢinci Baskı, Ġstanbul-1997, s.140-141. 30
Bkz. Âl-i Ġmran, 3/79,81; Ahzap, 33/45; Hadid, 57/25-26. 31
Bkz. Ahzab, 33/40.
11
doğrultusunda muhatabına karĢı sergilediği tutum ve davranıĢları, ona göre
ĢekillenmiĢtir.32
Bir araĢtırmaya göre; Kur‟an‟ın (vahiy), insanı inanç, düĢünce, duygu ve
davranıĢlarıyla bir bütün olarak ele aldığı; akıl, kalp ve davranıĢ üçgeninde insanın
özelliklerini Ģekillendirmeye çalıĢtığı33
sonucuna varılması, Hz. Peygamber‟in
Psikososyal tavır ve davranıĢlarının doğrudan vahiyle müteĢekkil olduğunu
desteklemektedir.
Hz.Peygamberin kiĢilik yapısı, söz ve fiillerine tesir etmiĢtir. Mübelliğ
konumunda olan Hz. Peygamber tebliğini, kendisine özel kılınan Ģahsi söz ve
davranıĢları çerçevesinde ĢekillendirmiĢtir. Bu noktada Hz. Muhammed‟in Peygamber
olarak gönderilmesi Ġslâm‟ın sunumunu teĢkil eden ve onun misyonunu oluĢturan tebliğ
ve tebliğe yakın olan kavramların incelenmesini gerektirmektedir. Ayrıca bu
kavramların incelenmesi Hz. Peygamber‟in mevcut toplumsal yapının bireylerine karĢı
sergilediği tebliğ endeksli tutum ve davranıĢlarının psikolojik arka planının sağlıklı bir
Ģekilde kavranmasına yardımcı olacaktır.
2.Misyonu
2.1. Tebliğ
2.1.1. Tebliğin Sözlük ve Terim Anlamı
Tebliğ kelimesinin sözlük ve terim anlamlarını izah etmeden önce tebliğin daha
iyi anlaĢılması bakımından aynı kökten (b-l-ğ) gelen bazı kelimelerin anlamlarına
öncelik vermek, yararlı olacaktır. Bunlar belağ, buluğ, belağat, bedî„, mübelliğ
kelimeleridir.
32 Muhammed Nebil el-Ömerî, “Menhecü‟r-Rasûl sallallâhu aleyhi ve sellem fî terbiyeti ashâbihî
akadiyyen / Hz. Peygamber‟in Sahabeye Ġnanç Esaslarını Öğretmedeki Ġzlediği Metot”, Kelam
Araştırmaları Dergisi (ss. 452-492), çev: Kılıç Aslan Mavil, S.2, 2017, 15/457 vd.. 33
Hasan Kayıklı, “Editör”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Din Psikolojisi Özel Sayısı-
Prof. Dr. Kerim Yavuz Armağanı-, 2012, 12/X.
12
Belağ; mesaj, haber, bildiri, ilan, yeterlilik ve ültimatom manasına
gelmektedir.34
Buluğ, ulaĢmak, yetiĢmek,35
iĢ gayesine varmak, sorumlu olmak, çocuk için
kullanıldığında buluğ çağına girmiĢ olmak, meyveler için kullanıldığında olgunlaĢmak
gibi farklı anlamları ihtiva etmektedir.36
Belağat; fasih,37
kapalı olmayan açık seçik söz anlamında kullanılmaktadır.
Ayrıca aynı kökten türeyen kelimelerin anlamları; tebliğ etmek, etkili olmak, ifa etmek,
değiĢmemek, devamlı olmak, özen göstermek, kâfi gelmek, olgunlaĢmak ve gönüldekini
etkili bir Ģekilde ifade etmek38
gibi manalarının yanında idrak etmek, ulaĢmak
anlamlarını da kuĢatmaktadır.
Terim olarak Belağat ise ilim ve meleke Ģeklinde iki mâna üzerinde
değerlendirilmiĢtir. Ġlim olarak belâğat, düzgün ve yerinde söz söyleme usul ve
kaidelerini inceleyen demektir.39
Meleke olarak belâgat, sözün, anlaĢılır açık ve seçik
yani fasih olmasıdır. BaĢka bir tabirle düĢüncenin sözlü-sözsüz veya yazılı olarak
ihtiyaç nispetinde, fazlalığa yer vermeden özlü ve zamanında ifade edilmesidir. 40
Belağatın doğuĢtan varolan bir meleke olduğu bilinmektedir. Nitekim
Kur‟ân‟da; “Ġnsanı yarattı. Ona beyânı (düĢündüğünü izah etmeyi) öğretti.”41
buyurulmaktadır. Dolayısıyla belâgat, fikir adamları tarafından insana doğmadan önce
verilen bir kabiliyet olduğu ve insanın sanata meyilli olarak yaratıldığı Ģeklinde
anlaĢılmıĢtır. Ayrıca belağat ilmiyle uğraĢan ilim insanları belâğatı Ģu Ģekilde ifade
etmiĢlerdir:
Sözü herkesin kolay kolay söyleyemeyeceği tarzda söylemektir.
34 Fikret Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara-2007,
s.48. 35
Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.66. 36
Ġbn Manzur, a.g.e., 8/420 vd.. 37
Mevlüt Sarı, Turkish English Arabic Persian, Gonca Yayınevi, Ġstanbul-tsz., s.68. 38
Cüneyt Eren-M.Vecih Uzunoğlu, Belâgat Arap Edebiyatında Edebi Sanatlar, Sütun Yayınları,
Ġstanbul-2006, s.23. 39
Hulusi Kılıç, “Belâğat”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-
2007, 5/381. 40
Kılıç, a.g.m., 5/380. 41
Rahman, 55/3-4.
13
Lafızla mânanın güzellikte birbiriyle yarıĢmasıdır.
Mânadan önce lafzın kulağa, lafızdan önce de mânanın zihne süratle
ulaĢmasıdır.
Mânanın güzel ve uygun ifadelerle zihinlere ulaĢtırmaktır.42
Bu nokta da Belâgat ilmiyle doğrudan ilintili olan Bedî„, ifadeyi estetiksel/güzel
hale getirmek için usül ve kurallarını araĢtıran, konu edinen ve belâğat ilminin bir dalı
olarak bilinmektedir. Bedî„, kelimesinin sözlük anlamı; örneksiz ve modelsiz olarak bir
Ģey icat eden, örneği ve modeli olmadan yaratılmıĢ olan, Ģeklinde ifade edilmektedir.
Fakat bunun yanında Bedî„, edebî sanatlarla iliĢkilendirilerek; “Örülü ifadenin lafız
bakımından kusursuz, mâna bakımından mâkul ve aynı zamanda bir âhenge sahip
olunması”43
Ģeklinde tanımlanmaktadır.
AraĢtırma dâhilinde tebliğ ile iliĢkili olan ve b-l-ğ kökünden türeyen kelimeler,
yukarıda genel bir çerçevede ele alınmıĢtır. ġimdi ise tebliğ kelimesinin sözlük ve terim
anlamları incelenecektir.
Tebliğin sözlük anlamı; bildirmek, açıklamak,44
ulaĢmak, ulaĢtırmak,45
bilgiyi
taĢımak,46
eriĢtirmek,47
belirlenen bir görevle en son duruma kadar ulaĢmak,48
amacın
en yükseğine eriĢmek ve en sonuna varmak,49
Ģeklinde tanımlanan ve b-l-ğ fiilinin
kökünden türetilmiĢ olan mastar bir kelimedir.50
Bu noktada tebliğ, muhatabını
bilgilendirme olarak değerlendirilebilir. Böylece tebliği, bilgiyi taĢıma sürecinde
iletiĢim kurma olarak düĢünmek de mümkündür.
42 Kılıç, a.g.e., 5/381.
43 Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Bedî”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-2007, 5/320. 44
ġerafeddin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelâm, Selçuk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, Konya-
1988, s.313. 45
Ġbn Manzur, a.g.e., 8/420. 46
Ferid Develioglu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât, Ankara, 1988, s. 1254; Ebu Mansur
Muhammed b. Ahmet el-Ezherî, Mu‟cemül Tehziybi el-Lugât, Daru‟l Ma‟rife, Beyrut, tsz., I, 386. 47
Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.557. 48
Râgıb Ebu‟l Kâsım el- Hüseyin b. Muhammed Ġsfahânî (H. 502), Müfredâtü Elfâzu‟l-Kur‟an, DimeĢk-
2002, s.144. 49
Rağıp el-Ġsfahani, Müfredat (Kur‟an Kavramları Sözlüğü), Tercüme: Abdulbaki GüneĢ-Mehmet Yolcu,
Çıra Yayınları, Ġstanbul-2012, s.167. 50
Bkz. Ġbn Manzur, a.g.e., 8/419-420.
14
Tebliğ‟in terim anlamı ise; vahiy doğrultusunda Peygambere bildirilen ilahi
bilgilerde bir değiĢiklik yapmadan, olduğu gibi birey veya topluma ulaĢtırılması
demektir.51
BaĢka bir tabirle Allah‟ın iletmiĢ olduğu vahiy bilgisini gizlemeksizin vahiy
çerçevesinde birey veya toplumla iletiĢim kurmaktır. Tebliği, peygamberler aracılığıyla
ilahi hükümleri, insanlara ulaĢtırarak bildirmek, iletiĢim metotlarıyla bilgisel aktarım
yaparak duyurmak, bilgilendirmek, Ģeklinde de tarif etmek mümkündür.
Dolayısıyla tebliğ, Peygamber aracılığıyla bilgilendirme doğrultusunda inanca
sevketmek için muhatabını, bilgisel uyarılarda bulunarak manevi atmosfere uzanan
açılımlar sunmaktır.52
Tebliğin tanımları genel itibariyle değerlendirildiğinde Allah‟tan
vahiy olarak gönderilen bilgilerin zorlama-baskı uygulamaksızın53
insanlığa ne
gönderildiyse54
belli bir süreç dâhilinde olduğu gibi apaçık,55
iletilmesi söz konusudur.
Tebliğ ve aynı kökten (b-l-ğ) 56 gelen kelimeler perspektifinde tebliği Ģu Ģekilde
tanımlamak mümkündür:
Tebliğ; muhatabını inanca sevketmek, ilahi hükümleri insanlara ulaĢtırmak için;
lafız bakımından kusursuz, mâna bakımından mâkul ve aynı zamanda edebi
ve estetiksel ifadeler doğrultusunda îcaz bir uslupla fasih bir dil kullanmak,
belirlenen bir görevle belli bir süreç dâhilinde zorlama olmaksızın bilgisel
uyarılarda bulunarak mesaj vermek,
manevi atmosfere uzanan açılımlar sunmak,
iletiĢim metotlarıyla bilgisel aktarım yapmak,
mesajı estetiksel bir uslupla aktarmak,
usül ve kurallar doğrultusunda birey veya toplumun psikososyal
davranıĢlarına göre metodolojik yaklaĢımda bulunmaktır.
51 Komisyon, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük fügat, TÜRDAV, Ġstanbul-1981, II/2114;
Boynukalın, a.g.m., 40/218. 52
Mehmet Sanver, Kur‟an‟da Teblig ve Egitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2001, s.24. 53
Bakara, 2/256; Âl-i Ġmran, 3/20; ĞaĢiye, 88/21-22. 54
Yasin, 36/17. 55
Tegabun, 64/12.
56 Bkz. Ġbn Manzur, a.g.e., 8/419 vd..
15
2.1.2. Tebliğe Yakın Olan Kavramlar
2.1.2.1. ĠrĢad
ĠletiĢim kavramlarından biri olan irĢad, tebliğe yakın olan kavramlardan biridir.
RüĢt kökünden mastar olan ĠrĢad; hidâyet yolu, hidâyet yolunu tarif eden, delalet
etmek, delaleti azaltmak için yapılan faaliyetler,57
yol göstermek, doğru yolu göstermek,
hidâyete ermek, doğru yolu bulup kararlılıkla benimsemek,58
hakka ve doğru yola
iletmek, rehberlik yapmak,59
Ģeklinde tanımlanmıĢtır.60
ĠrĢad, hidâyet yolunu tarif etme,
doğru yolu gösterme, gibi tanımlarla izah edilirken sözü edilen yolun maddi-manevi
boyutu değerlendirilmiĢtir. ĠrĢad aynı zamanda tanımlardan da anlaĢıldığı gibi hidâyet
ile eĢ anlamlı olarak değerlendirildiği bilinmektedir.61
Hidâyet, her ne kadar oluĢum süreci itibariyle sebepler dâhilinde gerçekleĢse de
asli itibariyle hidâyet‟i veren Allah‟tır. Ayrıca yaratıcının, bireyin rol ve davranıĢlarını
kendi isteği doğrultusunda yaratması düĢünüldüğünde nisbeten hidâyet‟in birey için de
düĢünülebileceğini söylemek mümkündür.62
Ayrıca irĢad kelimesine yakın olan
kavramlar da vardır. Bunlardan biri tevfik kelimesidir. ĠrĢad, tüm insanları kapsamasına
rağmen, tevfik sadece Müslümanlar için ortaya koyulan bir faaliyettir. Bu kavramların
yanında davet, vaaz, telkin, tavsiye, nasihat, emr-i bil‟-ma‟rûf ve nehy-i ani‟l-münker,
tebliğe yakın olan kavramlardandır.
Dinî bir kavram olduğu kadar fikrî, zihnî, ruhî, kültürel ve sosyal değerlerin
oluĢmasında ve sürekli kılınmasında bir eğitim-öğretim metodu diye de
niteleyebileceğimiz irĢadın, bir yönü ile ferdi, diğer yönü ile toplumsal cephelerinin
bulunduğu ortadadır. Ferdi irĢad, kiĢinin -ki burada bir Müslümanı· kastediyoruz-
bilgilenme, ruhî olgunluk kazanma, karakter sağlamlığı gibi insanın meziyetleri elde
57 Ġbn Manzur, a.g.e., s.175.
58 Bekir Topaloğlu, “ĠrĢâd”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss. 454-455), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-2007, 22/454. 59
Enfal, 8/24; Muhammed, 74/35. 60
Ayrıca bkz. Buzlu, a.g.t., s.8. 61
Topaloğlu, a.g.e., 22/254-255. 62
Ġnsan fiillerinin oluĢum süreci hakkında geniĢ bilgi için Bkz. Hamdi Gündoğar, Fahreddin er-Râzî‟de
İnsan Fiilleri, Çıra Yay., 2010, s.30; ġerafeddin Gölcük, Bâkıllâni ve İnsan Fiilleri, TDV. Yay.,
Ankara-1997, s.150,171.
16
etme hususunda kendisi için, temel Ġslâmî espriler ıĢığında ve Hz.Peygamberin yüce
Ģahsiyetinde bulduğu örneklerle bezenmek için sarfettiği gayrettir. Böyle bir çaba ile
olgunlaĢan kiĢilerden oluĢacak Ġslâm toplumu eğitme-öğretme iletiĢimi ve etkileĢimi
diyebileceğimiz irĢadla oluĢacaktır. Bu kuĢatıcı anlamı ile ele alındığında irĢad, ferdin
ve toplumun tüm yaptıklarında gerekliliğini gösterir.63
Bireyin, kendisini kuĢatan bu unsurların olumlu katkılarıyla çevresiyle uyumlu
bir Ģekilde günlük yaĢamını sürdürebilmesi için onları iyi, doğru bir Ģekilde tanıması,
anlaması ve yaĢamında uygulaması gerekir. Ġnsanın yaĢamında önemli bir rol oynayan
dinin de birey tarafından doğru bir Ģekilde öğrenilip yaĢanması, dinin olumlu katkılarını
arttıracaktır.64
Bundan dolayıdır ki dini öğretileri insanlara ulaĢtırmak için irĢad vazifesi
peygamberlere verilen görevlerdendir.
2.1.2.2. Da’vet
Da‟vet, kelimesi “de‟ave” fiilinden türetilen mastar bir kelimedir. Harf-i cer ile
birlikte kullanılmasıyla, çağırdı, davet etti, bağırdı, nida etti, isimlendirdi, sevketti,
gelmesini istedi, dua veya bedduada bulundu, söz verdi, birisini yemek ve ziyafete
çağırdı65
anlamlarına gelmektedir. Ayrıca birini çağırmak, birinden yardım istemek,66
çağrı, seslenmek, dua-beddua etmek gibi manalarının yanında günümüzde; reklam,
propaganda yapmak ve misyonerlik anlamlarını da kuĢatmaktadır.67
Terim olarak davet, Ġslâm‟a ve Ġslâm esaslarının uygulanmasına çağrıdır.68
Daha
geniĢ kapsamda değerlendirildiğinde Ġslâm ve Allah ikileminde Ġslâm‟ı insanlara tebliğ
63 Halim Karakaya, “ĠrĢadda Metod (Kur‟an ve Hadiste ĠrĢad Metodu)” I. Din Şurası Tebliğ ve
Müzakereleri (ss.154-162), Ankara-1995, s.155. 64
M. Naci Kula, “Engellilere Verilecek Tebliğ ve ĠrĢad Hizmeti”, Dinbilimleri Akademik Araştırma
Dergisi IV (ss.17-45), S.4, 2004, s.18. 65
Önkal, a.g.e., s.21. 66
Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.102. 67
Mustafa Çağrıcı, “Da‟vet”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.454-455), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-2007, 9/16; Önkal, a.g.e., s.21. 68
Çağrıcı, a.g.m., s.16.
17
etmek için çeĢitli vasıta ve yöntemlerle dini benimsetmek ve tebliğ mesajının tatbikini,
hükümlerini uygulamaya çağırmaktır.69
Kur‟an‟da Allah ve Ġslâm‟a daveti ihtiva eden bu kelime altı âyette geçmektedir.
Aynı kökten değiĢik türevleri ise Kur‟an‟da ikiyüz beĢ defa kullanılmıĢtır.70
Söz gelimi
Ahzab Suresi 45 ve 46. âyetlerde Hz. Peygamber‟in Ģahit, müjdeleyici, uyarıcı/inzar71
vasıfları doğrultusunda davetçi olması vurgulanmıĢtır: “Ey peygamber! Biz seni hem
bir Ģahit, hem bir müjdeci, hem bir uyarıcı olarak gönderdik. Ve hem de izniyle Allah‟a
bir davetçi ve nurlar saçan bir kandil (olarak gönderdik).”
Yukarıdaki âyette Allah Teâlâ tarafından Hz. Peygamber‟in Ģahid, müjdeleyici,
uyarıcı/inzar, nurlar saçan kandil olarak vasıflanmasının yanında ayrıca Ġslâm tebliğinin
davetçisi/çağrı olarak gönderildiğine iĢaret edilmektedir. Ayrıca âyette Allah‟ın izni
doğrultusunda davetçiliğin akabinde nurlar saçan kandile benzetilmesinin ayrı bir
öneme sahip olduğu ortadadır. Ayette O‟nun izniyle, Ģeklinde belirtilmesi bu çağrının
özellikle Allah tarafından yardım olmayınca yapılamayacak gâyet zor bir iĢ olduğuna
iĢaret etmektedir. Nurlandırıcı, aydınlatıcı parlak bir kandil, cehalet ve ĢaĢkınlık
karanlıklarında akılları, gönülleri aydınlatıp doğru yolu gösteren bir ıĢık Allah‟tan
büyük bir lütuftur. Allah‟ın Muhammed ümmetine vaad edilmiĢ olan lütuf ve ihsanı,
baĢka ümmetlere verilmiĢ olandan çok fazla ve çok büyüktür.72
Bu nokta da Hz.
Muhammed‟in tebliğ doğrultusunda gerçekleĢtirmiĢ olduğu davet, bir taraftan Allah
Teâlâ‟nın diğer ümmetlere vermiĢ olduğu lütfundan daha fazla kendisine Ģahsi olarak
verildiğini ortaya koymaktadır. Hatta bu görevin ne kadar ciddi bir sorumluluk
yüklediğini de ifade etnektedir.
69 Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.53; Önkal, a.g.e., s.22.
70 Çağrıcı, a.g.m., s.16.
71 Ayrıca bkz. En„am, 6/51: “Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları Kur'an'la uyar. Onlar
için Allah'tan başka ne bir dost, ne de bir şefaatçi vardır. Gerekir ki Allah'tan korkarlar.”; Yasin,
36/11: “Sen ancak Kur'ân'a tabi olan ve görünmediği halde Rahman olan Allah'tan korkan kimseyi
sakındırırsın. İşte onu bir bağışlanma ve çok şerefli bir mükâfatla müjdele.” 72
Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur‟an Dili (SadeleĢtirenler: Ġsmail Karaçam vd.), Azim Dağıtım,
Ġstanbul-tsz., 6/325; ayrıca bkz. Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu‟l-Gayb, Akçağ Yayınları,
18/272-73.
18
Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in uyarıcı olarak gönderilmesinin davet
perspektifinde doğrudan iliĢkili olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca ileriki âyette
kâfirlerin ve münafıkların nasıl davet edileceği konuları üzerine uyarıda bulunulması
dikkat çekicidir.73
Hz. Peygamber‟in davet görevini yerine getirirken onlara dost gibi
görünmek, alçaktan almak, tebliğde yumuĢak davranmak, uyarıda hoĢgörü göstermek
yasaklanmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber, Bizans Ġmparatoru Herakliyus‟a gönderdiği
mektupta Ģu ifadelere yer vermiĢtir: “sana Ġslâm‟ın davetiyle çağrıda bulunuyorum.”74
Çünkü davet karĢısında kâfir ve münafık olan muhatap, tepkisel yaklaĢarak tavır
takınmıĢ ve isteksiz yaklaĢmıĢtır. Bu noktada davet ve insan psikoloji arasında doğrudan
iliĢkili olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü muhatabın psikolojik tavır ve davranıĢlarına
göre davet sunum Ģeklinin değiĢiklik göstermesi bunun açık bir örneğidir.
Bu doğrultuda davetin, muhatabının tavrına karĢı farklı metot izlenerek
sunulması gerektiği ifade etmektedir. Böylece davet-güven, davet-metot iliĢkileri
vurgulanmaktadır. Buna paralel olarak muhatabın psikolojisine göre davetin nasıl
sunulması ve muhataba nasıl davranılması gerektiğinin önemi belirtilmektedir.
Tebliğe yakın anlamı içeren davet, mukayese edildiğinde genel çerçevede aynı
manaları ifade etse de bazı metotsal farklılık olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü
davet, tebliğden sonra oluĢan veya birbirini takip eden faaliyetlerdir. Ġslâm literatüründe
tebliğ, mübelliğ tarafından ilahi bilgiyi doğrudan mesaja ilk defa muhatap olacak olan
birey veya topluma ulaĢtırılmasıdır. Yani söz konusu bilginin muhataba ulaĢması için
bilgi-muhatap arasındaki iletimsel süreçtir. Davet ise bilgi-muhatap aĢamasından sonra
gerçekleĢen teĢviksel süreçtir. Yani davet ilahi bilginin sunumundan sonra oluĢacak
olan benimseme, kabul, teĢvik, çağrı, itaat ve yönlendirme gibi argümanları kapsayan
bir faaliyet olarak görülebilir.75
73 Bkz. Elmalılı, a.g.e., 6/324-325.
74 Ebü‟l-Huseyn Müslim b. Haccâc Müslim, el-Câmiu‟s-Sahîh (Sahîh-i Muslim), Ġstanbul, 1413/1992,
Cihâd, 74. 75
Mehmet Sanver, Kur‟an‟da Teblig ve Eğitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2004, s.24 vd..
19
Davet, genel itibariyle ortaya koyulan bir çağrı olması sebebiyle her konu için
geçerli bir yaklaĢımdır.76
Ġslâm tebliğinde ise âyette “Allah‟a davet eden, salih amel
iĢleyen ve „Ben gerçekten müslümanlardanım‟ diyen kimseden daha güzel sözlü kim
olabilir?”77
belirtildiği gibi; davetin ayrı bir önemi vardır. Ayrıca Allah‟a kulluk,78
bir
basiret üzere Allah‟a davet,79
doğru yola iletmek,80
davet-iman iliĢkisi81
çerçevesinde
farklı âyetlerde değerlendirilmiĢtir. Bunların dıĢında bizzat Hz. Peygamber muhatap
alınarak, insanları tevhide davet etmesi için yönlendirilmesi ve emredildiği gibi
dosdoğru olması82
için kendisine vahyedilmesi, davetin evrenselliğini ifade etmektedir.
Bu âyetlerin ıĢığında Peygamberlerin hatta Hz. Muhammed‟in daveti, diğer tüm
davetlerden daha eftal olduğu ortaya çıkmaktadır.83
Yukarıdaki tanımları özetlediğimizde tebliğ misyonu açısından davet/çağrı,
tebliğ sunumunu oluĢturan süreçlerden biri olarak görülebilir. Sonuç itibariyle davet,
psikolojik açıdan zorlama olmaksızın mesajın öznel irade gücüyle kabullenilmesi
doğrultusunda muhataba çağrıda bulunmaktır. Buna ilaveten davet; mesajın
kabullenilmesini artırmak gayretiyle farklı tavır ve davranıĢlar karĢısında davet
metotlarını kullanmaktır. Ayrıca davet, muhatabın zihninde oluĢacak olan tefekkür
pencelerinin açılmasına vesile olmak, Ģeklinde de ifade edilebilir.
2.1.2.3. Va’z
Tebliğ ile iliĢkili olarak sıklıkla kullanılan Va‟z, iyiliğe sevketmek, nasihat
etmek, tavsiye etmek, hatırlatmak, uyarmak, sakındırmak,84
öğüt vermek, iyiliğe
76 Bkz. Yusuf, 12/31: “Azizin karısı, onların gizliden gizliye dedikodu yaydıklarını iĢitince, onlara
davetçi gönderdi ve onlara mükellef bir sofra hazırladı. Her birine bir bıçak verdi, beri taraftan da
Yusuf‟a „çık karĢılarına‟ dedi. Görür görmez hepsi onu gözlerinde çok büyüttüler ve (ĢaĢkınlıkla)
ellerini kestiler. Dediler ki: HâĢâ! Allah için, bu bir insan değil, olsa olsa yüce bir melektir.” 77
Fussilet, 41/33. 78
Rad, 13/36. 79
Yusuf, 12/108. 80
Ġbrahim, 14/10. 81
Ahkaf, 46/32. 82
ġura, 42/15. 83
Fahruddin er-Razi, Mefatihu‟l-Gayb (Tefsir-i Kebir), Tercüme: Suat Yıldırım vd., Huzur Yayınevi,
Ġstanbul-tsz., 19/387-388. 84
Asım Efendi, Kamus Tercümesi, Ġstanbul-1304, III/178.
20
sevketmek için teĢvik ve ikaz içerikli sözler sarfetmek anlamlarına gelmektedir.85
Terim
olarak ise Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: “Yapılan iĢlerin ihtimalli sonuçlarını anlatarak
uyarmak, insanların kalplerini yumuĢatarak iyiliğe özendirmek, dünya ve ahiretle ilgii
görevlerini bildirmektir.”86
Va‟z öğüt olarak değerlendirildiğinde “Bir kiĢiye yapması ve yapmaması
gereken konularda söylenen söz”87
Ģeklinde de tanımlanabilir. BaĢka bir ifadeyle Ģu
Ģekilde ifade etmek mümkündür. Va‟z, dini içerikli mesaj bilgilerini, alıcıyla/muhatap
buluĢturarak manevi boyutun geliĢmesini sağlamak için yapılan konuĢmadır.
Va‟z yapan kiĢiye vaiz denir. Hz. Peygamber‟in bazı âyetlerde geçtiği üzere va‟z
için görevlendirildiği de bildirilmektedir.88
Söz gelimi GaĢiye Suresi‟nde kıyamet
olaylarının89
yanında muhatabın dikkatini çekmek için yaratılmıĢ olan varlıklar
üzerindeki estetik, oran-orantı, düzen, dengeden90
bahsedilerek bu bilgiler ıĢığında Hz.
Peygamber‟in konuĢması/va‟z istenmiĢtir
2.1.2.4. Telkin
Tebliğe yakın anlamlı olan telkin sözlükte; “anlatmak-anlamak, öğretmek-
öğrenmek, vermek-almak,91
bir Ģeyi hatırlatmak, bir inancı, duygu ve düĢünceyi
aĢılamak92
zihnine sokmak,93
manalarına gelmektedir. Psikolojide ise; “bir düĢünceyi,
inancı ya da tutumu, eleĢtirmeden benimsemeye ya da belli bir davranıĢı kabul etmeye
özendirme; bu amaçla kullanılan yöntem ya da araçtır.”94
85 Hasan Cirit, “Vaaz”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-407), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-2007, 42/404. 86
Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Ankara 1990, s.104. 87
Rasim Bakırcıoğlu, “Öğüt md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı Yayıncılık, Ankara-
2012, s.677. 88
Bkz. Kaf, 50/45; Zariyet, 51/55. 89
GaĢiye, 88/1-16. 90
GaĢiye, 88/17-20. 91
Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.565. 92
Hacı Mehmet Günay, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-406), Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 40/404. 93
Emin AĢıkkutlu, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.406-407), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-2007, 40/406. 94
Rasim Bakırcıoğlu, “Telkin md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı Yayıncılık, Ankara-
2012, s.893.
21
Bu bilgiler doğrultusunda baĢka bir tabirle kiĢinin doğrudan, sözel veya görsel
olarak, diğer kiĢi veya grupların irade ve davranıĢ Ģekillerini etkilemek, etki altına
almak; bir duygu ve düĢünceyi ya da inanç ve tutumu kabul etmek veya ettirmektir. Bir
Ģeyin kabullendirilmesinde telkinin ayrı bir öneme sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.
Çünkü insanlığın varolma sürecinde daima popülerliğini koruyan toplumsal iki unsur
vardır. Bunlar inanç ve kültürdür. Böylece toplum aidiyetlerinin yaĢaması için
günümüze kadar aktarılmıĢ ve aktarılmaya devam eden söz konusu bu değerlerin
dinamik kalmasında telkinin rolü oldukça büyüktür. Bu noktada tebliğe yakın anlamlı
olan telkin, bir iletiĢim kavramı olarak değerlendirilmesi mümkündür.
2.1.2.5. Tavsiye
Tebliğe yakın olan kavramlardan biri de tavsiyedir. Sözlükte; yol gösterme,
doğru ve gerçeği anlatma, muhatabın yararına olan bir iĢi veya sözü araĢtırarak öğüt
verme, bir fiili ihlaslı, saf ve temiz yapma, sevgide ve tevbede samimi olma, öğüt
verme, manalarına gelmektedir.95
Terim anlamı ise; amelleri kötülüklerden, hilelerden gösteriĢten ve yanlıĢlardan
kurtarıp temize ve doğruya kavuĢturmak amacıyla tebliğ ve telkinde bulunma vasfına
sahip kimselerin, öfke, intikam veya menfaatten uzak bir Ģekilde muhatabın aklının
idrak edebileceği bir ölçüde hakkı açıklamak ve söylemektir.96
Bu noktada tavsiye,
nasihat kelimesiyle anlam itibariyle çok yakınlık göstermektedir. Nasihat kelimesi izah
edildiğinde daha iyi anlaĢılması muhtemeldir.
2.1.2.6. Nasihat
Nasihat kelimesinin sözlük anlamı; öğüt vermek, vaaz etmek, samimi
davranmak, ameli ihlaslı yapmak, iç âlemi saf ve temiz yapmak, söz ve fiillerde doğruya
sevketmek, halis tevbe ve sevgisinde samimi olmak, öğüt97
ihlas, sadakat, samimiyet98
95 Bkz. el-Ġsfahani, a.g.e., s.1061; Ġbn Manzur, a.g.e., XV/394-395.
96 Seyyid ġerif Cürcani, Kitabu‟t-Ta‟rifât, Daru‟r-ReĢad, Kahire-trs., s.269; Karaman (2007), a.g.e., s.55;
Soysaldı, agm., 39/7. 97
Hilmi Ziya Ülken, Sosyoloji Sözlüğü, Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları (Milli Eğitim Basımevi), 9
Sözlük Serisi 1, Ġstanbul-1969, s.224.
22
anlamlarında kullanılmaktadır. Ayrıca Allah için kitap ve sünnetten öğrendiğini
kendisinin dıĢındaki herkese tebliğ etmeye nasihat denmektedir.99
Hatta nasihat, birey
veya toplumu doğru yola iletmek için yol göstererek tavsiyede bulunmak anlamlarını
içermesinden dolayı; Ġslâm Edebiyatı alanında bile tez konusu olarak yerini bulan
kapsamlı bir kelime olduğunu söylemek mümkündür.100
Nasihat, farklı âyet ve hadislerde de geçmektedir. Söz konusu âyetler ve hadisler
ıĢığında nasihata; iyiliği istemek, tavsiye vermek, öğüt vermek, Allah‟a ve Hz.
Peygambere samimi bir Ģekilde bağlanmayı ortaya koymak gibi manalar yüklenmiĢtir.
101
Nasihatın/öğüt anlam itibariyle tebliğ ile yakın manalara geldiği, metot-konu-
amaç bakımından yakın özelliklerinin olduğu Ģu âyette bildirilmektedir: “Ben (Nuh)
size Rabbimin vahyettiklerini teblig ediyorum ve size nasihat ediyorum. Sizin
bilmediginiz seyleri de Allah tarafından gelen vahiy ile biliyorum.”102
Nasihat, ayrıca Peygamberlerin tebliğ ve nasihatle görevlendirilmesi
çerçevesinde, âyetlerde belirtildiği gibi; “ Sâlih de o zaman onlardan yüz çevirdi ve
Ģöyle dedi: Ey kavmim! And olsun ki ben size Rabbimin elçiliğini tebliğ ettim ve size
öğüt verdim, fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz.”103
“Rabbimin vahyettiklerini size
teblig ediyorum. Ben (Hud) sizin için güvenilir bir nasihatçiyim.”104
güvenilir olmakla
doğrudan iliĢkili olduğu ortaya çıkmaktadır.
Nasihat kavramı, kapsamlı bir manayı ifade ettiği için bir kelimeyle izah etmek
mümkün değildir. Söz gelimi “Din nasihattır” hadisi değerlendirildiğinde, tüm manaları
iki noktada birleĢtirmek münkündür: Birincisi; bir Ģeyi veya bir kimseyi içten ve
gönülden sevmek, ona bağlanmak, ihlas, sadakat ve samimiyet demektir. Ġkincisi ise;
98 Mehmet Görmez, “Hz. Peygamber‟in Bir Din Tanımı-Bir Hadisin Semantik Tahlili”, Diyanet İlmi
Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayısı), Ankara-2003, s.333. 99
Ragıp Ġsfehani, Ebu‟l Kâsım el Hüseyin b. Muhammed, el- Müfredât fî Garîbi‟l Kur‟ân (thk.
Muhammed Seyyid Keylânî), Beyrut-tsz. I/494; ayrıca bkz. Araf, 7/62. 100
Mustafa Durdu, Türk Edebiyatında Nasihat (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2008. 101
Araf, 7/79; Hud, 11/34; Yusuf, 12/14; Kasas, 28/20; Zümer, 39/27; Tahrim, 66/8; Buhari, Edebu‟l-
Müfret, Tahric ve Tahkik: Muhammed Nasuriddin el-Albani, Tercüme: Rauf Pehlivan, Motif Yayınları,
Ġstanbul-2005, s.298, 300, 378. 102
A‟raf, 7/62. 103
A‟raf, 7/79. 104
A‟raf, 7/68.
23
insanları iyiye ve güzele sevketmek için yapılan güzel konuĢma, vaaz, öğüt, tavsiye,
ihtar ve ibret verici ders ifadeleriyle anlatılmıĢtır.105
2.1.2.7. Emr bil’-Ma’rûf
Ġslâm dininde Psikososyal bağlamda toplumsal düzenin devamı için bir taraftan
bireyin diğer taraftan toplumun doğruluk perpektifinde gerekli ve önemli gördüğü
konulardan biri de iyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak, yasaklamaktır. Bu konu
Emr bil‟-Ma‟ruf ve Nehy „ani‟l-Münker olarak Ġslâm literatüründe yerini almıĢtır.
Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in tebliğ görevinin temel konusunu hayra davet ve
kötülükten alıkoymak oluĢturmaktadır.
Sözlükte bilmek, tanımak, düĢünerek kavramak anlamındaki irfan kökünden
türetilmiĢ olan Ma‟rûf; “bilinen, tanınan, benimsenmiĢ olan Ģey”106
manasında
kullanılmaktadır. Ġslâm dininde aklın iyi olarak nitelendirdiği güzel davranıĢ Ģekillerini
ifade etmektedir. Ġslâm dininin farklı alanlarında değiĢik açılardan değerlendirilen
ma‟rûf kavramı; Allah‟a itaat, yaratıcıya yakınlaĢmayı sağlayan, bireyler için iyilik
olarak kabul edilen ve değer verilen tüm güzel tutum ve davranıĢları ifade etmektedir.
Ayrıca insanlar arasında iyi bilinen, tanınan, benimsenen, görüldüğünde yadırganmayan
tutum ve davranıĢları da içermektedir.107
Sosyal bir varlık olan insanı değerli kılan, insanın iyi ve olgun bir karakter
geliĢtirmesine rehberlik eden en önemli kılavuz değerlerdir.108
Her Peygamber, kendi
ümmetinin Allah katında değerli bir hale gelmesi için; her bireyin tutum ve
davranıĢlarının iyi olması yönünde daima kılavuzluk etmiĢtir. Bu noktada insanın
davranıĢ Ģekillerini doğruya sevkeden değerler, oldukça önemlidir. Aklın ve
sağduyunun onayladığı, dini geleneklerin kuvvetle desteklediği, toplumsal hayatın ortak
tecrübesinin talep ettiği değerlere uygun bir karakter geliĢtirme tüm insanlar için en
105 Görmez, a.g.m., s.333.
106 Ġbn Manzur, a.g.e., XI/144-145; Mustafa Çağrıcı, “Emir Bi‟l-Ma„rûf Nehiy ani‟l-Münker”, Türkiye
Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.138-141), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 11/138. 107
Çağrıcı, a.g.e., 11/138. 108
Hayati Hökelekli, Psikoloji Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler, Değerler Eğitim Merkezi
Yayınları (Dem), Ġstanbul-2013, s.12; Carl Gustav Jung, Keşfedilmemiş Benlik, Ġlhan Yayınevi,
Ġstanbul-1999, s.60;Kula, a.g.m., s.18.
24
önemli hayat görevidir. Değerler, iyi ya da kötü insan olmanın parametrelerini gösteren
ĢaĢmaz bir ölçüt; bireysel mutluluğun, toplumsal barıĢ ve huzurun en önemli
kaynağıdır.109
Böylece Ġslâm‟ın ön gördüğü güzel davranıĢların oluĢması için Emr bil‟-
Ma‟ruf üzerine birey hayatını oluĢturan tutum ve davranıĢların Ģekillenmesi için Allah
Teâlâ‟nın model Peygamberler göndermesi,; özelde paygamberlik vasfının, genelde ise
Ġslâm dininin insana verdiği ahlaki değeri ön plana çıkarmaktadır.
2.1.2.8. Nehy ‘ani’l-Münker
Ġslâm bir taraftan insanı değerler zümresine ulaĢtırmak için ma‟rûfu emrederken
diğer yönden ma‟rûfun zıddı olan münkeri yasaklamıĢtır. Münker, insanın faydalı
bulduğu, hoĢlandığı, memnun olduğu Ģey,110
din ve örfte kabul edilmeyen, nefsin kötü
gördügü ve kötülügünden dolayı uzaklaĢılan Ģey, küfür, isyan ve günah,111
çirkin,
kötü112
Ģeklinde tanımlanmaktadır. Böylece münkerin “insanın vicdanını rahatsız eden
Ģey” olduğu anlaĢılmaktadır.113
Bu değerlendirmeler ıĢığında tutum ve davranıĢların münker ya da ma‟rûf
olmasının kriteri, her ne kadar örfi olarak toplumsal bir tepkimeye dönüĢse de dini
muhteva açısından değerlendirilmesiyle doğrudan iliĢkilidir. Bu sebeple tariflerde
çoğunlukla bu ikilik yani din dıĢı ve dini anlamlar göz önünde tutulmuĢtur. Münker de
yine aklın ve Ģeriatın benimsemediği, yadırgadığı Ģey114
olarak tanımlanmıĢtır.
BaĢka bir ifadeyle, teolojik bağlamda Kur‟an ve sünnete uygun düĢen Ģeye
maruf; uygun düĢmeyen Ģeye de münker denilmektedir. Ġslâm teolojisinde, sosyal ve
bireysel yaĢama dönük en dinamik emirlerden birini teĢkil eden bu esas, bütün bir
sosyal sistemi içine almaktadır. Öte yandan Ġslâm dini, genel kurallarına uymayan ve
sosyal düzeni bozan durumları kabul etmez. Ġslâm‟ın kutsal kitabı Kur‟an-ı Kerim,
“Ġyilikte ve fenalıktan sakınmada yardımlaĢın; günah iĢleme ve aĢırı gitmekte
109 Hökelekli, a.g.e., s.12.
110 Çağrıcı, a.g.e., 11/138.
111 Ġbn Manzur, a.g.e., IX/236.
112 Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.435.
113 Çağrıcı, a.g.e., 11/138.
114 Çağrıcı, a.g.e., 11/138.
25
yardımlaĢmayın”115
âyetiyle sosyal fonksiyonların sıkıĢması veya iĢlevsiz kalma
durumuna karĢı idealist bir tutum takınmaktadır. Toplumun bütünleĢmesi, birleĢmesi,
düzenlenmesi ve bozulması bazen aldatıcı Ģekilde birbiriyle karıĢtırılabilir. Buna benzer
negatif görüntü ve durumlarda, Ġslâm dini gerçek sosyal bütünleĢmeye özen
göstermiĢtir.116
Sosyal bütünleĢme ise bireysel davranıĢların arka planında yatan ma‟ruf ve
münker telkinlerin dıĢa vurumuyla gerçekleĢmektedir. Söz konusu bu yargının dıĢında
toplumun iĢlevsel hale gelip bütünlüğünü gerçekleĢtirmesi mümkün gözükmemektedir.
3.Hz. Peygamber’in Dindeki Konumu ve Misyonu
3.1. Konumu
3.1.1. Peygamberlik Vasfı
Ġnsanlığın tarihsel sürecinde peygamberlik müessesesi Hz. Âdem ile baĢlamıĢ,
Hz. Muhammed ile son bulmuĢtur.117
Son ilahi kitap olan Kur‟an, tüm insanlığa
gönderilen ilahi emir ve yasakları barındırmaktadır. Söz konusu bu emir ve yasaklar,
Hz. Peygamber tarafından Kur‟an‟ın mesajı, dönem dönem insanlara iletilmiĢtir. Bu
mesajın sadece Hz. Peygamber tarafından iletilmesi; bir taraftan kendisine özel kılınmıĢ
değerinden, diğer taraftan ise peygamberlik vasfından ve makamının yüceliğinden
kaynaklanmaktadır.
Hz. Peygamber, hayatı boyunca doğal bir hayat benimsemiĢtir. Sıradan insanlar
nasıl tanınıyorsa o da hiçbir zaman yaĢam tarzını gizlememiĢtir. Çünkü Hz. Peygamber,
dönemin bireyleri tarafından yalan söylemeyen ve güvenilir bir Ģahsiyet olarak
benimsenmiĢtir. Diğer taraftan mevcut toplumun benimsediği ahlakî/insanî değerlerin
aĢırı zayıfladığı bir çevrede hayatını devam ettirirken kendi ahlakî öz benliğini hiçbir
zaman değiĢtirmemiĢ, aksine “Muhammedu‟l-Emîn” sıfatıyla toplum tarafından
115 Maide, 5/2.
116 Mustafa Koç, “Bir Aktivist Olarak Hasan Basri Çantay‟ın DüĢüncesinde Pratik Ahlak Temaları: Din
ve Ahlak Psikolojisi Perspektifinden Semantik Analizler”, KTÜİFD (ss. 107-156), S.2, Güz/2015,
2/119. 117
Ahzab, 33/40.
26
yüceltilmiĢ ve hep gündemdeki ahlaki vasfını korumuĢtur. Bu nokta da Hz. Peygamberi
toplumsal yenilikçi olarak görmek mümkündür. Çünkü yenilik; kiĢiye veya topluma
kayda değer fayda sağlayan, yönetimsel uygulamayı içinde barındırarak sosyal değer
verimliliğinin artmasını sağlayan, yeni fikir ve süreçlerin oluĢmasına zemin hazırlayan
olarak tanımlanmaktadır.118
Hz. Peygambere Allah Teâlâ tarafından bazı vasıflar yüklenmiĢtir. Bu vasıfların
en büyüğü âyette belirtildiği üzere; “Böyle iken, âyetlerimiz, kesin birer belge olarak
kendilerine okunduğu zaman, o, bizimle karĢılaĢmayı ummayanlar; bundan baĢka bir
Kur'ân getir veya bunu değiĢtir, dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiĢtiremem, benim
açımdan bu olacak bir Ģey değildir. Ben ancak bana vahyolunana uyarım. Rabbime
isyan edersem, Ģüphesiz büyük bir günün azabından korkarım.” 119
vahye uymasıdır.
Hz. Peygamber‟in vahye mazhar oluĢu psikolojik bir tecrübedir. Bu motivasyonun
sosyal anlamda nesnel kanıtları yani beĢeri Ģahitleri yoksa da, bilimsel anlamda kiĢinin
bireysel tecrübeleri Psikoloji bilimine konu olacak nesnelliğe de sahiptir. Bunun
peĢinden Hz. Peygamber‟in çağrısına tabi olanların sosyolojik gerçekliği vahiy
hadisesinin Sosyoloji bilimine konu olmasını sağlayan nesnel gerçeklikleri ifade eder.120
Tüm Peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamber de vahyin doğrultusunda
sorumlu olduğu muhataba karĢı davranıĢlarını sergilemiĢ ve vahyin bizzat kendisi
Peygamberlere yol gösterdiği gibi insanlar da ilahi mesajın muhatabı olmuĢlardır.
Vahiy-Peygamber perspektifinden değerlendirildiğinde Peygamberler
görevlerini yerine getirirken özel bir iletiĢim (vahiy) olduğu söylenebilir.121
Ayrıca
Peygamber-muhatap iliĢkisi çerçevesinde Peygamberlerin ilahi mesajı ulaĢtırmak için
insanlar arasında iletiĢimsel bir bağıntı olduğunu söylemek ve değerlendirmek
mümkündür. Allah ile Peygamberler arasındaki söz konusu bu iletiĢim, Peygamberleri
118 Emine Genç-Kemal Yavuz-Sibel Aydemir, “Üniversite Öğrencilerinin Bireysel Yenilikçilik
Düzeylerinin Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi/Asos Journal (ss. 321-333),
S.61, 2017, s.322. 119
Yunus, 10/15. 120
Enver Bayram, “Hz. Peygamber‟in Elçilik Motivasyonunda Uzlet Hayatının ve Ġlk Ġnen Ayetlerin
Rolü”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi (ss.121-141), S.4, 2017, s.126. 121
Bülent Güven, Etkili İletişim, İletişim Kavramı ve İletişim Sürecinin Temel Öğeleri, Pegem Akademi,
Ankara-2013, s.11.
27
yapacakları göreve hazırlamak için gerçekleĢtirilen bir süreçtir. Kaynaktan alıcıya
iletinin aktarılması süreci olarak tanımlanan iletiĢim hadisesi değerlendirildiğinde122
anlaĢılıyor ki bütün peygamberlerde olduğu gibi; Hz. Peygamber için de geçerli olan,
kaynak- alıcı arasında sıkı bir iletiĢim olduğu ortaya çıkmaktadır.123
Hz. Peygamber‟in Allah‟ın bildirmesiyle vahyin dıĢında baĢka hiçbir Ģeye
tenezzül etmemesi, tüm faaliyetlerini Yaratıcı adına sergilemesi, Peygamberliğin özel
vasıflarındandır. Ayrıca Hz. Peygamber kendi menfaatine, Ģan ve Ģöhretine düĢkün biri
olmadığı Ģu âyette bildirilmektedir: “Eğer yüz çevirirseniz çevirin, ben sizden bir ücret
istemedim ya! Benim mükâfatımı ancak Allah verir. Ve ben O‟nun emrine boyun eğen
müslümanlardan olmakla emrolundum.”124
Hz. Peygamber‟in vasıflarını en iyi anlatan Ģüphesiz Kur‟an ve hadislerdir. Onun
özelliğine ve örnekliğine hadislerde sıkça rastlanmaktadır. Genel olarak Paygamber‟in
Yüce Yaratıcı ile bireyler arasındaki rolüne dikkat çekilmiĢtir. Ayrıca tüm
Peygamberlerin Allah tarafından gönderildiğini ve kendisinin peygamberlerin
sonuncusu olduğunu vurgulamıĢ ve konumunu Ģöyle anlatmıĢtır: “Benimle
peygamberler zümresinin benzeri, Ģu kimsenin misali ve benzeri gibidir ki, o kiĢi, bir ev
yaptırmıĢ ve binayı tamamlayıp süslemiĢ de yalnız bir tuğlası eksik kalmıĢ. Bu vaziyette
iken insanlar binaya girip gezmeye baĢlarlar ve eksik yeri görüp hayret ederek: „ġu bir
tuğlanın yeri boĢ bırakılmıĢ olmasaydı!‟ derler. Bu benzetme sonunda Hz. Muhammed:
“Ben o yeri boĢ bırakılan kerpicim, ben Peygamberlerin sonuncusuyum”125
buyurmuĢtur. Onun kendisini tanıttığı bazı hadisleri de Ģunlardır:
Ben sadece tebliğciyim, hidâyet edip doğru yola ileten Allah‟tır.126
Allah beni tebliğci olarak gönderdi, zorlayıcı olarak göndermedi.127
Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.128
122 Ġlker Bıçakçı, İletişim ve Halkla İlişkiler –Eleştirel Bir Yaklaşım-, MediaCat, Ġstanbul-2006, s.17.
123 Metin Ġnceoğlu, Tutum Algı İletişim, Elips Kitap, Ankara-2004, s.170.
124 Yunus, 10/72.
125 Ebû Abdillah Muhammed bin Ġsmail el-Buhârî, Sahih-i Buhari (Hâtemu‟n-Nebiyyîn Babı/41. Hadis),
çev: Mehmet Sofuoğlu, Ötüken Yayınları, tsz., s.2365. 126
Ahmed b. Muhammed bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, IV/101. 127
Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa et-Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, V/423.
28
Ben muallim/eğitici olarak gönderildim.129
Bana ridâmı veriniz! Eğer benim Ģu iri dikenli ağacın dikenleri sayısınca
ganimet devesi ve sığırım olaydı, muhakkak ben onları aranızda taksim
ederdim. Sonra sizler beni ne bir cimri, ne yalancı, ne de korkak bulurdunuz,
buyurmuĢtur.130
Hz. Peygamber‟in cimrilikten, yalancılıktan ve korkaklıktan uzak olduğunu
beyan eden söz konusu hadis, ahlaki olarak Hz. Peygamber‟in kiĢilik vasfını beyan
etmektedir. Çünkü ahlakın kökleri; hikmet,131
kerem ve kemâldir. Bu noktada Hz
Peygamberin yalandan uzak olması hikmete, korkaklıklığının yokluğu kemâline, cimri
olmaması da cömertliğine iĢarettir.132
Bu özellikler Hz. Peygamber‟in kiĢiliksel ahlak
özellikleridir.
Hz. Peygamber‟in; “Ben sadece tebliğciyim, hidâyet edip doğru yola ileten
Allah‟tır.”133
hadisi değerlendirildiğinde; peygamberlik vazifesinin tebliğ olduğu ortaya
çıkmaktadır. Çünkü Peygamberlerin asli görevi hidâyet vermek değil aksine tebliğ
etmektir. Bildirildiği üzere hidâyet, Allah‟a aittir. Ayrıca; “Ey Ģanlı Resul! Rabbinden
sana indirileni tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan O‟nun peygamberlik görevini yapmamıĢ
olursun. Allah seni insanlardan korur. Doğrusu Allah, kâfirler toplumunu doğru yola
iletmez.”134
Ģeklinde âyette bildirildiği gibi aldığı ilahi mesajı eksiksiz bir Ģekilde
muhatabına bildirmesi ve Necm Suresinde de; “O(nun konuĢması kendisine )
vahyedilenden baĢkası değildir.” Ģeklinde vurgulanması diğer özelliklerinden biridir.135
Söz konusu ilahi mesajda; “Ey Ģanlı Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et!..”
âyetinde tebliğin insanlar içerisindeki sınırlılığı belli edilmemiĢtir. Yani tebliğ edilecek
muhatabın kim ya da kimler olduğu hakkında bilgi verilmemiĢtir. Bu da Ģunu ifade
128 Mâlik bin Enes, Muvatta‟, 47/Husnu‟l-Hulk, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, II/ 904.
129 Ebû Abdillah Muhammed bin Yezid Ġbn Mâce, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, I/ 83.
130 Buhari, a.g.e., (Harpte Yiğitlik ve Korkaklık Babı/37. Hadis), s.1862; Yusuf Macid, agm., s.273-274.
131 Nahl, 16/125: “(Ey Resulüm!) Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağır! Ve onlarla en güzel
Ģekilde mücadele et. ġüphesiz Rabbin kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidayete
kavuĢanları da en iyi bilendir.” 132
Buhari, a.g.e., (Harpte Yiğitlik ve Korkaklık Babı/37. Hadis), s.1862. 133
Ahmed b. Hanbel, a.g.e., IV/101. 134
Maide, 5/67. 135
Necm, 53/4.
29
ediyor; tebliğ sınırlılığının yokluğu, tebliğin umumi olmasından kaynaklanmaktadır.
Böylece Hz. Peygamber‟in tebliği tüm insanları kapsama alanına almaktadır.
Öte yandan “Peygamber size ne verdiyse onu alın. Size neyi yasakladıysa ondan
sakının ve Allah‟tan korkun. Çünkü Allah'ın azabı Ģiddetlidir.”136
, “Kim peygambere
itaat ederse Allah'a itaat etmiĢ olur. Kim de yüz çevirirse, biz seni onlara bekçi olarak
göndermedik.” âyetlerinde ve “Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.”137
,
“Ben muallim/eğitici olarak gönderildim.”138
Hadislerinde belirtildiği gibi kendi
hayatını bizzat vahiy doğrultusunda Ģekillendirerek Kur‟an‟ın yaĢayan bir modeli olarak
örnekliği, vahiy doğrultusunda insanları eğitmesi, hakeza dine davet etmesi görevleri ön
plana çıkmaktadır.
Ayrıca Ashâb-ı Kirâm‟ın Hz. Peygamberden sadır olan; sözlü, sözsüz, yazılı,
görsel iletiĢim139
olarak ne sunduysa hepsini dikkate alıp uygulamaya çalıĢmaları,
muhataba karĢı kaynak model teĢkil ettiğinin ve yol gösterici olduğunun en büyük
örneği olarak değerlendirilebilir. Çünkü ĠletiĢimde örnekliğin etkisi oldukça büyüktür.
Söz gelimi örnek model çerçevesinde yapılan bir araĢtırma doğrultusunda bazı olgular
fark edilmiĢtir. Bu araĢtırma neticesinde örnek vasfını taĢıyan modelleri örnek alan
bireyler üzerinde bazı etkiler bıraktığı gözlemlenmiĢtir. Örnek alan bireyler‟in
toplumsal çevrede daha aktif hale geldiği, diğer bireyler arasında çeĢitli biçimlerle
iliĢkiler yaĢadığı, her hangi bir görüĢ doğrultusunda fikir alıĢveriĢi yaptıkları tespit
edilmiĢtir. Bunların yanında entelektüel etkileĢim içerisinde oldukları, bazı iletileri
kendi aralarında paylaĢtıkları ve böylece bu kiĢiler, yalnızlığı terk ederek daha sosyal
hale geldikleri bulgulanmıĢtır.140
Örnek model‟in toplumsal alanda etkin olması hasebiyle etkilenen bireylerin de
önceki yaĢantılarına nazaran daha etkili bir yaĢam sürdükleri saptanmıĢtır. Söz konusu
araĢtırma deneklerinin çoğu, örnek modelin tavır ve davranıĢlarını oluĢturan bilgi ve
136 Nisa, 4/80.
137 Mâlik bin Enes, a.g.e., II/ 904.
138 Ġbn Mâce, a.g.e., I/83.
139KiĢiler arası iletiĢim çeĢitleri olan; sözlü iletiĢim, sözsüz iletiĢim konuları, konu bütünlüğünün
bozulmaması için bu kısımda açıklamaktan ziyade konuyla doğrudan ilgili baĢlıklarda izah edilmesi
daha uygun görülmüĢtür. 140
Nazife Güngör, İletişim / Kuramlar ve Yaklaşımlar, Siyasal Kitabevi, Ankara-2011, s.90.
30
sözlerini diğer bireylere nazaran daha çok önemsediklerinden dolayı, her hangi bir konu
üzerinden gelen iletilerin doğruluk payını tespit etmek ve yaĢam pratiklerine
yansıtmadan önce model örneğe danıĢtıkları bilinmektedir.141
Sonuç itibariyle Hz. Peygamber‟in peygamberlik vasfını Ģu Ģekilde sıralamak
mümkündür:
Allah Teâlâ tarafından özel kılınmıĢ, seçilmiĢtir.
Kendisi peygamberlerin sonuncusudur.
Yüce Yaratıcı tarafından özel bir iletiĢime (vahiy) muhatap olmasıdır. Bu da
diğer insanlardan daha üstün olduğunu, makamının yüceliğini
göstermektedir.
Zorlayıcılıktan öte ilahi vahyin dıĢında baĢka hiçbir Ģeye tenezzül etmemiĢ,
bilakis ilahi mesaj üzerinde eksiltme veya artırma yapmadan olduğu gibi
aktarmıĢtır.
KiĢisel arzularına göre hareket etmemiĢtir.
Ġslâm‟a davet etmiĢtir.
Muhataba karĢı kaynak model olmuĢtur.
Hayatı boyunca doğal/tabi bir hayat yaĢaması, yalan söylememesi,
güvenilirliği, servet, riyaset, Ģöhret gibi tavır ve davranıĢlardan uzak
durması, güzel ahlâkı tamamlamak için gönderilmesi doğrultusunda hikmet,
kerem ve kemâl gibi vasıflarından dolayı yaĢayan örnek bir modeldir.
Vahiy doğrultusunda insanları eğitmektedir.
Yol göstericidir.
Tebliğci olarak gönderilmiĢtir.
Toplumsal tebliğ çerçevesinde tüm insanlara gönderilmiĢtir.
3.1.2. Kul ve BeĢer OluĢu
Allah tarafından gönderilen Hz. Peygamber‟in kendisine has kılınmıĢ
peygamberlik vasfı çerçevesinde diğer insanlara nazaran özel konumunu genel
141 Güngör, a.g.e., s.90.
31
ifadelerle yukarıda izah edilmiĢtir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in beĢer olma vasfını
vurgulayan çok sayıda âyet vardır.142
Söz gelimi onun bir beĢer olduğu Ģu âyetlerde
belirtilmektedir:
“Senden önce gönderdiğimiz elçiler de ancak kasabalar halkından kendilerine
vahyettiğimiz bir takım erkeklerdi.”143
“Biz onları yemek yemez bir ceset kılmadık ve onlar (dünyada) ebedi de
değillerdi.”144
“Ey Muhammed! De ki: Ben sadece sizin gibi bir insanım, ancak bana ilâhınızın
bir tek ilâh olduğu vahyediliyor. Artık hep O‟na yönelin ve O‟ndan bağıĢlanma dileyin.
Vay O‟na ortak koĢanların haline!”145
“(Resulüm!) Biz senden evvel de peygamberleri baĢka türlü göndermedik.
ġüphesiz onlar hem yemek yiyorlar, hem çarĢılarda geziyorlardı (sokaklarda
yürüyorlardı.).”146
Ġbn Kesir, peygamberlerin insanüstü varlıklar olmayıp birer insan olduğu
meselesini bu âyetin tefsirinde Ģu ifadelerle açıklamıĢtır: Allah Teâlâ daha önce
göndermiĢ olduğu bütün peygamberlerden haber vererek buyurur ki: onlar yemek yerler
ve yemekle beslenmeye ihtiyaç duyarlar, kazanç ve ticaret için sokaklarda çarĢılarda
gezinirlerdi. Bu onların durum ve makamlarına elbette ters düĢmez.147
Söz konusu âyetler ve kaynaklarda yer alan rivayetler değerlendirildiğinde, Hz.
Peygamber‟in peygamberlik konumunun yanında aynı zamanda bir beĢer olarak içinde
yaĢadığı toplumun tabii bir üyesi olarak toplumsal-kültürel-geleneksel aidiyetler
çerçevesinde doğup büyüdüğü, evlendiği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca ticaretle meĢgul
olduğu, insana özgü farklı görevlerde bulunduğu, yiyip içtiği, uyuduğu, yorulduğu,
142 Ayrıca bkz. Ġsra, 17/93-94: “...De ki: Rabbimi tenzih ederim. Nihayet ben de, peygamber olan bir
insandan başka bir şey değilim.”, “Kendilerine doğru yolu gösteren peygamber gelince, insanların
iman etmelerine engel olan sebep sadece: Allah bir insanı mı Peygamber gönderdi? Demeleridir.”;
Fussilet, 41/6: “Ey Muhammed! De ki: "Ben sadece sizin gibi bir insanım, ancak bana ilâhınızın bir tek
ilâh olduğu vahyediliyor.”; 143
Yusuf, 12/19. 144
Enbiya, 21/8. 145
Fussilet, 41/6. 146
Furkan, 25/20: 147
Ġbn Kesir, Hadislerle Kur‟an Tefsiri, çev: Bekir Karlığa-Bedreddin Çetiner, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-
tsz., 11/5995.
32
güldüğü, öfkelendiği, acıktığı, hastalandığı, yüzünü ekĢittiği,148
yetim kaldığı149
söz
konusu rivayetlerden anlaĢılmaktadır.
Hz. Peygamber sosyal iliĢkileri olan, toplum tarafından tavır ve davranıĢları
bilinen, gözlemlenebilen, beĢeri vasıfları taĢıyan bir insandır.150
O bir melek değildir.151
Ayrıca Hz. Peygamber‟in kiĢilik özellikleri olan sabretmesi, cömert olması, Ģefkat ve
merhamet göstermesi,152
en güzel ahlak üzere olması,153
yumuĢak davranması,
affetmesi, iyi ve güzele davet etmesi,154
o‟nun bir insan olduğunu, kul peygamber
olduğunu bize ispat etmektedir.
Diğer taraftan Yüce Yaratıcının peygamberlik görevini insanın dıĢında baĢka bir
varlığa değil de bir insana vermesi söz konusudur. Hatta âyette geçtiği üzere “Ġçlerinden
bir adama insanları uyar...”155
ve “Eğer yeryüzünde, (insanlar yerine) yerleĢip dolaĢan
melekler olsaydı, elbette onlara gökten bir melek peygamber indirirdik.”156
Ģeklinde
ifade edilmesi; Yüce Yaracının toplum içerisinde doğup büyüyen, insanlar arasında
Psikososyal bir yaĢantısı olan birini peygamber olarak görevlendirdiğini
vurgulamaktadır. Ayrıca insan ve toplumun istek ve ihtiyaçlarına uygun, toplumun
hayat tarzına, davranıĢ biçimlerine ve geleneklerine yabancı olmayan, içlerinden birini
peygamber olarak görevlendirmesi, Yüce Allah‟ın insan psikolojisini dikkate aldığının
bir göstergesidir.
Ġnsanları tanımadan onları herhangi bir yöne doğru yönlendirmek veya eğitmek
mümkün değildir. Ġnsanın fonksiyonel hangi özelliklere, yeteneklere sahip olduğunun
bilinmesi, tanınması, o kiĢinin istenilen hedefe ulaĢması için kolaylık sağlayacağı
kesindir. Çünkü çeĢitli telkin ve ikna usülleri, insan psikolojisiyle doğrudan iliĢkilidir.
148 Abese, 80/1.
149 Duha, 93/6.
150 Ebu‟l-Fadl „Iyaz bin Musa bin „Iyaz (Kadı „Iyaz), eş-Şifa bi‟l-Ta‟rîfî hukûki‟l Mustafâ, Tahkik:
Hüseyin „Abdülhamîd Neyl, Beyrut-1995, II/184. 151
En‟am, 6/50. 152
Âl-i Ġmran, 3/159. 153
Hicr, 15/85. 154
Araf, 76/199. 155
Yusuf, 10/2. 156
Ġsra, 17/95.
33
Kur‟ân, en kapsamlı ve en önemli konularından birisi olan insanın davranıĢlarını
ve bunların arkasındaki nedenleri anlatarak insanlara yol göstermekte ve rehberlik
yapmaktadır. Hemen her sayfasında girift bir yapıya sahip olan insanın duygularından,
huy ve karakter özelliklerinden, ahlâkî yapısı ve davranıĢlarından bahsedilmektedir.157
Ġnsanın tanınma meselesi, Kur‟ân‟da çok geniĢ bir yer tutmaktadır. Bunun nedeni,
Kur‟ân‟ın muhatabının insan, olması hedefinin ise insan hayatının, amacına uygun
olarak düzenlenmesidir. Bu aynı zamanda Kur‟ân‟ın ifadesiyle insanı en iyi tanıyanın
Allah olmasının158
bir sonucudur.159
Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in birey ve topluma
karĢı sergilediği, bireylerin kendilerine özgü davranıĢ, düĢünce ve duygu biçimlerini
(kiĢilik Psikolojisi)160
dikkate alarak insan psikolojisi perspektifinde tavır ve
davranıĢlarının perde arkasında, kendisinin bir insan olması yatmaktadır.161
3.2. Misyonu
3.2.1. Tebliğ
Yüce Allah hakikati bildirmek adına, ilahi mesajları icazi bir üslupla insanlara
açıklamak için iletiĢimsel özelliği olan ilahi kitabı, Kur‟ân‟ı indirmiĢtir. Ayrıca söz
konusu ilahi mesajları insanların sosyal hayatta yaĢanılır hale uyarlanması ve kıyamete
kadar gelecek olan nesillere aktarılması için Hz. Peygamberi tebliğle görevlendirmiĢtir.
Ġslâm‟da iletiĢim söz konusu olduğunda ve iletiĢimi insan perspketifinde
düĢündüğümüzde akla ilk gelen Rasulullah‟ın tebliğ misyonudur. Kur‟an‟da162
tebliğ‟in
çokça anlatılması, tebliğin ne kadar önemli olduğunu gözler önüne sermektedir. Hz.
Peygamber, peygamberliği süresince görevini ilahi yönlendirme doğrultusunda
mükemmel örnekliğiyle yerine getirmiĢtir.
157 Ömer Faruk Söylev, “Dînî DanıĢma ve Rehberliğin Teolojik Temellerine Ġslâmî YaklaĢım”, Diyanet
İlmi Dergi (ss.75-100), S.2, 2017, 53/81. 158
Necm, 53/32. 159
Söylev, a.g.m., s.80-81. 160
Ali Yılmaz, “Kur‟an‟a Göre Ġnkârın Psikolojik Tezahürleri”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyât Tetkikleri
Dergisi (ss.88-125), S.20, 2003, s.91. 161
Hayati Hökelekli, “Dinî Telkin ve Tebliğde Psikolojik Esaslar”, Diyanet Dergisi, S.1, Ankara-1983,
XIX/27. 162
Nahl, 16/35: “Peygamberlerin üzerine apaçık tebliğden başka bir şey düşer mi?”; Yasin, 36/17: “Bize
düşen, açık bir tebliğden başka bir şey değildir.”; ayrıca bkz. Maide, 5/67; Nur, 24/54; Teğabun, 64/17.
34
Tebliğ söz konusu olduğunda akla ilk gelen mübelliğ kelimesidir. Bildiren, ilan
eden, duyuran, tebliğ görevini yerine getiren kimseye Mübelliğ denmektedir. Hz.
Peygamber baĢta olmak üzere tüm Peygamberler Allah‟tan aldığı haberleri insanlara
bildirme görevi üstlenmesinden dolayı mübelliğ konumundadır. Bundan dolayı âyette;
“Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan, onun elçiliğini
yapmamıĢ olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktır…”163
Ģeklinde buyurulması Hz.
Peygamber‟in geliĢ nedenininin tebliğ, vasfının ise mübelliğ olduğunu ortaya
koymaktadır. Ayrıca belirtildiği üzere; “Benim yapabileceğim, sadece Allah‟tan size
duyuru yapmak ve O‟nun elçilik görevlerini yerine getirmektir. Artık kim Allah'a ve
onun elçisine baĢkaldırırsa, ona içinde ebedi kalacağı cehennem ateĢi vardır.”164
Bu âyet
perspektifinde Hz. Peygamber de mübelliğ görevini yerine getirmek için gönderilen bir
peygamberdir.
Âyette belirtildiği gibi; “De ki: Allah‟a itaat edin; Peygambere de itaat edin.
Eğer yüz çevirirseniz Ģunu bilin ki, Peygamberin sorumluluğu kendine yüklenen, sizin
sorumluğunuz da size yüklenendir. Eğer ona itaat ederseniz, doğru yolu bulmuĢ
olursunuz. Peygambere düĢen, sadece açık açık duyurmaktır.”165
Bu ayetlere bakıldığı
zaman Hz. Peygamber tebliğinin yegâne sebebi olan insanın üzerine; sorumluluğun
yüklendiği net bir Ģekilde belirtilmiĢtir. Bu noktada tebliğin insan psikolojisiyle
doğrudan ilintili olduğunu söyleyebiliriz.
Ayrıca Hz. Peygamber tebliğinin temel gayesi, insanın imanla buluĢturulmasıdır.
Çünkü iman; “zihinsel (kabul ve tasdik), duygusal, amelî (itaat, teslimiyet ve uyum)
boyutu olan”166
“dinî hayatın öznel ögesidir.”167
Yukarıdaki âyetten hemen sonra gelen
ilahi mesaj, tebliğ ile iman arasındaki iliĢkiye iĢaret etmektedir:
“Allah, sizlerden iman edip iyi davranıĢlarda bulunanlara, kendilerinden
öncekileri sahip ve hâkim kıldığı gibi, kendilerini de yeryüzüne sahip ve hâkim
163 Maide, 5/67.
164 Cin, 72/23.
165 Nur, 24/54
166 Certel, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset, Isparta-2011, s.104-109.
167 Certel, a.g.e., s.103.
35
kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini (Ġslâm‟ı) onların iyiliğine yerleĢtirip
koruyacağını ve geçirdikleri korku döneminden sonra, bunun yerine onlara güven
sağlayacağını vaad etti. Çünkü onlar bana kulluk ederler. Hiçbir Ģeyi bana eĢ tutmazlar.
Artık bundan sonra kim inkâr ederse, iĢte bunlar asıl büyük günahkârlardır.”168
Bu âyetler perspektifinde Hz. Peygamber tebliğinin imanla doğrudan alakalı
olduğunu düĢünmek mümkündür. Çünkü Allah Teâlâ‟ya itaat etmenin, Hz. Peygamber
tarafından bildirilen tebliğ öğretilerine karĢılık verilebildiği zaman ancak doğru yola
ulaĢılabileceği ve güven sağlanacağı vurgulanmıĢtır. Diğer taraftan tebliğe karĢılık
verilmediği zaman sorumluluğun insana ait169
olduğu ifade edilmektedir.
Tebliği konu alan âyetin akabinde170
iman meselesinin vurgulanması dikkat
çekicidir. Böylece iman-tebliğ iliĢkisi doğrultusunda tebliğ; insanın ve insanlar arası
tutum ve davranıĢların düzeltilmesinde büyük role sahiptir.171
Tebliği, insanı imanla
buluĢturma süreci olarak da düĢünmek mümkündür.
Bu süreçte tebliğ, insan davranıĢlarını etkilediği gibi diğer taraftan davranıĢların
Ģekillenmesinde ve Psikososyal açıdan insanla iletiĢim ağı oluĢmasında etkindir. Bu
168 Nur, 24/55.
169 Ġslâm inanç sisteminde irade; talep etmek, istemek, tercih etmek, emretmek, güç bulma yetisi
manalarında kullanılan bir kelimedir. Diğer bir tabirle bireyin bir iĢi yapmaya veya o iĢi terk etmeye
güç yetirmesi Ģeklinde de tanımlanması mümkündür. Böylece tebliğ karĢısında bireyin kabullenip
kabullenmemesi, öznel duygu, düĢünce ve davranıĢlar sonucu, kendi iradesi doğrultusunda tercih etme
yetisine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Psikolojide hürriyet adı altında “mücerret bir mefhum” genel
kabul görüĢe göre ise “zorlamanın bulunmaması, dilediğini yapma durumu” Ģeklinde açıklanmaktadır.
Kur‟an-ı Kerim‟de ise; insanın irade sahibi olduğu birçok ayette ifade edilmektedir. Söz gelimi Al-i
Ġmran 145. ayette; “Allah‟ın izni olmadıkça hiçbir kimseye ölmek yoktur. (Ölüm) belirli bir süreye göre
yazılmıĢtır. Kim dünya menfaatini dilerse, kendisine ondan veririz. Kim de ahiret sevabını isterse ona
da ondan veririz. Biz Ģükredenleri mükâfatlandıracağız.” Ģeklinde beyan edilmesi, bireyin kendi
iradesiyle istediği Ģeyi seçmekte serbest/özgür olduğu açıkça ifade edilmekte böylece Allah insana
irade hürriyeti vererek, tercih doğrultusunda istediğini seçebilme konusunda insanı serbest bırakmıĢtır.
Ayrıca hürriyet/irade ile gerçekleĢen davranıĢlar, bireyin kabulü perspektifinde tasdikiyle doğrudan
iliĢkilidir. Çünkü bu nokta da tasdik, kalpte gerçekleĢen, ancak sadece kalple kalmayıp, akla dayanan
rıza ve kabulü ve insanın bütün duygu, irade ve Ģuurunun da bu tasdike katılımını içeren anlamdadır
(Bkz. Ali Ayten, Din Psikolojisi- Dine ve Maneviyata Psikolojik Yaklaşımlar, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-
2010, s.22; Ahmet Akgüç, “Ġnsan Ġradesi ve Sorumluluğunun Kategorik ve Zihinsel Varlık Temelleri”,
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S.26 (252-270), 7/258; M. Saim Yeprem, İrade Hürriyeti ve İmam
Mâturîdî, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-1980, s.24; ġerafeddin Gölcük, Bâkıllâni ve İnsan Fiilleri, TDV.
Yayınları, Ankara-1997, s.188. 170
Nur, 24/54. 171
Bkz. Hüseyin Emin Sert, “Kur'ân-ı Kerîm IĢığında Güven Duygusunun Kaynağı Olarak Müslümanlık
Bilinci”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13:2 (ss.197-225), 2008, s.201.
36
durum psikolojik açıdan Ģu Ģekilde açıklanabilir. Psikologlar ferdin öznel niteliği olan
kiĢiliği; “bir ferdi karakterize eden nispeten kalıcı ve ayırt edici duygu, düĢünce ve
davranıĢ özelliklerinin örüntüsü”172
olarak tanımlamıĢtır. Bunun yanında kiĢiliğin ve
kiĢiliği oluĢturan davranıĢların Ģekillenmesi, ferdin mevcut varsayılan eğilimler
tarafından belirlendiğini ifade etmektedirler. Ayrıca çevresel Ģartların kiĢilik
oluĢumunda büyük rolü olduğunu da savunmaktadırlar.173
Diğer taraftan kiĢilik
olgusunun içsel biçimi ve dıĢsal biçimi174
olarak değerlendirilmesi söz konusudur. Bu
noktada yukarıda ifade edilen kiĢiliğin dıĢa dönük tarafı, dıĢsal biçimidir.175
KiĢinin
bireysel ve toplumsal açıdan muhatap telkinleri doğrultusunda hissettiği ve düĢündüğü
aktarımları kavramaya çalıĢması, bu etkileĢimle karĢı karĢıya kalması, içsel iletiĢim
kurmasıyla alakalıdır.176
Hz. Peygamber‟in iletiĢim vasıtasıyla tebliğin gayesi olan imanı insanla
buluĢturması, kiĢiliğin içsel biçimi ile tebliğ arasındaki iliĢkiyi gözler önüne
sermektedir. Böylece Hz. Peygamber‟in misyonunu oluĢturan tebliğ, insan kiĢiliğinin
içsel ve dıĢsal biçimine kök salmasıyla doğrudan ilintili olduğu ortaya çıkmaktadır.
3.2.2. Beyan
Beyan; gizlenen Ģeyi açıklamak,177
bildiri, olduğu gibi ortaya çıkarmak,178
mesaj, kastedilen manayı beliğ bir Ģekilde açıklama, ortaya çıkarma179
tefsir etme180
manalarına gelmektedir. Sözlük kullanımlarından hareketle “beyan”ın terim anlamını
Ģöyle ortaya koyabiliriz: “Ġster söz, ister fiil olsun meydana gelen herhangi bir Ģeyin, ne
172 Lütfi Özbağ, Psikolojide İlk Adım, Remzi Kitabevi, Ġstanbul-1970, s.174.
173 Theodor W. Adorno, Otoriteryen Kişilik Üzerine Niteliksel İdeoloji İncelemeleri çev. Doğan ġahinler,
Say Yayınları, Ġstanbul-2011, s.2; Feriha Baymur, Genel Psikoloji, Ġnkılap Kitabevi, Ġstanbul-1997,
s.255. 174
Jerry M. Burger, Kişilik –Psikoloji Biliminin İnsan Doğasına Karşı Söyledikleri-, Kaknüs Yayınları, 1.
Basım, Ġstanbul-2006, s.393 vd.. 175
Eduard Spranger, İnsan Tipleri Bir Kişilik Psikolojisi, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-2001, s.275 vd.. 176
Bkz. Süleyman Gümrükçüoğlu, Kur‟an‟da İletişim Dili, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-
2011, s.98 vd.. 177
Sevim Gelgeç, “16/Nahl 44 Bağlamında Hz. Peygamber‟in Tebeyin Görevi”, Dinbilimleri Akademik
Araştırma Dergisi (ss. 275-299), S.1, 2015, 15/283. 178
Ragıb el-Ġsfehani, Müfredatu elfazi‟l-Kur‟an, Tahkik: Safvan Adnan Davudi, Daru‟Ģ-ġamiyye, Beyrut-
2009, s.158. 179
Ġbn Manzur, a.g.e., 13/67. 180
Gelgeç, a.g.m., 15/278-279.
37
ise olduğu gibi ortaya konulması, açıkça belgelenmesi, söz sahibi olma açısından
Allah‟ın, sözü aktarıcısı olarak Peygamberin ve sözü anlayan herkesin maksadını en
beliğ bir Ģekilde ifade etmesidir.”181
Hz. Peygamber‟in Ġslâm dininin sosyal hayatta uygulanabilir hale gelmesi
açısından temel kaynağı olan Kur‟an‟ı anlaĢılır bir Ģekilde açıklama görevine ise tebyin
denilmektedir. Hz. Peygamber‟in tebyin görevi Ģuâyette zikredilmektedir: “Biz, her
peygamberi ancak bulunduğu kavminin diliyle gönderdik ki onlara apaçık anlatsın. Bu
itibarla Allah dilediğini sapıklıkta bırakır, dilediğini de hidayete erdirir. O her Ģeye
galiptir. Hükmünde hikmek sahibidir. 182
Fahreddin er-Râzi Tefsir-i Kebir‟inde söz konusu âyeti açıklarken Allah
Teâlâ‟nın Hz. Peygamber baĢta olmak üzere tüm peygamberleri kasdederek her
Peygamberin; dini beyan etmesi açısından kendi toplumunun bildiği, alıĢtığı bir dille,
kullanılan lisanlarıyla gönderildiğine dikkat çekmektedir. Âyetin devamında geçtiği
üzere Yüce Yaratıcı‟nın; “…Bu itibarla Allah dilediğini sapıklıkta bırakır, dilediğini de
hidayete erdirir. O her Ģeye galiptir. Hükmünde hikmet sahibidir.” ifadelerle vurgu
yapması, her ne kadar Yaratıcı‟nın izni olmadan hiçbir Ģeyin gerçekleĢemeyeceği
vurgulansa da diğer taraftan Hz. Peygamber beyanının kuvvetli, beliğ olduğunun iĢareti
olarak kabul edilmektedir.183
Bu âyetin konusu olan Hz. Peygamber‟in tebyin misyonu perspektifinde
psikolojik olarak Ģu çıkarımı yapmak mümkün gözükmektedir. Yüce Yaratıcı‟nın;
mensubu olduğu toplumun kullandığı lisanı, yaĢadığı sosyal hayatı bilen birisini
Peygamber olarak görevlendirmesi, dinin daha iyi tebyin edilmesi için toplumla
Peygamber arasındaki iletiĢimsel bağı dikkate aldığını göstermektedir. Bu yaklaĢım ise
mesajın dil yoluyla184
muhatabına daha iyi ulaĢması için anlaĢma ve anlama noktasında
181 Gelgeç, a.g.m., 15/277.
182 Ġbrahim, 14/4; ayrıca bkz. Fussilet, 41/44.
183 Er-Râzi, a.g.e., 13/497.
184 Süleyman Kaan Yalçın-Murat ġengül, “Dilin ĠletiĢim Süreci Ġçerisindeki Rolü ve ĠĢlevi”, Turkish
Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring (ss. 749-769), 2007, s.750.
38
“toplumsallığın bir yansıması”,185
“duygu, düĢünce, bilgi, haber ve becerilerin
paylaĢılması, baĢka bir deyiĢle bireyler arasında duyguda, düĢüncede, tutumda ortak bir
payda”186
oluĢturarak, iletiĢim beraberliğini ifade etmektedir.187
Hz. Peygamber‟in dinin tevilini insanların dilini kullanarak “onların
mantıklarına uygun bir mantıkla beyan etmek”188
adına gönderilmesi, öncelikli bir
vazifesi olduğunu göstermektedir.
Ġnsanlar kendi aralarında iletiĢimsel farklı kabiliyetlere sahiptir. Ayrıca insanın
bedensel ve zihinsel yetenekleri, kiĢinin diğer gruplara karĢı baskın kiĢisel özelliklerini
yansıtır.189
KiĢinin diğer bireylerden üstün oluĢu, açıklamak istediği Ģeyleri, net bir
Ģekilde açıklamasıyladır. O halde, beyan ve ifade etmenin en üstün olanı da ifade eden
kimsenin ifadesini en açık bir Ģekilde ortaya koyan, maksadını açıklayan ve
dinleyicisine en iyi Ģekilde anlatan açıklamadır.
Hz. Peygamber‟in tebyin özelliği; konuları muhatabına ulaĢtırma sürecindeki
iletiĢimsel baskınlığına ayrıca üslup, belağat ve dili kullanmada dönemin toplumundan
daha yetkin olduğuna ve bu özellikleri bakımından kendine has iletiĢimsel üstünlüğüne
iĢaret etmektedir. Böylece Allah Teâlâ‟nın yeryüzüne göndermiĢ olduğu son temsilci
olan Hz. Peygamber‟in tebyini, misyonunu oluĢturan görevinin bir parçası olduğu
ortaya çıkmaktadır.
3.2.3. Eğitim-Öğretim / Talim-Terbiye
Ġslâm literatüründe eğitimin karĢılığı terbiye, öğretimin karĢılığı ise talim olarak
ifade edilmektedir. 190
Eğitim-öğretim; yetenek, tutum veya davranıĢ biçimlerinin
185 Ünsal Özkay, XIX. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişimin Kültürel İşlevleri –Kuramsal Bir Yaklaşım-,
Der Yayınları, Ġstanbul-1993, s.310. 186
Sedat Sever, “Dil ve ĠletiĢim –Etkili Yazı ve Sözlü Anlatım”, (ss. 51-66), s.51. 187
Bkz. Ġrfan Erdoğan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Ankara-2011, s.76. 188
Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hasan Karakaya, Hisar
Yayınevi, Ġstanbul 1/14 vd.. 189
M. Doğan KaracoĢkun, “Dinî Ġnanç-Dinî DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo-Psikolojik YaklaĢımlar”,
Dilbilimleri Akademik Araştırma Dergisi IV (ss. 23-36), S.2, 2004, 29. 190
Bkz. Ġsfahani, a.g.e., s.1108.
39
geliĢtirilmesine neden olan,191
belli alıĢkanlıklar kazandıran,192
bireyleri etkileyen,
davranıĢ değiĢikliğine yol açan, bir Ģeyi öğretmek, bilgi vermek,193
kiĢiyi yetiĢtirmek
için baĢvurulan yolların tamamı,194
her türlü etkinliğin adıdır.195
Allah insanların hakikate ulaĢması için bilinmesi gereken konuları öğretmek196
için Hz. Peygamberi öğretici misyonuyla aracı kılmıĢtır. Bundan dolayı Hz. Peygamber
sistematik bir biçimde muhatabına bilgi sunarak tutum ve değerler kazandırdığı
bilinmektedir. Ayrıca birey veya topluma zarar veren Ģeylerden uzaklaĢtırması, onun
eğitim-öğretim görevinin olduğunu ortaya koymaktadır.197
Hatta bu özelliğini Hz.
Peygamber Ģu Ģekilde ifade etmektedir: “Allah beni bir muallim/öğretici olarak
göndermiĢtir.”198
Dönemin Psikososyal yapısını iyi bilen bir kiĢi olarak Hz.
Peygamber‟in manevi değerlerden yoksun bir toplumu düzeltmesi, mevcut yaĢanılan
inançsal, sosyal ve ahlaki değerleri eğitimsel bir metotla negatiflikten pozitif
standartlara çıkarması, eğitici ve öğretici olarak görevlendirildiğini ortaya koymaktadır.
191 Warre, a.g.e., s.56.
192 John Lock, Eğitim Üzerine, çev. Aylin Uğur, Yeryüzü Yayınevi, Ankara-2004, s.25.
193 Ülken, a.g.e., s.281.
194 Ülken, a.g.e., s.223.
195 Münire Erdem, Eğitim Bilimlerine Giriş, 6. Baskı, ArkadaĢ Yayınevi, Ankara-2011, s.13; Christoph
Wulf, Eğitim Bilimi, çev. Hasarı Hüseyin Aksoy-Hatice Özden Aras-Aygülen Kayahan, Dipnot
Yayınları, Ankara-2010, s.16; ayrıca bkz. Nevzat Ayasbeyoğlu, İslâmiyet‟in Eğitimimize Getirdiği
Değerler, Ġstanbul-1991, s.97; ġentürk, Din Psikolojisine Giriş, s.67; Warre, a.g.e., s.56; John Lock,
Eğitim Üzerine, çev. Aylin Uğur, Yeryüzü Yayınevi, Ankara-2004, s.25; Münire Erdem, Eğitim
Bilimlerine Giriş, 6. Baskı, ArkadaĢ Yayınevi, Ankara-2011, s.13. 196
Alak, 96/5. 197
Hadis-i ġerifte Ģöyle buyrulmaktadır: “KardeĢine zalim de olsa mazlum da olsa yardım et. (Muhatap)
dedi ki; mazlum olduğunde ona yardım ederim. Fakat zalim ise ona nasıl yardım ederim? Hz.
Peygamber; onu zulümden alıkoymakla ona yardım edersin, buyurdu.” (Ġsfahani, a.g.e., s.698.) 198
Ġbn Mâce, el-Hafız Ebu Abdullah Muhammed bin Yezid, Sünen, Çağrı yayınları, Ġstanbul-1992, s.229.
40
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ĠLETĠġĠM KAYNAĞI OLARAK HZ. PEYGAMBER
“Hiç süphesiz geçmiĢten günümüze iletiĢim olgusunun yaygın olarak
kullanıldığı alanlardan birisi” 199
bireysel ve toplumsal alanda etkinliğini ortaya koyan
dindir.200
Söz konusu Ġslâm tebliği olduğunda Hz. Peygamber‟in ayrı bir önemi vardır.
Bu bölüm, Hz. Peygamber tebliğ misyonunun iletiĢim kaynağını karakterize eden; bir
peygamber olarak Hz. Peygamber‟in nitelikleri, tebliğ açısından örnekliği, ortaya
koyduğu genel iletiĢim ilkeleri üzerinde Ģekillenecektir. Çünkü Hz. Peygamber‟in
iletiĢim kaynağının bilinilirliği ile tebliğ metodu arasında sıkı bir bağ vardır.
Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in yaĢadığı dönemde üstlendiği konum ve misyon
gereği iletiĢimsel davranıĢ ve tutumları, iletiĢim kaynağı olarak Hz. Peygamber‟in
irdelenmesi, günümüz eğitimcilerinin de dikkate almaları gereken önemli mesajlar
içermektedir. 201
Hz. Peygamber‟in iletiĢim kaynağı açısından değerlendirilmesinden
önce; iletiĢimin tanımının, iletiĢimin temel unsurlarının, öz itibariyle ele alınmasının,
konunun daha iyi anlaĢılmasında yardımcı olacağı kanaatindeyiz.
ĠletiĢim hakkında çok tanım yapıldığı bilinmektedir.202
ĠletiĢim; yazılı veya sözlü
bilgi ve düĢüncelerin aktarılması, insanlar arasında devam eden bir edim, karĢılıklı
iletileri anlamaya çalıĢılan bir süreç, bilginin/fikirlerin/duyguların ortaklaĢa
kullanılması, bağlantı sağlama, haberi paylaĢma, verici ve alıcı arasındaki alıĢveriĢ,
toplumsal iliĢkilerin kökü, insanın toplumsallaĢmasını belirleyerek geliĢimini sağlayan,
haberleĢme, insana özgü bir olgu olarak tanımlanmaktadır. 203
199 Hüseyin Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 21, 2008, s.128. 200
KaracoĢkun, a.g.m., s.25. 201
Hüseyin Yılmaz, “Hz. Peygamber Eğitiminde Bir Ġlke Olarak HoĢgörü”, Cumhuriyet Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 109-132), Sivas-2004, VIII/110. 202
Bkz. Orhan Gökçe, İletişim Bilimine Giriş, Ankara-1993, s.4. 203
Güncel Masaroğulları-Muhammed Koçakgöl, Psikoloji Sözlüğü, “ĠletiĢim md.”, Nobel, 2011, s.88;
Bakırcıoğlu, a.g.e., “ĠletiĢim md.”, s.477; Süleyman Gümrükçüoğlu, “Kur‟an‟da ĠletiĢim Dili”,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2011, s.13;
BarıĢ Çoban, “KiĢilerarası ĠletiĢim Bağlamında Söylem ve Eylem Bağıntısı” İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2004, s.150; Davut OlmuĢtur,
“Hadislerde Aile Ġçi ĠletiĢim”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
41
Genel olarak tercih edilen iletiĢim tanımları değerlendirildiğinde; bilgi veya
düĢüncenin sözlü ya da yazılı aktarımı, Ģeklinde ifade etmek mümkündür.204
ĠletiĢim;
toplumbilim, dilbilim, siyaset, felsefe alanlarını kapsadığı gibi ayrıca sosyal ve psikoloji
alanını da içine alan bir disiplindir.205
Bir meselenin amacına ulaĢmasını sağlayan, sistematik bazı temel argümanları
vardır. ĠletiĢimin de ise kaynak (verici), mesaj (ileti-haber), kanal (araç), alıcı (hedef-
kitle), etki ve tepkidir.
Kaynak (verici); “Haber ya da mesaj içeren iĢaretleri, alıcı durumunda olana
göndereni temsil eden kavramdır. Kaynak bilgi yayan, kendisinden bilgi edinilen her
hangi bir Ģey, bir olay ya da insandır.”206
Ayrıca yüklendiği mesajı, belli metotlar
doğrultusunda bilgi, tutum ve davranıĢ kazandırmak için alıcıya gönderilen kiĢi olarak
da tanımlanabilir. Bu nokta örnek verilecek olursa cami de din görevlisi, sunumlarda
hatip, tebliğde mübelliğ, her hangi bir davette davet edicidir. Örnekleri çoğaltmak
mümkündür. Bu noktada Ġslâm tebliği merkezinde Hz. Peygamber, ümmetine karĢı
kaynak hükmündedir.
Alıcı (hedef); iletiĢim perspektifinde gönderilen mesajın muhatabı olan,
kaynaktan gelen mesajı algılamada yeterliliği olan birey veya toplum, yani hedef kitle,
olarak tanımlanmaktadır. BaĢka bir tabirle kaynak tarafından gönderilen mesaja hedef
olan, “mesaja karĢılık veren ve mesaj tarafından davranıĢı değiĢtirilmek istenen”207
,
iletiĢimi sonlandıran demektir. 208
Bu bilgiler değerlendirildiğinde Hz. Peygamber‟in
ümmeti, alıcı konumundadır.
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Isparta-2013, s.5; Hızır Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve
DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Van-2009, s.3. 204
Melih Zıllıoğlu, İletişim Nedir?, Cem Yayınevi, Ġstanbul-1993, s.3. 205
ġermin Tekinalp-Ruhdan Uzun, İletişim Araştırmaları ve Kuramları, Baskı 3, Beta Basın Yayın
Dağıtım, Ġstanbul-2009, s.3; Armand Mattelart-Mıchele Mattelart, İletişim Kuramları Tarihi, ĠletiĢim
Yayınları, Ġstanbul-1998, s.7; Erol Çankaya, Dünya‟da ve Türkiye‟de Siyasal İletişimin Demokratik
Topluma Etkileri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi) 1994,
s.3;Çiğdem KağıtcıbaĢı-Zeynep Cemalcılar, Dünden Bu Güne İnsan ve İnsanlar Sosyal Psikolojiye
Giriş, 16. Basım, Evrim Yayınevi, Ġstanbul-2014, s.30. 206
Ġrfan Erdoğan-Korkmaz Alemdaroğlu, İletişim ve Toplum Kitle İletişim Kuramları ve Değişimci
Yaklaşımlar, Bilgi Yayınevi, Ġstanbul-1990, s.133. 207
Ġrfan Erdoğan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Pozitif Matbaacılık, Ankara-2011, s.64. 208
Erdoğan-Alemdaroğlu, a.g.e., s.134.
42
Mesaj (ileti-haber); alıcıya aktarılmak istenen her türlü iĢitsel veya görsel
ifadeleri kapsayan bilgi/iĢaret, kaynak ile alıcı arasındaki bağıntıyı ortaya koyan,
düĢünce, duygu, dilek, emir, tutum anlamında tanımlanmaktadır.209
Böylece Hz.
Peygamber‟in Kur‟an merkezli tebliği, mesaj olarak değerlendirilmesi mümkün
gözükmektedir.
Kanal (araç) ise; iletilmek istenen mesajın alıcıya ulaĢtırmak için ortaya konulan
metot veya yoldur.210
Söz gelimi Hz. Peygamber açısından kendisine ulaĢtırılan kanal,
vahiy meleği Cebrail aleyhisselamdır. Diğer taraftan mesajın ulaĢması için ümmet
perspektifinde değerlendirildiğinde kanal, Hz. Peygamber‟in tebliğ metodudur.
1.ĠletiĢim Perspektifinden Peygamberlik
Duygu, düĢünce ve bilgilerin muhataba ulaĢması için her türlü yaklaĢım tarzıyla
aktarılması, iletiĢimin varlığıyla doğrudan ilintilidir. ĠletiĢimin söz konusu olduğu
yerlerde ise etkileĢim kaçınılmazdır. Tarihsel süreçte iletiĢim, insanları birbirine
bağlayan, sosyal alanda dengeli ve uyumlu bir Ģekilde bireylerin hayata tutunmaları için
etkileĢimini gerçekleĢtiren bir fonksiyondur.211
Dini yayma argümanları, Ġslâmî iletiĢimin özel alanını oluĢturmaktadır. Ayrıca
yukarıda anlatılan bilgiler ıĢığında Hz. Peygamber baĢta olmak üzere belli dönemlerde
gönderilen tüm Peygamberler, verici/kaynak konumunda olmaları hasebiyle dînî
iletiĢim alanını kapsamaktadır. Bunun yanında “dînî tebliğ” misyonunu üstlenen, Allah
Teâlâ tarafından hususi olarak görevlendirilen Peygamberlerdir. Çünkü Hz. Peygamber,
diğer Peygamberler gibi temelde Yüce Yaratıcının öngörmüĢ olduğu tevhid ilkelerine
bağlı toplumu inĢa etmek, inanç ve ibadet esaslarını yaygınsal hale getirerek toplumu
ıslah etmek doğrultusunda Ġslâmî iletiĢimin kaynağını oluĢturmaktadır. Bundan dolayı
209 Akif Ergin, Öğretim Teknolojileri ve İletişim, Pegem Yayınları, Ankara-1995, s.52. Gökçe, a.g.e., s.52
vd.; Erdoğan, a.g.e., s.64. 210
Bkz. Emel Karagöz, Sosyal Bilimlerde Kuram Oluşum Süreci ve İletişim-İletişim Kuramlarının Felsefi
Sosyolojik Dayanakları, Derin Yayınları, s.37. 211
Mustafa Canlı, “Hz. Peygamber Örnekliğinde Sözlü ve Sözsüz ĠletiĢim”, 147-148; Judith Lazar,
İletişim Bilimi, çev: Cengiz Anık, Ankara-2001, s.75 vd..
43
Hz. Peygamber‟in aslî misyonu, birey veya toplumu hakikat yoluna ulaĢtırmak için ilahi
mesajı tebliğ etmektir.212
Ayrıca Hz. Peygamber‟in sergilediği tavır ve davranıĢları iletiĢim alanında sıkça
dillendirilen; kiĢi-içi iletiĢim, kiĢilerarası iletiĢim, örgüt-içi iletiĢim ve kitle iletiĢim
türlerini kullanıp kullanmadığını tespit etmek önemli bir husustur. Bu noktada iletiĢim
türleri olan; kiĢi-içi iletiĢim, kiĢilerarası iletiĢim, örgüt-içi iletiĢim ve kitle iletiĢim
tanımlarını kısaca açıklamak yerinde olacaktır.
KiĢi-içi ĠletiĢim: Ġnsanın kendini tanımasını ifade eder. Zira insanın çevresiyle
kuracağı iletiĢim, kendi içinde baĢlar. KiĢi eğer dıĢ iletiĢimde iyi olmak istiyorsa, önce
iç iletiĢimini mükemmelleĢtirmesi gerekmektedir.
KiĢilerarası ĠletiĢim: Genel bir tanımlamayla, kaynağını ve hedefini insanların
oluĢturduğu iletiĢimlere kiĢilerarası iletiĢim adı verilir. Sözlü ve sözsüz olmak uzere iki
kısımdan oluĢur.
Örgüt-içi ĠletiĢim: ĠĢ ve iĢlev bölümü yaparak, bir otorite hiyerarĢisi içinde,
ortak bir amacı gercekleĢtirmek için bir araya gelmiĢ insanların faaliyetleridir.
Kitle ĠletiĢim: Birtakım bilgilerin/sembollerin, birtakım hedefler tarafından
üretilmesi, geniĢ insan topluluklarına iletilmesi ve bu insanlar tarafından yorumlanması
surecine kitle iletiĢim adı verilmektedir.213
ĠletiĢim perspektifinde Peygamberlik iliĢkisi göz önünde bulundurulduğunda Hz.
Peygamber‟in, birey ve topluma karĢı iletiĢimsel bağını nasıl oluĢturduğunu, iletiĢim
stratejisinin nasıl Ģekillendiğini bilmek gerekmektedir. Bireylere karĢı takındığı tavrın
daha sağlıklı analizi için öncelikle Hz. Peygamber‟in kiĢi-içi iletiĢim adı altında
değerlendirebileceğimiz niteliklerini anlamak yerinde olacaktır.
1.1. Bir ĠletiĢim Kaynağı Olarak Hz. Peygamber’in Nitelikleri
Kur‟an‟ı Kerîm dikkatlice incelendiğinde, insanların doğru yola ulaĢmaları
konusunda Peygamber olarak görevlendirilen ile muhatap olan topluluk/kavim arasında
212 Maide, 5/67; Nahl, 16/25; ĞâĢiye, 88/21.
213Canlı, a.g.m., s.148; ayrıca bkz. Jürgen Habermas, İletişimsel Eylem Kuramı-İşlevselci Aklın Eleştirisi
Üzerine, Kabalcı, 2001, 2/468.
44
etkili bir iletiĢim olduğunu, hatta zorunluluğu ifade edilmiĢtir. Ayrıca söz konusu sözlü
veya sözsüz iletiĢim açısından model konumunda olma karakteriyle Peygamberliğin
ayrı bir öneme sahip olduğu açıktır. Çünkü gönderilmiĢ olmanın arka planında seçkin
bir hedef ve ilahi bir rahmet üzerinden dünyayı yeniden imar etmek vardır.214
Malumdur ki bir toplumu insanlığa has aidiyet değerleriyle yeniden inĢa etmek,
ancak o toplum ile gönderilmiĢ olan arasındaki etkin iletiĢimle mümkündür. Bu noktada
Allah Teâlâ, diğer insanlardan daha üstün bir karaktere sahip birini göndermeli ki onun
bu üstün özellikleri perspektifinde iletiĢimsel bağını kurarak toplumu doğru yola
ulaĢtırabilsin. Bu değerlendirmeler ıĢığında Hz. Muhammed‟in Peygamber olarak
gönderilmesi, onun diğer bireyler karĢısında üstünlüğünü ve tutarlı bir kiĢiliğe sahip
olduğunu, seçkinliğini ortaya koymaktadır. Öte yandan Hz. Peygamber‟in iletiĢim
alanında sergilediği tavır ve davranıĢları tespit etmek için kendine özel kılınmıĢ yönüyle
“ötekilerden ayrılan”215
niteliklerini bilmek, önem arzetmektedir.
1.1.1. Hz. Peygamber’in Sıfatları
Hz. Muhammed, peygamberlik görevi tevdi edilmeden önce yaĢamıĢ olduğu
toplumun Psikososyal seyri içerisinde her insan gibi beĢeri vasfıyla hayatına devam
etmiĢtir. Allah, onu kırk yaĢına geldikten sonra peygamber olmakla görevlendirmiĢ,
peygamberlik vasfıyla bütünleĢerek yeni bir kimliğe kavuĢturmuĢtur. Böylece kendisine
bahĢedilen kiĢiliksel sıfatlar kendisine has kılınmıĢtır. BaĢka bir tabirle Hz.
Peygamber‟in sıfatları, bir kiĢiyi peygamber yapan olmazsa olmaz vasıflar
diyebileceğimiz özelliklerdir. Hatta bu sıfatlar, Ġslâm literatüründe zorunluluk/gereklilik
olarak telakki edilerek önemi vurgulanmıĢtır.216
Hz. Peygamber vahyi muhatapla buluĢturmak için; ilahi mesajı açıklamak,
ta„lim-terbiye eğitimini vermek, davranıĢ modelleri oluĢturarak örnekliğini sergilemek
gibi görevlerini daha sağlıklı bir Ģekilde sunması, onun insanlarla daha iyi ve etkili
iletiĢim kurabilmesini zorunlu hale getirmektedir. Etkili bir iletiĢimin kurulabilmesi için
214 Muhammed Nebil el-Ömerî, “Hz. Peygamber‟in Sahâbeye Ġnanç Esaslarını Öğretmede Ġzlediği
Metot”, Kader Kelam Araştırmaları Dergisi (ss. 452-492), çev: Kılıç Aslan Mavil, S.2, 2017, 15/455. 215
Bakırcıoğlu, a.g.e., “Nitelik md.”, s.626. 216
Bkz. ġerafeddin Gölcük, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, BeĢinci Baskı, Ġstanbul-1997, s.152.
45
de insanlığa verilen özelliklerinin yanında Allah tarafından seçilmiĢ ve özel kılınmıĢ
tavır ve davranıĢlarının olması gerekir. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in iletiĢim
faaliyetlerinin daha tesirli olmasının zorunluluğu olarak, zamanın kronikleĢmiĢ tipik
kiĢiliksel örneklerin üstünde kendisine özel kılınmıĢ benzeri olmayan sıfatlar verilmesi
gerekliliğini doğurmaktadır. 217 Diğer yönden bu özelliklerin ona bahĢedilmesi, diğer
insanlara karĢı liderlik konumunda olduğunu göstermektedir.218 Söz konusu sıfatların
baĢında Hz. Peygamber‟in tüm hayatını içine alan tavır ve davranıĢlarının günahsız
olduğunu vurgulayan ismet sıfatıdır.
Ġsmet: Yasaklama, koruma, men etme, muhafaza altına alma, hatadan uzak,
masumiyet, temiz ahlak sahibi olmak gibi anlamlara gelmektedir. Aynı zamanda saf
cevherden yaratılma, yasak olan Ģeylerden korunma, küçük-büyük tüm günahlardan ve
her türlü küfürden uzak olma manalarını da kuĢatmaktadır. 219
Ġsmet sıfatı, sadece peygamberlere mahsus bir niteliktir. Allah‟ın peygamberlere
has lutuflarından biri olan bu ilahi nimet sayesinde Peygamberler, irade ve ihtiyarları
baki kalmakla beraber her türlü günahtan uzak bulunurlar, sürekli itaat halindedirler.
Yoksa ismet, bazılarının zannettiği gibi sadece iyilik ve taat olan Ģeyleri yaptıran, günah
olan Ģeyleri de iĢletmeyen bir vasıf değildir. Aksi takdirde peygamberlerden
mükellefiyet kalkmıĢ olur ki bu doğru değildir. Yine, peygamberler, risaletten önce ve
sonra, küfür ve Ģirke düĢmedikleri gibi, bilerek veya yanılarak büyük günahları ve
yadırganan küçük günahları iĢlemekten korunmuĢlardır.220
Bu noktada Hz. Peygamber‟in ismet sıfatına sahip olması, diğer bir tabirle hata
veya günahtan korunması, Yüce Allah‟ın huzurunda olma bilincinin her daim canlı
tutulmasıyla doğrudan ilintilidir. Bundan dolayı gayri ahlaki davranıĢlardan daima uzak
kalmıĢtır. Böylece ismet sıfatının bir gereği olarak tüm hayatını içine alan tavır ve
davranıĢlarına yansımıĢtır. Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in bu özelliği, insanlar
217 Hüseyin Certel, “Dinî ĠletiĢim ve Liderlik Açısından Hz. Peygamber‟in Sıfatları”, VII. Kutlu Doğum
Sempozyumu (Tebliğler), Tuğra Matbaası, Isparta-2004, s.245-248. 218 Certel, a.g.m., s.248. 219
Ömer Nesefi, İslâm İnancının Temelleri, Otağ Yayınları, Ġstanbul-1971, s.106; Gölcük, İslâm Akaidi,
s.153. 220
Zeki Yıldırım, “Kur‟an‟da Peygamberlerin Ġsmeti”, DergiPark (ss. 81-112), ts., s.111.
46
nezdinde kendilerinin yapmıĢ olduğu hatalardan uzak olması nedeniyle onun diğer
bireylerden üstünlüğünü ortaya koymaktadır. BaĢka bir açıdan değerlendirildiğinde Ģu
Ģekilde ifade etmek mümkündür:
“Ġnsanlar genellikle sahip oldukları değerler ve kiĢisel meziyetler bakımından
kendilerinden üstün gördükleri kimseleri kendilerine yakın hisseder, onlara sevgi, saygı,
hayranlık gibi olumlu duygular besler, müspet tutum takınırlar ve dolayısıyla onlarla
olan iletiĢimlerinde onlardan etkilenmeye, onlara inanıp güvenmeye daha hazır ve
yakındırlar. Çünkü bireylere iliĢkin kanaat, bilgi ve duygular sonucu oluĢan tutumlar,
kiĢiler arasındaki iletiĢim ve etkileĢim sürecini doğrudan etkiler.”221
Emanet: Güvenilir olmak demektir. Hz. Peygamber güvenilir olma özelliğini bu
sıfatından almaktadır. Bundan dolayı her zaman güvensiziliği ortaya koyan tutum ve
davranıĢlardan uzak durmuĢ, emanete riâyet ederek hıyanet etmemiĢtir.222
Ayrıca Hz.
Peygamber‟in niteliklerinden biri olan emanet, fiil ve davranıĢlarda doğruluğa ve ifade
edilen sözde yalan ihtimalinin yokluğuna iĢarettir. Çünkü Ģu âyet Hz. Peygamber‟in
güvenilirliğine dikkat çekmektedir: “Size Rabbimin gönderdiği gerçekleri tebliğ
ediyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğütçüyüm.”223
Bu noktada bireyleri hakikate ulaĢtırmak için Hz. Peygamberden sadır olan
mucizelerle ve tebliğ iletiĢimiyle iliĢkilendirilmesi mümkündür.224
Âyette Ģu Ģekilde
ifade edilmektedir:
“Kendilerine âyetlerimiz açıkça okunup anlatılınca bize geleceklerine
inanmayanlar, „Bundan baĢka bir Kur‟an getir veya bunu değiĢtir‟ dediler. Onlara Ģöyle
de. „Onu kendiliğimden değiĢtirmeye hak ve yetkim yoktur, ben ancak bana
vahyedilene uyuyorum. Eğer rabbime itaatsizlik edersem Ģüphesiz dehĢetli bir günün
azabından korkarım.” 225
221 Certel,a.g.m., s.253. 222
Nesefi, a.g.e., s.106. 223
A‟râf, 7/68. 224
Gölcük, a.g.e., s.156. 225
Yunus, 10/15.
47
ĠletiĢimde kaynaktan aktarılan mesajın alıcılar tarafından kabul edilme
doğrultusunda benimsenmesi veya kabul edilmemesi, kaynağın güvenilir olma
özelliğiyle doğrudan iliĢkilidir. “Güvenilirlik ve iletiĢim kurma becerisi, hem iletiĢimin
amacına ulaĢabilmesi için kaynağın sahip olması hem de çevresindeki insanları
etkileyen, yönlendiren bir kiĢi olarak liderde bulunması gereken kiĢisel
özelliklerdendir.”226
Bundan dolayı kaynağın güvenilir olma özelliği hedef kitlede meydana gelecek
tutum ve davranıĢ değiĢikliği oranını fazlaca etki altına almaktadır. Kaynak model olan
Hz. Peygamber‟in tebliğinde çıkarcı olmaması -ki yukardaki âyetlerde bildirilmektedir-
ilahi mesajı olduğu gibi aktarmasının vurgulanması, kaynağa karĢı duyulan güvenin
pekiĢmesine vesile olmaktadır. Çünkü güvenin sağlanamadığı iliĢkilerde dinamik ve
sağlıklı iletiĢimsel bağın kurulması mümkün değildir.227
Sıdk: Doğruluk, doğru olmak anlamına gelmektedir.228
Ayrıca yalanın zıddı
olan sıdk, haber verilen Ģey ile haber veren sözün uyumu olarak da tanımlanmaktadır.229
Diğer taraftan “açık-gizli her faziletli fiil” olarak da ifade edilmektedir.230
Hz.
Peygamber‟in doğruluğu Ģu âyette bildirilmektedir: “ĠĢte bundan dolayı emrolunduğun
gibi doğru ol! Beraberindeki tevbe edenler de (doğru olsunlar). AĢırı gitmeyin!
Muhakkak ki O, bütün yaptıklarınızı görüp durmaktadır.”
Hz. Peygamber‟in bi‟setten önce Muhammedu‟l-Emîn olarak vasıflanması, onun
ne kadar doğru ve güvenilir olduğuna iĢaret etmektedir. Peygamberlikten sonra da Hz.
Peygamber‟in doğruluktan taviz vermediğini dürüst bir vasfa sahip olduğunu ortaya
çıkarmaktadır. Bunun aksi düĢünüldüğünde birey ve toplumsal iliĢkilerde negatif
226 Certel, a.g.m., s.249. 227
Bkz. Süleyman Gümrükçüoğlu, “Kur‟an‟da ĠletiĢim Dili”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2011, s.53; Suat Cebeci, Dini İletişim, Ġz Yayınları,
Ġstanbul-2003, s.163; Erol Mutlu, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınları, Ankara-1995, s.84; Metin Ġnceoğlu,
Tutum Algı İletişim, Ġmaj Yayınları, Ankara-1993, s.119; Doğan Cüceloğlu, Anlamlı ve Coşkulu Bir
yaşam İçin Savaşçı, Sistem Yayınları, Ġstanbul-2000, s.127, 165; Recep Kılıç, Âyet ve Hadislerin
Işığında İnsan ve Ahlâk, Ankara-1995, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-1995, s.127; M. Faruk
Bayraktar, Türkiye‟de Vaizlik, ĠFAV. Yayınları, Ġstanbul-1997, s.82. 228
Gölcük, a.g.e., s.154. 229
el-Ġsfahani, a.g.e., s.582. 230
el-Ġsfahani, a.g.e., s.583.
48
geliĢmelerin meydana gelmesi kaçınılmazdır. Böyle olduğu müddetçe kiĢilerarası
söylem ve eylem bağıntısının kurulması mümkün değildir. Öte yandan yalan gibi
toplumu doğruluktan uzaklaĢtıran gayri ahlaki söylem ve eylemlerin meydana getirdiği
iletiĢimin yeni bir toplum inĢa etmesi de düĢünülemez. Nitekim âyette Ģu Ģekilde
bildirilmektedir:
“Eğer Peygamber bize atfen bazı sözler uydurmuĢ olsaydı, elbette onu kuvvetle
yakalar, sonra onun can damarını koparırdık”.231
Söz konusu âyette de belirtildiği gibi Hz. Peygamber‟in güvenilir ve emin olma
özelliği, dinî iletiĢimde ve tebliğ faaliyetlerinde muhatabını ikna etme açısından oldukça
önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü güvenilirliği bakımından emin olunmayan bir
kiĢinin hedef kitleye karĢı etkinliği söz konusu değildir.232
Fetanet: Zeki ve hikmet sahibi olmak anlamına gelir. Ġslâm literatüründe Hz.
Peygamber, fetanet sıfatıyla tüm insanlardan mutlak olarak üstün zekâya sahip olduğu
kabul edilmektedir. Çünkü bunun aksi değerlendirildiğinde düĢünsel, feraset ve zekâ
sahibi gibi özellikler Hz. Peygamberde olmasaydı, muhatabını ikna etmesi mümkün
olmayacaktı. Ġslâm tarihinde bu özelliğinin daimi olarak kendisinde bulunduğu ve hiçbir
zaman zayıflamadığı bilinmektedir. 233
Hatta Hz. Peygamber‟in hayatında bireysel ve
toplumsal alanda gerçekleĢen iletiĢimsel faaliyetler, onun ne kadar ve güçlü bir zekâya
sahip olduğunu gözler önüne sermektedir.
Bu özelliğini örneklendirmek mümkündür. Söz gelimi Hz. Peygamber, “zina
etmek için izin isteyen bir genci, bu isteğinden dolayı ne ayıplamıĢ ne de azarlamıĢtır.
Üstün fetanetiyle o genci zina etmekten vazgeçirmiĢtir.”234
“Yine O (s.a.s.),
komĢusunun hurma ağaçlarını taĢladığı için huzuruna getirilen çocuk yaĢtaki Rafi b.
Amr‟ı ne ayıplamıĢ ne de azarlamıĢ, ona bunu ne için yaptığını sormuĢ, o da aç
olduğunu ve karnını doyurmak için yaptığını söylemiĢ. Bunun üzerine Resûlullah, böyle
231 En„am, 6/33. 232 Certel,a.g.m., s.252. 233
ġerafeddin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitabevi, konya-1998, s.315. 234
Yusuf GüneĢ, “Hadislerde ĠletiĢim Ahlakı”, Marmara üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2010, s.225; Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eĢ-
ġeybânî, el-Müsned, (ta„lik: ġuayb el-Arnaûd ve dğr.), Beyrut 1416/1995-1421/2001, V, s.256.
49
durumlarda ağaçları taĢlamamasını, ağacın altına düĢenleri yemesini tavsiye etmiĢ ve bir
de „Allahım bu yavrunun karnını doyur‟ diye dua etmiĢtir.”235
Hz. Peygamber örneklerden anlaĢıldığı gibi bireylerin yapmıĢ olduğu hatalardan
dolayı, hiçbir zaman onları küçük düĢürücü veya aĢağılayıcı tavır ve davranıĢlar
sergilememiĢtir. Aksine üstün zekâ sahibi olma vasfıyla bireyin yanlıĢlarını ayrı
değerlendirerek kiĢiyi doğru olana yönlendirmiĢ ve onları kazanmak için farklı metotlar
ortaya koymuĢtur. Bunun yanında Hz. Peygamber, bireylerin yanlıĢ tavır ve davranıĢ
sergilemesi durumunda bu kiĢiye karĢı gülen kimseleri uyararak o kiĢinin
utandırılmaması gerektiğini vurgulamıĢtır. Ayrıca vermiĢ olduğu herhangi bir hükme
karĢı itiraz eden bireyleri de uygun bir dille uyardığı bilinmektedir.236
Örneklerden de anlaĢıldığı üzere Hz. Peygamber‟in muhatabına karĢı sergilediği
bu tavırlar, onun zeki ve hikmet sahibi olduğunun birer kanıtıdır. Çünkü o peygamberlik
döneminde dinî iletiĢimini meydana getirirken, bilgi ve zekiliğiyle bireyleri etkilemiĢtir.
Hatta günümüzde de araĢtırma dâhilinde onun bu özelliğini öğrenen nice insanlar onu
takdir ederek övmüĢ ve müslümanlığı tercih etmiĢlerdir.
Bunların yanında Hz. Peygamber‟in fetanet sıfatına sahip olmasını, “metafizik
âlemle iletiĢim kurmalarına imkân sağlayan ruhî bir özellik ve ayrıcalık olarak
düĢünmek”237 mümkündür.
Tebliğ: Ġslâm‟da tebliğin sözlük ve istilahi manasını -ki tezin bir önceki
bölümünde değerlendirilmiĢtir- kuĢatan bir kelimeyle izah edilmesi gerekiyorsa o da
“ulaĢtırmak” olarak değerlendirmek mümkündür. Hz. Peygamber‟in tebliğ sıfatı dikkate
alındığında Allahtan aldığı emirleri, gizlemeden ve ilavesiz238
olarak insanlara mutlak
235 GüneĢ, a.g.t., s.226; Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî Ġbn Mâce, Sünen, Ta„lik:
Muhammed Nâsırüddin el-Albânî, Riyad-tsz., Ticârât, 67. 236
Bkz. GüneĢ, a.g.t., s.227, 229. 237 Certel, a.g.m., s.256. 238
Mâide, 5/67: “Ey Peygamber! Rabbinden sana indirilen buyrukları tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan
risalet vazifesini yerine getirmemiş olursun.”
50
surette ulaĢtırması, emrolunduğu gibi doğrudan aktarması söz konusudur. Bu mesele
çeĢitli ayetler de de izah edilmiĢtir.239
Ġslâm iletiĢim perspektifinde esas olan Ġslâm akidesi doğrultusunda tevhid inanç
söylemini yaymak, Yüce Allah‟a kul olmaktır. Kadim Ġslâm geleneğininin asli
kaynakları olan Kur‟an ve Sünnet, tebliğe yön veren temel iki kaynaktır. Bundan dolayı
Ġslâm dininin köksel değerlerini muhafaza eden bir faaliyettir. Tebliğ sıfatı, Ġslâm
iletiĢim kuramıyla doğrudan ilintili olan faaliyetler bütünüdür. Bu değerlendirmeler
ıĢığında Hz. Peygambere tevdi edilen tebliğ sıfatı, Ġslâm iletiĢim ağını oluĢturan bir
metot olarak değerlendirilebilir.
Her ne kadar tebliğ sıfatı doğrudan “ulaĢtırmak” manasını ihtiva etse de; inĢa
edilen yeni bir dinin taraftarlarını oluĢturmak için muhatabına doğrudan ilahi öğretileri
ulaĢtırmanın yanında onları eğitmek için “açıklamak/tebyin” manasını da kuĢatmaktadır.
Bu noktada tebliğin açıklanması, tebliğin ulaĢtırılması içerisinde bulunan bir faaliyet
olarak değerlendirilebilir. BaĢka bir tabirle açıklamak, ulaĢtırmanın kapsamıdır. Söz
konusu bu faaliyetler bütünü, iletiĢimsel bir örgüdür.
ĠletiĢim faaliyetlerin hedefi, mesaj aktarımıyla sınırlı değildir. Ayrıca tebliğ,
muhatabı ikna etmek ve böylece kabullendirmek için ilahi öğretilerin anlaĢılması,
çözümsel hale gelmesi ve yorumlanmasını da çevrelemektedir.240
Böylece ilahi iletiĢim (vahiy) perspektifinde indirilen Kur‟an âyetlerinin
bildirimiyle hakeza Hz. Peygambere özel kılınmıĢ; ismet, emanet, sıdk, fetanet ve tebliğ
sıfatlarının kendisine verilmesi, tebliğ iletiĢim faaliyetlerinin güvenilirliğini,
doğruluğunu, mantıklı olmasını, inandırıcılığını kuvvetlendirmiĢtir. Ayrıca Hz.
Peygamber ile bireyler arasında meydana gelen iletiĢimin daha sağlıklı olmasına ve
tebliğ faaliyetlerinin bir yansıması olarak bireylerin fikrî, amelî açıdan kabul etme
olasılığının güçlenmesine vesile olduğunu söylemek mümkündür. Hatta Hz.
Peygamber‟in tebliğ iletiĢim doğrultusunda gerçekleĢen tutum ve davranıĢları,
239 Bkz. Nahl, 16/82; Nur, 24/54; Ankebût, 29/18.
240 Bkz. Ahmet Koç, Kur‟an‟da İnsan ve Hz. Muhammed, Rağbet Yayınları, Ġstanbul-2005, s.147.
51
günümüzde de güncel olarak bireyleri etki altına alabiliyorsa, onun bu özelliği hayatıyla
da sınırlı olmadığını göstermektedir.241
1.1.2. Hz. Peygamber’in ĠletiĢim Becerileri
KiĢiler arası iletiĢimin nitelikli olabilmesi için kendisine verilen görevin baĢarılı
bir Ģekilde gerçekleĢmesine katkı sağlayan özelliklerden biri de iletiĢim becerisidir.
ĠletiĢim becerisi, bireyler arasında gerçekleĢen fikir, duygu, inanç ve tutumları ifade
etmede ortaya koyulan yetenek,242 yanlıĢ anlamadan uzak, uygun bir Ģekilde iyi cümle
kurarak gramer kuralları doğrultusunda uyumlu söz veya kelimeleri yerli yerinde
kullanmak243 Ģeklinde ifade edilmektedir.
ĠletiĢim becerileri söz konusu olduğunda temel itibariyle sözel ve sözel olmayan
Ģeklinde ikiye ayrılmaktadır. Sözel iletiĢim; “konuĢma”, “yazma”, “okuma”, “dinleme”,
“düĢünme ve muhakeme” olmak üzere beĢ tanedir. KonuĢma ve yazma, kodlama
becerisi olarak da tanımlanmaktadır. Bunlardan okuma ve dinleme, kod açma becerisi
Ģeklinde ifade edilmektedir. BeĢincisi olan düĢünme ve muhakemenin ise, kodlama ve
kod açmada etkili olduğu bilinmektedir. Sözel olmayan iletiĢim becerileri de sese
dayalı, beden ve dokunmayla ilgili jest-mimik, resim, ses tonu gibi becerilerdir.244
“Kaynağın iletiĢim becerilerine sahip olması, mesajın alıcılara istenildiği gibi
ulaĢması açısından önemlidir.”245 Hz. Peygamber‟in zor Ģartlar altında dahi hiçbir zaman
o dönemin toplumuyla iletiĢimini sonlandırmaması ve kiĢiler arası iliĢkilerinde dikkatli
ve itinalı davranması, onun iletiĢim becerilerine ne denli sahip olduğunu göstermektedir.
Çünkü o, her koĢulda doğrudan veya dolaylı olarak iletiĢimsel bağını daima canlı
tutmak için farklı metotlar ortaya koyarak her türlü yöntemi tutum ve davranıĢlarına
yansıtmıĢtır. YaĢamını, toplumdan soyutlayarak değil, aksine Ġslâm hakikatlerini
241 Certel, a.g.m., s.248. 242 Dilek Alper, “Psikolojik DanıĢmanlar ve Sınıf Öğretmenlerinin Duygusal Zekâ Düzeyleri-ĠletiĢim ve
Empati Becerilerinin KarĢılaĢtırılması”, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir-2007, s.55. 243 Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.129. 244 Certel, a.g.m., s.129; ayrıca bkz. Alper, a.g.t., s.55-56. 245 Certel, a.g.m., s.130.
52
anlatmak adına iletiĢim becerilerini kullanarak, bizzat toplumla iç içe hayatını
sürdürmüĢtür.
Allah Teâla‟nın Hz. Peygamber‟e Ġslâm‟ın daha iyi anlaĢılır hale gelmesi için –
bir önceki baĢlıklarda izah edildiği gibi- kendisine tevdi ettiği kiĢilik özelliklerin
yanında tebliğ, tebyin ve tâlim gibi nitelikler vermesi, bireysel ve toplumsal alanlarda
iletiĢim becerilerini etkin hale getirmiĢtir. Tevdi edilen söz konusu bu özellikler, Hz.
Peygamber ile muhataplar arasında meydana gelen iletiĢimin büyümesine can suyu
niteliğinde olmuĢtur.
Evrensel iletiĢim dini olan Ġslâm, bireyleri dünya ve ahiret saadetine ulaĢtırmak
içindir. Varlık tasavvurunun bir gereği olan iletiĢim, bireylerin doğumundan ölümüne
kadar etki altına alan bir gerekliliktir. Bundan dolayı bireyler arasında meydana gelen
anlamsız ve gereksiz iletiĢim, yaĢam alanını olumsuz etkilediği gibi karĢılıklı iletiĢimsel
mesajın yanlıĢ algılanmasına ve yeni problemlerin doğmasına sebebiyet verebilir.
Çünkü bir faaliyetin, toplum içerisinde kök salması ve o toplum içerisinde yaĢatmak
için öncelikle yapılacak olan Ģey, farklı beceriler çerçevesinde topluma tanıtılması ve
benimsetilmesidir. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in bireyler arasında oluĢan iliĢkilerin
düzenlenmesi ve muhatapların ilâhi mesajı kabullenmesi için belirlediği amaç
doğrultusunda yönelttiği faaliyetler, onun kendisine özel kılınmıĢ niteliklerinin bir
ürünü olarak değerlendirebileceğimiz iletiĢim becerileriyle doğrudan ilintilidir.246
Hz. Peygamber‟in iletiĢimsel becerilerinin temel amaçlarından birisi, birey veya
toplumu tebliğ bağlamında hiç yozlaĢtırmadan ilahi mesajı aktarmasıdır. Bunun yanında
mesajın, muhatap zihninde daha iyi anlamsal hale gelmesi için ilahi tebliği, açıklayarak
sunmasıdır. Bu süreçte sunumunu muhatabın psikolojisine ve toplumsal algısına göre
Ģekillendirmesi, Hz. Peygamber‟in iletiĢim becerilerinin özgünlüğünü ortaya
koymaktadır. Çünkü iletiĢimde mesajın daha iyi yansıtılması için, bireylerin öznel
yaĢantısı ve yaĢadığı çevreyi dikkate alınması önemli bir husustur. Hz. Peygamber‟in bu
246 Bkz. Süleyman Gümrükçüoğlu, “Kur‟an‟da ĠletiĢimin Önemi ve Bunun Önündeki Engeller”, Yalova
Sosyal Bilimler Dergisi, S.13, Ekim 2011-Mart 2012, s.75.
53
yaklaĢım tarzı, kendisi ve insanlar arasındaki bağı, daha anlaĢılır hale getirdiğinin
ifadesi ve kanıtı olarak değerlendirilebilir. 247
Ġnsanlar arasında meydana gelen iletiĢim, teknik bilgiler ve beceriler
doğrultusunda gerçekleĢir. Çoğu zaman bilgi, yeteri kadar iletiĢim ağını
oluĢturamamaktadır. Bunun yanında iletiĢim becerileri devreye girmekte ve mesajın
anlamsallığını daha iyi sunmada yardımcı olmaktadır. Hz. Peygamber‟in muhtapla daha
sağlıklı bir bağ kurmasında iletiĢim becerilerinin bâtınî yönünü oluĢturan dinamik ahlaki
özelliklerdir. Çünkü günümüzde iletiĢimsel sorunların temeli ahlak yoksunluğundan
kaynaklanmaktadır.248
Bunun yanında ahlakın varlığının, akıl seviyesiyle doğrudan
ilintili olduğunu söylemek mümkündür.249
Bu noktada Kur‟an Hz. Peygamber‟in ahlaki
özelliğini âyette Ģu Ģekilde ifade etmektedir:
“(Ey Resulüm!) Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağır! Ve onlarla en
güzel Ģekilde mücadele et. ġüphesiz Rabbin kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve
O, hidayete kavuĢanları da en iyi bilendir.”250
Âyette bildirildiği üzere Hz. Muhammedin
iletiĢim becerilerinin en önemlilerinden bir tanesi de benzeri olmayan fesâhat/diksiyon
ve belâğat kabiliyetidir.251
Hz. Peygamber‟in iletiĢim becerilerinde dikkat çeken özelliklerini; muhatabına
karĢı sabır, azim, Ģefkat, merhamet ve tevazu göstermesi, ikna kabiliyeti, müjdeleyici,
kolaylaĢtırıcı olması, sosyal iliĢkilerin temelini oluĢturan güveni sağlaması252
ve
bunların hepsini kuĢatan etiksel değerleridir. Bunun yanında onun fıtrat itibariyle duygu,
247 Macid, “Hz. Muhammedin Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, s.275. 248
Bkz. Eric Maigret, Medya ve İletişim Sosyolojisi, çev: Halime Yücel, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul-
2014, s.117-118. 249
Ebru Gülbuğ Erol, “ĠletiĢimsel Tanımlamalar, Kimlik Temsilleri ve Bülbülü Öldürmek”, İletişimin
Issızlaşması, Derleyen: Hüseyin Köse, Yirmidört Yayınevi, Ġstanbul-2007, 50-51. 250
Nahl, 6/125. 251
Bkz. Murat Gökalp, “Bir Hatip Olarak Hz. Peygamber”, Hikmet Yurdu / Düşünce-Yorum Sosyal
Bilimler Araştırma Dergisi (ss. 243-259), S. 11, 2013/1, s.250. 252
Ġbrahim Sarıçam, “Değerlerin Hayata Geçirilmesinde Hz. Peygamber: Güven Örneği”, İslâm‟ın
Güncel Sunumu -Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu lşığında İslâm‟ın Güncel Sunumu- 2003 Yılı Kutlu
Doğum Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri- (ss. 205-216), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-
2006, s.209.
54
his ve karakter motifleri, muhatabın düĢünce ve fikriyatına, inançsal değerlerine ve
yaĢantısına tesir ettiği bilinmektedir.253
Ayrıca sözlerinin, dönemin edebî üslubunun üstünde kaliteli estetiksel belağatla
donatılmıĢ bir tarzda hitap etmesi bir diğer özelliğidir. Özellikle yaĢadığı toplumda
edebî açıdan altın çağını yaĢamasına rağmen Hz. Peygamber‟in fasih ve beliğ üslubu,
takdir gören diğer sözlerden daha fazla tesir etmesi, bunun bir sonucudur.254
Çünkü o
dönemin hatipleri gibi maddi bir gelir veya bir çıkar gözetmeden yalnızca Yüce Allah‟a
dayanarak iletiĢim kabiliyetini kullanmıĢtır.
Hz. Peygamber‟in iletiĢim becerileri, insan kazanma gayretine odaklanmıĢtır.
ĠletiĢimsel gayretin kaynağında muhatapların doğruya ulaĢması söz konusudur. O hiçbir
zaman iletiĢimsel özelliklerini, aldatma, kötüye sevk etme gibi vahyin söylemine zıt
olan argümanlar hakkında kullanmamıĢtır. Çünkü bir Ģeyi kazanmak, stratejik
uygulamaların yanında ahlaki zorunluluğu ortaya koyar. Aynı zamanda iletiĢimsel ağı,
gün geçdikçe kuvvetlendirir. AĢama aĢama, amaca doğru yol almaya yardımcı olur.
1.1.3. Dinî ĠletiĢim Kaynağı Örneği Olarak Hz. Peygamber’in Örnekliği
Ġslâm, ilahi mesajı tüm insanlığa ulaĢtırmayı amaçlamasından dolayı dinî
iletiĢime oldukça önem vermiĢtir.255
Söz gelimi gerek Kur‟an‟da gerekse Hadis
literatüründe tebliğ ve tebliğ metotları hakkında bilgi verilmesi, ayrıca mübelliğ
konumunda olan Hz. Peygambere mutlak inanmanın yanında ona itaatin ve örnek
alınması gerektiğinin vurgulanması, ayrıca tebliğ faaliyetlerinin sadece peygamberlerle
sınırlı kalınmaması gerektiği ifade edilmesi, Ġslâm‟da dînî iletiĢime çok fazla değer
verildiğinin bir göstergesidir.256 Nitekim Yüce Allah Ģöyle buyurmaktadır:
253 Önkal, a.g.e., s.77.
254 Bkz. Gökalp, a.g.m., s.249-250.
255 Hüseyin Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 127-158), S. 21, 2008, s.140. 256 Certel, agm., s.145-146.
55
“ġanım hakkı için muhakkak ki Allah‟a ve son güne ümit besleyip de Allah‟ı
çok zikreden kimseler için Resullulah‟da pek güzel bir örnek vardır.”257
Söz konusu âyette açık bir Ģekilde beyan edildiği gibi Ġslâm iletiĢim kaynak
örneğini, Hz. Peygamber teĢkil etmektedir. Onun hayatı dikkatlice incelendiğinde
iletiĢimin somut örnekliğini görmek mümkündür.258
O bir yandan Ġslâm‟ın esaslarını
eğitim-öğretim açısından aktarırken, diğer taraftan tutum ve davranıĢlarıyla Ġslâm‟ın
iletiĢim kaynağı olarak model konumundadır. AktarmıĢ olduğu vahyin hayata nasıl bir
Ģekilde yansıması gerektiğini öğreten, yaĢayan bir örnektir. BaĢka bir tabirle zihinsel
bilgilerin yaĢamsal hale gelmesi için Ġslâm iletiĢim kaynağının mükemmel örneğini
temsil etmektedir.259
Ġlahi din olgusunda temel amaç birey veya toplumu, yaratıcının istediği hayat
seviyesine ulaĢtırmak ve böylece tavır ve davranıĢları bu düzeye formatlamaktır.
Bundan dolayı bireylerin sergilemiĢ olduğu hayat düzeninin manevi olgunluğa eriĢmesi
için ideal kiĢilikli insan modeline ihtiyaç vardır. Bu noktada ayette söz konusu boĢluğu
dolduranın Hz. Peygamber olduğu vurgulanmaktadır. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in
iletiĢim kaynak örnekliğinin arka planını oluĢturan nedenlerin temelinde, ahlâkî
doğruluk ve hayat modeli örnekliği yatmaktadır. Bunun yanında yukarıdaki âyette
geçtiği üzere bir iletiĢim kaynağı olarak Hz. Peygamber‟in örnekliği
vurgulanmaktadır.260
Çünkü “Hz. Peygamber, üstün ahlak sahibi ve örnek bir insandı.
Onun Ahlâkî hasletlerini muârızları bile takdir ediyordu. Resûl-ü Ekremin doğruluğu,
dürüstlüğü, ahde vefası, güvenilir kiĢiliği, dost düĢman herkesin hakkını teslim ettiği bir
gerçekti. Ġslâm‟ın süratle intiĢarında O‟nun yüksek Ģahsiyetinin rolü büyüktür.”261
257 Ahzap, 33/21.
258 Mustafa Canlı, “Hz. Peygamber‟in Örnekliğinde Sözlü ve Sözsüz ĠletiĢim”, Bilimname XV (ss. 147-
177), 2008, s.148. 259
Sarıçam, a.g.m., s.184. 260
Bkz. Hüseyin Certel, “Ebû Tâlib el-Mekkî (ö.388/996)‟de Namazın Psikolojisi”, Tasavvuf / ilmi ve
Akademik Araştırma Dergisi (ss. 137-146), Ankara-2003, s.138; geniĢ bilgi için bk. Hayati Hökelekli,
Din Psikolojisi, Ankara-1993, s.28-45. 261
Ali Türkmen, “Ġslâm ĠletiĢim Hukuku” Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Samsun-1995, s.71.
56
Çünkü onun ahlakı âyette; “Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.”262
vurgulandığı üzere
tüm bireylerin sahip olduğu ahlaktan daha yetkin ve değerli olduğu açıktır.
1.1.3.1. Tebliğ Açısından Hz. Peygamber’in Örnekliği
KiĢilere din konusunda Ġslâm‟ı nasıl tercih ettiklerinin nedeni sorulduğunda
iĢitsel olarak Hz. Peygamber‟in yaĢantısından, sözlerinden, tavır ve davranıĢlarından
etkilendiği bilinmektedir. Hatta günümüzde bireylerin Ġslâm‟ı tercih etme nedenlerinin
temelinde Hz. Peygamber‟in Ģahsına münhasır kiĢiliksel özelliklerine hayran kalma ve
anlatım üslubunun orjinalliğinden etkilenme yatmaktadır.263
BaĢka bir tabirle kiĢilerin
Müslümanlığı tercih etmesinin temel nedeni Hz. Peygamber‟in tebliğ açısından
örnekliğiyle alakalıdır.
Söz gelimi Osman b. Maz‟un‟un “Benim için Rasulullah ve beraberindekilerde
iyi bir örnek vardır.” 264
demesi misal olarak gösterilebilir.
Diğer bir açıdan günümüz Müslüman kitlenin bir problemi olarak Müslümanlık
bakımından kiĢilerin yetersiz kalması değerlendirildiğinde, Hz. Peygamber‟in
örnekliğini yeteri kadar bilmemesi ya da bildiği halde iyi bir Ģekilde özümseyememesi
yine onun tebliğ örnekliğiyle doğrudan iliĢkilidir. Bu gibi nedenlerden dolayı iletiĢim
bakımından Hz. Peygamber‟in örnekliği oldukça önemli gözükmektedir.
Örnek bir model olarak tebliğ perspektifinde Hz. Peygamber‟in sunumu dikkate
alındığında, onun örnekliğini anlamak mühimdir. KiĢilik açısından sağlam bir inanca
sahip olduğu, ihlas ve samimiyet doğrultusunda, hikmetle, güzel öğütle, mübelliğ
konumunu muhafaza ettiği, hatta siyer kaynaklarında da belirtildiği gibi kendisine yakın
olan dostlarına265
ve inkârcıların tepkilerine karĢı sergilemiĢ olduğu tahammül gücü en
dikkat çeken özellikleridir.266
262 Kalem, 68/4.
263Ahmet Önkal, “Üsve-i Hasene Olarak Hz. Peygamber'in (s.a.v) Örnekliği”,
www.youtube.com/watch?v= PQ8PxQodR8M, (28.03.2018); ġaban Öz, “Hz. Peygamber'in (sav)
Siyasi KiĢiliği ve Örnekliği”, https://www.youtube. com/watch?v= 7ZCdZ08Bs-c, (28.03.2018). 264
Bkz. Muhammed ibn Ġshak, Siyer, çev: Sezai Özel, Akabe, Ġstanbul-1988, s.237-238. 265
Bkz. Ġbn Ġshak, a.g.e., s.196. 266
Bkz. Ahmet Cevdet PaĢa, Hz. Muhammedin Hayatı, Çelik Yayınları, 1979, s.277.
57
Müslüman olsun ya da olmasın tüm insanlara yansıttığı; “en güzel ve en ince
ifadelerle seslenmek, onlara karĢı hoĢça davranmak, yönlendirmelerde hassas olmak,
yanlıĢ ya da kusurlu iĢ yapanı güzellikle uyarmak, müslümanları ilgilendiren dünyevî
meseleler hakkında kendileriyle istiĢarede bulunup içlerinden doğru söylediğini
düĢündüğü kimsenin görüĢ ve önerilerini uygulamaya koymak”267
gibi davranıĢları
onun örnekliğinin bir neticesidir.
Tebliğ açısından Hz. Peygamber‟in söz konusu kiĢilik özellikleri, hem o
dönemin toplumsal yapısına hem de günümüzde mübelliğ konumunda faaliyet gösteren
kiĢilere örnek teĢkil etmektedir. Tebliğin yaĢamsal hale gelmesi için değerlendirilen bu
özelliklerinin yanında tebliğ sürecinde öncelik verdiği konular da önemlilik
arzetmektedir.
Kur‟anın bütünselliği değerlendirildiğinde âyetlerin genellikle inanç/itikad
konularına ağırlık vermesi ve sunumuna öncelikle yakınlarından baĢlaması Hz.
Peygamber‟in tebliğine yansımıĢtır.268
Bu özelliği örnekliği bakımından mübelliğ
konumunda olan kiĢilere de yol göstermektedir.
Diğer taraftan üstün zekâsının bir neticesi olarak kiĢiliksel analiz doğrultusunda
muhatabını tebliğle buluĢtururken Hz. Peygamber‟in davranıĢında hiçbir zaman
değiĢiklik olmamıĢtır. Bunun yanında alıcı konumda olan kiĢilerin farklı karakteristik
yapıları karĢısında Hz. Peygamber‟in tebliğinde değiĢen tek Ģey vardır. O da
üslubundaki farklılıktır. Söz gelimi müslüman olmayan kesime tebliğ yaparken
genellikle sunumunu burhan ve delillerle desteklemiĢtir. Hatta bu gibi kiĢilerle muhatap
olduğunda konuyu doğruya sevk etmek ve alıcıyı ikna etmek için mantıksal karĢıt tezler
ortaya koyar, o kiĢilerle münazara ederken mevcut toplumun ve muhatabın kabullendiği
yöntemler kullanırdı. Alıcı müslüman ise ahlâkî konular üzerinde durarak, iyi ve
doğruyu öğretme minvalinde “öğretici ve eğitici bir söylem” benimseyerek yönlendirici
bir üslup sergilerdi.269
Bu yaklaĢım tarzı ise insan davranıĢlarına uygun olması hasebiyle
267 Mavil, a.g.m., s.463.
268 Ahmet Önkal, “Genel Tebliğin BaĢlaması, MüĢriklerin Son Ġlâhî Mesaja ve Son Elçiye Tepkileri”,
Yy.-tsz., s.3. 269
Bkz. Mavil, a.g.m., s.463.
58
Ģimdiye kadar hiç görülmemiĢ bir tarz özgünlüğü, pozitif olarak toplumun
yenilenmesine neden olmuĢtur.270
1.2. Hz. Peygamber’in Tebliğinde Genel iletiĢim Ġlkeleri
ĠletiĢim açısından Hz. Peygamber dönemi, zengin bir yelpazeye sahiptir. Bu
sebeple bu baĢlık altında genel itibariyle Hz. Peygamber‟in iletiĢim ilkeleri ele alınmaya
çalıĢılmıĢtır.
Alıcı ile kaynak arasında meydana gelen iletiĢimin en önemli unsuru, sözün
mesajla bütünleĢmesi, birbiriyle olan uyumun gerçekleĢmesidir. Bu uyumun
oluĢmasının temeli ise doğruluktur. Çünkü doğruluk, güven duygusunu meydana getirir.
ĠletiĢimsel etkileĢim alanlarında güven duygusunun oluĢması, kaynak ile alıcı arasındaki
bağı kuvvetlendirir. Birey veya toplum açısından değerlendirildiğinde güven duygusu,
oldukça öneme sahip bireysel ve toplumsal bir ihtiyaçtır. Söz gelimi Hz. Peygamber
risaletten önce güvenilirliğini ortaya koyarak çevresel iliĢkilerinde iletiĢimsel bu bağı
her zaman muhatabına karĢı hissettirmiĢtir. Risaletten sonra da dönemin insanları
tarafından onun doğruluğunun kabullenilmesi, tebliğ iletiĢim ilkelerini
kuvvetlendirmiĢtir.271
Hz. Peygamber, kiĢilerarası iletiĢimde doğru olmak ile güven duygusu prensibini
dikkate alarak muhataplarıyla doğruluk üzerinde iletiĢim kurmuĢtur. Hatta bireyleri
yönlendirerek sözün doğruluğu açısından tavır ve davranıĢlarını düzeltmeleri gerektiği
hakkında uyarılarda bulunmuĢtur.272
Sahih-i Müslim‟de rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber doğruluğu Ģu
Ģekilde açıklamıĢtır: “Doğruluktan ayrılmayınız! Doğruluk, iyiliğe götürür, iyilik de
Cennete götürür. KiĢi doğru olduğu ve doğruları araĢtırıp doğru yolda olduğu sürece
Allah katında dosdoğru kimse (sıddık) Allah‟tan gelenleri tasdik eden kimse olarak
270 Dilber Kaynak, “Hz. Peygamber‟in Eğitim Faaliyetleri”, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), 2007,
s.8. 271 Hüseyin Certel, “Hz. Peygamber‟in Risalet Görevine Hazırlanması Bağlamında Çocukluk ve Gençlik
Dönemi YaĢantıları”, Ekev Akademi Dergisi, S. 19, 2004, s.47; Bkz. Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve
Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.146. 272
Tavır ve davranıĢların doğru olması hakkında bkz. Meryem, 19/41; Ahzab, 33/22.
59
yazılır. Yalandan sakınıp uzak durunuz. Yalan kötülüklere götürür kötülükler de
Cehenneme götürür. KiĢi yalan söylediği ve yalana devam ettiği sürece Allah katında
çok yalancı kiĢiler arasına yazılır.” Bu hadis dikkate alındığında doğruluğun ve
yalancılığın bireylerin söz, tavır ve davranıĢlarını etkileyen belirleyici bir role sahip
olduğu ve böylece iletiĢimsel etkinliklerde kiĢi hangi yöne (doğruluk-Yalancılık)
eğilimini gösterirse ona göre iletiĢimi etkileyeceği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca hadiste
iletiĢimin doğrusallık üzerine kurulduğunda güven duygusunun oluĢacağı, sonucuna da
götürmektedir. Diğer taraftan doğruluğun araĢtırılmasına teĢvik ve sözün doğru
olmasına vurgu vardır.273
Ayrıca “doğruluğu araĢtırmak ve doğru sözlülüğe önem
vermek; yalancılığa karĢı durmak ve ona müsamaha göstermemek anlamlarına geldiğini
belirtmektedir. Doğruluk veya yalancılık üzere bulunan kimseler bu hal üzere devam
ettikleri ve bu davranıĢı alıĢkanlık haline getirdikleri sürece bu vasıflarıyla tanınır hale
gelirler.”274
Bunun yanında sözün doğruluğu; kiĢinin söz, tavır ve davranıĢlarındaki
tutarlılık ilkesiyle275
ve yaĢam tarzıyla doğrudan ilintilidir.276
Diğer taraftan iletiĢim ilkelerinden biri olan doğruluk, muhtelif âyet ve
hadislerde çokça zikredilen bir gerçektir.277
Söz gelimi Hz. Peygamber; “Beni doğrular
mıydınız?” dedikten sonra muhataplar‟ın “Evet, senden doğruluktan baĢka bir Ģey
görmedik.” Ģeklinde cevap vermeleri dikkat çekicidir. Doğruluk perspektifinde
gerçekleĢen bu iletiĢimde muhatap, inanmayan kimselerdir. Müslümanlığı kabul
etmeyen bireyler tarafından bile Hz. Peygamber‟in doğruluğu kabul edilmiĢtir. Hatta
Yüce Allah‟ın doğruluğu kabul etmeyen kimseleri zemmetmek adına, Tebbet Sûresi‟ni
indirmesi, doğruluğun değerini bir kat daha arttırmıĢtır.278
Tebliğde kaynak model olarak Hz. Peygamber‟in iletiĢim ilkelerinden biri de
muhatabına karĢı saygılı olmasıdır. Ayrıca kiĢilerarası iletiĢiminde kendini tanıtması,
tarafsızlığını ortaya koyması diğer bir iletiĢim ilkesi olarak değerlendirilebilir.
273 GüneĢ, a.g.t., s.72.
274 GüneĢ, a.g.t., s.70.
275 Bkz. Harun Tepe, Felsefede Doğruluk veya Hakikat, Ġmge, Ankara-2003, s.32.
276 ġerif AktaĢ, “Dilin Doğru ve Güzel Kullanımı Üzerine”, TÜBAR-XXVII (ss. 37-42), 2010, s.41.
277 Bkz. Yusuf, 12/46; Yasin, 36/52.
278 Ġbn Kesir, a.g.e., 11/6105.
60
ĠletiĢimde kendini tanıtma, bir nevi kendini tanımlamadır. Kendini tanımlayamayan kiĢi,
duygularının gerçekliğine vakıf olamaz. ġüphesiz, Ģahsiyetin sosyal bir ortamda Ģekil
kazandığı ve kendisini ifade ettiği bir gerçektir.”279
Çünkü iletiĢimin baĢarılı bir Ģekilde
sonuçlanması için kiĢinin kandisinde oluĢan duygusal ve düĢünsel süreci muhatabına
yansıtması, muhatabın o kiĢiyi daha iyi bir Ģekilde tanıma olanağı oluĢturur. 280
Hz. Peygamber‟in iletiĢim ilkeleri doğrultusunda ortaya koyduğu özellikleri
sınırlamak mümkün değildir. Ayrıca “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢim Ġlkeleri” geniĢ
perspektifte değerlendirilmesi gereken ayrıntılı bir konu olması hasebiyle ve
araĢtırmanın seyrinden sapmamak için araĢtırma dâhilinde tespit edilen diğer iletiĢim
ilkerini Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür:
Tebliğ iletiĢim faaliyetlerinde ilk önce kendisine en yakın olandan
baĢlaması.281
Kendini tanıtması.282
Söz, tavır ve davranıĢlarında daima doğruluk üzere olması. Doğruluktan
hiçbir zaman taviz vermemesi.283
Ġnsanların akıl ve duygularına hitap etmesi.284
KiĢilerin duygularına hitap ederek güven duygusu prensibini dikkate
alması.285
Tarafsızlık ilkesini benimseyerek merhamet eksenli problemleri
çözümlemesi.286
279 Gordon Willard Allport, Kişilik (Önsöz), terc. Abdulhalim Durma, Yayınevi yok, tsz., s.2; ayrıca bkz.
Nil Gürel, “KiĢilik Psikolojisi, Önyargının Psikolojisi ve Kamuoyu: Gordon Allport ve Walter
Lippmann‟ın GörüĢleri Çerçevesinde Bir Değerlendirme”, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Blimler
Enstitüsü Dergisi (ss. 101-134),2011, s.105. 280
Cüceloğlu, a.g.e., s.22. 281
Yavuz Fırat, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu” (YayımlanmamıĢ
Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri-1997, s.52. 282
En‟am, 6/50; kiĢilerarası iletiĢimde bireyin kendini tanıtması hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Doğan
Cüceloğlu, Yeniden İnsan İnsana, Remzi Kitabevi, 27. Basım, Ġstanbul-2002, s.93-132. 283
Yâsin, 36/52; Duhâ, 93/7. 284
Dârimî, Abdullah Bin Abdurrahman ed-Dârimî, Sünen-i Dârimî Tercüme Şerh ve Tahkik
(Mukaddime), çev: Abdullah Aydınlı, Madve Yayınları, Ġstanbul-1996, s.17. 285
Seyfullah Kara, “Hz. Peygamber Döneminde Gençliğin Eğitimine Tarihsel Bir YaklaĢım”,
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi II (ss. 65-73), S.1, 2002, s.66.
61
Ġnsanları ve onların değer verdiği Ģeyleri önemsemesi.287
KiĢilerarası iliĢkilerinde muhatabın rolüne göre yaklaĢım benimsemesi.288
Negatif davranıĢlara karĢı, sabretmesi.289
Soru sorma dâhilinde muhatabın ilgisini arttırarak yönlendirme yapması.290
Mesaja dikkat çekmek için, beden dilini kullanması.
Tebliğ mesajının daha geniĢ kitlelere ulaĢması için, örnekleme yolunu
kullanarak muhataplara sorumluluk yüklemesi.291
Mesajını, Psikososyal bağlamında değerli olan argümanlarla destekleyerek
güldürmesi, uyarması, kızması.
Diyalog ortamını sürekli korumaya çalıĢması.292
Yetersiz derecede bilgi sahibi olmadığı alanlarda zorlama ve tutarsız tavır ve
davranıĢlardan kaçınması. Bu gibi durumlarda Hz. Peygamber vahiyle
desteklenmiĢtir.293
Toplumsal haklara/değerlere riayet etmesi.294
KiĢilerin yeteneklerinden yararlanması.295
Kin, nefret, intikam, kabalık, gibi olumsuz duygulara kapılmaması.296
KiĢilerin gönlünü kazanması için hediyeleĢmesi.297
Ġslâm‟a ters düĢmeyen toplumsal değerlere önem vermesi.298
286 GeniĢ bilgi için bkz. Mustafa Öztoprak, “Bireysel ve Toplumsal Meselelerde Hz. Peygamber‟in
Problem Çözme Yöntemleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 237-265),
S.37, 2014, s.238. 287
Macid, a.g.m., 272, 275. 288
Öztoprak, a.g.m., s.240-241. 289
Hamit Dikmen, “Hz. Peygamberde Ġnsan Sevgisi ve HoĢgürü”, Ç.Ü. İlahiyat akültesi Dergisi (ss. 1-8),
S. 2, 2003, s.2-3; Sadık Eraslan-Ekrem KeleĢ, En Güzel Örnek Hz. Peygamber, TDV Yayınları,
Ankara-2003, s.30. 290
Kara, a.g.m., s.72-73. 291
Fuat Kalabulut, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
(ss. 427-451), S. 1, 2012, s. 433. 292
Macid, a.g.m., 280. 293
Karabulut, a.g.m., s.447-448. 294
Oğuzhan Tan, “ÖğrenilmiĢ Merhametsizlik”, Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi (ss. 27-42), DĠB.
Yayınları, Ankara-2011, s.39. 295
Macid, a.g.m., 286. 296
M. Naci Kula, “Engellilere Verilecek Tebliğ ve ĠrĢad Hizmeti”, Dinbilimleri Akademik Araştırma
Dergisi IV (ss. 17-45), S. 4, 2004, s.22. 297
Macid, a.g.m., s.287-288.
62
Yapmacıktan uzak, samimi ve sıcakkanlı davranması.299
ZorlaĢtırmadan kolay olanı tercih etmesi.300
Muhatabın durumuna göre üslupta seçici davranması.301
Orijinaliteye önem vermesi.302
Empati kurması.303
Bireylere karĢı sevgisini öne çıkarması.304
ĠletiĢim sunumunda icaz konuĢarak karĢısındaki kiĢileri etkilemesi.305
Sunum konularının geneli toplumsal bağlılık üzerinden dikkate alındığında,
Psikososyal açıdan birey veya toplumu sosyalleĢtirerek aktif hale getirerek;
vahyin ön gördüğü kaideler çerçevesinde dünya medeniyet tasavvuru inĢa
etmeyi amaçlaması.306
Yukarıda tespit edilen ilkeler değerlendirildiğinde, Hz. Peygamber‟in hayatının
tüm alanını kuĢatan iletiĢimsel bir hareketlilik yaĢadığı ortadadır. Hayatını kapsayan bu
iletiĢimi, evrensellik perspektifinde “iletiĢimsel aksiyon” olarak değerlendirmek
mümkündür.
298 Dikmen, a.g.m., s.1.
299 Ayrıntılı bilgi için bkz. Macid, a.g.m., s.290.
300 Kula, a.g.m., s.25-26.
301 Öztoprak, a.g.m., s.236-237.
302 Macid, a.g.m., s.290.
303 Bkz. Hızır Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van-2009,
s.18. 304
Ebu Davud, Sünen-i Ebû Dâvud Tercüme ve Şerhi (edeb), Terc: Necati Yeniel-Hüseyin Kayapınar,
ġamil Yayınları, Ġstanbul-1987, s.5265; ayrıca geniĢ bilgi için bkz. Dikmen, a.g.m., s.1-8. 305
Ali Galip Sezgin, “Hz. Peygamber‟in Dil Yeteneği ve Dile Dayalı Tefsiri” IV. Kutlu Doğum
Semposyumu (ss. 61-92), Süleyman Demirel Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, Isparta-2001,
s.64. 306
Recep Vardi, “Hz. Muhammedin Liderliğinde Arap Toplumunda GerçekleĢen Toplumsal DeğiĢim”,
Toplum Bilimleri (ss. 321-342), 2015, s.321; ayrıca bkz. Muhammed Marmaduke Pickthall, İslâm
Medeniyetin Dinamikleri, terc: Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, Ġstanbul-2011, s.8, 29; W. Barthold-
M. Fuat Köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, DĠB Yayınları, Altıncı Basım, Ankara-1984, s.XX;
ġemsettin Karcı, “Hz. Peygamber‟in Medeniyet Tasavvuru” (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),
İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya-2015, s.116-117.
63
1.3. KiĢiliksel YaklaĢım
Psikologlar nezdinde kiĢilik üzerine yapılan tanımlar, bireyin benlik ve kimlik
özellikleri üzerine ĢekillenmiĢtir. Her ne kadar kiĢilik üzerine psikologların ittifak ettiği
bir tanımlama olmasa da307
genellikle kiĢilik; bireyin kendine özgü olan içsel ve dıĢsal
olayların bütünü, kiĢinin mizacı, “bireyi diğerlerinden ayıran”308
davranıĢ kalıpları,
konuĢması, karakteri, diğer bireyler karĢısındaki görünüĢü ve takındığı davranıĢları
içine alan bir kavramdır.309
Yani kiĢilik, insanın kendine özgü olan tüm özelliklerini
kapsayan ve diğer bireylerden ayıran davranıĢ biçimleridir. BaĢka bir ifadeyle
değerlendirildiğinde bireyin özgün karakter özelliklerine kiĢilik denir.310
Ayrıca kiĢilik;
bireyin kendini ifade edebilme yeteneği, etkileme gücü, çevresel ilgi, kurallara bağlılık
doğrultusunda bireyin tutum, davranıĢ ve düĢüncelerinin bütünü olarak da
tanımlanabilir.311
KiĢilik ile ilgili tanımlar dikkatlice incelendiğinde iki önemli nokta ön plana
çıkmaktadır. Birincisi, bireye özgü karakter özellikleridir. Ġkincisi ise bireye özgü,
karakter özelliklerinin diğer bireyler tarafından algılanmasıdır.
“Ġnsanlarla etkili iletiĢim kurmada mesajın önemi kadar onu hedef kitleye
ulaĢtıran kiĢinin Ģahsiyeti de oldukça önemlidir. Mesaj ne kadar güçlü olursa olsun,
mesajı aktaran kiĢinin Ģahsiyeti, mesajın etki bırakmasında belirleyici bir öneme
sahiptir. Bu nedenle Ģahsiyetli kiĢiler iletiĢim sürecinde güçlü etkiler bırakırlar. Dale
Carnegie Ģahsiyeti, “Ġnsanın manevi fikri, bütün varlığının, isteklerinin, dileklerinin,
mizacının, zihniyetinin, canlılığı ve tecrübesinin, tahsil ve terbiyesinin, bütün hayatının
bir araya gelmesinin toplamıdır.”312
Ģeklinde tanımlamaktadır.”313
Bu noktada Hz. Peygamber‟in bireylere yönelik iletiĢimsel tebliğinde, Ġslâmî
kimliğin oluĢması için kiĢiliksel yaklaĢım akla gelmektedir. Böylece Hz. Peygamber‟in
307 Jerry M. Burger, Kişilik, Kaknüs Yayınları, Ġstanbul-2006, s.22.
308 Warre, a.g.e., s.102.
309 Ali Ayten, Psikoloji ve Din, Ġz Yayınları, Ġstanbul-2006, s.119; Burger, a.g.e., s.23.
310 Ertuğrul Köroğlu-Sinan Bayraktar, Kişilik Bozuklukları, HYB Basım Yayın, 2. Baskı, Ankara-2010,
s.3. 311
Yağcı, a.g.t., s.11-12. 312
Dale Carnegie, Söz Söylemek ve İş Başarmak Sanatı, Terc: Ömer Rıza Doğrul, SadeleĢtiren: Ayhan
Yalçın, Ġstanbul-1991, s.148. 313
Yağcı, a.g.t., s.40.
64
kiĢiliksel yaklaĢımını bu değerlendirmeler üzerinden dikkate alındığımızda iki önemli
sonuca ulaĢmak mümkündür.
Özgün karakter/Ģahsiyet değerlerinin diğer bireyler tarafından algılanması.
Tebliğ sunumunu muhatabının kiĢiliksel özelliklerine göre Ģekillendirmesi.
Böylece mübelliğ konumunda olan Hz. Peygamber, bireyin kiĢilik özelliklerine
göre tebliğini gerçekleĢtirirken farklı iletiĢim metotlarından istifade ettiği ortaya
çıkmaktadır. Bu noktada Hz. Peygamber‟in iletiĢim metodlarının daha iyi anlaĢılması
için; sözel yaklaĢım, toplumsal yaklaĢım ve yaklaĢım tarzlarının bütünselliği
konularının irdelenmesi yerinde olacaktır.
1.4. Sözel YaklaĢım
Önceki baĢlıklarda incelendiği gibi tebliğ ve tebyin, Hz. Peygamber‟in vahyi
ulaĢtırmasında önemli iki asli unsurdur. Bu unsurlar dikkate alındığında kiĢilerarası
iletiĢimin daha sağlıklı oluĢması için sözün kayda değer bir rütbeye sahip olduğu açıktır.
Bundan dolayı sözel yaklaĢım önemlilik arzetmektedir. Bu baĢlıkta Hz. Peygamber‟in
bireylere tesir etme bakımından sözlerinin etkinliği, iletiĢim dili adı altında sözel
iletiĢimin temel unsurları genel ifadelerle izah edilecektir.
KiĢilerarası iletiĢim söz konusu olduğunda en çok kullanılan ve insan
iliĢkilerinin temelini oluĢturan etken dildir. Çünkü bireyin çevresi ve toplumsal alanla
ortaya koyduğu iliĢkileri dikkate alındığında, gündelik yaĢam ve yaĢam kalitesinin
temelini oluĢturan dildir. Ayrıca iletiĢimin kiĢilerarası oluĢum sürecinde en belirgin
özelliği, konuĢmayla meydana gelmesidir. Bu noktada iletiĢim dili üzerinden
değerlendirilen bu süreç, sadece konuĢmayla oluĢan seslerle sınırlanmamaktadır. Çünkü
kiĢilerarası iletiĢim dili süreci, geniĢ bir yelpazeye sahiptir. Burada kast ettiğimiz nokta,
sunulan mesajın muhataba ulaĢmasıdır.314
Sözlü iletiĢim; “duygu ve düĢüncelerimizi, görüp yaĢadıklarımızı
karĢımızdakilere sözle iletme ve paylaĢma olarak tanımlanmaktadır. Sözlü iletiĢimi; “dil
314 Canlı, a.g.m., s.150.
65
ve dil-ötesi”315
olmak üzere iki alt sınıfa ayıranlar vardır. Buna göre dille iletiĢim
insanların karĢılıklı konuĢmaları, dil-ötesi iletiĢimi ise ses tonu, sesin hızı, Ģiddeti,
duraklamalar ve benzeri Ģeylerden oluĢan, sesin niteliği ile ilgili hususlar temsil eder.
Ancak sesin niteliği ile ilgili olan dil-ötesi iletiĢim unsurlarını sözsüz iletiĢime dâhil
etme temayulu daha ağır basmaktadır.”316
Dil-ötesi iletiĢim ileriki baĢlıklarda Hz.
Peygamber‟in fizyolojik yaklaĢımı adı altında incelenecektir.
Günümüzde sözlü iletiĢimde etkili bir konuĢma yapabilmek ve uygulama
esnasında ihtiyaç olan, önemli olarak değerlendirilen bazı kurallar bilinmektedir.
Bunları Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür: Güven verici ve içten olmak, canlı ve doğal
olmak, ölçülü olmak, kullanılan dili iyi bilmek.317
Sayılan bu özellikler, kiĢilerarası
iletiĢim alıĢveriĢinin etkileyiciliği açısından üsluba olan hâkimliği kapsamaktadır.
Hz. Peygamber‟in sözleri, yukarıda ifade edilen etkili konuĢma kurallarını içine
almaktadır. Çünkü kendisi insanlar arasında çok etkileyici bir üsluba sahiptir. En basit
bir örnekle; Ġslâm‟ın oluĢumundan günümüze kadar bireylerin müslümanlığı tercih
etmesi ve bu sürecin hala devam etmesi, sözel yaklaĢımının bireyler üzerinde ne kadar
etkileyici olduğunu göstermek için yeterlidir. Hatta farklı inançlara sahip olan kiĢilerin
dahi benimsedikleri inançlarının kendilerini tatmin etmediği için müslümanlığı tercih
etmeleri dikkat çekicidir.318
Aslında bu kabulleniĢ‟in Hz. Peygamber‟in sözel
sunumuyla iliĢkili olduğu açıktır.
Hz. Peygamber ile insanlar arasındaki bu etkileĢim, temel olarak kabul
edebileceğimiz sözel iletiĢiminde gizli olan; sade, açık, anlaĢılır ve fasih olarak
tanımlanan fesâhat özelliğinde gizlidir. Ġbnü‟l-Esîr (ö. 606/1209), Hz. Peygamber‟in
fesâhat ve belâğat özelliklerini Ģu Ģekilde ifade etmektedir: “Muhakkak ki Resulullah;
lisan bakımından Arapların en fasîhi, beyan bakımından en vâzıhı, nutku en tatlı olanı,
315 John Fiske, İletişim Çalışmalarına Giriş, Bilim ve Sanat Yayınları, çev: Süleyman Irvan, Ankara-
2003, s.38. 316
Canlı, a.g.m., 150; ayrıca bkz. Üstün Dökmen, İletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık,
Ġstanbul-2006, s.27; Birol Vural, Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, Ġstanbul-2007, s.13. 317
Sever, a.g.m., s.57-60. 318
Bkz. Ali Köse, Neden İslâm‟ı Seçiyorlar? (Müslüman Olan Ġngilizler Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir
Ġnceleme), ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-1997, s.157-167.
66
lafız ve lehçe bakımından en düzgün ve en açık konuĢanı, hüccet yönünden en
kuvvetlisi, hitâp açısından da en iyi bileni ve en doğru yolu gösterenidir.”319
Ayrıca Hz. Peygamber bazı sözlerinde güzel bir dil kullanma bakımından
kendisinin özel olarak donatıldığından bahsetmiĢtir. Bu konu Ģu hadislerde Ģöyle ifade
edilmektedir:
“Ġnsanların idrak ve anlayıĢ seviyelerine uygun bir biçimde onlara
konuĢmakla emrolundum.”320
“Rabbim bana en güzel bir Ģekilde dili kullanmayı (retorik) öğretti.321
Hz. Peygamber‟in “En yakın akrabalarını uyar.”322
âyeti indikten sonra tebliğ
bağlamında safâ tepesinde yapmıĢ olduğu hitabeti, sözel iletiĢimin hitabet olarak ilk
defa kullanıldığı yer olarak kabul edilmektedir.323
Sözel iletiĢimde dil ve ifade, insanın estetiksel özelliğini ortaya koymaktadır.
ġiir, hitabet, belâğat ve fesâhat alanlarında altın çağını yaĢayan bir toplum karĢısında
sözel iletiĢim yaklaĢımı gerçekten takdire Ģâyandır. Bundan dolayı Hz. Peygamber,
belâğat ve fesâhat bakımından donanımlı bireyler karĢısında onları ikna etmeyi
baĢarabildiyse, bu özelliği onun iletiĢimde ne kadar kabiliyetli olduğunun büyük bir
kanıtıdır.
Hz. Peygamber, Arap belâğatını çok iyi bilmesinden dolayı Sahabe-i Kirâm‟ı
güzel ve doğru konuĢmaları hakkında yönlendirir; sözlerindeki yanlıĢ telaffuzları
düzeltirdi. Bunların yanında bireylerin zihinsel ve kültürel düzeylerine göre ifadelerini
seçerdi. KonuĢmalarında konunun daha iyi anlaĢılması ve idrak edilmesi için manayı
karmaĢık hale getiren muğlak ifadelerden uzak dururdu. Çok konuĢmaktan ziyade az ve
öz olarak sözlerini sarfederdi. Hatta muhatabın dikkatini çekerek; daha iyi kavraması ve
319 GüneĢ, a.g.t., s.187; Ġbnü‟l-Esîr Mecdüddîn, Ebu‟s-Saadât el-Mubârek b. Muhammed Ġbnü‟l-Esîr el-
Cezerî, en-Nihâye fî garîbi‟l-hadîs ve‟l-eser, (thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve Tâhir Ahmed ez-
Zâvî), (I-V), Beyrut-tsz., I/4. 320
GüneĢ, a.g.t., s.187; Ġbnü‟l-Esîr Mecdüddîn, en-Nihâye, I/4. 321
Ġsmail DurmuĢ, “Muhammed (Hitabet ve Fesahat)” (ss. 429-431), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara-2005, 30/429; GüneĢ, a.g.t., s.187; 322
ġuara, 26/227. 323
DurmuĢ, a.g.m., s.430; Buzlu, a.g.t., s.46.
67
yoğun manalar içeren sözlerini daha iyi anlaması için konuyu üç sefer tekrar ettiği
olmuĢtur. Bunların yanında her hangi bir konu hakkında bireyleri uyaracağı zaman
onları rencide etmeden, öznel ifadelerden uzak nesnel ifadeler kullanmıĢtır. Ayrıca
sözlerini sarfederken muhatabın durumuna göre sesinin Ģiddetini/ton ayarladığı ve
beden dilini kullandığı, zamanın Ģartlarına göre hangi yöntem kullanılacaksa o yöntemi
kullandığı bilinen sözel iletiĢim özellikleridir. Hz. Peygamber tebliğ iletiĢiminin
özgünlüğü doğrultusunda, Ġslâmiyet‟in toplumlar arasında kademe kademe tercih
edilmesi ve onun sözel iletiĢimi karĢısında muhatapların hayran kalması bunun bir
sonucudur.324
Sözel yaklaĢımındaki bu nükteler, dinin söz ve fillerinin vahye
dayanmasıyla doğrudan ilintilidir.325
1.5. Toplumsal YaklaĢım
Sosyal bir varlık olan insan, çevresel faktörlerden soyutlanması mümkün
olmadığından dolayı yaĢamın kriterlerini oluĢturan toplumsal iletiĢimle doğrudan
iliĢkilidir. Çünkü toplumun temel taĢı olan her birey, iliĢkiler arasında gerçekleĢen fikir
ve duygu alıĢveriĢinden yoksun düĢünülemez. Bu noktada iletiĢimsel alıĢveriĢ
karĢısında bireyin kendi dünyası etkilendiği gibi aynı zamanda bireylerin toplamından
oluĢan toplum da nasibini almaktadır.
“Din, içinde var olduğu veya girdiği sosyo-kültürel ortamı kendi prensiplerine
göre değiĢtirmek ister. Bunun için toplumun kültürüne katılarak, kültürel dokuyu kendi
ekseni çerçevesinde Ģekillendirir. BaĢarılı olması durumunda o toplumdaki insanların
duygu, düĢünce, tutum ve davranıĢlarında dini bir değiĢim görülür. Diğer yandan dinin
bir toplumda doğması, baĢka bir topluma nüfuzu ve toplum tarafından kabul edilmeleri,
dinin ve toplumun sosyal yapıları ile ilgilidir.”326
Bu bağlamda Hz. Peygamber‟in arap
toplumuna nüfuz eden Kur‟an merkezli toplumsal yaklaĢımı, dönemin Psikososyal
boyutlarını gözler önüne seren toplumsal değiĢimin temelini oluĢturmaktadır.
324 Bkz. Casim Avcı, Son Peygamber Hz. Muhammed, ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-2010, s.107; Ġbrahim
Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DĠB Yayınları, 7. Baskı, tsz., s.94; DurmuĢ, a.g.m.,
s.429-430; Buzlu, a.g.t., s.48. 325
Bkz. Ebubekir Sifil, İslâmî Bilincin İhyası, Rıhle, 3. Baskı, Ġstanbul-2013, s.13, 30. 326
Vardi, a.g.m., s.323.
68
Toplum iletiĢimi perspektifinde toplumsal hayatın baĢ aktörü, Hz.
Peygamberdir. Ġslâm toplumunu anlamlandırmak, ancak onun, toplum karĢısnda ortaya
koyduğu iletiĢimsel yaklaĢımını anlamlı hale getirmekle mümkündür. BaĢka bir tabirle
Hz. Peygamber‟in toplumsal yaklaĢımı neticesinde, mesaj sunumundaki nitelikleri
açısından toplumsal davranıĢların anlamlı hale gelmesidir. Bu nokta Hz. Pegamberin
iletiĢimsel bağlamında “anlamlı bir dünya kurma”327
misyonuyla doğrudan ilintilidir.
Hz. Peygamber, öznel olarak kozmopolit bir yapıya sahip topluma gönderilen bir
peygamberdir. Peygamberlik dönemi bütünsel olarak değerlendirildiğinde, toplumsal
iletiĢimi, Mekke‟de kök salmıĢ, Medine‟de filizlenmiĢ ve dünyanın muhtelif yerlerinde
büyümeye devam etmiĢtir. Tabi bizzat kendisinin yetiĢtirdiği Ashab-ı Kiram‟ın emekleri
de hayatın tüm evrelerini kaplayan toplumsal iletiĢime, su mesabesindedir.
Toplumsal olarak Mekke ve Medine dönemi genel çerçevede incelendiğinde Hz.
Peygamber‟in bazı özellikleri dikkat çekicidir. “Mekke döneminde Müslüman bireyin
yetiĢtirilmesi, Medine döneminde ise Müslüman bir toplumun oluĢumu söz
konusudur.”328
O, insanları hiçbir zaman din, dil, ırk, renk, boy, kültür, çeĢitliliğine bakarak
gruplaĢtırmamıĢtır. Çünkü söz konusu sosyo-kültürel farklılıklar, toplumu oluĢturan
değerlerdir. Bu değerler ise toplumsal aidiyetleri simgeleyen renklerdir. Hz. Peygamber,
toplum değerlerini simgeleyen bu renkleri, bir zenginlik olarak görmüĢtür. Bu
yaklaĢımından dolayı sosyal yapılanma ve değiĢikliğin temel argümanı329
olan eĢitlik
ilkesini bizzat uygulamıĢtır.
Dinî tebliğ ya da iletiĢim sürecinde hiçbir zaman herhangi bir toplumu rencide
etmemiĢ, aksine Ġslâm dinine ters düĢmeyen toplum aidiyetlerine saygı duymuĢ ve
toplumun sorunlarına karĢı tedricen çözüm odaklı olanaklar sunmuĢtur. Hatta bu
çözümsel yaklaĢım, günümüz için de güncelliğini korumaya devam etmektedir.330
327 KiĢiliksel aktör olarak hayatın anlam ve değeri için bkz., Gibson Burrell vd., Toplumbilimi Yazıları,
Derleyen ve Çeviren: Adil Çiftçi Anadolu Yayınları, Ġzmir-1999, s.5-16. 328
Vardi, a.g.m., s.329. 329
Fatih Açık, “Hz. Peygamber Dönemi Toplumsal DeğiĢimin Öne Çıkan Yönleri”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi (ss. 1003-1010), S. 38, 2015, 8/1005. 330
Öztoprak, a.g.m., s.233.
69
Diğer taraftan dinin kurallarına ters düĢen tören, merasim, Ģenlik, gösteri gibi
etkinliklerle karĢılaĢtığında, toplumun bizzat kendisini değil, yapılan etkinliklerin yanlıĢ
olduğunu vurgulamıĢtır. Ayrıca toplumun asayiĢini, yönetimsel olarak yasama, yürütme
ve hukuk ile ilgili eskiden bu yana kullana gelen kural ve kaidelerin uygulanmasına
müsaade etmiĢtir. Bu yaklaĢımı, dinin bizzat kendisiyle uyumlu olup olmadığında
aranmalıdır. Diğer taraftan toplumun ilerlemesini engelleyen Ġslâm öncesine ait cahiliye
adet ve geleneklerin önüne geçmiĢ, insan hakları gibi toplumsal krize neden olacak tüm
oluĢumların önüne set çekmiĢtir. Ayrıca Hz. Peygamber, insanların fıtri olarak hayat
süresince meydana gelen ve değerli olan bireysel-toplumsal hakların korunmasına önem
göstermiĢtir.331
1.6. YaklaĢım Tarzlarının Bütünselliği
Toplumu ayakta tutan bazı değerler vardır. Yüce Allah‟ın âyette belirttiği gibi;
“Ey Ġnsanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir diĢiden yarattık. Ve birbirinizle
tanıĢmanız için sizi milletlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah yanında en
değerli ve en üstününüz O‟ndan en çok korkanınızdır. ġüphesiz Allah bilendir,
herĢeyden haberdar olandır.”332
toplumu, toplum yapan değerlerden biri de bireyler
arasındaki farklılıklar gözetilmeksizin bir bütün içerisinde Yaratıcının ön gördüğü
sosyal bütünleĢmeyi sağlayabilmektir.
Âyet, kiĢilerarası “kimlik edinme ve bu kimlikle tanınma, tanıĢma fonksiyon ve
hikmetini onaylamaktadır. Ancak farklı sosyal ve etnik gruplara mensup olmanın
üstünlük vesilesi olarak kullanılmasını reddetmektedir. Ġnsanın Ģeref ve değerini, kendi
iradesi ile elde etmediği etnik aidiyete değil, kendi irade ve çabasıyla elde ettiği evrensel
değerlere”333
bağlayarak toplumsal bütünlüğü teĢvik etmektedir.
331 Mustafa Önder, “Kur‟an ve Sünnette Ġnsan Onuruna Eğitim Açısından YaklaĢım”, Amasya
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 37-56), S. 4, 2015, s.40. 332
Hucurat, 49/13; ayrıca bkz. A‟raf, 7/26. 333
Hayreddin Karaman vd., Kur‟an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları,
Ankara-2007, s.97.
70
Hz. Peygamber, bireyleri dinin istediği kurallar, amaçlar çerçevesinde
örgütlemekte, kiĢilerarası uzlaĢmaya, kaynaĢmaya öncelik vermektedir. Genelinde ise
güçlü ve inançlı bireylerin bütünselliği paralelinde toplumun inĢa edilmesini
hedeflemektedir. “Bunun için Ġslâmi ibadetlerin temel hedeflerinden birisi de
müslümanları cemaatleĢmeye ya da sosyal, ekonomik, siyasi vb. her açıdan güçlü ve
sağlam bir birlik oluĢturmaya götürmektir. BaĢta namaz olmak üzere bütün ibadetler, bu
birlik olma zorunluluğunu hatırlatıcı bir mahiyet arzeder.”334
Yöntem konusunda Hz. Peygamber‟in Mekke dönemindeki kiĢilerarası
uygulamaları, Medine döneminde meyvelerini vermeye baĢlamıĢtır. Mekke‟de temelleri
atılan modern toplum yaklaĢımı, Hicretten sonra Medine‟de toplum mekanizmasını
iĢlevsel hale getiren değerler devreye girmiĢ ve yeni bir toplumun inĢasında çok büyük
rol oynamıĢtır. Hicretin dokuzuncu yılında nazil olan yukarıdaki âyet (Hucurat, 49/13)
bunun bir göstergesidir.
Hz. Peygamber‟in Sistemli, planlı, programlı, dönemin Ģartlarına uygun, köklü
olarak toplumsal bir yaklaĢım ortaya koymuĢtur. Ayrıca iletiĢim kaynağı olarak Hz.
Peygamber, tebliğini genel iletiĢim ilkelerini kullanarak sunması; bireyler arasında
inanç, sosyal, kültürel, siyasal, hukuksal ve ekonomik birliği beraberinde getirmiĢ ve
toplumsal değiĢimin oluĢmasına neden olmuĢtur. 335
Yine Hz. Peygamber, bireylere Psikososyal açıdan bütünsellik arzeden bir
yaklaĢım tarzıyla risaletini ortaya koyması; birey ve toplumsal değerlerin yeniden
kazanılması için haksızlığın yerine adaleti, kavmiyyetçiliğin/ırkçılık yerine kardeĢliği,
cehaletin yerine ilmin kuĢatıcılığını kazandırmıĢ, toplumsal birlikteliğin tevhid
merkezinde birleĢmesini sağlayarak, yeni bir medeniyetin oluĢmasına sebep olmuĢtur.
334 Hüseyin Certel, “Dini Hayatta Ġbadetin Yeri ve Önemi”, Dinî Araştırmalar (ss. 209-222), S. 4, 1999,
2/220. 335
Açık, a.g.m., 1004.
71
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
HZ. PEYGAMBER’ĠN TEBLĠĞĠNDE ĠLETĠġĠM ĠLKELERĠ
Metod; Fransızca bir kelimedir. Kelime olarak; “usûl, yol, yöntem, tarz, biçim,
sistem gibi anlamlara gelmektedir. Bir eğitim-öğretim kavramı olarak metod; bir amaca
veya belli bir sonuca ulaĢmak, bir eylemi, bir iĢi, bir etkinliği sonuca götürmek, bir
problemi çözmek, bir iĢi görmek, bir teĢebbüsü sonuçlandırmak için bilinçli bir Ģekilde,
akla uygun olarak, izlenen ya da izlenmesi gereken yol, yöntemdir.”336 Ayrıca metod,
“belirlenen amaçlara varabilmek için izlenen en kısa, en doğru ve en güvenilir bir yol”
337 Ģeklinde de izah edilmektedir. Daha kapsamlı bir tarifle; “herhangi bir gayeye
ulaĢmak için önceden çizilmiĢ bir yol, Ģeklindedir. Yani hareketten önce, tespit edilen
gayeye ulaĢabilmek için hangi merhale ve safhalardan geçileceğini, hangi yollara
baĢvurulacağını planlamak,”338
tasarlamaktır.
Herhangi bir faaliyetin metodolojik hale gelmesi, düzenin varlığına iĢarettir.
Bunun yanında metod; ilke, disiplin, teknik, sistemli, planlı, ciddiyet, amaca yönelerek
odaklanma gibi değerleri kapsamaktadır. Böylece amaca ulaĢmak için tanımlarda da
ifade edildiği gibi bu değerlerin aktif hale gelmesi için sistemleĢmiĢ ciddi bir metoda
ihtiyaç vardır. Söz konusu iĢlevler sağlanamadığı takdirde, hedefe ulaĢılması mümkün
gözükmemektedir. Diğer bir tabirle mevcut veriler veya doktrinler, ihtiva bakımından
ne kadar donanımlı olursa olsun, amaca ulaĢmak için yegâne zorunluluk, metodolojik
bir usül (metod)‟dür.
Hz. Peygamber, kendine verilen risalet‟in gereği tevdi edilen dine uygun olarak
tüm bireylerle daima iletiĢim içerisinde olmuĢtur. Bu süreç, sistemli hale gelmiĢ olan
336 Mehmet ġanver, agm., 9/434;
337 Tahsin Saraç, Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Ankara-1976, II/834-835; RuĢen Alaylıoğlu-A. Ferhan
Oğuzkan, Ansiklopedik Eğitim Sözlüğü, Ġstanbul-1976, s. 240; Arniran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal
İlimler Metodolojisi, Ġstanbul-1982, s.3. Ayrıca bkz. Mustafa Öcal, Din Eğitimi ve Öğretiminde
Metodlar, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2013, s.227; Osman Pazarlı, Din Eğitimi ve Öğretiminde
Genel Metodlar, Yy., Ġstanbul-1967, s.4; Ġsmet KemertaĢ, Uygulamalı Genel Öğretim Metodu,
Ġstanbul-1965, s.57, 326; Ġsmail L. Çakan, Hakkı Tavsiye Metod ve Vasıtaları, Marmara Üniversitesi
Ġlahiyat Fakültesi Vakfı, Ġstanbul-2017, s.51. 338
Önkal, a.g.e., s.79.
72
tebliğ metodu ile insanlar arasında gerçekleĢmiĢtir. Bu noktada Hz. Peygamber‟in tebliğ
metodunu çözümlemek için; muhatabın psikolojisine ve sosyo-kültürel durumuna karĢı
nasıl davrandığını tespit etmek önem arzetmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in muhataba
karĢı sergilediği Ģefkat, merhamet, kolaylaĢtırmak, müjdelemek, affetmek, toplumsal
kuĢatıcılık ve ahlaki olmayan davranıĢlar karĢısındaki tavrı, çözümlenmesi gereken
diğer hususlardır. Yine bu konuların yanında yöntemsel tebliğ metodu olarak
tanımlayabileceğimiz; soru-cevap, tekrar, örneklendirme, dikkat çekme yöntemleri de
önem oluĢturmaktadır. Bundan dolayı tezin üçüncü bölümü; “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢim
Ġlkeleri” genel baĢlığı altında; tebliğde genel ilkeler, sözsüz iletiĢim ve sözel iletiĢim
yöntemlerinden oluĢmaktadır.
1.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Genel Ġlkeler
Bireylerarası oluĢan bilgi, düĢünce ve davranıĢların kodlanması ve
çözümlenmesi süreci iletiĢimi meydana getirmektedir. Bu noktada iletiĢimsel davranıĢ;
“bilgi, düĢünce ve davranıĢların aktarılması süreci”339
karĢılıklı “aktif etkileĢim”340
olarak değerlendirilebilir. 341
Çünkü kiĢilerarası gerçekleĢen bilgi ve düĢünce alıĢveriĢini
ortaya koymaktadır.
KiĢilerarası iletiĢim sözel olduğu kadar davranıĢsal da olabilmektedir.
Kaynakların bize haber verdiğine göre, Hz. Peygamber‟in dini tebliğ ederken yürüttüğü
iletiĢim sürecinde metod olarak davranıĢsal yaklaĢım tarzını sıklıkla kullanması dikkat
çekicidir. Bunların baĢında bireylerin psikolojik yapısına göre, sosyo-kültürel durumuna
göre davranıĢsal yaklaĢım tarzı ön plana çıkmaktadır. Ayrıca davranıĢsal yaklaĢım adı
altında sergilediği; Ģefkati, merhameti, zorlaĢtırmadan kaçınıp, kolaylaĢtırması, olumsuz
bir davranıĢ karĢısında korkutmaktan ziyade müjdeleyici bir tavırla yaklaĢması,
affetmesi, toplumsal kuĢatıcılığı ve tepkisel davranıĢ karĢısındaki tutumunun
araĢtırılması tebliğ metodunun çözümlenmesine katkı sağlaması kuvvetle muhtemeldir.
339 Ersan Ġlal, İletişim, Yığınsal İletim Araçları ve Toplum, Der Yayınları, Ġstanbul-2007, s.9.
340 GüneĢ, a.g.t., s.8; Hacı Mustafa Açıköz, Etkili İletişim, Elis Yayınları, Ankara-2005, s.24.
341 GüneĢ, a.g.t., s.8; ayrıca bkz. Erol Mutlu, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınevi, Ankara-1994, s.98; Ġrfan
Mısırlı, Genel ve Teknik İletişim, Detay Yayıncılık, Ankara-2004, s.1.
73
1.1. Muhatabın Psikolojisine Göre Davranma
Ġslâm tebliğ süreci, malum olduğu üzere tedrîcî olarak devam etmiĢtir. Hâlbuki
Yüce Allah isteseydi Ġslâm ilkelerini bir anda veya bir gecede indirebilirdi. Kullarına
karĢı gerçekleĢtirmiĢ olduğu bu yaklaĢımı, onun acziyetini değil, aslında büyük bir
kudret ve yüceliğe sahip olduğunu göstermektedir. Çünkü Yüce Allah için istediği
herhangi bir Ģeyin meydana gelmesi için âyette bildirildiği üzere; “O‟nun emri, bir Ģeyi
dileyince ona sadece ol! demektir. O da hemen oluverir.” o kadar da zor değildir. 342
Yüce Allah‟ın insanlara karĢı Kur‟an‟ı; muhtelif zaman ve mekânlarda âyet âyet
tedrîcî olarak indirmesi, insan psikolojisi doğrultusunda Kur‟an‟ın tebliğ metodunu
gözler önüne sermektedir. Kutsal kitabın ilk muhatabı olan Hz. Peygamber de bu
yaklaĢımı iyi bilen birisi olarak, tebliğ usüllerinde muhatabın psikolojisine göre
davranmayı göz ardı etmemiĢtir.
Ġnsan, davranıĢ özellikleri perspektifinde değerlendirildiğinde bireyin davranıĢ
niteliklerinin nedeni, öğrenim dönemindeki sürecinde gizlidir. Söz gelimi “bir insan
saldırgan davranıyorsa, bunun nedenini, onun geçmiĢ deneyimlerinde aramak gerekir.
Bu kiĢi değiĢik durumlarda saldırganlığı sayesinde istediğini elde etmiĢ ve bu nedenle
saldırgan davranıĢı pekiĢtirilmiĢtir. Büyük bir olasılıkla bu kiĢi saldırgan davranıĢına
devam edecektir.”343
Aynı yaklaĢımla kiĢinin konuĢması, tavrı ve davranıĢının
değerlendirilmesi, mümkün gözükmektedir. Bu noktada tebliğin muhatabına göre
davranma ilkesi iki türlü değerlendirilebilir. Birincisi Hz. Peygamber‟in insanların
davranıĢları doğrultusunda metodolojik yaklaĢımıdır. Ġkincisi ise Hz. Peygamber‟in
tebliğ metodunun muhataba olan etkisidir.
Eğitim açısından bireylerin geliĢim süreci değerlendirildiğinde yaĢ farklılığı gibi
değiĢik özelliklerinden dolayı kendilerine has eğitim verilmesi önemlidir. Bu noktada
psikolojik yaklaĢım devreye girmektedir. Muhatabın ruhsal ve psikolojik davranıĢılarını
342 Yâsin, 36/82.
343 Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, s.423.
74
da dikkate alarak seviyeli ve planlı bir Ģekilde yaklaĢmak, psikolojik tavır ve
davranıĢların önemini de ortaya koymaktadır.344
Hz. Peygamber söz konusu yaklaĢımında; kiĢilerarası problemleri çözmenin
yanında, eğitici, öğretici ve davranıĢsal sürekliliğe de dikkat çekerek, bireyler arasındaki
kiĢiliksel ve ruhsal bakımdan çeĢitliliğe farklı alternatifler sunarak öğrenilmesi mümkün
olan bir davranıĢ sergilemiĢtir. Bu yaklaĢım tarzını farklı örnekleriyle ifade etmek
mümkündür. Lakin çalıĢmamızda bir örnek üzerinden analiz yapmanın yerinde olacağı
kanaatini taĢımaktayız.
Hz. Peygamber‟in müslüman ile müslüman olmayan kiĢiler arasında bile iki
tarafın da psikolojisini dikkate alarak problemlere çözüm odaklı yaklaĢtığı
bilinmektedir. Bu konuda Benî Eslem Kabilesi‟nden Abdullah Bin Ebî Hadred ile bir
yahudinin arasında geçen hâdise örnek olarak gösterilebilir345
Bu örnek irdelendiğinde genel itibariyle Hz. Peygamber‟in muhataplarına karĢı
ortaya koyduğu psikolojik tavır ve davranıĢlarını çözümlemek mümkündür.
Ġlk olarak her iki bireyden olayın anlaĢılması için iki tarafa da söz vererek
yaĢanmıĢ olayın anlatılmasını istemiĢtir. Bu yaklaĢım; muhatapların
344 Yusuf ġen, “Hz. Peygamber‟in Merhamet Eğitim Metodu”, Bayburt Üniversittesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, S. I-II, 2011, 6/20. 345
“Abdullah b. Ebî Hadred radıyallahu anhden: Bir Yahudinin bende dört dirhem alacağı vardı.
Ödeyemediğim için beni Peygamber sallallahu aleyhi ve selleme Ģikâyet edip:
-Yâ Muhammed –sallallâhu aleyhi ve sellem- Ģu adamda benim dört dirhem alacağım vardır, vermiyor,
dedi. Peygamber Efendimiz bana:
-Adamın hakkını ver, dedi. Ben de:
-Yâ Rasulallah seni hak bir Peygamber olarak gönderen Allah‟a yemin ederim ki hakkını vermeye gücüm
yetmiyor, dedim. Peygamber efendimiz bir daha:
-Adamın hakkını ver, dedi. Yine:
-Yâ Rasulallah, hayatım kudret elinde olan Allah‟a yemin ederim ki gücüm yetmiyor, dedim.
Peygamber efendimiz bir daha:
-Sana „adamın hakkını ver‟ diyorum, dedi. Peygamber efendimiz bir Ģeyi üç defa emretti mi, artık ona
karĢı bir mazeret beyan edilmezdi. Bunun için ben de çıkıp pazara gittim. BaĢımda bir sarık, üzerimde
de bir kürk vardı. Sarığı baĢımdan açıp belime bağladım ve kürkü satıĢa çıkardım. Yahudi de benim
peĢimi bırakmıyordu. Ona:
-Sen kürkü dört dirheme almaz mısın? Dedim.
-Alırım dedi ve böylece onun borcundan kurtuldum. Bu hadiseden sonra bir ihtiyar kadın beni görerek.
-Ey Rasulullah‟ın arkadaĢı, senin bu halin nedir? Dedi. Kadına meseleyi anlattım. Kadın bana acıdı ve
sırtındaki kürkü çıkarıp üstüme attı.” (Bkz. Muhammed Yusuf Kandehlevi, Hayâtü‟s-Sahâbe-
Peygamber ve Ashabının Yaşadığı İslâmiyet-, çev: Ahmet Meylânî, Hikmet NeĢriyat, Ġstanbul-tsz.,
2/184.)
75
psikolojisine bir etki olarak düĢünülebilir. Çünkü günlük hayatta birey, herhangi
bir patolojik olayla karĢılaĢtığında problemin çözümüne ulaĢmak ister. Bu
noktada bu kiĢinin, öncelikle çözüm bulması için diğer birey veya bireylerle
iletiĢimsel bir bağ kurması önemlidir. Bu iletiĢimin doğal bir sonucu olarak
yaĢadığı söz konusu olumsuz hadiseyi, baĢka birey veya bireylerle paylaĢtığında
psikolojik rahatlama yaĢar. Patolojik olay çözümlenmese de yaĢadığı bu
rahatlama, ruhsal olarak kendisini daha iyi hissetmesini sağlar.
Ġkinci olarak; muhatapların, olaylar üzerindeki tavır ve davranıĢlarını tanımaya
özen göstermesidir. Çünkü kiĢilerarası iletiĢimde birbirlerini tanımak, karĢılıklı
güven duygusunu oluĢturmaktadır. Bundan dolayı daha sağlıklı iletiĢim alıĢveriĢi
meydana gelmektedir.
Üçüncü olarak; muhatapları dinledikten sonra çözüme yönelik analiz
yapmasıdır. Çünkü bir olay hakkında bilgi sahibi olmadan çözüm bulmak
neredeyse imkânsızdır. Bu nokta da Hz. Peygamber‟in muhatapları dinlemesi,
çözüm odaklı seçeneklere ulaĢmak için önemli bir ölçüttür.
Dördüncü olarak; sözlerini üç sefer tekrar ederek ikaz etmesi ve konunun ne
kadar hassas olduğunu vurgulayarak ikna metodunu kullanmasıdır.
BeĢinci olarak ise; bireylerin haklı veya haksız olduğunun tespit edilmesidir. Bu
tespiti kiĢilerarası farklılığı içinde barındıran inanç, kültür, dil, ırk, zengin-fakir
gibi aidiyet ayırımına girmeden yapmıĢtır. Böylece kiĢilerin aidiyeti sınıfsal
özellikleri, hiç dikkate alınmamıĢtır.
Söz konusu yaklaĢımlar doğrultusunda Hz. Peygamber‟in, muhatapların
psikolojisine göre davrandığı ortaya çıkmaktadır. Bir tarafta maddi sıkıntısından dolayı
borcunu ödeyemeyen, diğer tarafta ise parasını alamayan iki görüntü karĢısında Hz.
Peygamber, çözümsel metotlar geliĢtirerek muhatapların psikolojisine göre tavır ve
davranıĢlar sergilediği gözlemlenmektedir.
1.2. Muhatabın Sosyo-Kültürel Durumuna Göre Davranma
Hz. Peygamber, kiĢilerarası iletiĢiminde bireylerin sosyal statülerine önem
verirdi. Söz gelimi toplumun veya devletin üst kademesinde lider statüsünde olan
76
kiĢilere ayrı bir ilgi ve alaka göstermiĢtir. Konuyla ilgili olarak Kabile reisi olan
birisinin Hz. Peygamberi ziyaret etmesi, örnek olarak gösterilebilir:
Cerir bin Abdullah bir vakit Hz. Peygamberi ziyaret etmek için geldi. O sırada
Hz. Peygamber‟in etrafında oturan ve yanından ayrılmak istemeyen sahabelerden
hiçbiri, Cerir bin Abdullah‟ın oturması için yerinden kalkmadı. Bu hali gören Hz.
Peygamber o anda üzerinde bulunan giysiyi yere serdi. Daha sonra oturmasını istedi.
Cerir, Hz. Peygamber‟in kendisine göstermiĢ olduğu ilgi ve nezaketten müteessir oldu.
Daha sonra Hz. Peygamber Ģöyle buyurdu: “Kim Allah‟a ve ahiret gününe iman
ediyorsa bir kavmin kerem ve Ģeref sahibi bir ulusu geldiğinde ona ikram ve hürmet
etsin.” Cerir bin Abdullah (r.a.) daha sonra Müslüman olmuĢtur. Hatta Hz. Peygamber
ona bazı görevler de vermiĢtir. Hz. Peygamber heyet, devlet baĢkanı gibi farklı
konumlarda olan kiĢi veya topluluğa sergilemiĢ olduğu bu yaklaĢım tarzı, değiĢik
örneklerde görülmektedir.346
Meymun Ġbn Ebi ġebib‟in rivayetine göre, Hz. AiĢe‟ye bir dilenci uğramıĢ o, da
dilenciye bir ekmek parçası vermiĢti. Daha sonra yanına üzerinde bir elbise ve iyilik
alameti bulunan bir kimse daha uğramıĢ; bunun üzerine o adamı uygun bir yere
oturtmuĢ ve kendisine bazı yiyecekler ikram etmiĢtir. Adam da kendisine ikram edilen
yiyecekleri yemiĢ. Daha sonra oradan uzaklaĢıp gitmiĢtir.. Adam oradan ayrılınca bu
durum Hz. AiĢe‟ye sorulmuĢ; Hz. AiĢe de Ģöyle cevap vermiĢtir: Rasûlullah (s.a.v):
“Ġnsanları layık oldukları makamlarına oturtunuz.” buyurdu.347
Söz konusu örnekler dikkate alındığında, kiĢinin veya grubun sosyo-kültürel
konumunu belirleyen ilmi, irfanı ve Ģerefi gibi Ģahsi değerlerine uygun bir Ģekilde
davranılması gerektiği vurgulanmaktadır. Hadis bütünsel olarak değerlendirildiğinde
ortaya koyduğu ilkenin tüm fertleri ilgilendiren bir konu olduğu ortaya çıkmaktadır.
Yine Hz. Peygamber‟in bu hadisi, söz gelimi birey veya grubun kıymeti doğrultusunda
346 Vugar Samadov, “Sünnet Verilerine Göre Hz. Peygamber‟in Bedevileri Toplumla BütünleĢtirme
Siyaseti”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-
2010, s.226-228; GüneĢ, a.g.t., s.167-168; Mustafa Fayda, “Cerir b. Abdullah” Diyanet İşleri
Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 7/410-411. 347
Ebû Dâvud Süleyman b. EĢ‟as es-Sicistânî, Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi, çev: Necati Yeniel /
Hüseyin Kayapınar, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-tsz., 16/52.
77
idareci, âlim, ileri görüĢe sahip, sanat ve marifet gibi fazilet sahibi kiĢilere değer
verilmesi gerektiğini ifade etmektedir.348
Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢım tarzı, bir taraftan muhatabı, diğer taraftan ise
sahâbeleri yetiĢtirme metodunu ortaya koymaktadır. Bu noktada Hz. Peygamber makam
sahibi insanlara ilgi gösterilmesi gerektiğini vurgulamıĢtır. Lakin saygı çerçevesinde
muhataba aĢırı ilgi gösterilmesine de karĢı çıktığını söylemek mümkündür. Çünkü
bireyin vasfı çerçevesinde ona karĢı sergilenen yaklaĢım, bir taraftan kiĢinin Ģahsi
değerleri üzerinde ortaya koyulan tavır ve davranıĢ dikkate alınırken, diğer taraftan ise
kiĢinin vasıfsız olması üzerinden davranıĢın farklılığı ön plana çıkmaktadır. Hz.
Peygamber‟in söz konusu yaklaĢımı, bireylerin sosyo-kültürel konumuyla doğrudan
ilgilidir.
Burada Ģunu da ifade etmek gerekir ki, Hz. Peygamber‟in statü sahibi bireylere
ilgi göstermesinin düĢünsel planında, toplumsal açıdan değerli olanların müslümanlığı
kabul ettiklerinde ona bağlı bireylerin kısa zamanda müslüman olmalarını istemesinden
kaynaklanmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢımı, o kiĢilerin statü özellikleri
üzerinden kendine bir menfaat oluĢturmak değil, evrensel tebliğ merkezli sosyal
konum yaklaĢımının bir göstergesi olarak Yüce Allah‟ın emirleri doğrultusunda,
insanların Ġslâm‟ı tercih etmeleri için gösterdiği bir çaba, vahyin bir neticesi olarak
ortaya koyduğu bir metoddur.349
1.3. Muhataba KarĢı ġefkat ve Merhamet Gösterme
Hz. Peygamber‟in iletiĢim metodu olarak muhatabın sosyo-kültürel durumuna
göre davranmasının yanında Ģefkat ve merhamet göstermesi de ön plana çıkmaktadır.
Merhamet, insanı diğer bireylere karĢı iyiliğe yönlendirmek, kurtarmak,
kötülüklerden muhafaza etmek, yardım etmek, affetmek, acımak gibi anlamlara
gelmektedir. “Merhamet, sadece karĢıdaki muhataba acıma değil, aynı zamanda onun
tasvip edilmeyen yönlerini zamanla düzelebilir Ģeklinde düĢünerek sessiz kalmayı da
348 Bkz. Ebû dâvud, a.g.e., 16/53-55.
349 Yavuz Fırat, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu” Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri-1997, s.114-118; Bkz. GüneĢ, a.g.t., s.169.
78
yeğlemektir. Bir baĢka açıdan, karĢıdakinin tehdidine karĢılık vermemekle o kiĢi zarar
görmemektedir. Muhatabı koruma adına sarf edilen bu çaba, bir merhametin varlığını
yansıtmaktadır.”350
Hz. Peygamber‟in genel tebliğ iletiĢimi, birey veya kiĢilerarası sevgi
doğrultusunda öğrenme merkezli ĢekillenmiĢtir. Çünkü öğrenen muhatabın anlatılanı
daha iyi kavraması veya anlatılanların anlaĢılır hale gelmesi, belli bir süreci
gerektirmektedir. Bu sürecin iĢleniĢ mekanizması, oldukça önemlidir. Böylece akla ilk
gelen, söz konusu sürecin kolay veya zor olarak Ģekillenmesidir. Bu noktada Hz.
Peygamber, sevdirme odaklı bir eğitim öngörmüĢ, bundan dolayı kolay bir metod
benimsemiĢtir. Eğitimde bilindiği üzere aĢama olarak süreç devam ederken, kolaydan
zora doğru bir metod benimsenmesi, mesajın daha iyi anlaĢılır hale gelmesinde büyük
rol oynamaktadır. BaĢka bir tabirle konunun basitten baĢlayarak, karmaĢıklığa doğru
devam ettiği eğitimde, özümseme kolay hale gelecektir.
Hz. Peygamber‟in âlemlere “rahmet”351
olarak gönderilmesi, ahlaki olmayan
tavır ve davranıĢların ortadan kaldırılmasıyla doğrudan ilgilidir. Bu noktada merhamet,
ahlâkî davranıĢlara ulaĢmak için bireyin yaĢam alanının tamamını kuĢatmaktadır. 352
Âyette Yüce Allah Ģöyle buyurmaktadır: “Sen (o zaman), sırf Allah‟ın
rahmetiyle onlara karĢı yumuĢak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar
senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık onları sen bağıĢla, onlar için Allah‟dan
mağfiret dile. (Yapacağın) iĢlerde onlara da danıĢ, bir kere de azmettin mi, artık Allah‟a
dayan. Muhakkak ki Allah kendine dayanıp güvenenleri sever.”353
Rahmet, âyet-i kerimede iki açıdan değerlendirilmiĢtir. Birincisinde; kâinatın
yaratıcısı olan Yüce Allah‟ın tüm canlılara merhametle muamele ettiği ifade
edilmektedir. Ancak imtihan gereği, mahlûkata zarar verenler, Yaratıcının yeryüzüne
merhameti gereği zarara tabi tutulabilmektedir. Bu nokta salt değerlendirildiğinde Yüce
350 Öztoprak, a.g.m., s.238.
351 Enbiya, 21/107.
352 Bkz. Yusuf ġen, “Hz. Peygamber‟in Merhamet Eğitim Metodu”, Bayburt Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi, S.I-II, 2011, 6/19. 353
Âl-i Ġmran, 3/159.
79
Allah‟ın bazı kullarını zarara uğratması, (söz gelimi zengin olanı fakirleĢtirmesi veya
diri olanı öldürmesi) imtihan, hikmet ve rahmetin bir neticesidir. Haliyle bu hikmet dolu
olayları kavramak, biraz güç gözükmektedir. Çünkü insanın gözünde ölüm, insan
açısından olumsuz bir hadisedir. Diğer taraftan Kur‟an ve hadis literatürü çerçevesinde
düĢünüldüğünde, yaratılanların varlığı hikmet üzerine bina edildiği ve Yaratıcı
tarafından merhamet nazarıyla değerlendirildiği vurgulanmaktadır.
Ġkinci olarak ise tavır ve davranıĢlar açısından hem yukarıdaki âyette hem de
hadiste bildirildiği gibi; “Merhametli olanlara, Rahman (olan Allah) merhamet eder.
(Öyleyse siz) yerde bulunanlara merhametli davranınız da gökteki de size merhamet
etsin.”354
diye buyuran Hz. Peygamber‟in merhametiyle doğrudan iliĢkilidir.
Aynı düĢünce üzerinde yoğunlaĢıldığı zaman Hz. Peygamber‟in Ģefkat ve
merhamet dolu mesajı sadece belli bir zümreye değil, tüm mahlûkatı içine alan bir değer
olarak ortaya çıkmaktadır. Özellikle tebliğ iletiĢim metodu olarak insan hayatının, insanı
insan kılan değerlerden biri olduğunun vurgulanması da merhametin ne kadar önemli
bir ahlak kriteri olduğunu göstermektedir.
Toplumun erdemli hale gelmesi için Hz. Peygamber, namus, hürriyet, adalet gibi
değerlere önem vermiĢtir. Çünkü “Namus, alçakgönüllülük, toplumun yararını düĢünme
ve bunun gibi baĢka soylu erdemler, toplumsal mutluluğun temelini oluĢtururlar ve tüm
insanlık tarafından anlaĢılıp geliĢtirilmedikçe gerçek bir etki gösteremezler.”355
Hz. Peygamber kadın haklarına ayrı bir önem vermiĢtir. Veda hutbesinde kadın
haklarına riayet edilmesi gerektiğini, kadının bir emanet olduğunu ifade ederek, aksi
düĢünüldüğünde Yüce Allah‟tan korkmayı vurgulayarak, konunun ne denli büyük bir
meseleyi teĢkil ettiğini dillendirmektedir.356
Bu noktada Hz. Peygamber‟in yaklaĢımı,
genelde insan psikolojisine, özelde ise kadın bireylerin ruhsal özelliklerine de dikkat
etmek Ģeklinde olmuĢtur.
354 Ebû Dâvud, a.g.e., 16/166.
355 Mary Wollstonecraft, Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi, çev: Deniz Hakyemez, Kültür Yayınları,
Ġstanbul-2012, s.208. 356
Bkz. ġen, a.g.m., s.24; GüneĢ, a.g.t., 223.
80
Her ne kadar günümüzde kadın hakları ve Ġslâm adı altında bazı zümrelerin
negatif yaklaĢımları olsa da Hz. Peygamber merhamet yüklü tebliğ iletiĢiminde kadın
haklarına ayrı bir önem verdiği açıktır. Bu kiĢilerin Ġslâm ve kadın hakları üzerinde
yanlıĢ yorumlar telakki etmeleri, Ġslâm dini hakkında yetersiz bilgiye sahip olduklarını
alenileĢtirmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in kadın haklarına ayrı bir önem vermesi,
toplumu meydana getiren ailelerin oluĢum sürecinde kadının ne denli yetkin bir alana
sahip olduğunu da ifĢa etmektedir. Ġnsanlık tarihinde egemen güçler bazı sebeplerden
dolayı kadınlara ikinci sınıf insan muamelesi yapmıĢlardır. Hâlbuki Hz. Peygamber‟in
iletiĢim metodu, bireylerin cinsiyetinden uzak, insan merkezlidir.357
Ayrıca Hz.
Peygamber her bireye olduğu gibi kadınlara da hürriyet ve özgürlüklerinin oluĢmasında
imkânlar sunmuĢtur.358
Hz. Peygamber bazı hadislerinde Ģefkat ve merhametli bir Ģekilde davranılması
gerektiğini de vurgulamaktadır. Bir hadisinde torununu öperken Akra bin Habis: “Siz
çocukları öper misiniz? Benim on çocuğum var. Hiç birini öpmedim.” sözlerini
sarfetmiĢtir. Hz. Peygamber Akra bin Habis‟in bu sözlerine karĢı Ģöyle cevap vermiĢtir:
“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”359 Ayrıca hayvanlara karĢı Ģefkat ve merhamet
gösterilmesini ihtiva eden Abdurrahman Ġbn Abdullah‟ın rivayet ettiği baĢka bir hadiste
Ģu Ģekilde anlatılmaktadır: “biz bir seferdeyken Rasûlullah ile birlikteydik. Bir ara
Rasûlullah bir ihtiyacı için yanımızdan ayrıldı. O sırada humara denilen bir kuĢ gördük.
Ġki tane yavrusu vardı. KuĢ kaçtı. Biz yavrularını aldık. KuĢ etrafımızda uçarak havada
inip çıkmaya baĢladı. Rasûlullah geldiğinde: Kim bu zavallanın yavrusunu alıp ızdıraba
attı? Yavrusunu geri verin, diye emretti.”360
Hz. Peygamber, iletiĢiminin merhamet üzerine sistemleĢmesinin bir neticesi
olarak toplumun bütünselliğini oluĢturan kurumlar üzerinde her ferd ve gruba, rol
357 Halime Bayram, “Hz. Peygamber‟in (sav) Kadın Dindarlığına Dair Uygulamaları”, Dergipark (ss. 85-
95), tsz., s.88. 358
GeniĢ bilgi için bkz. Ali Toksarı, “Hz. Peygamber Devrinde Kadın”, Diyanet İlmi Dergi, S. 4, Cilt: 29,
1993, ss. 67-80.
359 Buhari, “Edeb”, 18.
360 Ebû Dâvud, “Edeb”, 176.
81
yüklediği de bir gerçektir. Ayrıca özelde birey, genelde kurumsal yapılar, toplum dairesi
içerisinde örgütlenmiĢ ve toplumun kollarını ifade etmeleri bakımından Hz.
Peygamber‟in merhamet yaklaĢımı, bütünsellik paralelinde büyüyen iletiĢimsel bir
yapının elemanları olarak değerlendirilebilir. Böylece Hz. Peygamber‟in toplumu
oluĢturan yapılara rol yüklediği gibi aynı zamanda kendisinin de ideal dünyanın
oluĢumunda büyük bir rolü olduğunu da rahatlıkla söylemek mümkündür.
1.4. KolaylaĢtırma ve Müjdeleme
Ġnsan kiĢiliğinin ve davranıĢlarının oluĢumunda etki yapacak, yönlendirecek,
belirleyici bir çerçevede Ģekillendirecek yollardan biri de, iletiĢimsel alıĢveriĢte
sergilenen kolaylaĢtırma ve müjdeleme metodudur. Ayrıca kiĢilerarası iletiĢimin
amacına ulaĢması, iletiĢim kaynağının sergilemiĢ olduğu tavır ve davranıĢlarla doğrudan
ilintilidir.
Hz. Peygamber‟in etkili yöntemlerinden biri de muhatabına karĢı iletiĢim
davranıĢlarında ortaya koymuĢ olduğu kolaylaĢtırma ve müjdelemedir. Hz.
Peygamber‟in “Allah beni tebliğci olarak gönderdi, zorlayıcı olarak göndermedi.”361
Hadisi bu yaĢlaĢımını açık bir Ģekilde ifade etmektedir. Diğer taraftan Yüce Allah bu
konuyla ilgili olarak Ģöyle buyurmuĢtur: “Ġnsanlar tek bir ümmetti. Ayrılmaları üzerine
Allah, rahmetinin müjdecileri ve azabının habercileri olmak üzere peygamberler
gönderdi ve beraberlerinde hak ile ilgili kitap indirdi ki, insanların, aralarında ihtilaf
ettikleri Ģeyler hakkında hakem olsun…”362
Ayrıca müjdeleyecilik açısından âyette, Yüce Allah‟ın rahmet müjdecisi olarak
Hz. Peygamberi gönderdiğini bildirmesi, tebliğin Psikososyal minvalinde insanların
birlik ve beraberliğini muhafaza etmesiyle de iliĢkilidir. Yine âyet ve hadisler dikkate
alındığında Hz. Peygamber‟in iletiĢimsel sunumunun kolaylaĢtırma ve müjdelemenin
yanında uyarıcılığı da ön plana çıkmaktadır.363
361 Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa et-Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, V/423.
362 Bakara, 2/213.
363 Fussilet, 41/1-5.
82
Hz. Peygamber bir hadisinde Ģöyle buyurmuĢtur: “KolaylaĢtırınız,
zorlaĢtırmayınız. Müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz.”364
Söz konusu bu hadis, herhangi
bir zümreye söylenmiĢ bir hadis değildir. Böylece idareci, âmir, öğretici, eğitici
vb.konumda olan bireyleri doğrudan ilgilendirdiği gibi aynı zamanda muhatabın daha
iyi anlaması ve kavraması için tüm insanlığı ilgilendiren evrensel sunum metodunu
kapsamaktadır. 365
Çünkü yumuĢaklık ve öz konuĢmak, bir yönden bireyin
psikolojisinin, diğer yönden sosyolojik olarak toplumun iletiĢimsel öğretimde mesajı
algılama oranını yükseltmektedir. Böylece kolaylaĢtırıcı ve müjdeleyici metodun, Hz.
Peygamber‟in iletiĢiminde önemli bir ilke olduğunu söylemek yerinde olacaktır.
Psikoloji açısından bakıldığında, her müjdenin heyecan verici, motive edici,
yönlendirici bir etkisi olduğu görülür. Ayrıca insanoğlunda kolaya yönelim vardır. Ġnsan
kolaycıdır. O, tabiatı icabı kolay olanı seçer, amacına en kısa, en güvenli ve en kolay
yoldan ulaĢmak ister.366
Kur‟ân-ı Kerîm‟de insanın bu özelliğine de temas edilerek
Ģöyle buyrulur: “Ama o (insanoğlu), zor geçidi aşmaya girişemedi.”367
1.5. Affedicilik
KiĢilerarası iletiĢimde affedicilik, bireysel ve toplumsal değerlerin güçlenmesine
sebep olmaktadır. Hz. Peygamber, bireysel problemlerin yanında toplumsal
problemlerin de çözülmesine önem vererek müslümanlar arasında birlik ve bütünlüğün
daim olmasını istemiĢtir. Bu yaklaĢım tarzı, birey ve toplumun aidiyet değerlerini
yaĢatmak için sergilenen bir tavırdır.368
Fussilet Sûresi 34. âyette; “Ġyilikle kötülük bir olmaz. Kötülüğü en güzel bir
Ģekilde def et. O zaman seninle kendi arasında bir düĢmanlık olan kiĢinin, sanki samimi
bir dost gibi olduğunu görürsün.” buyrulmaktadır. Ayette kiĢinin öfke halinde
sabretmesi, kötülük yapıldığında ise affetmesi vurgulanmaktadır. Böylece sergilenen bu
364 Buhârî, a.g.e., 1/230.
365 Bkz. Buhârî, a.g.e., 1/230.
366 GeniĢ bilgi için bkz. Hüseyin Certel, Kur‟ân‟da İnsan, Tuğra Ofset, Isparta 2000, s. 124-126. 367 Beled, 90/11. 368
Öztoprak, a.g.m., s.256-257.
83
tavır, muhatabın doğruyu görmesi için bir fırsat, hatta yeni dostlukların oluĢmasına bir
vesile olabilir.
Sosyal hayatta da bu gibi olaylarla karĢılaĢılmaktadır. Ġnsanların hatalarını
yüzüne vurmaktansa dolaylı olarak eksik olan yönün yanlıĢ olduğunu ifade etmek ve
haklı olunmasına rağmen karĢı tarafı rencide etmemek için affetmek, bireyler arasında
sevginin, muhabbetin ve kardeĢliğin filizlenmesine vesile olmaktadır. Hatta önceden
yaĢanan problemlerin de kısa zamanda çözülmesine yardımcı olmaktadır. Nasıl ki Hz.
Peygamber, kiĢinin öfkelenmesi anında o kiĢi ayakta ise oturmasını tavsiye ettiyse,
oturuyorken öfkelenen kiĢiye de yatmasını önermiĢtir. Hz. Peygamber‟in kızgınlığın
geçmesi için fizyolojik değiĢikliğe gidilmesi hakkında tavsiyede bulunması, bireyin
psikolojisine göre davranılması gerektiğini ön plana çıkarmaktadır.
Bunun yanında yine muhatabın yapmıĢ olduğu hatalara göz yumarak affedici
tavır ve davranıĢlarıyla yaklaĢmasının nedeni, iletiĢimsel tebliğ metodunun bir
yansıması olarak insanları kazanma stratejisiyle doğrudan iliĢkili gözükmektedir.
Genel olarak değerlendirildiğinde; Hz. Peygamber‟in iletiĢimsel tebliğ
metodunda uyguladığı affedicilik vasfının Ģu Ģekilde özetlenmesi mümkündür:
Kötülüğe karĢı iyilikle muamele etmek.
Katı davranmamak.
KiĢinin hatalarını sorgulamaktan uzak durmak.
Hatalarından dolayı cezalandırmamayı tercih etmek.
Muhatabı gücendirmemek ve affederek, kiĢiyi kazanmak için psikolojik
tespitler doğrultusunda hareket etmek.369
1.6. Toplumsal KuĢatıcılık
KiĢilerarası iletiĢimde bireylerin karĢılıklı sergilemiĢ olduğu tavır ve davranıĢlar,
toplumun üyelerini birbirine bağlayan unsurlardır. Diğer yönden değerlendirildiğinde
369 Bkz. Muhammed Cemil Ziynu, Peygamberimizin Kişisel Ahlaki Özellikleri, çev: M. BeĢir Eryarsoy,
Guraba Yayıncılık, Ġstanbul-2008, s.63, 120; Mahmut Tezcan, “Ġbni Haldun‟un Eğitime ĠliĢkin
GörüĢleri” (ss. 204-2012), tsz., s.209.
84
doğal olarak her bireyin ortaya koyduğu davranıĢ, baĢkaları tarafından kabul
edilmeyebilir. Çünkü insanların, tüm konularda hemfikir olması mümkün değildir.
Sosyal varlık olan insan, toplumla bütünleĢme gerekliliğini kendinde taĢır.
Lakin bireyler, kiĢilik, düĢünce, yetenek gibi kendine ait özelliklerle donatılarak
yaratılmıĢtır. Bu özellikler kendinde olsa da tüm bireyleri ilgilendiren birlik ve
beraberliği sağlayan toplumsal değerler, farklılıkların zenginliğine, değiĢik fikir ve
kimliklere anlayıĢla bakabilmeyi kuvvetlendirmekte, aynı çatı altında yaĢamayı zorunlu
hale getirmektedir. Bireylerin birbirlerine yaklaĢmasını sağlayan bu değerler, toplum
üyelerini birbirinden ayrıĢtırmak değil, aksine ortak değerler merkezinde bütünselliği
oluĢturma gayretidir.
Ġnsanların birbirleriyle yaĢama gayreti; maddi ve manevi değerlerin paylaĢımıyla
sosyo-kültürel birlik oluĢmaktadır. Toplum üyeleri arasında gerçekleĢen bu birlik, Ġslâm
dininin temelini oluĢturan Tevhîd inancının ön gördüğü vahdet anlayıĢıdır. Bu minval
üzerinde “Tevhîd prensibi bütüncül Ġslâm dünya görüĢü içinde teoriden pratiğe,
inançtan hayata ve idealden gerçekliğe bir idrak köprüsü konumundadır.”370
“Bütünlük, bireyin farklı bütün yönlerini eğitmeyi ifade eden bir kavram olduğu
gibi, aynı zamanda toplumun bütün fertlerini eğitmeyi ifade eden bir kavram olarak da
görülmelidir. Nasıl ki, bireyin bir yönünü eğitip diğerini ihmal etmemiz mümkün
değilse, toplumun bazı fertlerini eğitip diğerlerini dıĢarıda tutmak da aynı Ģekilde doğru
değildir. Bu nedenledir ki, beĢikten mezara kadar ilim öğrenilmesi istenmiĢ ve ilim
öğrenmenin kadın erkek her müslüman üzerine farz olduğu ifade edilmiĢtir.”371
Mekke döneminde temeli oluĢturulan ve Medine döneminde toplumun sosyal
organizması haline gelen birlik anlayıĢının temsili, Kur‟an‟ın öncülüğünde Hz.
Peygamber‟in toplumsal kuĢatıcılığı anlayıĢıdır. Hz. Peygamber, iletiĢimsel tebliğ
metodunda yukarıdaki baĢlıklarda da izah edildiği gibi davranıĢsal yaklaĢım olarak
değerlendirilen; muhatabın psikolojisini, sosyo-kültürel durumunu dikkate alması,
370 Samadov, a.g.t., s.34.
371 Turgay Gündüz, “4. Ünite”, Din Eğitimi ve Din Hizmetlerinde Rehberlik, Açıköğretin Fakültesi Yayını
No: 1093, EskiĢehir-2013, s.67.
85
merhamet göstermesi, zorlaĢtırmaktan ziyade kolaylığı ve müjdeleyiciliği tercih etmesi,
hatalı davranıĢlar karĢısında affetme prensibini benimsemesi gibi metodları
kullanmıĢtır. Söz konusu bu metodları kullanırken, bir taraftan bireyin toplum
karĢısındaki sorumluluğunu ve var olma bilincini aĢılarken hoĢgörülü yaklaĢmayı, diğer
taraftan her bireyin toplumla bütünleĢmesini sağlamıĢtır. Çünkü hoĢgörü,
“baĢkalarından nefret etmeme bilincini kazandıran bir erdem, ahlâkî sistemlerin en
temel unsuru ve diğer unsurlara da kaynaklık edebilecek önemli bir ruh disiplinidir.”372
Hz. Peygamber, bireylerarası iliĢkilerinde denge politikası çerçevesinde toplum
üyelerini kuĢatan ortak değerler üzerinde iletiĢimsel tebliğ sunumunu gerçekleĢtirmiĢtir.
Ayrıca tek taraflı iletiĢimden uzak durarak, bireyin aktif hale gelmesini ön görmüĢ ve bu
hareketlilik toplumun dinamikleĢmesine katkı sağlamıĢtır. Hz. Peygamber bu
davranıĢını sergilerken, hiçbir zaman bireyin ve toplumun değerlerine zarar vermemiĢ,
aksine her bireye yön vererek, fıtri yönünü bulmasına katkı sağlamıĢtır.
Hz. Peygamber; birey veya toplum iliĢkilerini zedeleyen kızgınlık, öfke, hakir
görme, haset,373
kin, nefret, küçümseme, alay etme, yalan söyleme, içki,374
kumar,
rüĢvet,375
hırsızlık,376
kan davası,377
faiz,378
gıybet,379
iftira,380
zina381
gibi tavır ve
davranıĢlardan kendisini muhafaza etmiĢtir. Aynı zamanda toplumun huzur ve güven
mekanizmasını olumsuz etkileyen diğer davranıĢlardan da uzak durulması gerektiğini
bildirmiĢtir. Etrafındakileri de uyararak bu gibi maddi ve manevi hastalıkların
zararlarından bahsederek dikkat edilmesi gerektiğini anlatmıĢtır. Bunların yanında
“iyilik, doğruluk, adalet, iyilerle dost olmak, iyilikte yardımlaĢıp kötülüğe karĢı koymak,
infak, arabuluculuk, adalet, kardeĢlik, bağıĢlama, sadaka, görevi ehline verme, ödünç
372 Hüseyin Yılmaz, “Hz. Peygamber‟in Eğitiminde Bir Ġlke Olarak HoĢgörü”, Cumhuriyet Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 109-132), Sivas-2004, VIII/111; Necati Öner, İnsan Hürriyeti, Ankara-
1987, s.113; Yusuf Ziya Keskin, Nebevî Hoşgörü, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul-1997, s.13. 373
Bakara 2/30. 374
Bakara 2/219, Mâide, 5/90-91. 375
Bakara, 2/188, Mâide, 5/42. 376
Mâide, 5/38 377
Ġsrâ, 17/31. 378
Bakara, 2/ 275. 379
Kaf, 50/18. 380
Hâc, 22/30. 381
Furkân, 25/ 68.
86
verme, sabır, itaat, çalıĢkanlık, affetme gibi ahlakî kategoriler getirerek”382
toplumsal
bütünleĢmeyi ön gören değerleri tebliğ etmiĢtir.
Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢım tarzı, toplumsal kuruluĢlar olan aile, kabile vb.
grupları, kurumsal kimliğin ötesinde “ben” olmaktan sıyırarak, “biz” olmayı hedeflemiĢ,
daha sonra ümmet bilinciyle her ferdi geliĢtirerek, sosyal birliği inĢa etmiĢtir. Çünkü
ferdiyet ben merkezini, toplum ise biz merkezini meydana getirmektedir. Bu noktada
Hz. Peygamber sosyolojik bağlamda, orijinal diyebileceğimiz yeni bir sosyal yapı
oluĢturmuĢtur. Çünkü Hz. Peygamber, Medine sürecinde toplumun kalıcılığını meydana
getirmek için tavır ve davranıĢları doğrultusunda etrafındaki insanları aĢama aĢama
birliği öne çıkararak kapsamlı bir toplum sürecini harekete geçirmiĢtir. Böylece
bireylerin kümeler haline gelmesi için bazı oluĢumlar gerçekleĢtirmiĢtir. Ġnsanların
uğrayabileceği ve birbirleriyle kaynaĢabileceği mekânları imar etmesi, bu anlayıĢın bir
ürünüdür. Yapılan mescidler, camiler, toplantı salonları, istiĢare meclisleri gibi imar
edilen mekânlar, Ġslâm kurumunun farklılıktan öte homojen yapısını oluĢturmaktadır. 383
Özet itibariyle Hz. Peygamber‟in toplumsal bütünselliği meydana getirmek için
bütünleĢme süreci; sosyal birleĢme merkezinde fonksiyonel, manevi ve kültürel
bütünleĢme Ģeklinde oluĢmuĢtur.
1.7. Tepkisel DavranıĢ KarĢısındaki Tutumu
Tutum; “Görünür davranıĢlarla iliĢkili olmakla birlikte tutumlar, görünmeyen,
doğrudan gözlenemeyen tepkilerdir. Tutum kavramı bir konu, Ģahıs yahut olayın lehinde
veya aleyhinde tepki vermeye yönelik bir eğilim olarak tanımlanır. KağıtçıbaĢı‟ya göre
tutum, bir bireye atfedilen onun bir psikolojik obje ile ilgili düĢünme, duygu ve
davranıĢlarını düzenli bir biçimde oluĢturan eğilimdir.”384
Bu eğilimleri, zihinsel
tepkiler, inançsal tepkiler, duygusal tepkiler ve davranıĢa yönelik tepkiler olarak
değerlendirmek mümkündür.
382 Samadov, a.g.t., s.40-41; Muhammet Meral, “Hz. Peygamber‟in Hatalar KarĢısındaki Tavrı”, Dokuz
Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir-2011, s.107. 383
Bkz. Samadov, a.g.t., s.36-40. 384
KaracoĢkun, a.g.m., s.29; Çiğdem KağıtçıbaĢı, İnsan ve İnsanlar, Evrim Basım-Yayın- Dağıtım,
Ġstanbul-1988, s.84.
87
KiĢilik ve tutum arasındaki iliĢki dikkate alındığında kaynak model olan kiĢilik
yapısı ile o kiĢiliğin meydana getirdiği tutumlar, iletiĢim alıĢveriĢini etkileyen önemli
bir faktördür. Hz. Peygamber‟in tepkisel davranıĢlara karĢı oluĢturduğu tutumlar, bizzat
kendisinin doğup büyüdüğü, yaĢadığı çevrenin davranıĢ Ģekillerine, sosyal düzenin
durumuna, cinsiyete, eğitime, Psikososyal ve sosyo-kültürel konumuna göre
ĢekillenmiĢtir. Bunların yanında muhatabın ihtiyacına ve isteklerine göre tutumlarının
meydana geldiği bilinmektedir. Hz. Peygamber‟in tutumları, bireylerarasında sıkı bir
iliĢki bağı kurarak, her bireyi kendi çevresiyle olan davranıĢ ve tutumlarını
yönlendirmesinin yanı sıra toplumu oluĢturan diğer üyelerle de bağını
kuvvetlendirmektedir.385
Bu noktada asr-ı saadette bazı örnekler vardır.386
Örneğin Ģu
hadis dikkat çekicidir:
“Ömer Ġbn-i Hattâb radıya‟llâhu anh‟den rivayete göre Nebî sallallâhu aleyhi ve
sellem zamanında Abdullah adlı bir kimse vardı. (Halk arasında) hımâr (eĢek) lâkabıyla
anılırdı. Rasûlullâh sallallâhu aleyhi ve sellemi (ara sıra) güldürürdü. Rasûlullâh da bu
adama Ģarap içtiği için had vurdururdu. Günlerden bir gün Abdullah yine huzura
(kusurlu) getirildi. Rasûlü Ekrem de had vurulmasını emretti. Mecliste bulunanların
birisi (Hz. Ömer):
Allah‟ım! Şu adamı rahmetinden uzak kıl! (diye lanet edip) içki yüzünden ne
çok divana getiriliyor, dedi.
Bunun üzerine Rasûl-i Ekrem:
385 Bkz. Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.130.
386 Müminlerin annesi, Hz. ÂiĢe anlatıyor: “Hırsızlık yapan Mahzumlu kadının durumu KureyĢlileri fazlasıyla üzdü. „Bu
kadın hakkında Resûlullah nezdinde kim müessir bir Ģefaatte bulunabilir?‟ diye adam aradılar. „Bu iĢe, sadece
Resûlullah‟ın çok sevdiği Üsâme Ġbn Zeyd cesâret edebilir.‟ dediler. Üsâme (huzura çıkarak), Resûlullah‟a Ģefaat
talebinde bulundu. Efendimiz: „Allah‟ın hududundan bir hadd hususunda Ģefaat mi talep ediyorsun?‟ diye çıkıĢtı.
Sonra kalkıp cemaate Ģu hitabede bulundu: „Sizden öncekileri helâk eden Ģey Ģudur: Ġçlerinden soylu birisi hırsızlık
yaptı mı onu terkedip (ceza vermezlerdi). Aralarında kimsesiz zayıf birisi hırsızlık yapınca derhal ona hadd tatbik
ederlerdi. Allah'a yemin olsun! Muhammed'in kızı Fatıma hırsızlık yapmıĢ olsa mutlaka onun da elini keserdim.”
Rasûlullah‟ın “Allah'a yemin olsun! Muhammed'in kızı Fatıma hırsızlık yapmıĢ olsa mutlaka onun da elini keserdim”
ifadesi bu konuda ne kadar hassas olduğunu göstermektedir (Meral, a.g.t., s.107; ayrıca bkz. Macid, “Hz.
Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, s.281).
88
Yâ Ömer! (ona lanet etmeyiniz.) Vallâhi kesin olarak bildiğim bir şey varsa,
o, Allâh‟ı ve Rasûlünü sever, buyurdu.”387
Hz. Peygamber‟in “Yâ Ömer! (ona lanet etmeyiniz.) Vallâhi kesin olarak
bildiğim bir şey varsa, o, Allâh‟ı ve Rasûlünü sever” ifadesi bu konuda ne kadar hassas
olduğunu göstermektedir.
Görüldüğü gibi Hz. Peygamber‟in muhataba karĢı tutumu, hem bireyi hem de
toplumsallaĢma sürecini etkileyen önemli bir faktördür. Dinin yasakladığı tavır ve
davranıĢların birey tarafından yapıldığını gördüğünde, Hz.Peygamber tepkisel tutum
sergilemiĢtir. Ama diğer taraftan hata yapan kiĢinin psikolojik tavrını da dikkate aldığı
açıktır. Çünkü muhatap kitle, farklı karakterlere sahipti.388
Böylece hem bireyin
davranıĢındaki yanlıĢlığı tespit ederek muhatabını uyarması, hem de bireyin yaĢadığı
toplumun refah ve huzurunu zedeleyecek çevresel bir problemin çözmüne katkı
sağlaması söz konusudur. Çünkü tutumların birey ile toplumu geliĢtirici veya
engelleyici bir yönü olduğu bilinmektedir.
Bireyin sergilediği tutum, toplum içerisinde uygunluğu varsa ya desteğini
almakta ya da dıĢlanmaktadır. Hz. Peygamber‟in tutumu bu yönüyle
değerlendirildiğinde, bireyi yanlıĢtan uzaklaĢtırması, doğruya iyi ve güzel olana
sevketmesi gibi rollerinden dolayı toplumun farklı üyeleri tarafından benimsenmesine
ve böylece sosyo-kültürel yetkinliğinin oluĢmasına neden olmuĢtur.
2.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Sözsüz ĠletiĢim
KiĢilerarası meydana gelen iletiĢim genel olarak sözlü iletiĢim ve sözsüz iletiĢim
Ģeklinde ikiye ayrılmaktadır.389
ĠletiĢim perspektifinde Hz. Peygamber‟in sözel
yaklaĢımı ikinci bölümde değerlendirilmiĢti. Hz. Peygamber‟in sözsüz iletiĢimi ise bu
baĢlık altında incelenecektir.
387 Zeynü‟d-dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi‟l-Latîfi‟z-Zebîdî, Sah‟ih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh
Tercemesi ve Şerhi, Mütercimi ve ġârihi: Kamil Miras, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Dokuzuncu
Baskı, Ankara-1987, 12/253. 388
Bkz. Macid, “Hz. Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, s.277. 389
Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.137.
89
ĠletiĢimsel alıĢveriĢte sözcüklerin yerli yerinde kullanılması ne kadar önemli ise
sözcüğün kullanım sürecinde oluĢan söz vurgusu, ses tonu ile bütünsel hale gelen
fizyolojik (bedensel) hareketlerin de katkısı o kadar önemlidir. Nasıl ki düĢünceleri
ifade etmede sözlü iletiĢim önemliyse, duyguları dolaysız ifade etmede ise sözsüz
iletiĢim önemlidir. KiĢinin öfkelendiği zaman yüz ifadesindeki gerginlik, sevindiğinde
mütebessim bir çehreye bürünmek, duygulandığında hüzünlü bir duruĢ sergilemek, kaĢ
çatmak, göz kırpmak, bakıĢ atmak gibi tepkimeler, fizyolojik/bedensel hareketler
sonucu meydana gelen sözsüz iletiĢim versiyonlarıdır. Bu bilgiler doğrultusunda
değerlendirildiğinde beden dili, sözsüz iletiĢim alanına girmektedir. Günümüzde sözsüz
iletiĢim, çok merak edilen ve önem verilen bir iletiĢim türüdür.390
KiĢilerarası iliĢkilerin geliĢiminde ve ilerlemesinde duygu ve düĢüncelerin ifade
etme sürecinde oluĢan sözsüz iletiĢim, değiĢik davranıĢ biçimleriyle meydana
gelmektedir. Sözsüz iletiĢimin jest ve mimikler, ses tonu, bakıĢ gibi kendine ait kotları
vardır. KiĢilerarası sözsüz iletiĢimde alıĢveriĢin bir sonucu olarak bazı özellikler tespit
edilmiĢtir: Doğal iletiĢim olarak kabul edilen sözsüz iletiĢim, duygu ve düĢünceleri etkin
hale getirmesi doğrultusunda iletiĢimsel hareketlerin görsel dıĢa vurumudur. Gündelik
hayatta bazen yaĢandığı gibi anlamlı ve derin bir bakıĢ, sözlerin tesirini, kifayetsiz
bıraktığı zamanlar olmuĢtur.
Bu noktada sözsüz iletiĢimin, kiĢinin sarfettiği sözün doğru ya da yanlıĢ
olduğuna veya kiĢilerarası iletiĢimin anlaĢılmasına yardımcı olduğu söylenebilir. Ayrıca
“sözlü iletilerin yorumlanmasında ve anlamlandırılmasında ipuçları verir. Genellikle
sözlü iletilerden daha güvenilir bir kaynak oluĢturur. Bazen bir suskunluğun, bir göz
atıĢın, sözlerden daha güvenilir iletiler sunduğu görülür. Ancak belirsizlik de içerebilir.
Söz gelimi belli bir ortamda suskunluğun, yorgunluktan mı, ilgisizlikten mi,
çekingenlikten mi yoksa saygılı olmaktan mı kaynaklandığını tahmin etmek
güçleĢebilir. Sözsüz iletiĢim kültürel yapıya göre Ģekillenir. Her toplumun kendine has
sözsüz iletiĢim biçimleri vardır.”391
390 Yağcı, a.g.t., s.10.
391 Türkmen, a.g.t., s.203; ayrıca bkz. Merih Zıllıoğlu, İletişim Nedir?, Ġstanbul-1993, s.180, 183.
90
Hz. Peygamber iletiĢimsel tebliğ metodunda, konunun daha güzel anlaĢılması ve
muhatabın dikkatini çekmek için beden dilini kullandığı bilinmektedir. Söz gelimi “bir
defasında en beğendiği kiĢinin özelliklerini sıralarken, birden elini birbirine vurup
dinleyicilerin dikkatini çektikten sonra; “Ölümü çabuk, ağlayanı ve mirası az olandır.”
demesi, dikkat çekmektedir.392
Bu yaklaĢımıyla Hz. Peygamber, beden dilini kullanarak
sarfettiği sözün gücünü arttırmıĢ ve tesirli olmuĢtur.
2.1. Jest ve Mimik
Bedenin sergilemiĢ olduğu hareketlere jest ve mimik ismi verilmektedir. Jest;
konuĢurken el, kol ve baĢ ile gerçekleĢen, anlamlı bedensel hareketlerdir. Mimik ise
duygu ve düĢünceleri belirtmek için yüzde oluĢan hareketlerin tamamına denmektedir.
BaĢka bir tabirle sözlü diyalog anında sözsüz iletiĢim olarak değerlendirilen jest ve
mimikler, aktif görüntü oluĢmasına, mesajın insan zihninde daha belirgin hale
gelmesine yardımcı olmaktadır. Ayrıca sözlü iletiĢimde anlatılamayan gizli his ve
duyguların jest ve mimik aracılığıyla iletinin anlaĢılmasını da kolaylaĢtırmaktadır.
Sözsüz iletiĢim bakımından Hz. Peygamber, muhatabın anlamasını
kuvvetlendirmek için beden dilinden istifade etmiĢ, fizyolojik yaklaĢım olarak telakki
edebileceğimiz jest ve mimik kodlarını kullanmıĢtır. Çünkü beden organlarının ortaya
koyduğu bu hareketler, hislerimizi, ruhsal halimizi ifade etmede yardımcı olmakta, his
ve duyguları görsel hale getirmekte ve muhataba anlatılan konuların daha iyi
anlaĢılmasında, yardımcı olmaktadır.393
Buradaki en önemli fonksiyonu, mesajı anlama
ve kaynağın anlaĢılması noktasında, sözlü iletiĢimin alıcıya daha iyi sunulması için
yardımcı görevini üstlenmesidir. Hatta bazen bizzat beden diliyle iletiĢim alıĢveriĢi
yapılabilmektedir. Söz gelimi konuĢma engelli bireylerin beden dilini kullanması, örnek
olarak gösterilebilir.
AraĢtırmamaız dâhilinde Hz. Peygamber‟in beden dili olarak ortaya koyulan
bilgileri, içerik ya da görüntü Ģeklinde tetkik etmek mümkündür. Ġçerik ve görüntü genel
392 Canlı, a.g.m., s.156.
393 Bkz. Yusuf Macid, “Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(ss. 29-44), Sayı/No: I, 2012, s.33.
91
itibariyle duygusal çerçeveden değerlendirildiğinde; “neĢe ve üzüntü, memnuniyetsizlik,
sevgi, öfke, korku, emir ve nehiy, onay ve red, nezaket, duyarlılık, bakma, susma,
önemseme, te‟yid ve teĢhis, yakın temas”394
Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir.
Hz. Peygamber‟in neĢe içerikli gülümsemesi, bedeni farklı anlamları ihtiva
etmektedir. Çünkü gülümsemek, her ne kadar sevinci ihtiva etse de genel itibariyle
sosyal iliĢki doğrultusunda pozitif bir sinyal içermektedir. Bunun yanında muhatabı
ciddiye alma ve değer verme Ģeklinde de ifade edilmektedir. Ayrıca bireyin gülümseme
hareketi ile neyi ifade ettiğini tespit etmek biraz güçtür. Bundan dolayı gülümsemenin
meydana geldiği ortam, gülümseme nedeninin bir açıklayıcısı konumundadır. 395
Hz. Peygamber‟in yaĢamıĢ olduğu dönemde anlatılanları ortaya koyan pek çok
örnek yaĢanmıĢtır. Söz gelimi Ebû Cehil‟in oğlu Ġkrime‟ye karĢı Hz. Peygamber‟in
tebessüm etmesi dikkat çekicidir. Hadise Ģu Ģekilde meydana gelmiĢtir. Ġkrime‟nin eĢi,
Mekke‟nin fethinde Müslüman olmuĢtur. Ġkrime Mekke‟nin fethi zamanlarında
görüldüğü yerde öldürülme korkusundan dolayı Yemen‟e kaçmıĢtır. Ġkrime‟nin
Müslüman olması için Hz. Peygamberden eminlik alan Ġkrime‟nin eĢi Ümmü Hâkim,
Ġkrime‟yi bularak Hz. Peygamber‟in yanına getirmiĢtir. Bu hadiseyle karĢılaĢan Hz.
Peygamber, Ġkrime‟nin geldiğini görünce; “HoĢ geldin süvari yolcu!” sözlerini
kullanarak mütebessim bir çehreyle onu karĢılamıĢtır.396
Cibril hadisinde de görüldüğü gibi397
sözlü iletiĢminde bedensel hareket olan jest
kodunu kullanması, iletiĢimsel açıdan muhatabına sergilemiĢ olduğu yakınlığın yanında
çevresinde bulunan kiĢilere eğitimsel iletiler göndermesi dikkate Ģayandır.398
Bu kiĢilerle muhatap olurken sözlü iletiĢim esnasında jest ve mimik kodunu
kullanmıĢtır. SergilemiĢ olduğu bu tavır, muhatabın saygınlığını koruma, hatta babası
olan Ebû Cehil‟in geçmiĢte yapmıĢ olduğu negatif hareketlerinden dolayı kiĢinin
394 Mahmut Kavaklıoğlu, “Sergilediği Beden Dili Açısından Hz. Peygamber”, Çorum İlahiyat Fakültesi
Dergisi (ss. 49-80), S. 6, III/56-57. 395
Bkz. Kavaklıoğlu, a.g.m., s.57. 396
Kettânî, Muhammed Abdülhayy, Terâtîbü‟l-İdârîyye, Çev: Ahmet Özel, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-1990-
92, I/271; Abdullah Aydınlı, “Ġkrime b. Ebû Cehil”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 22/42; 397
Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes„ûd b. Muhammed el-Ferrâ‟ el-Begavî, Mesâbîh es-
Sünne, tsz., I/112. 398
Ayrıntılı bilgi için bakınız. Fuat Karabulut, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi
Dergisi (ss. 427-451), S. 1, XVI, 2012.
92
yargılanmaması gerektiğini vurgulamıĢ, onurunu korumuĢ, duyarlı bir yaklaĢım tarzıyla
muhatabın duygu ve düĢüncelerine değer verdiğini göstermiĢtir. Diğer taraftan Hz.
Peygamber‟in Cebrail‟e yaklaĢ diyerek, uyluğunu uyluğuna temas ettirmesi, muhatapla
kendisi arasındaki samimiliği, saygınlığı ve içtenliğini ortaya koymuĢ, etrafındakilere de
iletiĢimsel bir metod uygulamıĢtır.
2.2. Ses Tonu
Ses tonu, kiĢinin iç dünyasıyla iliĢkili olmasından dolayı yani sözün ötesini ifade
eden duygusal bir yönü olan sözsüz iletiĢim alanına girmektedir. ĠletiĢim alıĢveriĢinde
dilin uygun bir Ģekilde kullanılması, jest ve mimik kodları nasıl ki kaynak ile alıcı
arasında oluĢan iletiĢimsel anlamayı arttırıyorsa ses tonu da vurgunun gücünü
arttırmaktadır. Çünkü bir değerlendirmeye göre iletiĢim alıĢveriĢinde sözcükler %10,
beden dili %60, ses tonu %30 oranında alıcıyı etkilemektedir.399
Sesin birinci niteliği
tonu, ikinci niteliği ise ses yüksekliğidir. Tonlama, sesin hızıyla Ģiddetiyle meydana
gelen ses niteliğiyle alakalı olan vasıflardır.400
Günlük hayatta da karĢılaĢıldığı gibi
kullanılan kelimelerdeki anlamın ses üzerinden tonlamayla vurgulanması ile kelimelerin
aynı düzeyde tonlamayla yalın halde sarfedilerek yapılan hitabet arasında elbette fark
vardır. Ayrıca kelimeler üzerindeki tonlama, yerli yerinde ve ihtiyaç nispetinde
yapıldığında doğru bir kullanım gerçekleĢtirilmiĢ olur.401
Hz. Peygamber, iletiĢimsel tebliğ metodunu alıcıya ulaĢtırırken ses tonuna ayrı
bir özen göstermiĢtir. Söz gelimi Enes radıyallâhu anh‟ın on yıl yanında hizmet
etmesine rağmen, Hz. Peygamber için kırıcı ve kaba sözler sarfettiğine hiç Ģahit
olmadığını söylemesi ve kendisine “üf” dahi demediğini dillendirmesi örnek olarak
gösterilebilir. 402
Bu hadis dikkatlice incelendiğinde Hz. Peygamber, öfkelenmeden
sakin bir ses tonuyla muhatabıyla konuĢtuğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca Hz.
Peygamber‟in; kiĢilerle karĢılaĢtığında onların duyabileceği miktardaki bir ses tonuyla
399 Macid, “Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği”, s.32.
400 Dökmen, a.g.e., s.27.
401 Bkz. Recep Tayfun, Etkili İletişim ve Beden Dili, Nobel, 5. Basım, Ankara-2014, s.115, 141.
402 Bkz. Canlı, a.g.m., s.154.
93
selam vermesi bir diğer örneğidir.403
Bu değerlendirmeler doğrultusunda ses tonunun,
beden iletiĢim sürecinde aktif rol oynadığını söylemek mümkündür.
2.3. BakıĢ
Hz. Peygamber, toplumun her kesiminde aktif rol oynamasından dolayı
muhatapların durumlarına göre tebliğ metodlarını kullanırken meydana gelen süreçte
“ailesi ile de farklı biçimlerde iletiĢimde bulunmuĢ, sözlü iletiĢimin yanında jest, mimik
gibi beden dilini yani sözsüz iletiĢimi de kullanmıĢtır. Zira ölçülü ve yerli yerinde
kullanılan beden dili, iletiĢimin hedefine ulaĢmasında ciddi katkı sağlamaktadır.
Örneğin, karĢıdaki kiĢinin yüzüne bakmadan konuĢmak o kiĢide kendisine değer
verilmediği duygusunu oluĢturacağı için iliĢkiyi zorlaĢtıracak, karĢıdaki kiĢinin yüzüne
bakılması, mümkün olduğu kadar göz teması kurulması ise, iletiĢimi olumlu yönde
etkileyecektir.”404
Ġnsanlarla yüz yüze iletiĢimde bakma eylemi, farklı anlamları içinde barındıran
bedensel bir harekettir. Yani bazen sevinci ortaya koyarken, bazen de üzüntü veya
kızmayı ifade etmektedir. Söz gelimi iletiĢim kurulan bireyle konuĢurken onun yüzüne
bakmadan yapılacak eylem, büyük bir hakaret kabul edilmektedir. Diğer yönden
değerlendirildiğinde kiĢilerarası iletiĢimde göz temasının iyi ayarlanması, gözü rahatsız
etmeyen, yani hoĢ görünen bir algı oluĢturmaktadır.405
Ayrıca ölçüsüz bir Ģekilde
muhataba karĢı sergilenen bakıĢ da karĢı tarafı rahatsız etmektedir. Bundan dolayı
toplum nezdinde gayri ahlaki olarak değerlendirilmektedir.406
Hz. Peygamber‟in genel itibariyle muhatapların tavır ve davranıĢları karĢısında
memnun olmadığı zaman beden dilini sıkça kullandığı görülmektedir. Abdullah b.
Amr‟ın giymiĢ olduğu iki kıyafetin sarı renkte olması hasebiyle dikkatlice bakması,
beden diliyle memnuniyetsiz bir bakıĢla karĢıladığı bilinmektedir. Çünkü bu gibi
403 Bkz. Kavaklıoğlu, a.g.m., s.66.
404 Nevzat Aydın, “Hz. Peygamber‟in Aile Hayatında EĢler Arası ĠletiĢimin Temel Ġlkeleri”, Bayburt
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 1, 2015, X/108. 405
Yusuf TaĢan, “Dini Tebliğde Hutbe‟nin Yeri ve Hz. Peygamber‟in Hutbe Tarzı”, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul-2007, s.30. 406
Bkz. Cüneyt Gökçe, “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢiminde Sevgi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, S. 17, 2007, 12/180 vd..
94
elbiselerin inancı olmayan kimselerin giymiĢ olduğu kıyafete benzediği için ve onların
libaslarının giyilmesini yasakladığından dolayı bakıĢlarıyla maksadının
hoĢnutsuzluğunu bir nevi somutlaĢtırarak tepkisini göstermesinden kaynaklanmaktadır.
407
ĠletiĢimde gözün çevreyle olan münasebeti oldukça önemlidir. Çünkü göz
teması, kiĢilerarası iletiĢimin oluĢmasında etkin rol oynamaktadır. Hz. Peygamber‟in
sözsüz bir iletiĢim olarak kabul edebileceğimiz göz temasını, tebliğ sunumlarında
dikkatlice kullandığı bilinmektedir.408
Söz gelimi irĢad meclislerinde veya birebir
iletiĢimsel alıĢveriĢlerde gözünü sadece bir yöne çevirmemiĢ, aksine hitap ettiği tüm
alanlara bakarak göz temasını meydana getirmiĢtir. “Çünkü hatip birinde sadece kulağa,
diğerinde kulakla beraber göze de hitap etmektedir.”409
Asr-ı saadette meydana gelen Ģu hadise dikkat çekicidir. “Bir kere sadaka hurma
tınazının yanında oynamakta olan Hasan Ġbn-i Ali radıyallâhu anhumâ, bu hurma
yığınından ansızın bir hurma alıp ağzına koymuĢtu. Resûlullâh sallallâhu aleyhi ve
sellem, çocuğa Ģöyle manidar bir surette bakınca çok zeki olan çocuk hemen hurmayı
ağzından çıkarmıĢtır. Sonra Rasûlullâh; sen Muhammed‟in ehl-i beytinin sadaka malı
yemediklerini bilmez misin? buyurmuĢtur.”410
Yine Hz. Peygamber eliyle iĢaret etme
doğrultusunda bakıĢlarını muhataba ileterek yönlendirmesi, örnek olarak
gösterilebilir.411
Hz. Peygamber anlaĢıldığı üzere ehl-i beytini sadakadan mahrum ettiğini
anlatmak için sözlü iletiĢimden önce sözsüz iletiĢim kodlarından biri olan göz temasıyla
muhatabıyla iletiĢimsel bağ kurmuĢtur. Hz. Peygamber‟in sergilemiĢ olduğu bu bakıĢ
karĢısında muhatabın etkilenmesi ve yapmıĢ olduğu davranıĢın yanlıĢ olduğunu
anlaması, göz temasının ifade gücünü kuvvetlendirdiğini ve muhatabını ikna etmede
tesirli olduğunu ifade etmektedir. Çünkü bireylerarası ortaya koyulan bakıĢ kiĢilerarası
407 Bkz. Kavaklıoğlu, a.g.m., s.61.
408 Bkz. Buhari, Kitâbu Fedâilü Ashâbi‟n-Nebî Babı, Hadis No: 86, VIII/3525.
409 TaĢan, a.g.t., s.60.
410 Buhari, Tecrid-i Sarih, (1128. Hadisin izahı), VIII/17.
411 Buhari, Tecrid-i Sarih, (1157. Hadisin izahı), VIII/115.
95
duyguların daha etkili olması bakımından dolaysız olarak etkili iletiĢimli bir
faaliyettir.412
Böylece Hz. Peygamber göz temasıyla sergilediği tebliğ usulü, muhatabı
etkileme açısından hitap kabiliyetinin ve tesir gücünün ne kadar geniĢ ufuklu olduğunu
gözler önüne sermektedir.
3. Hz. Peygamber’in Sözel ĠletiĢim Yöntemleri
Tebliğ metodu açısından Hz. Peygamber‟in birden fazla yöntem kullandığı
bilinmektedir. Nasıl ki her hatibin kendine has ifade uslubu ve yöntemi var ise haliyle
Hz. Peygamber‟in de telkin ve tebyin doğrultusunda muhatabını etkilemek için
baĢvurduğu yöntemler vardır. Diğer bir açıdan değerlendirildiğinde kaynak ile alıcı
arasında kuvvetli bir iletiĢim ağı oluĢması için kaynağın mesajı aktarırken alıcının
Psikososyal boyutuna göre farklı yöntemleri kullanması bir nevi zorunluluktur. Çünkü
her birey, genelde insan türü bakımından aynı değerlere sahip olsa da özelde her birey,
kiĢilik ve Psikososyal boyut açısından farklı özelliklere sahiptir. Dolayısıyla Hz.
Peygamber muhatabın Ģahsi özelliklerine dikkat ederek yöntemsel tebliğ metodunu ifâ
etmiĢtir.
Genelinde Ġslâm‟ı anlatırken özelde ise bireysel ve toplumsal meseleler
gündeme geldiğinde Hz. Peygamber‟in sözel iletiĢimi, daha çok ikna yöntemi üzerinde
ĢekillenmiĢtir. Haliyle her yöntem, “neden” ve “amaç” içinde barındırmaktadır. Bu
düĢünce doğrultusunda Hz. Peygamber‟in yöntemsel tebliğ metodunun nedeni, her
bireyin Yüce Allah tarafından gönderilen din ile buluĢturulmasıdır. Yöntemsel tebliğ
metodunun amacı ise insanlık değerlerini yitirmiĢ sosyal yapının yeniden inĢa edilerek
medenileĢmesi, toplumsal değiĢim mekanizmasını Kur‟an ve sünnet ekseninde
sistemleĢtirmesi ve bu mekanizma sistemi doğrultusunda her bireye sorumluluk
yüklemesidir.413
Çünkü Yüce Allah Kur‟an‟da Ģu Ģekilde buyurmaktadır:
412 Orhan Gökçe, İletişim Bilimine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara-2003, s.130.
413 Bkz. Mustafa Çetin, “Kur‟an ve Hz. Peygamber‟in BarıĢ AnlayıĢı”, Süleyman Demirel Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi II. Kutlu Doğum Sempozyumu (ss. 7-16), Isparta-1999, s.10; ayrıca bkz. Ġsmet Ersöz,
Ġslâm‟da Davet Metodu, Diyanet ĠĢleri baĢkanlığı Yayınları, Ankara-1992, s.6.
96
“Ey insanlar! Bakın, biz sizi bir erkek ve bir kadından yarattık ve sizi kavimler
ve kabileler haline getirdik ki, birbirinizi tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katında en üstün
olanınız, O‟na karşı derin bir sorumluluk bilincine sahip olanınızdır, Allah her şeyi
bilendir, her şeyden haberdar olandır.”414
Hatibin kendisi ile kullandığı üslup arasında doğrudan iliĢki vardır. Çünkü
hatibin üslubu ne kadar kaliteli ve beliğ ise o hatibin zekiliğine ve böylece mananın
kuvvetliliği açısından verimli olduğuna iĢarettir. Haliyle bu özellikler zekânın kuvvetli
olması hasebiyle hitabetin değerini arttırmaktadır. Buna ilaveten “güzellik, açıklık, eĢ
anlamlı kelimelerin ve tekrarlamaların çok olması özelliğine de sahiptir. Darbü'l-
meseller, bu üslûpta kullanılır. Ayrıca hatibin ses tonunun da bu üslûpta dinleyiciler
üzerinde büyük bir etkisi vardır. Bu üslûpta, farklı ifâde Ģekillerinin kullanılması güzel
bir Ģeydir. Mesela haber cümlesinden, soru cümlesine; ondan hayret ifâde eden
cümlelere geçmek gibi.”415
Kısaca Hz. Peygamber‟in birden çok uyguladığı yöntemsel tebliğ metodu vardır.
Bunlardan bazıları; soru-cevap yöntemi, tekrar yöntemi, örneklendirme/kıssa yöntemi
ve dikkat çekme yöntemidir.
3.1. Soru-Cevap Yöntemi
Soru-cevap yönteminin, hemen hemen tüm zamanlarda kullanılan bir metod
olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü insanın dikkatini toplamak için en iyi
yöntemlerden birisi soru sormaktır. Burada kastedilen yöntem, sıradan soruların
muhataba yönlendirilmesi değil, aksine muhatabın dikkatini toplayarak zihni sürecin
konuya odaklanmasıdır. Tabi bu noktada sorunun nasıl sorulması gerektiği de
önemlidir.416
Hz. peygamber kimi zaman soru-cevap metodunu kullanmıĢtır. Bazen konu
hakkında herhangi bir sunum yapmadan soru sorarak konuya dikkatin çekilmesini
414 Hucurat, 49/13.
415 Nusreddin Boleli, Belâğat Kur‟an Edebiyatı Beyan-Meânî-Bedî‟, Rağbet Yayınları, Ġstanbul – 2000,
s.29. 416
Gündüz, a.g.m., s.76-77.
97
arzulardı. Ya da konuyla alakalı olan bir örnek olay anlatır veya sunum esnasında
muhatabın daha iyi öğrenmesi açısından soru yöntemini kullanırdı. Hatta Ģunu da
söylemek gerekir ki bir soru üzerinden genel cevaplamanın yanında aynı soruya karĢılık
bireysel özelliklerden dolayı farklı cevaplamalar da yapmıĢtır.417
“Enes b. Mâlik (r.a.) rivâyet etmektedir. “Yüce Allah, Huneyn Günü, Resulüne
Hevâzin kabilesinin mallarından bol bol ganimet verdiği ve Resulullah (s.a.v.)
KureyĢ'ten bâzı kimselere 100‟er deve vermeye baĢladığı zaman Ensâr‟dan bâzı
kimseler: Allah, Resulullah‟ı affetsin! KureyĢ‟e bir Ģeyler veriyor da, bizi bırakıyor.
Hâlbuki bizim kılıçlarımızdan onların kanları damlıyor! dediler.
Enes b. Mâlik der ki: “Ensâr'ın bu sözleri Resulullah (s.a.v.)‟e anlatıldı. O da,
onlara haber gönderip onları deriden yapma bir çadır altına topladı. Ensâr toplanınca
Resulullah (s.a.v.), onların yanlarına gelip: Sizden kulağıma gelen bu sözler nedir?
buyurdu. Ensâr‟ın ileri gelenleri: Ey Allah‟ın Resulü! Bizim söz sahibi olanlarımız hiç
bir Ģey söylemedi, fakat aramızdan yaĢça genç olan bâzı kimseler; Allah, Resulünü
affetsin! KureyĢ‟e veriyor da, bizi bırakıyor. Hâlbuki bizim kılıçlarımızdan onların
kanları damlıyor! dediler, cevâbını verdiler. Bunun üzerine Resulullah (s.a.v.);
Gerçekten ben küfürden yeni kurtulmuş bâzı kimselere dünyalık vererek, kalplerini
yatıştırıyorum. Sizler bunların mallarla gitmelerine, sizin de evlerinize Resulullah‟la
dönmenize razı değil misiniz? Vallahi sizin beraberinde döndüğünüz zât, onların
beraberlerinde götürdükleri mallardan daha hayrlıdır, buyurdu.
Ensâr: Evet, ey Allah‟ın Resulü! Biz, elbette seninle birlikte Medine‟ye
dönmeye razıyız, dediler. Resulullah (s.a.v.): Benden sonra yakın bir zamanda
başkalarının sizlere üstün tutulmasına şahit olacaksınız. Sizler, Allah‟a ve Resulüne
kavuşuncaya kadar sabrediniz. Ben, Kevser Havzunun başında olacağım” buyurdu.
Bunun üzerine Ensar hep birlikte: Sabırlı olacağız, dediler.”418
Müslümanlar Huneyn savaĢını kazandıktan sonra ganimet elde etmiĢtir. Hz.
Peygamber ganimet dağıtımında Ġslâm‟ı yeni tercih edenlere daha fazla pay vermiĢtir.
417 Gündüz, a.g.m., s.76.
418 Müslim, Zekât, 132-134.
98
Bu davranıĢı, Ġslâm‟a yeni girenler açısından değerlendirildiğinde Allah‟ın göndermiĢ
olduğu son Peygamberin nezdinde bu kiĢilerin dine ısındırılması ve sosyolojik açıdan
bir nevi yabancı hükmünde olan bireylerin topluma kazandırılması hassasiyeti olarak
görülebilir.
Ensardan bazılarının bu davranıĢa karĢı tepkisi, söz konusu bu gerçekleĢen
Psikososyal olayı, iyi analiz edemediklerinden kaynaklandığını söylemek mümkündür.
Hz. Peygamber bu hadiseyi duyduğunda problemi çözmek için Ensarın yanına gelmiĢtir.
Hz. Peygamber‟in Ensarın yanına gelmesindeki bu yaklaĢımı, problem çözmede bizzat
muhatabla karĢı karĢıya gelmesi, dolaylı yolları kullanmaktan ziyade iletiĢimsel sürecin
doğrudan geliĢmesini uygun görmüĢtür.
Daha sonra muhataplar karĢısında Ensar ile müslümanlığa ısındırılması
amaçlanan çokça ganimet verilen bireylerin konumunu belirtilmiĢtir. Bu yaklaĢımı,
problem çözmedeki farklı metodları ifade etmektedir. Ayrıca bir taraftan; “…Gerçekten
ben küfürden yeni kurtulmuş bâzı kimselere dünyalık vererek, kalplerini
yatıştırıyorum…”419
olayın açıklamasını yaparken diğer taraftan; olayın izah sürecinde
iki grubun mevcut değerini vurgulamak için kıyas metodunu kullanması, ikna etme
yönünden dikkat çekicidir. Bu davranıĢı, muhatap tarafından oldukça etkileyici bir
görüntü oluĢturmuĢtur.
Hz. Peygamber‟in muhatabını asıl etkilediği davranıĢ, soru-cevap Ģeklindeki
yaklaĢımı olmuĢtur. Çünkü iki grubu kıyas ederken, Ensarın asla reddedemeyeceği bir
soru-cevap üslubuyla iletiĢimsel kabiliyetini sergilemiĢtir: “…Sizler bunların mallarla
gitmelerine, sizin de evlerinize Resulullah‟la dönmenize razı değil misiniz? Vallahi sizin
beraberinde döndüğünüz zât, onların beraberlerinde götürdükleri mallardan daha
hayırlıdır…”420
Hz. Peygamber bu diyalogda soru-cevap tekniğini kullanmasını farklı açıdan da
değerlendirmek mümkündür. ġöyle ki Hz. Peygamber Ensarın tavır ve davranıĢlarını
yakından tanıdığından dolayı soru-cevap tekniğini kullanmıĢtır. Günlük hayatta da
419 Buhari, Farzu‟l-Hums, 19.
420 Buhari, Farzu‟l-Hums, 19.
99
kullandığımız gibi bazen her hangi bir olayı hatırlatmak veya önemini belirtmek için
soru-cevap tekniğini kullanmaktayız. Yani muhatap sorunun cevabını bilmesine rağmen
hatırlaması veya idrak edebilmesi için ortaya koyulan bir metoddur. Zaten Ensar, Hz.
Peygamber‟in bu sorusuna karĢın ikna olmuĢ, hatta ziyadesiyle memnuniyetlerini
belirtmiĢlerdir. Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢımı Ensarı derinden etkilemiĢtir. ġarihler de
Ensarı ikna etme usulünü etkileyici bir metod olarak değerlendirmiĢlerdir. Böylece
Ensar bu yaklaĢıma karĢı kendilerinin daha üstün olduğunu öğrenince kayıtsız
kalmamıĢlardır.421
Hitabet alanında soru-cevap metodunu ilk olarak uygulayan Hz. Peygamberdir.
Soru-cevap metodunu farklı Ģekillerde kullandığı bilinmektedir. Söz gelimi önemli veya
anlaĢılması güç olan konularda soru sorma tekniğiyle baĢlar, böylece muhatap ile
iletiĢim kurmayı kolaylaĢtıracak zeminin oluĢmasına yardımcı olurdu.422
Bazen de
ilginç bir fikirle diyaloğa baĢlayarak, dikkatleri kendisine çekmesini sağlardı. 423
3.2. Tekrar Yöntemi
Bireysel veya toplumsal düzeyde gündemini yitirmemesi için, ayrıca
Psikososyal olarak canlı kalması ve güncelliğini koruması için, propaganda tekniği
diyebileceğimiz bir tarzda slogan hale getirilen önemli konu, cümle veya kelimeler,
sıkça tekrar edilmesinden dolayı muhatapların zihninde, duygu ve düĢüncelerinde
hakeza tavır ve davranıĢlarında meleke haline gelmektedir. 424
Anlatım esnasında sıkça
rastlanan metodlardan biri de sözün veya cümlenin tekrar edilmesidir. Bir sözün tekrarı,
her ne kadar belâğat literatüründe eleĢtirilerek dinleyeni ve anlamı boğuyorsa425
diğer
taraftan bir sözün veya cümlenin tekrarı birden fazla mananın426
ve dikkat çekmenin
421 Ayrıca bkz. Öztoprak, a.g.m., s.240-241.
422 DurmuĢ, a.g.m., 30/429; GüneĢ, a.g.t., s.187;
423 Murat Gökalp, “Bir Hatip Olarak Hz. Peygamber”, Hikmet Yurdu (Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler
Araştırma Dergisi), (ss. 243-259), S. 11, 2013, VI/250-251; DurmuĢ, a.g.m., s.429. 424
Bkz. M. Osman Necati, Kur‟an ve Psikoloji, çev.: Hayati Aydın, Fecr Yayınları., Ankara-1998, s. 147
vd.. 425
Cüneyt Eren - M. Vecih Uzunoğlu, Belâğat Arap Edebiyatında Edebî Sanatlar, Sütun Yayınları,
Ġzmir-2006, s.41. 426
Bkz. Tacettin Uzun vd., Anlatımlı Belağat, Sebat Ofset Manbaacılık, Konya-2008, s.93.
100
zihinde pekiĢtirilmesinin427
yanında anlamayı ve estetiksel edebiyat güzelliğini ortaya
koymaktadır.
Anlatım esnasında Hz. Peygamber, nasıl ki soru-cevap tekniğini kullandıysa
bunun yanında muhatabın zihnine daha güzel yerleĢmesi ve anlamasını kolaylaĢtırması
için de tekrar yöntemini kullanmıĢtır. Ayrıca muhatap ile konu arasındaki bağı
kuvvetlendirmek, konunun önemine dikkat çekmek ve farkındalık oluĢturmak için Hz.
Peygamber, iletiĢim esnasında kurduğu cümleyi genellikle üç sefer tekrar etmiĢtir.
Ortaya koyduğu bu davranıĢ, öğretim yöntemleri arasında farklı bir metod olarak
değerlendirilmektedir.428
Mesela erken dönem Ġslâmî eğitim faaliyetlerinde
muhacirlerden meydana gelen Suffa ashabı‟nın uygulamalarında da tekrar yöntemi
uygulanmıĢtır. Çünkü “Suffa görevlileri, ders halkasına katılanlardan, öğrendiklerini üç
kez tekrarlamalarını”429
isterlerdi. Takrir yöntemine örnek asr-ı saadette oldukça çoktur.
Söz gelimi Ebû Zerr-i (Gıfârî) (r.a.)‟den Ģöyle dediği rivayet olunmuĢtur: Bir
kere Nebî sallallâhu aleyhi ve sellem (i ziyaret) e gelmiĢtir. Resûlullâh üzerinde beyaz
bir örtü bulunduğu halde uyuyordu. (Döndüm) sonra yine geldim. Bu defa uyanmıĢtı.
(Musahabet esnasında) Resûl-i Ekrem:
Lâilâhe illa‟llâh, deyip sonra bu ikrar ve iman üzerine vefat eden hiçbir kul
yoktur ki muhakkak o kul cennete dâhil olmamış olsun, buyurdu. Ben:
O kul zina etse, sirkat/hırsızlık etse de mi? diye sordum. Hz. Peygamber:
Zina etse de sirkat etse de (tevbe ve nedamet ederse), buyurdu. Ben (hayret
ederek):
Zina etse de sirkat etmiĢ olsa da mı? diye (tekrar) sordum. Hz. Peygamber:
Zina etse de sirkat etse de, buyurdu. Ben (üçüncü defa):
Zina etse de sirkat etse de mi? diye sordum. Resûl-i Ekrem:
427 Uzun vd., a.g.e., s.117, 121.
428 Bkz. El-Ömerî a.g.m., s.470-471.
429 Mahmut Dündar, “Erken Dönem Ġslâmî Eğitim”, Uluslararası Sosyal Araştırma Dergisi (ss. 289-299),
S. 32, VII/294.
101
Evet. Ebû Zerr‟in burnu toprakta sürtülmesine rağmen o kul zina etse de
sirkat etmiş olsa da (cennete girecektir), buyurdu.430
Söz konusu bu örnek, Hz. Peygamber‟in tekrar yönetimi kullanarak muhatabına
karĢı sergilemiĢ olduğu iletiĢimsel bir diyaloğu ortaya koymaktadır. Bu diyalog
sürecinde hem Hz. Peygamber, hem de ilk Müslüman olanlardan biri olup, iman ve
irade konusunda yüksek mertebelere ulaĢan bir sahabenin aynı cümle üzerine üç sefer
karĢılıklı tekrar etmeleri dikkat çekicidir. Kadimü‟l-Ġslâm olarak kabul edilen bu sahabi,
kendisi Müslüman olsa da büyük günah iĢleyen birisinin cennete girebileceği konusu
karĢısında hayreti bildirmek için tekrar tekrar aynı soruyu sormuĢtur.
Aslında bu noktada Gıfârî (r.a.)‟nin Hz. Peygambere ilk soru sorduğunda
cevabını almasına rağmen tekrar aynı soruyu sorması, Hz. Peygamber‟in cevapladığı
duruma karĢı gelerek kabul etmediğini bildirmek için değil, bizzat onun cevabına karĢı
hayretini yansıtmak içindir. Hz. Peygamber‟in tekrar yöntemiyle cevap vermesi ise
muhatap her ne kadar hayretini belli ederek meselenin ne kadar ciddi olduğunu ifade
etmesine rağmen muhatabın hayalinde çok büyümüĢ olan bu hadiseyi reddetmektir.431
Hatta Hz. Peygamber‟in üç kere tekrar etmesi o dönemin fasih belağatın kullanımında
vurguyu ifade etmektedir. Buna ilaveten Ġslâm hukukunda bir Ģeyin üç sefer yapılması,
müstehap olarak değerlendirilmektedir.432
Ayrıca Yüce Allah‟ın rahmeti, gazabını geçmesinden dolayı insanlar üzerindeki
merhametinin geniĢliğini beyan etmektir. Bu minvalde Ģunu da söylemek gerekir ki
bireyin tevbesi doğrultusunda rahmetin enginliği vurgulanmaktadır. Yoksa kiĢi, nasıl
olsa cennete gireceğim diyerek günah iĢlemesini mükerrer hale getirmesi söz konusu
değildir. Bundan dolayı Hz. Peygamber, tekrar yöntemini kullanarak, bir taraftan
muhatabın zihninde beliren düĢünceyi düzeltmek ve ona, doğru bilgi sunarak hayretini
yatıĢtırmak, diğer taraftan bireysel iletiĢim perspektifinde evrensel bir algıyla Ġslâm
tebliğinin tekrar yöntemini metotsal olarak ortaya koymaktır. Bu diyalog dikkatlice
incelendiğinde Hz. Peygamber, bir konuyu tartıĢmak için değil, aksine muhatabına
430 Buhari, (Kitabu‟l-Libâs: 1945. hadis), XII/101.
431 Bkz. Kitabu‟l-Libâs, XII/102.
432 ġemsü‟l-Eimme Ebu Sehl Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed Serahsî, Mebsût, (editör: Mustafa Cevat
AkĢit) GümüĢev Yayınları, Ġstanbul – 2008, II/147.
102
Ġslâm kaidelerinden birini öğretmek için soru-cevap tekniğini kullanmıĢtır. Günümüzde
ise soru-cevap yöntemi daha çok bir konu hakkında diğer bireylerin görüĢlerini almak
ve tartıĢma zemini hazırlamak için kullanılmaktadır.
Bu örnekte olduğu gibi Hz. Peygamber‟in soru-cevap tekniği, muhatabın zihin
yeteneklerini aktif hale getirdiğini, bilgi sunduğunu, konunun bütünsel olarak analiz
etme ve muhatabın zihninde canlandırdığını, zihnin uyarılmasına yardımcı olduğunu,
düĢünmeye sevk ederek yönlendirdiğini, ilgiyi arttırdığını ve mübelliğ konumunda olan
kiĢilere bu metodu öğrettiğini söylemek mümkündür.433
3.3. Örneklendirme/Kıssa Yöntemi
Örneklendirme/kıssa, ibret verici yaĢanmıĢ bir olay, kesit, haber veya sözü
açıklayarak anlatmak olarak tanımlanmaktadır.434
Sunumlarda örneklendirme anlatısı,
konunun daha iyi anlaĢılması ve zihne yatkın hale gelmesi için sıkça kullanılan
metodlardan biridir. Hz. Peygamber de bu tekniği tebliğinde kullanmıĢtır. Ayrıca
tebliğin asli kaynağı olan Kur‟an‟da Yüce Allah örneklendirme/kıssa yoluna baĢvurarak
mesajını, her bireyin zihin dünyasında daha anlamlı hale gelmesi için kullanılan bir
metottur. Kur‟an‟da örneklendirme iki grup olarak değerlendirilmektedir. Bunlar Hz.
Peygamberden önce ve sonra gerçekleĢmiĢ kıssa örnekleridir. 435
“Kur‟an üslubunda kıssa, Ġslâmî teblig ve daveti etkilemiĢtir. Çünkü kıssaların
arz ve rivayetinde insanların ibret, düĢünme ve olağan üstü bir kuvvete inanma ihtiyacı
ortaya çıkmaktadır. Bu durumda kıssa, Kur‟an‟ın asıl hedefini gerçekleĢtirme
vesilelerinden biridir. Zira Kur‟an, her seyden önce bir dini davet kitabıdır. Kıssa da bu
davet ve tebliği duyurma ve zihinlere yerleĢtirme sebeplerinden biridir.”436
433 Bkz. Saadettin Özdemir, “Din Eğitiminde Soru-Cevap Metoduyla Öğretimde Hz. Peygamber Örneği”,
IV. Kutlu Doğum Sempozyumu, SDÜ İlâhiyat Fakültesi (ss. 398-413), Isparta-2001, s.412-413. 434
Bkz. Ahmet Canan KarakaĢ, “Kur‟an Kıssalarının ĠletiĢim Kuram ve Modelleri Açısından
Ġncelenmesi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),
Ankara-2000, s.7; Aydın, a.g.t., s.100; ayrıca bkz. Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.231. 435
GeniĢ bilgi için bkz. Ali Sayı, “Kur‟an‟da Kıssa Kavramı Üzerine” D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi
(ss. 145-196), S. 9, Ġzmir-1995, s.145 vd.. 436
Aydın, a.g.t., s.100; ayrıca bkz. Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.231.
103
ĠletiĢim alıĢveriĢinde takdim edilen mesajın sunum biçimi, alıcı tarafından daha
çok duygusallıkla/dramatik ifade edildiğinde daha etkili olmakta ve kabul
görmektedir.437
Ayrıca kıssalar, duygudan çıkan düĢünceyi vurgulayarak kitle iletiĢim
açısından toplumsal bir etki oluĢturmaktadır.438
Çünkü geçmiĢte yaĢanmıĢ olayları,
gündem haline getirerek haber konumunda insanlara sunulduğundan dolayı hedef kitleyi
etkilemektedir. Bu değiĢimin bir neticesi olarak bireylerin tutum ve davranıĢlarında,
düĢüncelerinde anlatılan kıssalar gündem oluĢturmakta ve bireyin Psikososyal hayatını
kuĢatan alanlara yansımaktadır. Tabi bu noktada kiĢilerin eğitimsel durumu ve
duyarlılığı hangi derecede ise ona göre muhatabın dikkatini çekmektedir. Böylece Hz.
Peygamber‟in tebliğ metodlarından biri olan kıssa yöntemi, muhatabın psikolojik ve
sosyo-kültürel boyutuyla doğrudan ilintilidir.
Bu etkileĢimi günümüzde kitle iletiĢim araçlarından biri olan televizyon
kanalları veya tiyatro ile misallendirmek mümkündür. Nasıl ki tv veya tiyatronun arka
planında senarist ve yazarların ortaya koymuĢ olduğu metinler üzerinden konunun
kurgusal boyutu Ģekilleniyor ve görüntüsel olarak izleyicilere aktarılıyorsa ve böylece
izleyicileri; dramatik, aksiyon, kurgusal, gerilim gibi etkileĢim altında bırakıyorsa Hz.
Peygamber‟in sergilemiĢ olduğu örneklendirme yöntemi de muhatabın dünyasında bu
gibi etkiler meydana getirmiĢtir. Mesela aksiyon “bir oyun üzerinde düĢünmenin en iyi
hareket noktasıdır.”439
Lakin bazı farklar da elbette vardır. Burada Ģunu söylemek
gerekir ki günümüzde tv/tiyatro gibi görsel sanatlar ile seyirci arasındaki iliĢki
dikkatlice incelendiğinde genel olarak duygudan çıkan düĢünceden ziyade, düĢünceden
oluĢan duygu etkileĢimi daha ağır basmaktadır.440
Hâlbuki Hz. Peygamber geçmiĢte
yaĢanan olaylardan gündem oluĢturarak, muhatabı kıssadan çıkan gerçek veya duygusal
bir etkileĢimle karĢı karĢıya kalsa da onun asıl gayesi, duygudan çıkan fikriyatı, dersi,
437 Bkz. Özdemir Nutku, Dram Sanatı Tiyatroya Giriş, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul-1997, s.163 vd..
438 Nutku, a.g.e., s.164.
439 Nutku, a.g.e., s.167.
440 Nutku, a.g.e., s.167.
104
anlamsal boyutu muhatabın zihninde yer etmesini sağlamaktır. Söz gelimi Abdullah
Ġbn-i Ömer (r.a.)‟den rivayet edilen uzunca bir kıssa bu anlayıĢın bir göstergesidir. 441
Rivayet edilen bu kıssada olduğu gibi öğretim açısından farklı özelliklere sahip
olmasından dolayı istenilen mananın muhatabın zihninde bir uyarıcı niteliğinde olduğu
açıktır. Kıssaların anlatım temelini oluĢturan, teĢvik ve manadır. Çünkü teĢvik ve
mananın zihinde kolaylıkla Ģekillenmesinden dolayı iyi bir eğitim metodu olarak
değerlendirilmektedir.442
Bundan dolayı kıssa metodu tarihsel süreçte daima önemini
korumuĢ, öncelikle Hz. Peygamber‟in ve eğitimci, davetçi gibi mübelliğ konumunda
441 (Ashabım!) Sizden evvel gelip geçen milletlerden üç kiĢilik bir cemaat sefere gitmiĢler ve yağmura
tutulup dağda bir mağaraya iltica etmiĢlerdi. Mağaraya girdikleri zaman dağdan bir kaya parçası
aĢağıya düĢüp bunların üzerine mağarayı kapadı. Bunlar görüĢtüler. (Ġçlerinden birisi: ) sizi bu kayadan
bir Ģey kurtaramaz. Ancak salih amellerinizi söylerken hâlis iltica ile Allah‟a dua ederseniz baĢka,
(dedi.) Bunlardan birisi:
Yâ Rab! Benim yaĢlı ihtiyar babamla anam vardı. (Her gün) ben, (koyunlarımı sağıp) bunların
akĢam sütünü içirmeden önce aileme ve hizmetçime süt içirmezdim. Günlerden bir gün bir iĢ talebinde
dolayı beni uzaklaĢtırmıĢtı da ebeveynim uyuyuncaya kadar dönüp gelememiĢtim. Bu ihtiyarların
akĢam sütünü sağıp geldiğimde ikisini de uyuyor buldum. Bunlara sütlerini içirmezden evvel aileme ve
hizmetçime süt vermeyi kerih gördüm. Ġki elimde süt bardağı olduğu halde bunların uyanmalarını
bekleyerek Ģafak parlayıncaya kadar ayakta durdum. O zaman uyandılar ve sütlerini içtiler. Allah‟ım!
(Sen çok iyi bilirsin ki) benim ebeveynime karĢı bu ihtimâmım, senin rızâyı ilâhini talep etmek içindir.
Bu böyle ise içinde bunaldığımız Ģu kayadan bizi kurtar, ihsan buyur! diye dua etti. Kaya biraz açıldı.
Fakat çıkmaya muktedir olamadılar.
Nebi sallâhu aleyhi ve sellem buyurmuĢtur ki: bu defa da bir baĢkası: Yâ Rab! Benim amcamın bir
kızı vardı. O bana insanların en sevimlisiydi. Ben ondan istifade etmek istedim. Fakat o benden sakındı.
Tâ ki yıllardan birgün amcamın kızı bana gelerek ihtiyacının olduğunu söyledi. Ben de onunla birlikte
olma Ģartıyla yüz yirmi dinar verdim. O vaadini tuttu. Fakat ben onun Ģâhika-i ismeti üzerine çıkmak
isterken o, bana: (hayır, ey Allah‟ın kulu, Allah‟tan kork! Kudret-i fâtıranın bu bekâret) mührünü senin
hiçbir sebeple açmanı helal etmem. Yalnız hakk-ı nikah ile helal ederim, dedi. Artık ben de günahtan
içtinap ederek insanların bana en sevimlisi olan kızcağızın yanından ayrıldım. Ve ona verdiğim altınları
da bıraktım. Allah‟ım! Ben bu günahtan yalnız senin rıza ve muhabbetini kazanmak için ectinab
ettimse içinde kapandığımız Ģu kayadan bizi kurtar! diye dua etti. Kaya (biraz daha) açıldı. ġu kadar ki
bunlar için yine çıkmak müyesser olmadı.
Nebi sallâhu aleyhi ve sellem (devam buyurup) üçüncü yolcu da: Allah‟ım! (sen her Ģeyi pek
yakından bilirsin ki) ben bir kere bir takım iĢçiler isticâr ettim. Ġçlerinden bir iĢçi müstesna olmak üzere
bunların ücretlerini verdim. Fakat öbür iĢçi ücretini bırakıp gitti. Bunun ücretini (ticaretle)
nemalandırdım. Hatta bunun bu ücretinden hayli servet meydana geldi. Bir zaman sonra bu ecîr bana
geldi. Ve: ey Allah‟ın kulu! Ücretimi bana ver! dedi. Ben de ona: Ģu gördüğün deve, sığır, koyun (ve
bunlara hizmet eden) köle, hep senin ücretinden vücut bulmuĢ bir servettir, dedim. Bu ecîr: Ey Allah‟ın
kulu! Benimle istihza etme! dedi. Ben de ona: hayır, seninle istihza etmiyorum (bu bir hakikattir;
malını al götür! dedim). O da bunların hepsini sürüp götürdü. Bunlardan hiçbir Ģey bırakmadı. Rabbim!
Bu hayır ve sadâkatimi Senin rıza ve muhabbetin için ihtiyar ettimse Ģu kaya parçasıyla bunaldığımız
Ģu darlıktan bizi halâs eyle! diye dua etti. Kaya tamamen açıldı. Bunlar da mağaradan çıkıp gittiler
(Buhari, a.g.e., VII/39-41.). 442
Ahmet Uyar, “Hadislerde Kıssa ve Kıssacıların Hadisler Üzerindeki Olumsuz Etkileri”, ERUIFD (ss.
25-56), 2015, s.27.
105
olan kiĢilerin bir metodu haline gelerek mesajın geniĢ kitlelere ulaĢmasında büyük bir
rol oynamıĢtır.
Hz. Peygamber‟in tebliğ ettiği kıssaları; yaĢadığı, tecrübeyle sabit olan olayların
kıssaları, temsîlî kıssalar, gaybî kıssalar, tarihî kıssalar, Nebevî kıssalar, Ġslâm kaide ve
değerlerini ihtiva eden kıssalar, Ģeklinde sınıflandırmak mümkündür.443
3.4. Dikkat Çekme Yöntemi
ĠletiĢim sürecinde Hz. Peygamber‟in ilahî mesajın aktarılmasında kendisinin
ortaya koyduğu yöntemsel metodlarından biri de dikkat çekme yöntemidir. Hz.
Peygamber, sözlü veya sözsüz iletiĢiminde mesajın aktif hale gelmesi açısından
muhatabın Psikososyal alanında yer edinmesini ve kalıcılığını sağlamak için dikkat
çekme yöntemini kullanmıĢtır. Kimi zaman tebliğ iletiĢiminde muhatabın dikkatini
çekmek için Ġslâmî kaideler üzerinden yaklaĢım tarzını ortaya koyduğu gibi bazen de
birey veya toplumun yaĢam sürecindeki değerler üzerinden dikkat çekme metodunu
kullanmıĢtır. Hz. Peygamber‟in bu özelliği, öncelikle Yüce Allah‟ın görevlendirmesi
sonucu peygamber vasfını taĢıması ve beĢer olması hasebiyle dönemin toplumsal
yaĢantısını çok boyutlu olarak tanımasından kaynaklanmaktadır.
BaĢka bir yönden değerlendirildiğinde yapılan araĢtırmalar neticesinde Hz.
Peygamber‟in tavır ve davranıĢları, modern diye telakki edilen eğitim teorileri ve
uygulamalarıyla uyumlu olmasıyla doğrudan ilintilidir. Çünkü günümüzde eğitim
stratejileri altında mesaj ile alıcı arasındaki bağı kuvvetlendirmek için farklı metodlar
kullanılmaktadır. Hâlbuki Hz. Peygamber, on dört asır öncesinde eğitim alanını pozitif
etkileyen teknikler keĢfetmiĢ ve bunları her sunumunda uygulayarak metodolojik hale
getirmiĢtir. Bunlardan birisi de dikkat çekme yöntemidir.
Örneğin meĢhur hadislerden biri olan Ģu hadis dikkat çekme yöntemini ortaya
koymaktadır: “Helal bellidir, haram da bellidir. Bu ikisinin arasında Ģüpheli Ģeyler
vardır. Ġnsanlardan çoğu bunları bilmez. Kim bu Ģüpheli Ģeylerden kaçınırsa dinini ve
ırzını korumuĢ olur, kim de bu Ģüpheli Ģeylere dalarsa âdeta bir koruluğun atrafında
443 GeniĢ bilgi için bkz. Uyar, a.g.m., s.30-37
106
dolaĢan çoban gibidir. Her an o koruluğa girmesi muhtemeldir. Dikkat edin kralın bir
koruluğu olur, dikkat edin Allah‟ın koruluğu da haram kıldığı iĢlerdir. Ġnsan bedeninde
küçük bir et parçası vardır, o korunursa bütün beden korunmuĢ olur, o bozulursa bütün
beden bozulmuĢ olur. Ġyi bilin ki, o kalptir.”444
Bu hadis dikkatle incelendiği zaman Hz. Peygamber, islâmî hükümler içerisinde
helal ve haram kaidelerinin net bir Ģekilde belli olduğunu ifade etmesine rağmen,
bunların dıĢında Ģüpheli olanlara dikkat çekmiĢtir.
Ayrıca konunun önemini vurgulamak için konuyu örneklendirme yöntemiyle
desteklemiĢtir. Hatta muhatabın dikkatini çekme adına, Ģüpheli Ģeylere dikkat edenlerin
durumunu, dini ve ırzını korumakla eĢ değer telakki ederek örnekleme yöntemiyle
konunun muhatabın zihninde canlanmasını sağlamıĢtır. Mesaj sunumunun baĢında
muhatabın zihnine uyarıcı kodlar göndererek dikkati konu üzerine yoğunlaĢtırmıĢ,
örneklemeyi “dikkat edin!” ikaz ve ihtarıyla insanın; marifet,445
irfan,446
hikmet,447
hakikat448
ve imanın449
merkezi olan450
manevi kalbinin, bedeninin merkezi olduğunu
vurgulamıĢtır.
Diğer yaklaĢım tarzlarında olduğu gibi dikkat çekme yöntemi de
Hz.Peygamberin ilahi mesajları insanlara iletmek için ortaya koyduğu bir yaklaĢım
tarzıdır. BaĢka bir ifadeyle tebliğin anlaĢılır ve uygulanır hale gelmesi için insan
kazanmak adına kiĢilerin zihin dünyasında ve yaĢam tarzlarında Ġslâm‟ın yansıması
bağlamında bir çabanın ürünüdür.
444 Buhari, Ġman, 39.
445 Bkz. Robert Frager, Kalp, Nefs, Ruh (Sufizm ve Psikoloji), Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-2005, s.28.
446 Bkz. Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm‟ın Kalbi, Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-2002, s.48.
447 Bkz. Frager, a.g.e., s.34.
448 Bkz. Nasr, a.g.e., s.98-99.
449 Bkz. Ġmam Gazali, Parlayan Nurlar, Tehzip ve Tekmil: Abdulhalık Duran, Hikmet NeĢriyat, Ġstanbul-
2006, s.111-112. 450
Bkz. Nevzat Tarhan, Akıldan Kalbe Yolculuk, Yayına Hazırlayan: Fatma Özten, Nesil, Ġstanbul-2012,
s.131; Ayrıca bkz. Whitall N. Perry (derleyen), Kutsal Bilgeliğin İzinde Kalbe Dönüş, terc: Mesut
KüĢükoğlu-Cemal AtabaĢ, Ġstanbul-2010, s.38.
107
SONUÇ
Bir toplumu aidiyet değerleriyle yeniden inĢa etmek, ancak o toplum ile örnek
lider arasındaki etkin iletiĢimle mümkündür. Örnek lider olan Hz. Peygamber‟in birey
veya topluma karĢı sergilediği tebliği; muhatabın tavır, davranıĢ, duygu ve düĢünce
biçimlerine göre ĢekillenmiĢtir. Bunun sebebi toplumu yakından tanıması, dönemin
toplum yapısını oluĢturan Psikososyal ve sosyo-kültürel değerlerin içinde yaĢaması,
hayatı boyunca bireylerle doğrudan iletiĢim kurmasıdır.
Hz. Peygamber‟in tebliği, fonksiyonlu iletiĢimsel bir süreci ihtiva etmektedir.
Mübelliğ konumunda olan Hz. Peygamber lafız bakımından kusursuz, mana
bakımından makul ve aynı zamanda edebi ve estetiksel ifadeler doğrultusunda icaz bir
üslupla fasih bir dil kullanmıĢtır. Hz. Peygamber, belli bir süreç dâhilinde zorlama
olmaksızın bilgisel uyarılarda bulunarak mesajını muhataplara aktarmıĢtır. Bu süreçte
manevi atmosfere uzanan açılımlar sunmuĢ, iletiĢim metotlarıyla bilgisel aktarım
yapmıĢtır. Ayrıca mesajı estetiksel bir üslupla aktararak usul ve kurallar doğrultusunda
birey veya toplumun Psikososyal davranıĢlarına göre yaklaĢım sergilemiĢtir. Söz
konusu bu yaklaĢımlar, kaynaktan aktarılan mesajın alıcılar tarafından benimsenmesine
ve böylece hedef kitlede meydana gelecek tutum ve davranıĢ değiĢikliğine neden
olmuĢtur.
Peygamberlik bağlamında tebliğ ve kiĢilik değerlendirildiğinde onun yaĢamı,
diğer bireylerin yaĢantısı gibi doğal olması, hayatı boyunca yalan söylememesi,
güvenilir olması, gösteriĢten riyadan ve bunun gibi tavır ve davranıĢlardan uzak durarak
etik yönden mükemmel bir kiĢiliğe sahip olması ile tebliğ iletiĢimi arasında sıkı bir bağ
olduğunu ortaya koymuĢtur. KiĢilerarası iletiĢimsel stratejisi, kendine özel kılınmıĢ bu
vasıflarından dolayı yaĢayan örnek bir model oluĢturmuĢtur. Daha sonra vahiy
perspektifinde insanları bilgilendirerek eğitimli toplum oluĢmasını sağlamıĢtır.
ĠletiĢim becerileri açısından Hz. Peygamber değerlendirildiğinde genellikle tüm
Ģartları kullandığı ve kiĢilerarası iletiĢim alıĢveriĢinde doğrudan ve dolaylı olarak
muhatap ile mesaj arasındaki bağın kuvvetlendiği ortaya çıkmıĢtır. Bu bağın oluĢum
sürecinde hiçbir zaman toplumdan soyutlanmamıĢ, aksine zor Ģartlar altında kalsa dahi
toplumla içiçe bir hayat sürerek daima iletiĢimini canlı tutmaya çalıĢmıĢtır. Ayrıca
108
Ģefkat, merhamet, tevazu sergilemesi, zorlaĢtırmaktan ziyade müjdeleyici ve
kolaylaĢtırıcı olması, sosyal iletiĢimin temelinin oluĢmasında ayrı bir katkısı olmuĢtur.
Etik değerler üzerinden birey veya toplumla iletiĢim sağlaması, kiĢilerarasındaki güven
ve itimat duygularını perçinlemiĢtir. Hz. Peygamber‟in bu gibi tavır ve davranıĢlarından
dolayı söz konusu iletiĢim becerileri karĢısında duran bireylerin nezdinde değeri
artmıĢtır.
Hz. Peygamber‟in, muhatabın düĢüncesine, inanç değerlerine, özel hayatı gibi
muhatabın değerlerine karĢı sergilediği tutumu, gün geçtikçe tebliğin kabullenilmesini
hızlandırmıĢ, adeta iletiĢime hayat vermiĢtir. Çünkü bireyin değerleri olarak kabul
edilen kiĢinin psikolojisini ve toplumsal aidiyetlerini, Hz. Peygamber mümkün mertebe
bozmamıĢ, aksine aidiyetlerine saygı göstermiĢtir. Meğerki bu değerler, Ġslâm
kaidelerine ters düĢse dahi, yapıcı ve bütünleĢtirici tutumuyla bireylere beyan ederek,
yanlıĢlığın ayıplanması gerektiğini, kiĢinin ise Yaratıcı tarafından ayrı bir değere sahip
olduğunu çoğu kez ifadelerinde vurguladığı dikkat çekmektedir. Bunun en bariz örneği
kiĢilerarası ayrıma gitmeden, birey ve toplumsal alanda kiĢi veya kiĢileri
ötekileĢtirmeden tebliğini sunmasıdır.
Hz. Peygamber‟in tebliğinde genel iletiĢim ilkeleri sınırlanamayacak kadar
zengin bir içeriğe sahiptir. En belirgin özelliklerinden biri de sözlerinin ilahi mesajla
bütünleĢerek doğruluk temeli üzerine kurulmasıdır. ĠletiĢimin en önemli unsurlarından
biri olarak kabul edilen güven, tebliğ iletiĢiminde oldukça göze çarpmaktadır. Bir diğeri,
tebliğini muhatabın psikolojisine ve toplumsal algısına göre Ģekillendirmesidir. Bu
özellikler, kendisine ait olan iletiĢim becerilerinin özgünlüğünü ortaya koymaktadır.
Hz. Peygamber‟in bir diğer özelliği, iletiĢim ilkelerini sistemleĢtirerek tebliğini
sunmasıdır. Ġlk önce kendini tanıtması ve iletiĢim tebliğ faaliyetlerine öncelikle
yakınlarından baĢlaması, söz, tavır ve davranıĢlarında hiçbir zaman doğruluktan
ayrılmaması, akıl ve duygulara hitap etmesi, güven ortamının oluĢması için değiĢik
prensipleri dikkate alması, problemleri çözmede tarafsızlık ilkesini benimsemesi,
iletiĢim ilkelerinden bazılarıdır. Bunların yanında bireylerin Psikososyal ve sosyo-
kültürel özelliklerini önemsemesi, olumsuz olaylar karĢısında metanetini koruması,
ötekileĢtirmeden her bireyi kucaklaması, tespit edilen diğer ilkelerdendir.
109
Tebliğ sunumunda Hz. Peygamber‟in uyguladığı baĢka bir özellik ise metod
yöntemini kullanmasıdır. Tespit edilen bazı tebliğ metodları Ģunlardır:
Soru sorma yöntemiyle muhatabın ilgisini arttırması, mesajın daha iyi
kavranması için dikkat çekmek adına beden dilini kullanması, geniĢ kitlelere ulaĢması
için örnekleme yoluna baĢvurması, sorumluluk yüklemesi, Psikososyal ve sosyo-
kültürel bağlamında muhatabın hayatını değerli kılan argümanlarla destekleyerek
güldürmesi, Ģaka yapması, uyarması, empati yoluna baĢvurması, kızması iletiĢimsel
tebliğ metodlarından bazılarıdır. Ayrıca diyalog ortamını dinamik tutması, tutarsız tavır
ve davranıĢlardan kaçınması, insan haklarına sahip çıkması, nefret ve intikam gibi
olumsuz duygulardan uzak durması, samimi bir üslup kullanması, iletiĢim dilinde az ve
öz konuĢması, tespit edilen diğer iletiĢim tebliğ metodlarıdır.
Tezin baĢlangıcından bitimine kadar araĢtırma aĢamasında Hz. Peygamber‟in
tebliğ metodları ile ilgili konular incelenirken tebliğin misyon ve vizyonu açısından dört
farklı özellik ortaya çıkmıĢtır:
Birincisi; Hz. Peygamber‟in tebliğ doğrultusunda tüm insanlığı, imanla
buluĢturmasıdır. Çünkü iman, kiĢinin içsel ve dıĢsal biçimini etki altına almaktadır.
Böylece inanma duygusu, bir taraftan kiĢinin tavır ve davranıĢlarına yön vermekte,
diğer taraftan ise bireyin yaĢadığı topluma katkı sağlamaktadır.
Ġkincisi; iletiĢim metodları dikkatlice incelendiğinde Hz. Peygamber‟in
bireylerarası iletiĢiminin parçadan bütüne doğru daire Ģeklinde büyüyen iletiĢimsel bir
hareket olduğu tespit edilmiĢtir. Ayrıca ona özgün olan iletiĢimsel tebliğ sunumları,
parçadan bütüne doğru ilerlerken Psikososyal açıdan toplumun her kesimini evrensel bir
harekete dönüĢtürerek aktif hale getirmekte ve vahyin mesajı doğrultusunda dünya
medeniyet tasavvurunu inĢa etmeyi amaçladığını ortaya çıkarmaktadır.
Üçüncüsü; Hz. Peygamber‟in bizzat kendisinin ürettiği tebliğ sunumunun
orijinalliğidir.
Dördüncüsü ise; günümüzde mübelliğ konumunda faaliyet gösteren kiĢilere de
örnek teĢkil etmektedir.
110
Yukarıda tespit edilen ilkeler temel alındığında Hz. Peygamber‟in hayatının
tamamını kapsayan iletiĢimsel bir hareketlilik yaĢadığı bellidir. Çünkü yaĢam alanını
kuĢatan değerler üzerinden iletiĢimsel bir bağ kurarak yeni bir nesil inĢa etmesi bu
yaklaĢımın bir sonucudur. Böylece onun iletiĢim anlayıĢı, o dönemde çevresiyle ilgili
bir gerçek olduğu gibi aynı zamanda insanlık değerlerini kuĢatan iletiĢim anlayıĢını da
kapsamaktadır. Bundan dolayı evrensellik perspektifinde Hz. Peygamber‟in tebliğ
iletiĢim metodlarını, “iletiĢimsel aksiyon” Ģeklinde tanımlamak yerinde olacaktır.
Son olarak Hz. Peygamber tebliğ faaliyetlerinde, iletiĢimin her türlüsünü
kullandığı ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in tebliğ metodu, ilahi
mesaj doğrultusunda birey ve toplumun psikososyal durumuna göre ĢekillenmiĢtir.
Risalet boyunca dindeki konumu gereği, tebliğci ve eğitici olarak sosyal faaliyetlerine
devam etmiĢtir. Bu noktada peygamberlik vasfının bir gereği olarak kendisine has
kılınmıĢ iletiĢim ilkeri, büyük rol oynamaktadır. Özellikle bir iletiĢim kaynağı olarak
Hz. Peygamber‟in konumu, nitelikleri ve örnekliği dikkat çekmektedir. Söz konusu
tebliğ sunumundaki bu özellikler, günümüzde mübelliğ konumunda olan kiĢiler baĢta
olmak üzere tüm insanlık için son derece önemli bir örnektir. Çünkü Hz. Peygamber,
vahiy doğrultusunda tüm insanlığa gönderilen son peygamberdir.
111
KAYNAKÇA
AÇIK, Fatih, “Hz. Peygamber Dönemi Toplumsal DeğiĢimin Öne Çıkan Yönleri”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (ss. 1003-1010), S. 38, 2015.
AÇIKÖZ, Hacı Mustafa, Etkili İletişim, Elis Yayınları, Ankara-2005.
ADLER, Alfred, Sosyal Duygunun Gelişiminde Bireysel Psikoloji, çev. Halis Özgü,
Hayat Yayıncılık, Ġstanbul-2002.
ADORNO, Theodor W., Otoriteryen Kişilik Üzerine Niteliksel İdeoloji İncelemeleri
çev. Doğan ġahinler, Say Yayınları, Ġstanbul-2011.
AHATLI, Erdinç, Peygamberlik ve Hz. Muhammed‟in Peygamberliği, Diyanet ĠĢleri
BaĢkanlığı Yayınları, Ankara-2007.
AHMED B. HANBEL, Ahmed b. Muhammed bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları,
Ġstanbul-1992.
AKGÜÇ, Ahmet, “Ġnsan Ġradesi ve Sorumluluğunun Kategorik ve Zihinsel Varlık
Temelleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S.26 (252-270), c.7, tsz...
AKTAġ, ġerif, “Dilin Doğru ve Güzel Kullanımı Üzerine”, TÜBAR-XXVII (ss. 37-42),
2010.
ALAYLIOĞLU, RuĢen - OĞUZKAN A. Ferhan, Ansiklopedik Eğitim Sözlüğü,
Ġstanbul-1976.
ALLPORT, Gordon Willard, Kişilik (Önsöz), terc. Abdulhalim Durma, Yy., tsz..
ALTINTAġ, Ramazan - vd., Kelâm, Grafiger Yay., Birinci Baskı, Ankara 2012.
ARGUN, AyĢe Betül, “Ayetler Bağlamında Tebliğde Eylemin Sınırları”, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),
Konya-2010.
ARMANER, Neda, Din Psikolojisine Giriş, Yy., Ankara-1980.
ASIM EFENDĠ, Kamus Tercümesi, Ġstanbul-1304.
ASLAN, Abdulgaffar, İslâm‟da Peygamberlik ve Yalancı Peygamber Olgusu,
AraĢtırma Yayınları, Ankara-2009.
112
AġIKKUTLU, Emin, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.406-407),
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
AVCI, Casim, Son Peygamber Hz. Muhammed, ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-2010.
AYASBEYOĞLU, Nevzat, İslâmiyet‟in Eğitimimize Getirdiği Değerler, Ġstanbul-
1991.
AYDIN, Nevzat, “Hz. Peygamber‟in Aile Hayatında EĢler Arası ĠletiĢimin Temel
Ġlkeleri”, Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 1, X, 2015.
AYDIN, ġevki, “Ben Ancak Muallim Olarak Gönderildim Diyen Peygamber”, İslam‟da
İnsan Modeli ve Hz. Peygamber Örneği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
Ankara-1995
AYDINLI, Abdullah, “Ġkrime b. Ebû Cehil”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA),
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
AYTEN, Ali, Din Psikolojisi- Dine ve Maneviyata Psikolojik Yaklaşımlar, Ġz
Yayıncılık, Ġstanbul-2010.
AYTEN, Ali, Psikoloji ve Din, Ġz Yayınları, Ġstanbul-2006.
BAKIRCIOĞLU, Rasim, “Öğüt md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı
Yayıncılık, Ankara-2012.
BARTHOLD, W. - KÖPRÜLÜ M. Fuat İslâm Medeniyeti Tarihi, DĠB Yayınları,
Altıncı Basım, Ankara-1984.
BAYMUR, Feriha, Genel Psikoloji, Ġnkılap Kitabevi, Ġstanbul-1997.
BAYRAKTAR, M. Faruk, Türkiye‟de Vaizlik, ĠFAV. Yayınları, Ġstanbul-1997.
BAYRAM, Enver, “Hz. Peygamber‟in Elçilik Motivasyonunda Uzlet Hayatının ve Ġlk
Ġnen Ayetlerin Rolü”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi (ss.121-141), S.4,
2017.
BAYRAM, Halime, “Hz. Peygamber‟in (sav) Kadın Dindarlığına Dair Uygulamaları”,
Dergipark (ss. 85-95), tsz..
113
BAYSAL, Zehra, “Hz. Peygamber‟in Sözsüz ĠletiĢimine Dair Hadislerin Tahric ve
Değerlendirilmesi”, Necmettin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2016.
BEGAVÎ, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes„ûd b. Muhammed el-
Ferrâ‟, Mesâbîh es-Sünne, Beyrut-tsz..
BERGSON, Henri, Ahlak ile Dinin İki Kaynağı, çev. Mehmet Karasan, Ankara-1962.
BIÇAKÇI, Ġlker, İletişim ve Halkla İlişkiler –Eleştirel Bir Yaklaşım-, MediaCat,
Ġstanbul-2006.
BĠLGĠN, Beyza, Türkiye‟de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Ankara-1980.
_______ , Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Ankara-1990.
BĠLGĠSEVEN, Arniran Kurtkan, Sosyal İlimler Metodolojisi, Ġstanbul-1982.
BOLELĠ, Nusreddin, Belâğat Kur‟an Edebiyatı Beyan-Meânî-Bedî‟, Rağbet Yayınları,
Ġstanbul – 2000.
BOYNUKALIN, Mehmet, “Tebliğ”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
BUHARĠ, Ebû Abdillah Muhammed bin Ġsmail el-Buhârî, Sahih-i Buhari, çev: Mehmet
Sofuoğlu, Ötüken Yayınları, tsz..
________, Edebu‟l-Müfret, Tahric ve Tahkik: Muhammed Nasuriddin el-Albani,
Tercüme: Rauf Pehlivan, Motif Yayınları, Ġstanbul-2005.
BURGER, Jerry M., Kişilik –Psikoloji Biliminin İnsan Doğasına Karşı Söyledikleri-,
Kaknüs Yayınları, 1. Basım, Ġstanbul-2006.
________, Kişilik, Kaknüs Yayınları, Ġstanbul-2006.
BURRELL, Gibson vd., Toplumbilimi Yazıları, Derleyen ve Çeviren: Adil Çiftçi,
Anadolu Yayınları, Ġzmir-1999.
BUZLU, Tuğba, “ĠrĢad ve Tebliğ Faaliyetlerinde Yöntemlerin Belirlenmesi Açısından
Ġhtida Hareketleri”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Çorum-2015.
114
CANLI, Mustafa, “Hz. Peygamber Örnekliğinde Sözlü ve Sözsüz ĠletiĢim, Bilimname
XV (ss. 147-177), 2008.
CARNEGE, Dale, Söz Söylemek ve İş Başarmak Sanatı, Terc: Ömer Rıza Doğrul,
SadeleĢtiren: Ayhan Yalçın, Ġstanbul-1991.
CARREL, Alexis, Başarının Sırları, çev: R. Özdek, Ġstanbul-1973.
CEBECĠ, Suat, Dini İletişim, Ġz Yayınları, Ġstanbul-2003.
CERTEL, Hüseyin Certel, “Ebû Tâlib el-Mekkî (ö.388/996)‟de Namazın Psikolojisi”,
Tasavvuf / ilmi ve Akademik Araştırma Dergisi (ss. 137-146), Ankara-2003.
________, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset, Isparta-2011.
________, “Dini Hayatta Ġbadetin Yeri ve Önemi”, Dinî Araştırmalar (ss. 209-222), S.
4, 1999.
________, “Hz. Peygamber‟in Risalet Görevine Hazırlanması Bağlamında Çocukluk ve
Gençlik Dönemi YaĢantıları”, Ekev Akademi Dergisi (ss. 31-56), S. 19, 2004.
________, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, Süleyman Demirel
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 127-158), S. 21, 2008.
________, Hüseyin, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset, Isparta-2011.
CEVDET PAġA, Ahmet, Hz. Muhammedin Hayatı, Çelik Yayınları, Yy., 1979.
CEZERÎ, Ġbnü‟l-Esîr Mecdüddîn, Ebu‟s-Saadât el-Mubârek b. Muhammed Ġbnü‟l-Esîr,
en-Nihâye fî garîbi‟l-hadîs ve‟l-eser, (thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve
Tâhir Ahmed ez-Zâvî), Beyrut-tsz..
CĠRĠT, Hasan, “Vaaz”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-407), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
CÜCELOĞLU, Doğan, Anlamlı ve Coşkulu Bir yaşam İçin Savaşçı, Sistem Yayınları,
Ġstanbul-2000.
_____________, Doğan, Yeniden İnsan İnsana, Remzi Kitabevi, 27. Basım, Ġstanbul-
2002, s.93-132.
115
ÇAĞRICI, Mustafa, “Da‟vet”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.454-455),
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
_________, Mustafa, “Emir Bi‟l-Ma„rûf Nehiy ani‟l-Münker”, Türkiye Diyanet Vakfı
Ansiklopedisi (ss.138-141), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
ÇAKAN Ġsmail L., Hakkı Tavsiye Metod ve Vasıtaları, Marmara Üniversitesi Ġlahiyat
Fakültesi Vakfı, Ġstanbul-2017.
ÇANKAYA, Erol, “Dünya‟da ve Türkiye‟de Siyasal ĠletiĢimin Demokratik Topluma
Etkileri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, (YayımlanmamıĢ
Doktora Tezi) 1994.
ÇELĠK, Ragıp, “Ġsâm‟ın Asabiyete BakıĢı ve Asabiyetin Ġslâm Tebliğine Etkileri”,
Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ
Yüksek Lisans tezi), Konya-2012.
ÇETĠN, Mustafa, “Kur‟an ve Hz. Peygamber‟in BarıĢ AnlayıĢı”, Süleyman Demirel
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi II. Kutlu Doğum Sempozyumu (ss. 7-16), Isparta-
1999.
ÇOBAN, BarıĢ, “KiĢilerarası ĠletiĢim Bağlamında Söylem ve Eylem Bağıntısı”,
Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi),
Ġstanbul-2004.
DÂRĠMÎ, Abdullah Bin Abdurrahman ed-Dârimî, Sünen-i Dârimî Tercüme Şerh ve
Tahkik (Mukaddime), çev: Abdullah Aydınlı, Madve Yayınları, Ġstanbul-1996.
DEVELĠOGLU, Ferid, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât, Ankara-1988.
DĠKMEN, Hamit, “Hz. Peygamberde Ġnsan Sevgisi ve HoĢgürü”, Ç.Ü. İlahiyat akültesi
Dergisi (ss. 1-8), S. 2, 2003.
DÖKMEN, Üstün, İletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık, Ġstanbul-2006.
DURDU, Mustafa, “Türk Edebiyatında Nasihat”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2008.
DURMUġ Ġsmail, “Muhammed (Hitabet ve Fesahat)” (ss. 429-431), Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara-2005.
116
DÜNDAR, Mahmut, “Erken Dönem Ġslâmî Eğitim”, Uluslararası Sosyal Araştırma
Dergisi (ss. 289-299), S. 32, tsz..
EBU DAVUD, Süleyman b. EĢ‟as b. Ġshak b. BeĢir, Sünen-i Ebû Dâvud Tercüme ve
Şerhi (edeb), Terc: Necati Yeniel-Hüseyin Kayapınar, ġamil Yayınları, Ġstanbul-
1987.
ELĠADE, Mircea, Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul-2003.
ERASLAN, Sadık–KELEġ. Ekrem, En Güzel Örnek Hz. Peygamber, TDV Yayınları,
Ankara-2003.
ERDEM, Münire, Eğitim Bilimlerine Giriş, 6. Baskı, ArkadaĢ Yayınevi, Ankara-2011.
ERDOĞAN, Ġrfan–ALEMDAROĞLU, Korkmaz, İletişim ve Toplum Kitle İletişim
Kuramları ve Değişimci Yaklaşımlar, Bilgi Yayınevi, Ġstanbul-1990.
ERDOĞAN, Ġrfan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Ankara-2011.
ERDOĞAN, Ġrfan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Pozitif Matbaacılık,
Ankara-2011.
EREN – UZUNOĞLU, Cüneyt - M. Vecih, Belâğat Arap Edebiyatında Edebî
Sanatlar, Sütun Yayınları, Ġzmir-2006, s.41.
EREN – UZUNOĞLU, Cüneyt -M. Vecih, Belâgat Arap Edebiyatında Edebi Sanatlar,
Sütun Yayınları, Ġstanbul-2006.
ERGĠN, Akif, Öğretim Teknolojileri ve İletişim, Pegem Yayınları, Ankara-1995.
EROL, Ebru Gülbuğ, “ĠletiĢimsel Tanımlamalar, Kimlik Temsilleri ve Bülbülü
Öldürmek”, İletişimin Issızlaşması, Derleyen: Hüseyin Köse, Yirmidört
Yayınevi, Ġstanbul-2007.
ERSÖZ, Ġsmet, İslâm‟da Davet Metodu, Diyanet ĠĢleri baĢkanlığı Yayınları, Ankara-
1992.
EZHERÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmet, Mu‟cemül Tehziybi el-Lugât, Daru‟l
Ma‟rife, Beyrut, tsz..
117
er-RAZĠ, FAHREDDĠN, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed bin Ömer, Tefsir-i
Kebir Mefâtihu‟l-Gayb, Akçağ Yayınları, tsz..
___________________, Mefatihu‟l-Gayb (Tefsir-i Kebir), Tercüme: Suat Yıldırım
vd., Huzur Yayınevi, Ġstanbul-tsz..
___________________, Esâsü‟t-Takdîs Fî İlmi‟l-Kelâm, çev: Ġbrahim CoĢkun, Ġz
Yay., Ġstanbul-2006.
FAYDA, Mustafa, “Cerir b. Abdullah” Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
FIRAT, Yavuz, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu”
(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Kayseri-1997.
______, Yavuz, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu”
Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi),
Kayseri-1997.
FĠSKE, John, İletişim Çalışmalarına Giriş, Bilim ve Sanat Yayınları, çev: Süleyman
Irvan, Ankara-2003.
FRAGER, Robert, Kalp, Nefs, Ruh (Sufizm ve Psikoloji), Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-
2005.
FREYER, Hans, Din Sosyolojisi, Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, çev:
T. Kalpsüz, Ankara-1964.
GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed el-
Gazzâlî et-Tûsî, Parlayan Nurlar, Tehzip ve Tekmil: Abdulhalık Duran, Hikmet
NeĢriyat, Ġstanbul-2006.
GELGEÇ, Sevim, “16/Nahl 44 Bağlamında Hz. Peygamber‟in Tebeyin Görevi”,
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi (ss. 275-299), S.1, 2015.
GENÇ, Emine - YAVUZ, Kemal - AYDEMĠR, Sibel, “Üniversite Öğrencilerinin
Bireysel Yenilikçilik Düzeylerinin Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal
Araştırmalar Dergisi/Asos Journal (ss. 321-333), S.61, 2017.
118
GÖKALP, Murat, “Bir Hatip Olarak Hz. Peygamber”, Hikmet Yurdu (Düşünce-Yorum
Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi), (ss. 243-259), S. 11, 2013.
GÖKÇE, Cüneyt, “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢiminde Sevgi”, Harran Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, S. 17, 2007.
GÖKÇE, Orhan, İletişim Bilimine Giriş, Yy., Ankara-1993.
_______ , Orhan, İletişim Bilimine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara-2003.
GÖLCÜK, Süleyman - TOPRAK, ġerafeddin -, Kelam, Tekin Kitapevi, Konya-1998.
___________________, Kelâm, Selçuk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları,
Konya-1988.
Gölcük, ġerafeddin -Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitabevi, konya-1998, s.315.
GÖLCÜK, ġerafeddin, Bâkıllâni ve İnsan Fiilleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
Ankara-1997.
_________, ġerafeddin, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, BeĢinci Baskı, Ġstanbul-1997.
GÖRMEZ, Mehmet, “Hz. Peygamber‟in Bir Din Tanımı-Bir Hadisin Semantik
Tahlili”, Diyanet İlmi Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayısı),
Ankara-2003.
GUĠLLUME Paul, Psikoloji, çev: R. ġemin, Yy., Ġstanbul-1970.
GÜMRÜKÇÜOĞLU, Süleyman, “Kur‟an‟da ĠletiĢim Dili”, Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2011.
__________________, “Kur‟an‟da ĠletiĢimin Önemi ve Bunun Önündeki Engeller”,
Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, S.13, Ekim 2011-Mart 2012.
GÜNAY, Hacı Mehmet, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-406),
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
GÜNDOĞAR, Hamdi, Fahreddin er-Râzî‟de İnsan Fiilleri, Çıra Yay., 2010.
GÜNDÜZ, Turgay, “4. Ünite”, Din Eğitimi ve Din Hizmetlerinde Rehberlik,
Açıköğretin Fakültesi Yayını No: 1093, EskiĢehir-2013.
119
GÜNEġ, Yusuf, “Hadislerde ĠletiĢim Ahlakı”, Marmara üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2010.
GÜNGÖR, Nazife, İletişim/Kuramlar ve Yaklaşımlar, Siyasal Kitabevi, Ankara-2011.
GÜREL, Nil, “KiĢilik Psikolojisi, Önyargının Psikolojisi ve Kamuoyu: Gordon Allport
ve Walter Lippmann‟ın GörüĢleri Çerçevesinde Bir Değerlendirme”, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ss. 101-134), Ankara-2011.
GÜVEN, Bülent, Etkili İletişim, İletişim Kavramı ve İletişim Sürecinin Temel Öğeleri,
Pegem Akademi, Ankara-2013.
HABERMAS, Jürgen, İletişimsel Eylem Kuramı-İşlevselci aklın eleştirisi Üzerine,
Kabalcı, 2001.
HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah, “Bedî”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
HÖKELEKLĠ, Hayati, “Dinî Telkin ve Tebliğde Psikolojik Esaslar”, Diyanet Dergisi,
S.1, Ankara-1983.
____________, Hayati, Psikoloji Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler, Değerler
Eğitim Merkezi Yayınları (Dem), Ġstanbul-2013.
ĠBN ĠSHAK, Muhammed, Siyer, çev: Sezai Özel, Akabe, Ġstanbul-1988.
ĠBN KESĠR, Ebü‟l-Fidâ‟ Ġmâdüddîn Ġsmâîl b. ġihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav‟ b.
Kesîr el-Kaysî el-KureĢî el-Busrâvî ed-DımaĢkī eĢ-ġâfiî, Hadislerle Kur‟an
Tefsiri, çev: Bekir Karlığa-Bedreddin Çetiner, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-tsz..
ĠBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed bin Yezid Ġbn Mâce, Sünen, Çağrı Yayınları,
Ġstanbul-1992.
ĠBN MANZUR, Ebü‟l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-
Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü‟l-„Arab, Daru‟s-Sâdır, , Beyrut-trs..
ĠBN RÜġD, Din Felsefe Tartışması, çev: Hüseyin Portal, 2. Basım, Cem Yayınevi,
Ġstanbul-2011.
ĠLAL, Ersan, İletişim, Yığınsal İletim Araçları ve Toplum, Der Yayınları, Ġstanbul-
2007.
120
ĠNCEOĞLU, Metin, Tutum Algı İletişim, Elips Kitap, Ankara-2004.
___________, Metin, Tutum Algı İletişim, Ġmaj Yayınları, Ankara-1993.
ĠSFAHANĠ, Ragıb el-Ġsfehani, Müfredatu elfazi‟l-Kur‟an, Tahkik: Safvan Adnan
Davudi, Daru‟Ģ-ġamiyye, Beyrut-2009.
JUNG, Carl Gustav, Psikoloji ve Din, çev: Raziye Karabey, Okyanus Yayıncılık,
Ġstanbul-1998.
______, Carl Gustav, Keşfedilmemiş Benlik, Ġlhan Yayınevi, Ġstanbul-1999.
JUNG, Carl Gustav, Psikoloji ve Din, çev: Raziye Karabey, Birinci Basım, Okyanus
Yayınları Ġstanbul-1998.
KADI ‘IYAZ, Ebu‟l-Fadl „Iyaz bin Musa bin „Iyaz, eş-Şifa bi‟l-Ta‟rîfî hukûki‟l
Mustafâ, Tahkik: Hüseyin „Abdülhamîd Neyl, Beyrut-1995.
KAĞITCIBAġI, Çiğdem-CEMALCILAR, Zeynep, Dünden Bu Güne İnsan ve
İnsanlar Sosyal Psikolojiye Giriş, 16. Basım, Evrim Yayınevi, Ġstanbul-2014.
KAĞITÇIBAġI, Çiğdem, İnsan ve İnsanlar, Evrim Basım-Yayın- Dağıtım, Ġstanbul-
1988.
KAHRAMAN, Ahmet, Dinler Tarihi, Ġstanbul-1984.
KALABULUT, Fuat, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, Cumhuriyet Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 427-451), S. 1, 2012.
KALYONCU, Hamdi–OVAK, Fikriye, Okuma Psikolojisi, Marifet Yayınları, Ġstanbul-
2006.
KANDEHLEVĠ, Muhammed Yusuf, Hayâtü‟s-Sahâbe-Peygamber ve Ashabının
Yaşadığı İslâmiyet-, çev: Ahmet Meylânî, Hikmet NeĢriyet, Ġstanbul-tsz..
KARA, Seyfullah, “Hz. Peygamber Döneminde Gençliğin Eğitimine Tarihsel Bir
YaklaĢım”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi II (ss. 65-73), S.1, 2002.
KARABULUT, Fuat, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi
(ss. 427-451), S. 1, XVI, 2012.
121
KARACOġKUN, M. Doğan, “Dini Ġnanç-Dini DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo-Psikolojik
YaklaĢımlar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi IV, S.2, 2004.
KARAGÖZ, Emel, Sosyal Bilimlerde Kuram Oluşum Süreci ve İletişim -İletişim
Kuramlarının Felsefi Sosyolojik Dayanakları-, Derin Yayınları, 2010.
KARAKAġ, Ahmet Canan, “Kur‟an Kıssalarının ĠletiĢim Kuram ve Modelleri
Açısından Ġncelenmesi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara-2000.
KARAKAYA, Halim, “ĠrĢadda Metod (Kur‟an ve Hadiste ĠrĢad Metodu)” I. Din Şurası
Tebliğ ve Müzakereleri (ss.154-162), Ankara-1995.
KARAMAN, Fikret - vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları,
Ġstanbul-2009.
___________, Fikret, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı
Yayınları, Ankara-2007.
KARAMAN, Hayreddin-ÇAĞRICI, Mustafa-ĠBRAHĠM, Kafi Dönmez, Kur‟an Yolu
Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara-2007.
KARCI, ġemsettin, “Hz. Peygamber‟in Medeniyet Tasavvuru” (YayımlanmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi), Ġnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya-
2015.
KAVAKLIOĞLU, Mahmut, “Sergilediği Beden Dili Açısından Hz. Peygamber”,
Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 49-80), S. 6, 2004/2.
KAYIKLI, Hasan, “Editör”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Din
Psikolojisi Özel Sayısı- Prof. Dr. Kerim Yavuz Armağanı-, S. 2, C.12, 2012.
KAYNAK, Dilber, “Hz. Peygamber‟in Eğitim Faaliyetleri”, (YayımlanmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi), 2007.
KEMERTAġ, Ġsmet, Uygulamalı Genel Öğretim Metodu, Yy., Ġstanbul-1965.
KESKĠN, Yusuf Ziya, Nebevî Hoşgörü, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul-1997.
KETTÂNÎ, Muhammed Abdülhayy, Terâtîbü‟l-İdârîyye, Çev: Ahmet Özel, Ġz
Yayıncılık, Ġstanbul-1990-92.
122
KILIÇ, Hulusi, “Belâğat”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-2007.
KILIÇ, Recep, Âyet ve Hadislerin Işığında İnsan ve Ahlâk, Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara-1995.
KOÇ, Ahmet, Kur‟an‟da İnsan ve Hz. Muhammed, Rağbet Yayınları, Ġstanbul-2005.
KOÇ, Mustafa, “Bir Aktivist Olarak Hasan Basri Çantay‟ın DüĢüncesinde Pratik Ahlak
Temaları: Din ve Ahlak Psikolojisi Perspektifinden Semantik Analizler”,
KTÜİFD (ss. 107-156), S.2, Güz/2015.
KOMĠSYON, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, TÜRDAV, Ġstanbul-1981.
KÖKTAġ, M. Emin, Din ve Siyaset, Vadi Yayınları, Ankara-1997.
KÖROĞLU, Ertuğrul – BAYRAKTAR, Sinan, Kişilik Bozuklukları, HYB Basım
Yayın, 2. Baskı, Ankara-2010.
KÖSE, Ali, Neden İslâm‟ı Seçiyorlar? (Müslüman Olan Ġngilizler Üzerine Psiko-
Sosyolojik Bir Ġnceleme), ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-1997.
KUDSĠ HADĠSLER, Müslim, Ġbni Mace, Ebu Davud, Tirmizi, Nesâî, Muvatta‟dan,
Madve Yayınları: 25-26, tsz..
KULA, M. Naci, “Engellilere Verilecek Tebliğ ve ĠrĢad Hizmeti”, Dinbilimleri
Akademik Araştırma Dergisi IV (ss.17-45), S.4, 2004.
KÜÇÜK, Abdurrahman vd., Dinler Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara-2009.
LAZAR, Judith, İletişim Bilimi, çev: Cengiz Anık, Ankara-2001.
LOCK, John, Eğitim Üzerine, çev. Aylin Uğur, Yeryüzü Yayınevi, Ankara-2004.
MACĠD, Yusuf, “Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği”, Iğdır Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi (ss. 29-44), Sayı/No: I, 2012.
_______, Yusuf, “Hz. Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, Ondokuz Mayız
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi/DergiPark (ss.271-303), tsz..
Maigret, Eric, Medya ve İletişim Sosyolojisi, çev: Halime Yücel, ĠletiĢim Yayınları,
Ġstanbul-2014.
123
MÂLĠK B. ENES, Muvatta‟, 47/Husnu‟l-Hulk, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992.
MASAROĞULLARI, Güncel-KOÇAKGÖL, Muhammed, “ĠletiĢim md.”, Psikoloji
Sözlüğü, Nobel, 2011.
MATTELART, Armand - Mıchele, İletişim Kuramları Tarihi, ĠletiĢim Yayınları,
Ġstanbul-1998.
MERAL, Muhammet, “Hz. Peygamber‟in Hatalar KarĢısındaki Tavrı”, Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),
Ġzmir-2011.
MISIRLI, Ġrfan, Genel ve Teknik İletişim, Detay Yayıncılık, Ankara-2004.
MUTLU, Erol, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınevi, Ankara-1994.
________, Erol, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınları, Ankara-1995.
MÜSLĠM, Ebü‟l-Huseyn Müslim b. Haccâc, el-Câmiu‟s-Sahîh (Sahîh-i Muslim),
Ġstanbul, 1413/1992.
NASR, Seyyid Hüseyin, İslâm‟ın Kalbi, Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-2002.
NECATĠ, M. Osman, Kur‟an ve Psikoloji, çev.: Hayati Aydın, Fecr Yayınları, Ankara-
1998.
NESEFĠ, Ömer, İslâm İnancının Temelleri, Otağ Yayınları, Ġstanbul-1971.
NUTKU, Özdemir, Dram Sanatı Tiyatroya Giriş, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul-1997.
OLMUġTUR, Davut, “Hadislerde Aile Ġçi ĠletiĢim”, Süleyman Demirel Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Isparta-2013.
ÖCAL, Mustafa, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, Diyanet Vakfı Yayınları,
Ankara-2013.
ÖLMEZ, Muammer, “Kur‟an-ı Kerim‟de Peygamberlere Emredilen Tebliğ Metodları”
Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi), Konya-2013.
124
ÖMERÎ, Muhammed Nebil, “Hz. Peygamber‟in Sahâbeye Ġnanç Esaslarını Öğretmede
Ġzlediği Metot”, Kader Kelam Araştırmaları Dergisi (ss. 452-492), çev: Kılıç
Aslan Mavil, S.2, 2017.
ÖNDER, Mustafa, “Kur‟an ve Sünnette Ġnsan Onuruna Eğitim Açısından YaklaĢım”,
Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 37-56), S. 4, 2015.
ÖNER, Necati, İnsan Hürriyeti, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara-1987.
ÖNKAL, Ahmet, “Genel Tebliğin BaĢlaması, MüĢriklerin Son Ġlâhî Mesaja ve Son
Elçiye Tepkileri”, Yy.-tsz..
________, Ahmet, Rasulullah‟ın İslâm‟a Davet Metodu, Kitap Dünyası Yayınları,
Ġstanbul-2016.
ÖZBAĞ, Lütfi, Psikolojide İlk Adım, Remzi Kitabevi, Ġstanbul-1970.
ÖZDEMĠR, Saadettin, “Din Eğitiminde Soru-Cevap Metoduyla Öğretimde Hz.
Peygamber Örneği”, IV. Kutlu Doğum Sempozyumu, SDÜ İlâhiyat Fakültesi (ss.
398-413), Isparta-2001.
ÖZKAY, Ünsal, XIX. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişimin Kültürel İşlevleri –
Kuramsal Bir Yaklaşım-, Der Yayınları, Ġstanbul-1993.
ÖZTOPRAK, Mustafa, “Bireysel ve Toplumsal Meselelerde Hz. Peygamber‟in
Problem Çözme Yöntemleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi (ss. 237-265), S.37, 2004.
PAZARLI, Osman, Din Eğitimi ve Öğretiminde Genel Metodlar, Yy., Ġstanbul-1967.
_________, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, Ġstanbul-1968.
PEKER, Hüseyin, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun-2000.
PERRY, Whitall N. (derleyen), Kutsal Bilgeliğin İzinde Kalbe Dönüş, terc: Mesut
KüĢükoğlu-Cemal AtabaĢ, Ġstanbul-2010.
PĠCKTHALL, Muhammed Marmaduke, İslâm Medeniyetin Dinamikleri, terc: Yusuf
Kaplan, Külliyat Yayınları, Ġstanbul-2011.
125
el-ĠSFAHÂNÎ, Râgıb, Ebu‟l Kâsım el Hüseyin b. Muhammed, el- Müfredât fî Garîbi‟l
Kur‟ân (thk. Muhammed Seyyid Keylânî), Beyrut-tsz..
___________________, Müfredat el-Fâzu‟l-Kur‟an / Kur‟an Kavramları Sözlüğü, çev:
Yusuf Türker, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2007.
___________________, Müfredat (Kur‟an Kavramları Sözlüğü), Tercüme: Abdulbaki
GüneĢ-Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, Ġstanbul-2012.
RASĠM, Bakırcıoğlu, “Telkin md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı
Yayıncılık, Ankara-2012.
SAMADOV, Vugar, “Sünnet Verilerine Göre Hz. Peygamber‟in Bedevileri Toplumla
BütünleĢtirme Siyaseti”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2010.
SAMBUR, Bilal, “Din ve Psikoloji ĠliĢkisini Yeniden DüĢünmek”, İslâmi Araştırmalar
Dergisi (ss.423-440), S.3, 2006.
SANVER, Mehmet, Kur‟an‟da Teblig ve Egitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-
2001.
_________, Mehmet, Kur‟an‟da Teblig ve Egitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-
2004.
SARI, Mevlüt, Turkish English Arabic Persian, Gonca Yayınevi, Ġstanbul-tsz..
SARIÇAM, Ġbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DĠB Yayınları, 7. Baskı, tsz..
_________, Ġbrahim, “Değerlerin Hayata Geçirilmesinde Hz. Peygamber: Güven
Örneği”, İslâm‟ın Güncel Sunumu -Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu lşığında
İslâm‟ın Güncel Sunumu- 2003 Yılı Kutlu Doğum Sempozyumu Tebliğ ve
Müzakereleri- (ss. 205-216), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2006.
SAYI, Ali, “Kur‟an‟da Kıssa Kavramı Üzerine” D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss.
145-196), S. 9, Ġzmir-1995.
SERAHSÎ, ġemsü‟l-Eimme Ebu Sehl Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed, Mubsût,
(editör: Mustafa Cevat AkĢit) GümüĢev Yayınları, Ġstanbul-2008.
126
SERT, Hüseyin Emin, “Kur'ân-ı Kerîm IĢığında Güven Duygusunun Kaynağı Olarak
Müslümanlık Bilinci”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13:2
(ss.197-225), 2008.
SEVER, Sedat, “Dil ve ĠletiĢim –Etkili Yazı ve Sözlü Anlatım”, (ss. 51-66), tsz..
SEZGĠN, Ali Galip, “Hz. Peygamber‟in Dil Yeteneği ve Dile Dayalı Tefsiri” (ss. 61-
92), Yy.- tsz..
SĠCĠSTÂNÎ, Ebû Dâvud Süleyman b. EĢ‟as, Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi,
çev: Necati Yeniel / Hüseyin Kayapınar, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-tsz..
SĠFĠL, Ebubekir, İslâmî Bilincin İhyası, Rıhle, 3. Baskı, Ġstanbul-2013.
SMĠTH- GRĠFFĠN, Huston-David Rey, Unutulan Hakikat, çev: Latif Boyacı, Ġnsan
Yayınları, Ġstanbul-1998.
SOYSALDI, Mehmet, “Kur‟an‟da Tebliğ Yöntemleri ile Ġlgili Kavramların Analizi”,
Diyanet İlmi Dergi, S.3, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Dini Yayınlar, Ankara-2003.
SÖYLEV, Ömer Faruk, “Dînî DanıĢma ve Rehberliğin Teolojik Temellerine Ġslâmî
YaklaĢım”, Diyanet İlmi Dergi (ss.75-100), S.2, 2017.
SPRANGER, Eduard, İnsan Tipleri Bir Kişilik Psikolojisi, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-
2001.
ġANVER, Mehmet, “Dinî Tebliğ ve Öğretimde Metodun Önemi”, Uludağ Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi, S. 9, 2000.
ġEN, Yusuf, “Hz. Peygamber‟in Merhamet Eğitim Metodu”, Bayburt Üniversittesi
Eğitim Fakültesi Dergisi, S. I-II, 2011.
ġENTÜRK, Habil, Din Psikolojisine Giriş, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-2010.
ġEYBÂNÎ, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Müsned, (ta„lik: ġuayb
el-Arnaûd ve dğr.), Beyrut 1416/1995-1421/2001.
ġÜKUN, Ziya, Farsça-Türkçe Lügat/Gencinei Güftar-Ferhengi Ziya, Milli Eğitim
Bakanlığı Yayınları: 3013, Ġstanbul-1996.
127
TABERĠ, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Taberi Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hasan
Karakaya, Hisar Yayınevi, Ġstanbul-tsz..
TAHSĠN Saraç, Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Ankara-1976.
TAN, Oğuzhan, “ÖğrenilmiĢ Merhametsizlik”, Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi
(ss. 27-42), DĠB. Yayınları, Ankara-2011.
TARHAN, Nevzat, Akıldan Kalbe Yolculuk, Yayına Hazırlayan: Fatma Özten, Nesil,
Ġstanbul-2012.
TAġAN, Yusuf “Dini Tebliğde Hutbe‟nin Yeri ve Hz. Peygamber‟in Hutbe Tarzı”,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi), Ġstanbul-2007.
TAġAN, Yusuf, “Dini Tebliğde Hutbe‟nin Yeri ve Hz. Peygamber‟in Hutbe Tarzı”,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi), Ġstanbul-2007.
TAYFUN, Recep, Etkili İletişim ve Beden Dili, Nobel, 5. Basım, Ankara-2014, s.115,
141.
TEHÂNEVÎ, Muhammed Ali Ġbni Ali, Keşşâfu Istılâhâtı‟l-Ulûm, Dâru‟l-Kütübü‟l-
Ġlmiyye, Beyrut-tsz..
TEKĠNALP – UZUN, ġermin - Ruhdan, İletişim Araştırmaları ve Kuramları, Baskı 3,
Beta Basın Yayın Dağıtım, Ġstanbul-2009.
TEPE, Harun, Felsefede Doğruluk veya Hakikat, Ġmge, Ankara-2003.
TEZCAN, Mahmut, “Ġbni Haldun‟un Eğitime ĠliĢkin GörüĢleri” (ss. 204-2012), tsz..
TĠRMĠZĠ, Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa et-Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-
1992.
TĠRMĠZÎ, Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992.
TOKSARI, Ali, “Hz. Peygamber devrinde Kadın”, Diyanet İlmi Dergi (ss. 67-80), S. 4,
Cilt: 29, 1993.
128
TOPALOĞLU, Bekir, “ĠrĢâd”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss. 454-455),
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
TÜRKMEN, Ali, “İslâm İletişim Hukuku” Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Samsun-1995.
TÜRKOĞLU, Adil, 99 Soruda Eğitim Bilimine Giriş, Ġzmir, Memleket Gazetecilik ve
Matbaacılık, 1997.
UYAR, Ahmet, “Hadislerde Kıssa ve Kıssacıların Hadisler Üzerindeki Olumsuz
Etkileri”, ERUIFD (ss. 25-56), 2015.
UZUN, Tacettin - vd., Anlatımlı Belağat, Sebat Ofset Manbaacılık, Konya-2008.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, Dini Sosyoloji, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları
No:204, Edebiyat Fakültesi Felsefe Zümresi NeĢriyatı, Ġstanbul-1943.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, Sosyoloji Sözlüğü, Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları (Milli
Eğitim Basımevi), 9 Sözlük Serisi 1, Ġstanbul-1969.
VARDĠ, Recep, “Hz. Muhammedin Liderliğinde Arap Toplumunda GerçekleĢen
Toplumsal DeğiĢim”, Toplum Bilimleri (ss. 321-342), 2015.
VURAL, Birol, Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, Ġstanbul-2007.
WARRE, Howard C., Psikoloji Sözlüğü, 2. Baskı, Yeryüzü yayınevi, Ankara-2003.
WOLLSTONECRAFT, Mary, Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi, çev: Deniz
Hakyemez, Kültür Yayınları, Ġstanbul-2012.
WULF, Christoph, Eğitim Bilimi, çev. Hasarı Hüseyin Aksoy-Hatice Özden Aras-
Aygülen Kayahan, Dipnot Yayınları, Ankara-2010.
YAĞCI, Hızır, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Van-2009.
YAĞCI, Hızır, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi), Van-2009.
129
YAĞCI, Hızır, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Van-2009.
YALÇIN, Süleyman Kaan–Murat ġENGÜL, “Dilin ĠletiĢim Süreci Ġçerisindeki Rolü
ve ĠĢlevi”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring (ss. 749-
769), 2007.
YAVUZ, Yusuf ġevki, “Nübüvvet”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.
YAZIR, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur‟an Dili SadeleĢtirenler: Ġsmail Karaçam vd.,
Azim Dağıtım, Ġstanbul-trz..
YEPREM, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmam Mâturîdî, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-
1980.
YILDIRIM, Zeki, “Kur‟an‟da Peygamberlerin Ġsmeti”, DergiPark (ss. 81-112), tsz..
YILMAZ, Ali, “Kur‟an‟a Göre Ġnkârın Psikolojik Tezahürleri”, Atatürk Üniversitesi
İlâhiyât Tetkikleri Dergisi (ss.88-125), S.20, 2003.
YILMAZ, Hüseyin, “Hz. Peygamber Eğitiminde Bir Ġlke Olarak HoĢgörü”, Cumhuriyet
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 109-132), Sivas-2004.
ZEBÎDÎ, Zeynü‟d-dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi‟l-Latîfi‟, Sah‟ih-i Buhârî Muhtasarı
Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Mütercimi ve ġârihi: Kamil Miras, Diyanet
ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Dokuzuncu Baskı, Ankara-1987.
ZILLIOĞLU, Melih, İletişim Nedir?, Cem Yayınevi, Ġstanbul-1993.
ZĠYNU, Muhammed Cemil, Peygamberimizin Kişisel Ahlaki Özellikleri, çev: M. BeĢir
Eryarsoy, Guraba Yayıncılık, Ġstanbul-2008.
130
ĠNTERNET KAYNAKLARI
ÖNKAL, Ahmet, “Üsve-i Hasene Olarak Hz. Peygamber‟in (sas) Örnekliği”,
www.youtube.com/watch?v= PQ8PxQodR8M, (28.03.2018).
ÖZ ġaban, “Hz. Peygamber‟in (sav) Siyasi KiĢiliği ve Örnekliği”,
https://www.youtube. com/watch?v= 7ZCdZ08Bs-c, (28.03.2018)
131
ÖZGEÇMĠġ
KiĢisel Bilgiler:
Adı ve Soyadı : Bünyamin ÖZDAġ
Doğum Yeri : Bucak
Doğum Yılı : 1975
Medeni Hali : EVLĠ
ĠĢ Durumu : Burdur Merkez Vaizi
Eğitim Durumu:
Hafızlık Eğitimi : Isparta Hayırlar Kur‟an Kursu
Ortaöğretim : Bucak Ġmam Hatip Ortaokulu
Lise : Bucak Ġmam Hatip Lisesi
Lisans : Sakarya Ġlahiyat Fakültesi
Yabancı Dil ve Düzeyi:
Arapça temel seviye
Bilimsel Yayınlar ve ÇalıĢmalar:
Lisans Bitirme Tez Konusu : “Emeviler Dönemi Deniz
SavaĢları”
Yüksek Lisans Seminer Konusu : “Hz Peygamber ve Aile
DanıĢmanlığı”