Somo la uchumi ni sayansi ya kijamii ambalo hutafiti uzalishaji, usambazaji, na matumizi ya bidhaa

na huduma. Nenouchumi linatokana na neno la Kigiriki cha Kale oikonomia [3]

(oikonomia "usimamizi wa kaya, utawala") kutoka [5] oikos"nyumba") + [7] (nomos , "desturi" au

"Sheria"), kwa hivyo "sheria za nyumba (kaya)".[1] Aina za masomo ya kiuchumi ya kisasa

zilizotokana na somo pana la uchumi wa kisiasa katika miaka ya mwisho ya karne ya 19, kutokana

na matamanio ya kuchukua mwelekeo jarabati unaofaa zaidi sayansi za kiasilia.[2]

Ufafanuzi unaojumuisha mengi ya masomo ya kiuchumi ya kisasa ni ule wa Lionel Robbins katika

insha yake: “sayansi inayotafiti tabia ya binadamu kama uhusiano baina ya hatima na njia haba

ambazo zina matumizi badala."[3] Uhaba unamaanisha kuwa rasilimali zinazopatikana hazitoshi

kutosheleza matamanio na mahitaji yote. Ikiwa hakuna uhaba na kuna matumizi badala ya rasilimali

zinazopatikana, basi hakuna shida ya kiuchumi. Hivyo somo lililofafanuliwa linahusu utafiti wa

chaguzi kama vile zinavyobadilishwa na vishawishi na rasilimali.

Somo la kiuchumi linalenga kufafanua vile chumi hufanya kazi na vile viungo vya kiuchumi hufanya

kazi pamoja. Uchambuzi wa kiuchumi huhusisha sehemu zote za jamii, katika biashara, fedha na

serikali, na hata katika uhalifu,[4] elimu,[5]familia, afya,sheria, siasa, dini,[6] taasisi za kijamii, vita,[7] na sayansi.[8] Hoja inayoendelea kukua ya somo la kiuchumi katika sayansi ya kijamii imeelezwa

kuwa ubeberu wa kiuchumi.[9][10]

Tofauti za kawaida huelezwa baina ya jinsi mbalimbali za somo la kiuchumi: baina ya uchumi

chanya (kueleza “kile kilichoko”) na uchumi unaozidi kuongezeka (kueleza “kile linachostahili kuwa”)

au baina ya uchumi nadharia na uchumi wa utenzi au baina ya uchumi uliotanda (ulio “halisi”

unaojihusisha na “wiano wa fikira-ubinafsi-msawazo”) na uchumi usio wa kiasilia (“badilishi” zaidi

unaoshughulika na “wiano wa taasisi-historia-muundo wa kijamii"[11]). Hata hivyo tofauti ya kimsingi

ya kiada baina ya “uchumi wa kiwango cha chini” (microeconomics), ambao unaotafiti tabia ya

kiuchumi ya viungo (pamoja na watu binafsi na makampuni) na “uchumi wa kiwango cha juu”

(macroeconomics), ambao hushughulikia maswala ya ukosefu wa ajira, mfumuko wa bei, sera ya

fedha na hazina kwa uchumi wote.

Historia juu ya mawazo ya kiuchumi[hariri | hariri chanzo]

A stele depicting mtu ameketi chini

Makala kuu ya: History of economic thought

Majimbo ya mijini ya Sumer yalianzisha uchumi wa biashara na soko uliohusika hapo awali na

sarafu ya Shekel ambayo ilikuwa ni uzito wa kipimo fulani cha shayiri, huku Wababeli na

majirani wao wa majimbo ya mijini wakianzisha hapo baadaye mfumo wa mwanzo wa uchumi

kwa kutumia kipimo cha bidhaa mbalimbali, ambao uliwekwa katika kanuni ya kisheria.[12] Kanuni

za mapema za kisheria kutoka Sumer zinaweza kuchukuliwa kuwa utaratibu wa kwanza

(ulioandikwa) wa kiuchumi, na zilikuwa na jinsi ambazo zinazotumika katika mfumo wa bei wa

kisasa …kama vile kanuni za kiasi cha fedha za mikataba ya biashara (riba), faini za pesa kwa

‘dhuluma’, sheria za urithi, sheria za kushughulikia kutuzwa kwa kodi au kugawanywa kwa mali

binafsi, na kadhalika.[13][14] Kwa muhtasari wa sheria, tazama sheria za Babeli na Sheria ya kale

ya kiuchumi.

Dhana ya kiuchumi ina mwanzo wake kutoka kwa utamaduni wa mapema wa Kimesopotamia,

Kigiriki, Kirumi, Kihindi, Kichina, Kiajemi na Kiarabu. Waandishi wa kutajika ni pamoja na

Aristotle, Chanakya (aliyejulikana vilevile kama Kautilya), Qin Shi Huang, Thomas Aquinas na

Ibn Khaldun hadi karne ya 14. Joseph Schumpeter hapo awali alikadiria usomi wa karne ya 14

hadi ile ya 17 kuwa “karibu zaidi kuliko kikundi kingine chochote kuwa ‘waanzilishi’ wa uchumi

wa kisayansi” kwa kifedha, riba, na nadharia ya thamani katika mtazamo wa sheria-asili.[15] Hata

hivyo, baadaye, baada ya kugundua kitabu cha Ibn Khaldun cha Muqaddimah, Schumpeter

alianza kumwona Ibn Khaldun kama mwanzilishi wa kwanza wa uchumi wa kisasa,[16] kwa vile

nyingi za nadharia zake hazikuwa zinajulikana Ulaya hadi nyakati za hivi karibuni.[17]

Licha ya hayo, utafiti wa karibuni unaonyesha kuwa mwanachuo-mwanafalsafa wa Kihindi

Chanakya ( 340-293 BCE) alitangulia Ibn Khaldun kwa milenia moja na nusu kama mwanzilishi

wa uchumi wa kisasa,[18][19][20][21] na ameandika kwa upana zaidi juu ya mada hii, hasa juu ya

uchumi wa kisiasa. Maandishi yake maarufu zaidi, Arthashastra (The Science of Wealth and

Welfare), [22] ni mwanzo wa dhana za kiuchumi ambazo ni pamoja na gharama ya fursa

(opportunity cost), muundo wa mahitaji na ugavi, kushuka kwa mapato, uchambuzi wa

mabadiliko katika viungo vya mfumo, bidhaa za umma, tofauti kati ya muda mfupi na muda

mrefu, habari za kupendelea upande mmoja wa shughuli za biashara na faida ya muuzaji.[23] Katika cheo chake kama mshauri wa mfalme wa Himaya ya Maurya ya India ya kale,

alishauri pia juu ya vyanzo na masharti ya ukuaji wa uchumi, vikwazo kwake na motisha ya

ushuru ili kuhimiza ukuaji wa kiuchumi.[24]

Bandarini meli ikiwasili

Makundi mengine mawili, ambayo baadaye yalijulikana kama ‘mercantilists’ na ‘physiocrats’,

ambayo yalikuwa na ushawishi wa moja kwa moja wa baadaye wa ustawi wa mada. Makundi

yote mawili yalihusishwa na mwanzo wa utaifa wa kiuchumi na ukapitalisti wa kisasa barani

Ulaya. Umekantili ulikuwa ni mafundisho ya kiuchumi yaliyostawi kutoka karne ya 16 hadi ile ya

18 katika juzuu maridhawa ya fasihi, iwe ya wachuuzi au watawala. Nadharia hii ilishikilia kuwa

utajiri wa taifa ulitegemea ulimbikizaji wa dhahabu na fedha. Mataifa ambayo hayakuwa na

migodi yangeweza kupata dhahabu na fedha kutoka kwa biashara tu kwa kuuza bidhaa katika

nchi za ng’ambo na kuzuia ununuzi wa bidhaa kuingia kwa nchi ambavyo havikuwa dhahabu

wala fedha. Dhana hii ilihitaji kuagiza kwa malighafi ya kutumika katika utengenezaji wa bidhaa,

ambazo zingeweza kuuzwa, na kwa usimamizi wa nchi kwa kutoza ushuru wa uhifadhi kwa

bidhaa zilizotengenezewa nje ya nchi na kuzuia utengenezaji wa bidhaa katika makoloni.[25][26]

Physiocrats, kikundi cha karne ya 18 cha wanafalsafa na waandishi, walibuni wazo la uchumi

kama mkondo wa mzunguko wa mapato na matumizi. Adam Smith alieleza mfumo wao “ukiwa

na kutokamilika kwake kwote” kama “pengine kisio la ufasaha zaidi wa ukweli ambalo limewahi

kuchapishwa” juu ya mada hii. Watu wa kikundi cha Physiocrats waliamini kuwa ni mapato ya

kilimo tu ambayo yalizalisha faida juu ya gharama iliyo wazi, na hivyo kuonyesha kuwa kilimo

ndicho kilikuwa msingi wa mali yote.

Kwa hivyo walipinga sera ya wamekantilisti ya kukuza viwanda na biashara kwa gharama ya

kilimo, pamoja na ushuru wa kuagiza. Kikundi cha Physiocrats walishauri kutoa mkusanyo wa

ushuru ulio ghali kwa usimamizi na kuweka mahali pake ushuru wa aina moja kwa mapato ya

wamiliki wa ardhi. Jinsi tofauti za ushuru huo wa ardhi zilichukuliwa na wanauchumi wa baadaye

(akiwemo Henry George karne moja baadaye) kama chimbuko la ushuru ambalo kwa kiwango

kikubwa halikuwa la kupotosha. Kama mmenyuko dhidi ya masharti mengi mno ya biashara ya

kimekantili, kikundi cha physiocrats kilitetea sera ya uholela (laissez-faire), ambayo ilihitaji

mwingilio wa serikali wa kiwango cha chini katika uchumi.[27][28]

Uchumi wa kisiasa wa kirasimi[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Classical economics

Machapisho ya Adam Smith ya The Wealth of Nations ya mwaka wa 1776, yameelezwa

kuwa “zao fanisi la uchumi kama somo tofauti."[29] Kitabu hicho kilibainisha ardhi, ufanyakazi,

na mtaji kama vipengele vitatu vya uzalishaji na michango mikubwa kwa utajiri wa taifa.

mtu yanayowakabili haki

Kwa maoni ya Smith, uchumi kamili ni mfumo wa soko la kujidhibiti ambao hutosheleza bila

kubadilika mahitaji ya kiuchumi ya wakazi. Alieleza mfumo wa soko kuwa “mkono

usiionekana” ambao unaongoza watu wote, katika harakati zao za kutafuta maslahi yao

wenyewe, kuzalisha faida kubwa kwa jamii kwa ujumla. Smith alijumuisha baadhi ya dhana

za kikundi cha physiocrats, ikiwemo ile ya kutohusika kwa serikali katika maswala ya

uchumi, yaani uholela, katika nadharia zake mwenyewe za kiuchumi, lakini alikataa dhana

kuwa ni kilimo tu kilichozalisha mapato.

Katika mfano wake maarufu wa mkono usioonekana, Smith alitoa hoja kwa wazo

lililoonekana kuwa kinyume kuwa soko lilionekana kujongeza maslahi ya kijamii, ingawa

yaliongozwa na maslahi nyimivu zaidi ya kibinafsi. Mtazamo wa kawaida ambao Smith

alisaidia kuanzisha ulijulikana kama uchumi wa kisiasa na baadaye kama uchumi wa

kirasimi. Ulijumuisha watu maarufu kama vile Thomas Malthus, David Ricardo, na John

Stuart Mill walioandika kutoka karibu mwaka wa 1770 hadi 1870.[30]

Huku Adam Smith akisisitiza uzalishaji wa mapato, David Ricardo alilenga ugavi wa mapato

baina ya wamiliki wa ardhi, wafanyakazi, na wenye mtaji. Ricardo aliona mgogoro wa ndani

baina ya wamiliki wa ardhi kwa upande mmoja na utenda kazi na mtaji kwa upande

mwingine. Alisisitiza kuwa ukuaji wa idadi ya watu na mtaji, ukisonga ardhi isiyoongezeka,

uliongeza gharama ya kodi na kuzuia kuongezeka kwa marupurupu na faida.

mtu zinazoikabili Viewer

Maltus alitumia dhana ya mapato yanayopungua kueleza viwango vya chini vya maisha.

Idadi ya watu, alisisitiza, ilionekana kuongezeka katika muundo wa kijiometria, kuzidi

uzalishaji wa chakula, ambao uliongezeka kihisabati. Shinikizo la idadi ya watu iliyokuwa

inaongezeka kwa haraka dhidi ya kiasi kidogo cha ardhi lilimaanisha mapato yaliyokuwa

yanapungua kwa wafanyakazi. Matokeo, alidai, yalikuwa ni marupurupu ya kiwango cha

chini daima, ambayo yalizuia hali ya maisha kwa wengi ya wakazi kupanda kupita kiwango

cha chini.

Vilevile, Malthus alihoji mwelekeo wa uchumi wa soko wa kutoa ajira kwa wote. Alilaumu

ukosefu wa ajira kwa mwelekeo wa uchumi wa kuzuia matumizi ya pesa kwa kuweka akiba

sana, hoja iliyosahaulika hadi pale John Maynard Keynes alipoifufua katika miaka ya 1930.

Akija mwishoni mwa utamaduni wa Urasimi, John Stuart Mill alitofautiana na wanauchumi

wa kirasimi wa awali katika swala la kutoepukika kwa ugavi wa mapato yaliyozalishwa na

mfumo wa soko. Mill alionyesha tofauti ya wazi baina ya majukumu mawili ya soko: mgao

wa rasilimali na utoaji wa mapato. Soko linaweza kuwa na ufanisi katika ugavi wa rasilimali

lakini si kwa utoaji wa mapato, aliandika, hivyo kushurutisha kuingilia kati kwa jamii.

Nadharia ya thamani ilikuwa muhimu katika nadharia ya urasimi. Smith aliandika kuwa “bei

halisi ya kila kitu … ni mahangaiko na matatizo ya kukipata kitu hicho” huku ikishawishika na

uhaba wake. Smith alisisitiza kuwa, pamoja na kodi na faida, gharama zingine zaidi ya

marupurupu pia huchangia katika bei ya bidhaa.[31] Wanauchumi wengine wa kirasimi

walionyesha aina tofauti za dhana ya Smith, ambayo ilijulikana kama ‘nadharia ya thamani

ya ajira’ (labour theory of value). Wanauchumi wa kirasimi walizingatia mwelekeo wa soko

wa kusonga katika msawazo wa muda mrefu.

Umaksi[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Marxian economics

Mwanamme akimwangali mtazamaji

Uchumi wa Kimaksi (ambao baadaye ulijulikana kama Markian economics) unatokana

na uchumi wa kirasimi. Unachimbuka kutoka kwa maandishi ya Karl Marx. Sehemu ya

kwanza ya maandishi makuu ya Marx, Das Kapital, yalichapishwa kwa Kijerumani

mnamo 1867. Katika kitabu hiki, Marx alizingatia nadharia ya thamani ya ajira na kile

alichokichukulia kuwa udhalilishaji wa wafanyakazi na waajiri.[32][33]Nadharia ya thamani

ya ajira ilishikilia kuwa thamani ya kitu iliamuliwa na kazi iliyotekelezwa ili kukizalisha.

Hii inatofautiana na ufahamu wa kisasa kuwa thamani ya kitu inaamuliwa na gharama

ambayo mtu yu tayari kulipa ili kukipata.

Uchumi wa aina ya urasimi mpya[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Neoclassical economics

Unahusu nadharia zilizojulikana baadaye kama ‘uchumi wa urasimimpya’ au

‘uchumi wa kutumia viungo vya pambizoni’ (marginalism) uliobuniwa kutoka karibu

mwaka wa 1870 hadi 1910. Neno ‘uchumi’ lilipewa umaarufu na wanauchumi wa

urasimimpya kama vile Alfred Marshall kama neno fupi lenye maana sawa na

‘sayansi ya kiuchumi’ na neno badala kwa jina la awali, lililo na maana pana ya

‘uchumi wa kiasiasa".[34][35] Hii iliwiana na mvuto wa mbinu za hisabati zinazotumika

katika sayansi asilia.[2]

Uchumi wa aina ya urasimimpya uliratibisha ugavi na mahitaji kama vipengele vya

pamoja vya kuamua bei na kiasi katika msawazo wa soko, hivyo kuadhiri ugavi wa

mazao na utoaji wa mapato. Uliacha nadharia ya thamani ya ajira iliyorithiwa kutoka

kwa uchumi wa urasimi na kupendelea nadharia ya ajira ya matumizi ya pambizoni

(marginal utility theory) katika upande wa mahitaji na nadharia ya gharama ya

ujumla zaidi katika upande wa ugavi. Cite error: Closing </ref> missing

for <ref> tag[36]

Uchumi wa urasimimpya huitwa mara kwa mara uchumi halisi (orthodox

economics) na wakosoaji wake na vilevile wafuasi wake. Uchumi wa kisasa

uliokubalika na wengi unatokana na uchumi wa urasimimpya ingawa una umakini

mwingi ambao unautimiliza au unaujumuisha uchambuzi wa awali, kama vile

uchumikihisabati, nadharia ya bahati, uchambuzi wa kuanguka kwa soko na

ushindani usiokamilika, na mfumo wa urasimimpya wa ukuaji wa uchumi wa

kuchambua viungo vya muda mrefu vinavyoathiri mapato ya kitaifa.

Uchumi wa Keneshia[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Keynesian economics and Post-Keynesian economics

Wanaume wawili wakiwa wamevalia suti wakizungumza

Uchumi wa Keneshia unatokana na John Maynard Keynes, hasa kitabu

chake The General Theory of Employment, Interest and Money (Nadharia ya

Jumla ya Ajira, Riba na Pesa) (1936), ambacho kilianzisha uchumi wa kiwango

cha juu wa kisasa kama kitengo tofauti.[37][38]Kitabu hicho kililenga mambo

yanayoamua mapato ya taifa katika muda mfupi wakati bei hazibadiliki. Keynes

alijaribu kueleza kinaganaga katika upana wa kinadharia ni kwa nini ukosefu

mkuu wa ajira katika soko la wafanyakazi hauwezi kujirekebisha wenyewe kwa

sababu ya “mahitaji fanisi” ya chini na kwa nini hata ugeukaji wa bei na sera za

kifedha vinaweza kuwa visivyo na maana. Maneno kama “mapinduzi”

yametumiwa kuzungumzia kitabu hicho katika athari zake juu ya uchambuzi wa

kiuchumi.[39][40][41]

Uchumi wa Keneshia una waandamizi wawili. Uchumi wa baada ya Keneshia

pia unachunguza sana ugumu wa uchumi wa kiwango cha juu na michakato ya

kuratibisha. Utafiti juu ya wakfu za kiwango cha chini kuhusu mifano yao

unaonyeshwa kama ule unaohusu uhalisi wa maisha kuliko mifano tu ya ufanisi.

Unahusishwa na Chuo Kikuu cha Cambridge na maandishi ya Joan Robinson.[42]

Uchumi mpya wa Kineshia pia huhusishwa na maendeleo katika muundo wa

Keneshia. Katika kikundi hiki, watafiti hushiriki na wanauchumi wengine katika

msisitizo juu ya mifano inayotumia misingi ya kiwango cha chini na tabia ya

ufanisi lakini ukilenga kwa kiwango kidogo zaidi mada za kawaida za Keneshia

kama vile kutobadilika kwa bei na marupurupu. Hivi huchukuliwa kuwa

vipengele vya ndani vya mifano hiyo, na wala havijumuishwi tu kama katika

miundo mingine ya zamani ya Keneshia.

Taasisi ya Chicago School of economics[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Chicago school (economics)

Taasisi ya Chicago school of economics inajulikana vyema zaidi kwa

utetezi wake wa soko huru na mawazo yake ya kifedha (monetarist ideas).

Kwa mujibu wa Milton Friedman na wamonetaristi, chumi za kisoko ni za

imara kwa jinsi yao ikiwa zitaachwa bila kuingiliwa na unyogofu huingia tu

kwa sababu ya mwingilio wa serikali.[43] Friedman, kwa mfano, alitoa hoja

kuwa Unyogofu Mkuu ulisababishwa na kupungua kwa utoaji wa pesa

ambazo zilithibitiwa na Benki Kuu ya Shirikisho, na wala si kwa ukosefu wa

uwekezaji kama vile Keynes alikuwa amedai. Ben Bernanke, Mwenyekiti

wa sasa wa Benki Kuu, ni pamoja na wanauchumi wa leo ambao

wanakubali uchambuzi wa Friedman juu ya vyanzo vya Unyogofu Mkuu.[44]

Milton Friedman aliiga kwa ufanisi nyingi za kanuni za kimsingi zilizobuniwa

na Adam Smith na wanauchumi wa urasimi na kuzipa sura mpya. Mfano

mmoja wa jambo hili ni makala yake katika toleo la Septemba 1970 la The

New York Times Magazine, ambapo alidai kuwa wajibu wa kijamii wa

biashara unafaa kuwa “kutumia machumo yake na kushiriki katika shughuli

ambazo zimekusudiwa kuongeza faida zake…(kupitia kwa) ushindani wa

wazi na huru bila udanaganyifu wala hila." [45]

Mifumo na mielekeo mingine[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Schools of economics

Mifumo mingine maarufu au mielekeo ya mawazo ambayo huashiria

jinsi fulani ya uchumi unaofuatwa na kusambazwa ni kutoka kwa

makundi ya wasomi yanayodhihirika vyema ambayo ni maarufu

ulimwenguni kote, ni pamoja na the Austrian School, the Freiburg

School, the School of Lausanne, post-Keynesian economics na the

Stockholm school. Uchumi wa kisasa uliotanda kwa sasa huwekwa

wakati mwingine kwa makundi ya mwelekeo wa Saltwater wa vile vyuo

vikuu vilivyo katika pwani za Mashariki na Magharibi za Marekani, na

mwelekeo wa Freshwater, au mwelekeo wa Chicago-school.

Katika jinsi ya uchumi wa kiwango cha juu kunao, katika utaratibu wa

orodha ya kuzuka kwao katika fasihi: uchumi wa urasimi, uchumi wa

Keneshia, muungano wa urasimimpya, uchumi wa enzi ya baada ya

Keneshia, umonetaristi, uchumi wa urasimi mpya, uchumi wa upande

wa ugavi. Mifumo badala ni pamoja na uchumi wa kiikolojia, uchumi wa

taasisi, uchumi wa mageuzi, nadharia ya kutegemea, uchumi wa

kimaumbile (structuralist economics), nadharia ya mifumo ya dunia,

ekonofizikia (econophysiscs) na uchumi wa bayofozikia (biophysical

economics).[46]

Uchumi wa kiwango cha chini[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Microeconomics

Uchumi wa kiwango cha chini hutazama mwingiliano kupitia

masoko binafsi, huku kukiwa na uhaba na uthibiti wa serikali. Soko

linaweza kuwa la bidhaa, kama vile mahindi mabichi, au huduma

za kipengele fulani za uzalishaji, kwa mfano upangaji wa matofali.

Nadharia hii huzingatia jumla ya kiwango kinachohitajika na

wanunuzi na kiwango kinachohitajika na wanunuzi na kiwango

kinachotolewa na wauzaji kwa kila bei iwezekanayo kwa kitu

kimoja. Inaunganisha mambo haya pamoja ili kueleza vile soko

linaweza kufikia usawazishaji kulingana na bei na kiwango au

kukabiliana na mabadiliko ya soko baada ya muda.

Huu huitwa kwa kawaida uchambuzi wa ugavi na mahitaji. Miundo

ya soko, kama vile ushindani kamilifu na umiliki, huchunguzwa kwa

mtazamo wa athari kwa tabia na ufanisi wa kiuchumi. Uchambuzi

wa mabadiliko katika soko moja huendelea kutoka kwa fikira ya

urahisi kuwa mahusiano ya tabia katika masoko hubaki bila

kubadilika, yaani, uchambuzi wa sehemu ya usawazishaji.

Nadharia ya usawazishaji wa jumla inaruhusu mabadiliko katika

masoko tofauti na ujumla katika masoko yote, zikiwemo harakati

zao na miingiliano yao kuelekea msawazo.|Nadharia ya

usawazishaji wa jumla inaruhusu mabadiliko katika masoko tofauti

na ujumla katika masoko yote, zikiwemo harakati zao na

miingiliano yao kuelekea msawazo.[47][48]

Masoko[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Production-possibility frontier, Opportunity cost, and Production theory

basics

Katika uchumi wa hali ya chini, uzalishaji ni ubadilishaji wa pembejeo kuwa

mazao. Huu ni mchakato wa kiuchumi unaotumia rasilimali kutengeneza

bidhaa ambayo inafaa kubadilishwa. Michakato hii inaweza kuwa pamoja na

utengenezaji, uwekaji kwa bohari, usafirishaji kwa meli, na kufungasha.

Baadhi ya wanauchumi hueleza uzalishaji kwa upana kuwa shughuli zote za

kiuchumi ila tu matumizi. Wao huona kila shughuli ya uchumi ila ununuzi wa

mwisho kama aina ya uzalishaji. Uzalishaji ni utaratibu, na kwa hivyo hutokea

katika wakati na mahali. Kwa sababu ni dhana ya kufuatana, uzalishaji

hupimwa kama “kiwango cha mazao kwa kipindi cha muda".

Kuna vipengele vitatu katika michakato ya uzalishaji, vikiwemo kiwango cha

bidhaa iliyozalishwa, aina ya bidhaa iliyotengenezwa na usambazaji wa

bidhaa iliyozalishwa kwa mithili ya wakati na mahali. Gharama ya fursa hutoa

pendekezo kuwa kwa kila chaguo, bei ya kweli ya kiuchumi ni fursa bora

zaidi inayofuata. Uchaguzi ni lazima ufanywe baina ya matendo mawili

yanayotamanika lakini ambayo hayawezi kutekelezwa yote kwa pamoja.

Imeelezwa kuwa inayoeleza “uhusiano wa kimsingi baina ya uhaba na

chaguo.".[49]Wazo la gharama ya fursa huwa na jukumu muhimu katika

kuhakikisha kuwa rasilimali hutumika kwa ufanisi.[50] Kwa hivyo, gharama ya

fursa haihusu tu gharama za kihazina au kifedha tu: gharama halisi ya zao la

kutotwaliwa, wakati uliopotezwa, radhi au faida yoyote nyingine ya matumizi

inapaswa kuzingatiwa.

Pembejeo na rasilimali zinazotumiwa katika uzalishaji huitwa vipengele vya

uzalishaji. Pembejeo zinazoweza kutumika huwa kwa kawaida zimewekwa

katika makundi sita. Vipengele hivi ni malighafi, mashine, huduma za kazi,

vifaa vya mtaji, ardhi na kampuni. Kwa muda mfupi, kinyume na muda mrefu,

kwa uchache kimoja kati ya vipengele hivi vya uzalishaji huwa hakibadiliki.

Mifano ni pamoja na vifaa, nafasi ya viwanda inayofaa, na wafanya kazi

muhimu.

Kipengele kinachobadilika katika uzalishaji ni kile ambacho kiwango cha

matumizi yake kinaweza kubadilishwa kwa urahisi. Mifano ni pamoja na

matumizi ya nguvu za umeme, huduma za usafirishaji, na nyingi za

pembejeo za malighafi. Katika hali ya “muda mrefu”, vipengele hivi vyote vya

uzalishaji vinaweza kuratibishwa na wasimamizi. Katika hali ya muda mfupi,

“kadiri ya utendakazi” ya kampuni huamua idadi ya juu zaidi cha mazao

ambao yanaweza kuzalishwa, lakini katika hali ya muda mrefu, hakuna

mpaka wa idadi. Mabadiliko ya jail ya muda mrefu na muda mfupi huwa na

nafasi muhimu katika miundo ya kiuchumi.

Ufanisi wa kiuchumi hueleza ni vipi mfumo unaweza kuzalisha mazao ya

kiwango cha juu zaidi yanayohitajika kwa kutumia utaratibu fulani wa

pembejeo na teknolojia iliyoko. Ufanisi huboreshwa ikiwa mazao mengi

yanazaliswa pasi na kubadili pembejeo, au kwa usemi mwingine, kiwango

cha “msuguano” au “upotevu” kinapunguzwa. Wanauchumi hutafuta ufanisi

wa Pareto, ambao hufikiwa pale mabadiliko hayawezi kumfaidi mtu bila

kumdhuru mtu mwingine.

Ufanisi wa kiuchumi hutumika kuashiria idadi ya dhana ambazo zinahusiana.

Mfumo unaweza kusemwa kuwa na ufanisi wa kiuchumi iwapo: hakuna

atakayefaidika bila kumdhuru mwingine, mazao mengi zaidi hayawezi

kupatikana bila kuongeza kiwango cha pembejeo, na uzalishaji huhakikisha

gharama ya chini zaidi iwezekanavyo kwa kitengo. Fafanuzi hizi za ufanisi

hazina maana inayofanana barabara. Hata hivyo, zimezungukwa zote na

dhana kuwa hakuna kitu zaidi kinachoweza kupatikana kwa kutumia

rasilimali zilizoko.

Umaalumu[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Division of labour, Comparative advantage, and Gains from trade

Umaalumu huchukuliwa kuwa kipengele muhimu kwa ufanisi wa kiuchumi kwa sababu watu au nchi

tofauti huwa na manufaa linganifu. Huku nchi moja inaweza kuwa na manufaa kamili katika sehemu

zote juu ya nchi zingine, inaweza hata hivyo kuwa na umaalumu katika sehemu ambayo kwa

kiwango fulani ina manufaa linganifu, na hivyo kufaidikika kwa kufanya biashara na nchi ambazo

hazina manufaa kamili. Kwa mfano, nchi inaweza kuwa na umaalumu katika uzalishaji wa bidhaa za

kiteknolojia za hali ya juu, kama vile nchi zilizostawi hufanya, na kufanya biashara na mataifa

yanayostawi kwa bidhaa zinazozalishwa katika viwanda, ambapo wafanyakazi hupatikana kwa bei

rahisi na kwa wingi.

Kwa mujibu wa nadharia, katika njia hii bidhaa jumla na utumizi zaidi vinaweza kupatikana kuliko

ikiwa nchi zinazalisha bidhaa zao zenyewe za kiwango cha juu na zile za kiwango cha chini.

Nadharia ya manufaa linganifu huwa san asana ndiyo kigezo cha imani ya mwanauchumi wa

kawaida katika faida ya biashara huru. Dhana hii huhusisha watu binafsi, mashamba,

watengenezaji, watoaji wa huduma, na chumi. Baina kila mojawapo ya mifumo hii ya uzalishaji, kuna

uwezekano wa kuwa na ugavi wa ajira unaohusiana ambapo kila mfanyakazi huwa na kazi tofauti au

hufanya kazi maalumu kama sehemu ya juhudi za uzalishaji, au kwa uhusiano aina tofauti za vifaa

vya mtaji na matumizi tofauti ya ardhi.[51][52][53]

Kitabu cha Wealth of Nations (1776) cha Adam Smith huzungumzia faida za ugavi wa ajira. Smith

alinena kuwa mtu anafaa kuwekeza rasilimali, kwa mfano, ardhi au kazi, ili kuchuma mapato ya juu

yawezekanayo kutokana na uwekezaji huo. Hivyo, matumizi yote ya rasilimali yanafaa kuzalisha

kiwango sawa cha mapato (ambacho kimeratibishwa na athari za kila biashara). La sivyo

ubadilishaji hutokea. Wazo hili, aliandika George Stigler, ndilo shauri kuu la dhana ya kiuchumi, na

kwa sasa huitwa nadharia ya pembezoni ya uzalishaji ya ugavi wa mapato. Mwanauchumi wa

Kifaransa Turgot alikuwa amelizungumzia swala hilo hilo mnamo 1766.[54]

Katika maneno ya kawaida zaidi, kuna nadharia kuwa motisha za soko, ikiwemo bei ya mazao na

pembejeo za uzalishaji, huchagua mgawo wa vipengele vya uzalishaji kwamanufaa linganifu , yaani,

ili kwamba pembejeo za bei ya chini (kwa kiwango fulani) zinatumika ili kumudu chini gharama ya

fursa ya aina fulani ya mazao. Katika mchakato huu, jumla ya mazao huongezeka kama matokeo ya

kutopanga au kwa kukusudia.[55] Umaalumu kama huo wa uzalishaji hubuni fursa kwa faida kutoka

kwa biashara ambapo wenye rasilimali hufaidika kwa biashara kutokana na uuzaji wa aina moja ya

mazao kwa bidhaa zingine, zilizo na thamani kubwa zaidi. Kipimo cha faida kutokana na biashara ni

ongezeko la mazao (rasmi, jumla ya ongezeko la mabaki ya mtumiaji na faida za mzalishaji) kutoka

kwa umaalumu wa uzalishaji na biashara inayofuatia.[56][57][58]

Ugavi na mahitaji[hariri | hariri chanzo]

Supply and demand

alt = A depicting Quantity graph ya X-axis na Price juu ya Y-axis

Nadharia ya mahitaji na ugavi ni kanuni andalizi ya kueleza bei na viwango vya bidhaa ambavyo

vimeuzwa na mabadiliko yanayofuatia katika uchumi wa soko. Katika nadharia ya uchumi wa

kiwango cha chini, huashiria uamuzi wa bei na mazao katika soko lililo na ushindani kamili. Hii

imekuwa ni kigezo muhimu kwa uundaji wa mifumo mingine ya masoko na kwa mielekeo

mingine ya kinadharia.

Kwa soko fulani ya bidhaa, mahitaji huonyesha kiwango ambacho wanunuzi wanaotazamiwa

watakuwa tayari kununua kwa kila kitengo cha bidhaa. Mahitaji mara nyingi huonyeshwa

kwa kutumia jedwali au mchoro unaohusisha bei na kiwango kinachohitajika (tazama

mchoro ulio katika kijisanduku). Nadharia ya mahitaji hueleza wanunuzi wa kibinafsi kama

ambao huchagua kwa kufikiria kiwango ambacho kinatamanika cha kila bidhaa, kulingana

na mapato, bei, mapendeleo, na kadhalika. Maneno yanayotumika kuelezea hali hii ni

‘utumiaji uliozuiwa wa hali ya juu’ (huku mapato yakiwa ndiyo kizuizi kwa mahitaji). Hapa,

utumiaji huashiria (kwa makisio) mapendeleo ya watumiaji wa kibinafsi. Utumiaji na mapato

hutumiwa basi kubuni mali ya kukisia kuhusu athari ya mabadiliko ya bei kwa kiwango

kinachohitajika.

Sheria ya mahitaji husema kuwa, kwa ujumla, bei na kiwango kinachohitajika katika soko

fulani huhusiana kwa kinyume. Yaani, ikiwa bei ya bidhaa ni ya juu, basi watu wachache

zaidi huwa na uwezo au utashi wa kuinunua (ikiwa vitu vingine havibadiliki). Jinsi bei ya

bidhaa inavyoongezeka, ndivyo uwezo wa kununua hupungua (matokeo ya mapato) na

watumiaji huelekea katika bidhaa zenye bei ya chini zaidi (matokeo ya ubadala). Vipengele

vingine vinaweza pia kuathiri mahitaji; kwa mfano kuongezeka kwa mapato kutasogeza

mchirizo wa mahitaji kuelekea upande wa nje kulingana na chanzo, ilivyo katika mchoro.

Ugavi ni uhusiano baina ya bei ya bidhaa ya kiwango kilichopo kwa kuuza kutoka kwa

wasambazaji (kama vile wazalishaji) katika bei hiyo. Ugavi mara nyingi huelezwa kwa

kutumia jedwali au mchoro unaohusisha bei na kiwango kinachosambazwa. Wazalishaji

wanakisiwa kuwa wanaotaka kuzalisha faida ya kiwango cha juu zaidi, kumaanisha

wanajaribu kuzalisha kiwango cha bidhaa ambacho kitawaletea faida ya juu zaidi. Ugavi kwa

kawaida huashiriwa kama uhusiano wa moja kwa moja baina ya bei na kiwango

kilichosambazwa (ikiwa vitu vingine havibadiliki).

Hivi ni kusema kuwa, ikiwa bei ambayo bidhaa inaweza kuuzwa ni ya juu, basi wengi wa

wazalishaji wataisambaza. Bei hii ya juu zaidi hufaidisha kuongezeka kwa uzalishaji. Katika

bei iliyo chini ya msawazo, kuna uhaba wa kiwango kinachosambazwa ikilinganishwa na

kiwango kinachohitajika. Hii inasogeza bei chini. Muundo wa ugavi na mahitaji hutabiri kuwa

kwa kila mchirizo wa ugavi na mahitaji, bei na kiwango vitaimarika kwa bei ambayo itafanya

kiwango kinachosambazwa kuwa sawa na kiwango kinachohitajika. Hii inasogeza bei chini.

[[]]Muundo wa ugavi na mahitaji hutabiri kuwa kwa kila mchirizo wa ugavi na mahitaji, bei na

kiwango vitaimarika kwa bei ambayo itafanya kiwango kinachosambazwa kuwa sawa na

kiwango kinachohitajika. Hii ni katika mkingamo wa michirizo miwili katika mchoro ulio hapa

juu, msawazo wa soko.

Kwa kiwango fulani cha bidhaa, mahali halisi pa bei katika mchirizo wa mahitaji huonyesha

thamani, au utumiaji wa pembezoni kwa watumiaji[59] kwa kitengo hicho cha cha mazao.

Inapima bei ambayo mtumiaji anaweza kuwa tayari kulingana na kitengo cha bidhaa. Mahali

halisi pa bei katika mchirizo wa ugavi hupima gharama ya pembezoni, ongezeko la gharama

ya jumla kwa msambazaji kulingana na kitengo cha bidhaa. Bei katika msawazo huamuliwa

na ugavi na mahitaji. Katika soko lililo na ushindani halisi, ugavi na mahitaji hulinganisha

gharama na thamani katika msawazo.|Katika soko lililo na ushindani halisi, ugavi na mahitaji

hulinganisha gharama na thamani katika msawazo.[60]

Mahitaji na ugavi vinaweza pia kutumika kulinganisha usambazaji wa mapato kwa vipengele

vya uzalishaji, vikiwemo kazi na mtaji, kupitia masoko husika. Katika soko la wafanyakazi,

kwa mfano, idadi ya wafanyakazi walioajiriwa na bei ya kuwalipa (kiwango cha marupurupu)

huonyeshwa kama yaliyowekwa na mahitaji ya kupata wafanyakazi (mahitaji ya makampuni

ya biashara na kadhalika kwa uzalishaji) na utoaji wa ufanyakazi (kutokwa kwa

wafanyakazi).

Mahitaji na ugavi hutumika kueleza tabia ya soko lililo na ushindani kamili. Mahitaji na ugavi

vinaweza kujumuishwa ili kueleza vigezo vinavyobadilika katika uchumi woue, kwa mfano,

kiwango cha mazao yote na hali ya kawaida ya bei, vinavyotafitiwa katika somo la uchumi

wa kiwango cha juu.

Katika uchambuzi wa ugavi na mahitaji, bei ya bidhaa huratibu viwango vya uzalishaji na

utumiaji. Bei na kiwango vimeelezwa kama jinsi zinazoonekana zaidi moja kwa moja katika

bidhaa iliyozalishwa kwa soko.|Bei na kiwango vimeelezwa kama jinsi zinazoonekana zaidi

moja kwa moja katika bidhaa iliyozalishwa kwa soko.[61] Ugavi, mahitaji na msawazo wa soko

ni vigezo vya kinadharia vinavyounganisha bei na kiwango. Lakini kufuatilia athari za

vipengele vinavyotabiriwa kugeuza ugavi na mahitaji – na kupitia kwao, bei na kiwango – ni

zoezi la kawaida katika masomo tendaji ya uchumi wa kiwango cha chini na uchumi wa

kiwango cha juu. Nadharia ya uchumi inaweza kubainisha ni katika mazingira yapi bei huwa

kifaa mwafaka cha mawasiliano cha kuratibu kiwango.[62] Utumiaji katika hali halisi duniani

unaweza kujaribu kupima ni kwa kiwango kipi vigezo vinavyobadilika na vinavyoongeza

ugavi na mahitaji hubadilisha bei na kiwango.

Upembezoni ni matumizi ya dhana za pembezoni katika somo la kiuchumi. Dhana za

pembezoni huhusishwa na badiliko fulani katika kiwango kilichotumika cha bidhaa au

huduma, na wala si wazo la umuhimu unaopita kiasi wa hiyo aina ya bidhaa au huduma, au

wa ujumla wa aina yoyote ile. Dhana kuu ya upembezoni halisi ni ile ya utumiaji wa

pembezoni, lakini wasomi wa dhana hii waliofuata mwongozo wa Alfred Marshall walizidi

kutegemea sana dhana ya uzalishaji wa unaoonekana wa pembezoni katika maelezo yao ya

bei; na mapokeo ya urasimimpya ambao yalitokana na upembezoni wa Uingereza yaliasi

dhana ya utumiaji na kuyapa mabadiliko ya viwango vya pembezoni umuhimu zaidi katika

uchambuzi wao.

Kuanguka kwa soko[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Market failure, Government failure, Information economics, Environmental economics,

and Agricultural economics

alt = A smokestack ikitoa moshi

Maneno “kuanguka kwa soko” hujumuisha matatizo kadha wa kadha ambayo hudhoofisha

fikira za kawaida za kiuchumi. Ingawa wanauchumi huorodhesha kuanguka kwa soko katika

makundi tofauti,[63] makundi yafuatayo hupatikana kutokana na nakala kuu.[64]

Makundi asili yanayotawala shughuli za soko, au dhana zinazoambatana za kundi tawala

“tendaji” au “la ustadi”, huhusisha ulegevu wa ushindani katika kuthibiti wazalishaji. Tatizo hili

huelezwa kama hali ambapo ikiwa bidhaa itaendelea kuzalishwa zaidi, basi mapato

yanakuwa ya kiwango cha juu. Hii humaanishwa kuwa hali hii humfaidi tu mzalishaji mmoja.

Kutolingana kwa habari hutokea pale kikundi kimoja kina maelezo zaidi au bora zaidi kuliko

kingine. Kuwepo kwa kutolingana kwa habari huzua matatizo kama shida za kimaadili, na

uteuzi mbaya, ambayo hutafitiwa katika nadharia ya mkataba. Uchumi wa habari

hufungamana na maswala mengi, ambayo ni pamoja na fedha, bima na sheria ya mkataba,

na maamuzi chini ya hali za hatari na ukosefu wa uhakika.[65]

Masoko yasiyokamilika ni jina ambalo hutumika katika hali ambapo wanunuzi na wauzi

hawana habari ya kutosha kuhusu hali ya mwingine ilikuweza kuweka bei ya bidhaa au

kutoa huduma ipasavyo. Huku kikitokana na makala ya George Akerlof ya Market for

Lemons, kiolezo cha kutoa mfano ni kile cha soko yenye hila ya magari yaliyotumika. Wateja

wasiokuwa na uwezo wa kujua iwapo wananunua “limau” watasukuma bei ya wastani chini

zaidi kuliko ile bei inayostahili kwa ya gari nzuri iliyotumika. Kwa njia hii, bei inaweza

kutoonyesha thamani ya kweli.

Bidhaa za umma ni bidhaa ambazo zina uhaba katika soko la kawaida. Jinsi za kutambua

hali hii ni kuwa watu wanaweza kutumia bidhaa hizi pasi na kuzilipia na kuwa zaidi ya mtu

mmoja anaweza kutumia bidhaa hii kwa wakati mmoja.

Vipengele vya nje huzuka pale ambapo kuna gharama au faida za juu za kijamii kutoka kwa

uzalishaji au utumiaji ambavyo havidhihiriki katika bei za soko. Kwa mfano, uchafuzi wa

hewa unaweza kuzua kipengele cha nje kisichofaa, na elimu inaweza kuzua kipengele cha

nje kilicho na manufaa (kupungua kwa uhalifu, na kadhalika.). Serikali mara nyingi hulipisha

kodi kwa na kuweka vizuizi kwa bidhaa zilizo na vepengele vya nje visivyofaa katika jitihada

za kurekebisha upotovu wa bei unaosababishwa na vipengel hivi vya nje.[66]Nadharia ya

kimsingi ya mahitaji-na-ugavi hutabiri msawazo lakini si kasi ya urekebishaji wa mabadiliko

ya msawazo kutokana na mabadiliko katika mahitaji na ugavi.[67]

Katika sehemu nyingi, aina fulani ya utobadilikaji wa bei hukubalika ili kueleza sababu ya

viwango, na wala si bei, na kurekebisha kwa muda mfupi mabadiliko katika upande wa

mahitaji au ule wa ugavi. Hii hujumuisha uchambuzi wa kawaida wa maisha ya biashara

katika somo la uchumi wa kiwango cha juu. Uchambuzi mara nyingi huhusisha sababu za

kutobadilika huku kwa bei na athari zake katika kufikia msawazo unaokisiwa kwa muda

mrefu. Mifano ya kutobadilika kwa bei katika masoko fulani ni pamoja na viwango vya

marupurupu katika soko la ajira na bei zilizowekwa katika masoko ambayo hayana ushindani

kamili.

Ukosefu wa kuimarika kwa uchumi wa kiwango cha juu, unaozungumziwa hapa chini, ni

chanzo muhimu cha kuanguka kwa soko, ambapo kupotea kwa uthabiti wa biashara kwa

ujumla au mshtuko wan je unaweza kusitisha uzalishaji na usambazaji, na hivyo kudhoofisha

masoko ambayo yalikuwa yameimarika hapo awali.

Baadhi ya masomo yaliyochanganuliwa ya kiuchumi hushughulika na kuanguka kwa masoko

kuliko mengine. Uchumi wa sekta ya umma ni mfano mmoja, kwani iwapo masoko

huanguka, basi aina fulani ya uthibiti au mpango wa serikali ndilo jibu. [[]]Nyingi za chumi za

kimazingira huhusisha vipengele vya nje au “mabaya ya umma".

Aina za sera hujumuisha vithibiti ambavyo huonyesha uchambuzi wa gharama-faida au

ufumbuzi wa masoko ambao hubadili motisha, kama vile ada za uchafuzi wa mazingira au

udhihirishaji upya wa haki za kumiliki mali.[68][69]

Makampuni[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Theory of the firm, Industrial organization, Labour economics, Financial

economics, Business economics, and Managerial economics

alt = watu wawili kukaa saa kompyuta wachunguzi na taarifa

ya fedha

Mojawapo ya fikira kuhusu masoko yaliyo na ushindani kamili ni kuwa kunao wazalishaji

wengi, hamna baina yao anayeweza kushawishi mabadiliko ya bei wala kufanya kazi pasi na

kuzingatia masharti ya soko. Hata hivyo, katika hali halisi, watu hawafanyi biashara tu kwa

soko, huwa wanafanya kazi na kuzalisha katika makampuni. Aina za wazi kabisa za

makampuni ni mashirika, ubia na amana. Kwa mujibu wa Ronald Coase, watu huanza

kupanga uzalishaji wao katika makampuni wakati gharama za kufanya biashara huwa za

chini kuliko wakati wafanyapo shughuli hizi sokoni.[70] Makampuni hujumuisha kazi na mtaji,

na zinaweza kupata faida nyingi zaidi za upanuzi ( wakati kuzalisha vitu viwili zaidi ni nafuu

zaidi kuliko kuzalisha kitu kimoja) kuliko kufanya biashara ya kitu kimoja katika soko.

Uchumi wa ajira hutafuta kuelewa utendakazi wa soko na mienendo ya ajira. Masoko ya ajira

hufanya kazi kupitia kwa mwingiliano wa wafanyakazi na waajiri. Uchumi wa ajira huangalia

watoaji wa huduma za kazi (wafanyakazi), wanaohitaji huduma za kazi (waajiri), na juhudi za

kuelewa mifumo inayotokea ya marupurupu na mapato mengine kutokana na kazi na ya

ajira na ukosefu wa ajira. Matumizi halisi ni pamoja na kusaidia katika ubuni wa utumizi

kamili wa sera.[71]

Mpagilio wa viwanda hutafiti tabia za mikakati ya makampuni, miundo ya soko na

maingiliano yao. Miundo ya kawaida ya masoko iliyotafitiwa ni pamoja na ushindani kamili,

ushindani ulio na kundi moja lililo na sehemu kubwa ya shughuli za sokp, na aina nyingi ya

makundi kadhaa yanayomiliki sehemu kubwa ya soko, na kundi moja linalomiliki sehemu

kubwa ya soko.[72]

Uchumi wa kifedha, huitwao mara nyingi fedha, hushughulika na ugavi wa rasilimali za kifedha

katika mazingira ambayo hayana uhakika (au yaliyo na hatari fulani). Kwa hivyo, zingatio lake ni

katika utendakazi wa masoko ya kifedha, uwekaji wa gharama katika vifaa vya kiuchumi, na miundo

ya kifedha ya makampuni.[73]

Uchumi wa usimamizi hulinganisha uchambuzi wa uchumi wa kiwango cha chini na maamuzi

maalumu katika makampuni ya biashara au vitengo vya usimamizi. Uchumi huu hutegemea sana

sana na mbinu za kujumuisha wingi kama vile utafiti wa utendakazi na utaratibishaji na kutoka kwa

mbinu za takwimu kama vile uchambuzi wa kuridi nyuma katika hali ya ukosefu wa uhakika na

habari kamilifu. Hoja ya kuunganisha ni jaribio la kuimarisha ufanisi wa maamuzi ya kibiashara,

ikiwemo kupunguza iwezekanavyo kwa bei ya kitengo na kuongeza iwezekanavyo kwa faida,

kulingana na malengo ya kampuni na vikwazo vinavyotokana na teknolojia na hali ya soko.[74][75]

Sekta ya umma[hariri | hariri chanzo]

Economics of the public sector and Public finance

Tazama pia: Welfare economics

Fedha za umma ni sehemu ya uchumi ambayo hushughulika na ubuni wa bajeti ya mapato na

matumizi ya kitengo cha sekta ya umma, kwa kawaida serikali. Mada hii hushughulikia maswala

kama vile malipo ya ushuru (ni nani hasa analipa ushuru fulani), uchambuzi wa gharama-faida

wa mipango ya serikali, athari juu ya ufanisi wa kiuchumi na ugavi wa mapato katika aina tofauti

za matumizi na ushuru, na siasa za kifedha. Jambo hili la mwisho, ambalo ni kipengele cha

nadharia ya chaguo ya umma, hubuni tabia ya sekta ya umma kama mfano wa uchumi wa

kiwango cha chini, unaohusisha maingiliano ya wapiga kura wanaojali maslahi yao wenyewe,

wanasiasa, na wafanyakazi wa serikali au mashirika mengine.[76]

Wingi wa uchumi ni wa manufaa, kwani hutafuta kueleza na kutabiri matukio ya kiuchumi.

Uchumi wa kuamua thamani (normative economics) hujihusisha na kubaini lililo zuri au baya

kiuchumi.

Uchumi wa ustawi ni tawi la uchumi wa kuamua thamani unaotumia ustadi wa uchumi wa

kiwango cha chini ili kubainisha kwa wakati huo huo ufanisi wa ugavi katika uchumi na ugavi wa

mapato unaohusishwa nao. Huwa unajaribu kupima ustawi wa jamii kwa kuchunguza shughuli

za kiuchumi za watu wanaobuni jamii.[77]

Uchumi wa kiwango cha juu[hariri | hariri chanzo]

alt = A graph depicting "Mzunguko katika Microeconomics"

Makala kuu ya: Macroeconomics

Uchumi wa kiwango cha juu huchunguza uchumi mzima ilikueleza mikusanyiko mipana na

mwingiliano wao “kutoka juu hadi chini,” yaani, kwa kutumia aina iliyorahisishwa ya nadharia ya

msawazo wa ujumla.[78] Mikusanyiko kama hiyo ni pamoja na mapato na mazao ya kitaifa, kiwango

cha ukosefu wa ajira, na mfumuko wa bei na mikusanyiko midogo kama jumla ya matumizi na

matumizi ya uwekezaji na vipengele vyake. Somo hili hutafiti pia athari za sera ya hazina na sera ya

kifedha.

Tangu angalau miaka ya 1960, uchumi wa kiwango cha juu umekuwa na ujumuishaji zaidi na hivyo

kuwa na sekta za aina ya uchumi wa kiwango cha chini, ikiwemo uwiano wa akili wa washikadau,

utumiaji wa ufanisi wa habari ya soko, na ushindani usio kamilifu.[79]Jambo hili huzungumzia

wasiwasi wa muda mrefu juu ya ukosefu wa uthabiti katika maendeleo ya mada hiyo hiyo.[80]

Uchambuzi wa uchumi wa kiwango cha juu huzingatia vipengele vinavyoathiri kiwango cha muda

mrefu na ukuaji wa mapato ya kitaifa. Vipengele kama hivyo ni pamoja na ukusanyaji wa mtaji,

mabadiliko ya kiteknolojia na ukuaji idadi ya wafanyakazi.[81][82]

Ukuaji[hariri | hariri chanzo]

alt = A dunia ramani na nchi mwekundu katika vivuli

tofauti ya machungwa

Makala kuu yas: Economic growth and General equilibrium

Uchumi wa ukuaji hutafiti vipengele vinavyoeleza ukuaji wa kiuchumi – ongezeko la pembejeo kwa

kila mkazo wa nchi katika muda mrefu. Vipengele hivyo hivyo hutumika kueleza tofauti

katika kiwango cha mapato kwa mtu baina ya nchi, hasa kwa nini baadhi ya nchi hukua kwa kasi

kuliko zingine, na ikiwa nchi hukutana katika viwango sawa vya ukuaji.

Vipengele vilivyochunguzwa zaidi ni pamoja na viwango cha uwekezaji, ukuaji wa idadi ya watu, na

mabadiliko ya kiteknolojia. Vipengele hivi huwakilishwa katika namna ya nadharia au ujarabati

(kama ilivyo katika miundo ya urasimimpya na ukuaji wa kindani) na katika ukuaji wa uhasibu.[83][84]

Mzunguko wa Biashara[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Business cycle

Tazama pia: Circular flow of income, Aggregate supply, Aggregate

demand, Unemployment, na Great Depression

Uchumi wa unyogofu ndio ulikuwa kichocheo cha ubuni wa “uchumi wa kiwango cha juu” kama

kitengo tofauti cha somo la uchumi. Wakati wa Unyogofu Mkuu wa miaka ya 1930, John Maynard

Keynes aliandika kitabu kiitwacho The General Theory of Employment, Interest and

Money ambacho kiliorodhesha nadharia muhumu za uchumi wa Keneshia. Keynes alishikilia kuwa

mahitaji ya jumla kwa bidhaa yanaweza kutotosha katika nyakati za kurudi nyuma katika ukuaji wa

kiuchumi, huku matokeo yake yakiwa ni ukosefu wa ajira wa kiwango cha juu sana na ukosefu wa

mapato yaliyokisiwa.

Kwa hivyo alitetea kuwekwa kwa sera tendaji na sekta ya umma, kukiwemo kuwekwa kwa sera ya

hazina na benki kuu na kuwekwa kwa sera ya kifedha na serikali ili kuimarisha mapato katika muda

wa mzunguko wa biashara.[85] Kwa hivyo, hitimisho muhimu la uchumi wa Keneshia ni kuwa, katika

hali fulani, hakuna ustadi wa moja kwa moja unaosogeza mapato na ajira kuelekea viwango vya

uwepo wa ajira kwa wafanyakazi wote. Muundo wa John Hicks wa IS/LM umekuwa ndiyo tafsiri

yenye ushawishi mkuu zaidi wa Nadharia ya Kiujumla.

Jinsi miaka imeendelea kupita, ndivyo kueleweka kwa mzunguko wa biashara kumegawika katika

matawi mbalimbali ya mawazo, yanayohusika na au kutofautiana na Ukeneshia. [[]]Muhtasari wa

urasimimpya huashiria mapatano ya uchumi wa Keneshia na ule wa urasimimpya, huku ukisema

kuwa Ukeneshia unafaa katika muda mfupi, huku uchumi ukifuata nadharia ya urasimimpya katika

muda mrefu.

[[]]Mfumo wa Mpya wa urasimi hukosoa maoni ya Keneshia juu ya mzunguko wa kibiashara.

Unahitimisha kuwa dhana ya Friedman ya mapato ya kudumu juu ya matumizi, “mageuzi ya

matarajio yaendayo na mawazo"[86] yaliyoongozwa na Robert Lucas, na nadharia ya mzunguko halisi

wa biashara.

Kwa kinyume, mfumo Mpya wa Keneshia hushikilia matarajio ya kimawazo, ingawa hushikilia aina

mbalimbali za kuanguka kwa masoko. Ukeneshia Mpya hasa hushikilia kuwa bei na marupurupu

“havibadiliki”, kumaanisha kuwa havibadiliki moja kwa moja kulingana na hali ya kiuchumi.

Kwa hivyo, urasimi mpya hushikilia kuwa bei na marupurupu hufikia ajira kwa kila mtu moja kwa

moja, huku Wakeneshia wapya huona ajira kwa watu wote ikifikiwa tu baada ya muda mrefu, na

hivyo kuhitaji sera za serikali na benki kuu kwa sababu “muda mrefu” haupo mbali sana.

Mfumuko wa bei na sera ya kifedha[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Inflation and Monetary policy

Tazama pia: Money, Quantity theory of money, Monetary policy, History of money, na Milton

Friedman

alt = mbele na nyuma ya sarafu. A kiumbe's kichwa ni juu ya mbele.

Pesa ni njia ya malipo ya mwisho ya bidhaa katika mingi ya mifumo ya bei na kitengo cha akaunti

ambacho hutumika kwa kawaida kwa kuweka bei. Hujumuisha sarafu ambazo zinashukiliwa na

umma usio benki na amana ambazo zinaweza kulipwa na pesa. Mfumo huu umeelezwa kuwa

mkataba wa kijamii, kama lugha, inayofaa mmoja kwa sababu inawafaa wengine.

Kama chombo cha ubadilishanaji, pesa huwezesha biashara. Kazi yake ya kiuchumi inaweza

kutofautishwa na ubadilishanaji wa bidhaa (ubadilishanaji ambao hauhusishi pesa). Huku kukiwa na

aina tofauti tofauti za bidhaa zilizozalishwa na wazalishaji maalum, ubadilishanaji wa bidhaa

unaweza kuhitaji bahati mara dufu ambayo ni ngumu kupata kulingana na vitu vya kubadilisha, kwa

mfano tufaha na kitabu. Pesa inaweza kupunguza gharama ya ubadilishanaji kwa sababu ya

kukubalika kwake kwa urahisi. Hivyo, huwa ni nafuu zaidi kwa muuzaji kukubali pesa katika

ubadilishanaji, kuliko mazao ambayo mnunuzi huzalisha.[87]

Katika kiwango cha uchumi, nadharia na ushahidi vinalingana sawa sawa na uhusiano wa manufaa

unaotoka kwa jumla ya usambazaji wa pesa kelekea kwa bei ya siku hiyo na jumla ya mapato na

kiwango cha bei ya kawaida. Kwa sababu hii, usimamizi wa usambazaji wa pesa ni kipengele

muhimu cha sera ya kifedha.[88][89]

Sera ya hazina na uratibishaji[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Fiscal policy, Government spending, Regulation, and National accounts

Uhasibu wa kitaifa ni mbinu ya kujumlisha mkusanyiko wa shughuli za kibiashara katika taifa.

Akaunti za taifa ni mifumo ya uhasibu ya ncha mbili za kuweka hesabu ambayo hutoa hatua za

kiundani zilizo na maelezo bayana kama hayo. Akaunti hizi ni pamoja na akaunti za kitaifa za

mapato na bidhaa (NIPA), ambazo hutoa makadirio ya thamani ya pesa ya mazao na mapato kwa

mwaka au robo.

NIPA huruhusu kufuatilia kwa utendakazi wa uchumi na vipengele vyake kupitia kwa mizunguko ya

kibiashara au katika vipindi virefu zaidi. Takwimu za bei zinaweza kuruhusu kutofautisha kwa bei ya

siku kutoka kwa bei halisi, yaani, kurekebisha jumla ya pesa kwa mabadiliko ya bei kupitia vipindi

vya nyakati.[90][91] Akaunti za kitaifa hujumuisha pia kipimo cha mitaji ya hisa, utajiri wa taifa, na

mtiririko wa mtaji wa kimataifa.[92]

Uchumi wa kimataifa[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: International economics and Economic system

Biashara ya kimataifa hutafiti vigezo vya mtiririko wa bidhaa-na-huduma kupitia mipaka ya kimataifa.

Hushughulika pia ukubwa na usambazaji wa faida kutoka kwa biashara. Utendakazi wa sera

hujumuisha kukisiwa kwa kubadilika kwa viwango vya ushuru na sehemu ya haki ya kibiashara.

Fedha ya kimataifa ni kitengo cha uchumi wa kiwango cha juu kinachodadisi mtiririko wa mtaji

kupitia mipaka ya kimataifa, na athari za mabadiliko katika viwango vya ubadilishaji. Kuongezeka

biashara ya bidhaa, huduma na mtaji baina ya nchi ni athari kuu ya utandawazi wa leo.[93][94][95]

alt = A dunia ramani na nchi mbalimbali colored colors.

Kitengo tofauti cha uchumi wa ustawi huchunguza vipengele vya uchumi vilivyo katika mchakato wa

ustawi katika nchi zilizo na mapato ya chini huku kikizingatia kwa ubadilishaji wa mifumo, ufukara,

na ukuaji wa uchumi. Mielekeo katika uchumi wa ustawi mara nyingi hujumuisha vipengele vya

kijamii na vya kisiasa.[96][97]

Mifumo ya kiuchumi ni tawi la uchumi linalotafiti mbinu na taasisi ambazo jamii hutumia kubaini

umiliki, usimamizi, na ugavi wa rasilimali za kiuchumi. Mfumo wa kiuchumi wa jamii ni kitengo cha

utafiti.

Katika mifumo ya kisasa katika nchi tofauti za upindi wa uratibishaji ni mifumo ya kisoshialisti na

kikapitalisti, ambako wingi wa uzalishaji hutokea katika mashirika yanayosimamiwa na serikali na

yale ya kibinafsi mtawalia. Baina ya makundi haya mawili kunao chumi zilizochanganyika. Jambo

linalotokea katika makundi haya yote ni mwingiliano vishawishi vya kiuchumi na kisiasa, ambavyo

huelezwa kwa upana kuwa uchumi wa kisiasa. Mifumo linganifu ya kiuchumi hutafiti utendakazi na

tabia ya chumi au mifumo tofauti.[98][99]

Uchumi katika utekelezi[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Mathematical economics, Economic methodology, and Schools of economics

Uchumi wa sasa uliotanda, kama kitengo rasmi cha mifano cha hisabati, unaweza pia kuitwa uchumi

wa kihisabati.[100] Uchumi huu hutegemea vifaa vya masomo ya kihisabati ya calculus, linear algebra,

takwimu, nadharia ya bahati, na sayansi ya kompyuta.[101] Wanauchumi wa kitaalamu hutarajiwa

kujua vifaa hivi, ingawa wanauchumi wote huwa na utaalamu, na baadhi yao huwa wataalamu wa

uchumikihisabati na mbinu za kihisabati huku wengine wakiwa wataalamu katika vitengo vingine

ambavyo havina hesabu nyingi.

Wanauchumi wa mfumo wa heterodox hutilia hisabati msisitizo mchache, na baadhi ya wanauchumi

wa kihistoria, wakiwemo Adam Smith na Joseph Schumpeter, hawajakuwa wanahisabati. Mawazo

ya kiuchumi huhusisha ujuzi wa akili kuhusu dhana za kiuchumi, na wanauchumi hujaribu

kuchambua hadi pale wanagundua matokeo ambayo hayakutarajiwa.

Nadharia[hariri | hariri chanzo]

Nadharia ya uchumi iliyotanda hutegemea mifumo ya kiuchumi ya kihisabati ambayo haitegemei

uzoevu, ambayo hutumia dhana kadha wa kadha. Nadharia huendelea mbele na wazo la vipengele

vingine vikibaki vilivyo, ambalo humaanisha kumudu vipengele vingine jinsi vilivyo ila kile kimoja

kinachozingatiwa. Katika kubuni nadharia, lengo ni kupata zile ambazo kwa uchache ni rahisi kwa

matakwa ya habari, sahihi zaidi katika utabiri wake, na za faida kubwa katika uzalishaji wa utafiti

zaidi kuliko nadharia zilizokuwepo awali.[102]

Katika uchumi wa kiwango cha chini, dhana kuu ni pamoja na ugavi na mahitaji, upembezoni,

nadharia ya chaguo la kutokana na mawazo, gharama ya fursa, vikwazo vya kibajeti, utumiaji na

nadharia ya kampuni.[103][104] Mifumo ya mapema ya uchumi wa kiwango cha juu ilizinhatia kubuni

uhusiano baina ya vipengele jumuishi, lakini kwa vile uhusiano ulionekana kubadilika katika wakati

wanauchumi walishurutishwa kutumia wakfu za kiwango cha chini kama msingi wa mifumo yao.

Dhana za uchumi wa kiwango cha chini ambazo zimekwishatajwa huwa na nafasi muhimu katika

mifumo ya uchumi wa kiwango cha juu – kwa mfano, katika nadharia ya kifedha, nadharia ya

viwango ya pesa hutabiri kuwa kuongezeka katika usambazaji wa pesa huongeza mfumuko wa bei,

na mfumuko wa bei hufikiriwa kushawishika na matarajio ya kifikira. Katika uchumi wa ustawi, ukuaji

wa polepole katika mataifa yanayostawi unetabiriwa mara nyingine kwa sababu ya kupungua kwa

mapato ya pembezoni kutoka kwa uwekezaji na mtaji, na hali hii imeonekana katika mataifa manne

ya Kiasia yajulikanayo kama Four Asian Tigers. Mara nyingine dhana ya kiuchumi huwa tu ni

ya kueleza jinsi ya kitu na wala si ya kihisabati. [105]

Maonyesho ya kubainisha fikira za kiuchumi mara nyingi hutumia michoro ya pande mbili ili

kuonyesha husiano za kinadharia. Katika kiwango cha juu cha ujumuishaji, maandishi ya Paul

Samuelson Foundations of Economic Analysis (1947) yalitumia mbinu za kihisabati kueleza

nadharia, hasa jinsi ya kuweka kwa kiwango cha juu zaidi uhusiano wa kitabia wa vipengele tekelezi

ili kufikia msawazo. Kitabu hicho kilizingatia kuchunguza kundi la taarifa lijulikanalo kama semi za

kinadharia zenye maana katika utekelezi katika uchumi, ambazo ni semi za kinadharia ambazo

zinaweza kupingwa na takwimu za ujarabati.[106]

Utafiti wa ujarabati[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Econometrics and Experimental economics

Nadharia za kiuchumi mara nyingi huchunguzwa kijarabati, sanasana kwa kutumia uchumukihisabati

kutumia takwimu za kiuchumi.[107] Majaribio ya kuthibitiwa yanayopatikana sanasana katika sayansi

za kiasili ni magumu na hayapatikana sana katika somo la kiuchumi[108],na badala yake takwimu za

upana hutafitiwa kwa kufanyiwa uchunguzi; aina hii ya uchunguzi huonekana na wengi kuwa rahisi

kuliko ile ya majaribio ya kuthibitiwa, na mahitimisho huwa kwa kawaida yasiyo na uhakika kamili.

Idadi ya sheria zilizovumbuliwa na somo la kiuchumi ni ya chini ikilinganishwa na ile ya sayansi

asilia.[onesha uthibitisho]

[[]]Mbinu za kutumia takwimu kama vile uchambuzi wa kurudi nyuma ni za kawaida. Watekelezaji

hutumia mbinu kama hizo kukisia ukubwa, umuhimu wa kiuchumi, na umuhimu wa takwimu (“nguvu

za ishara”) za mahusiano yaliyokisiwa na kuratibisha kelele kutoka kwa vipengele vingine. Kwa njia

hiyo, dhana inaweza kukubaliwa, ingawa kwa jinsi ya makisio na wala si uhakika. Kukubalika

hutegemea dhana zinazoweza kuwekewa uongo ambazo zilimudu majaribio. Utumiaji wa mbinu

zinazokubalika kwa kawaida hauna haja ya kutoa hitimisho la mwisho. Au hata makubaliano juu ya

swala fulani, ikiwa lilikuwa na majaribio tofauti, takwimu tofauti , na imani za awali.

Ukosoaji unaolenga viwango vya kitaalamu na ukosefu wa kufanana katika matokeo huwa ni

masharti zaidi dhidi ya uonevu, upotovu, na ujumuisha wa kiwango cha juu mno,[104][109] ingawa wingi

wa utafiti wa kiuchumi umekosolewa kwa ukosefu wa kufanana katika matokeo, na nakala za

kifahari zimekosolewa kwa kutowezesha urudiaji wa matokeo yaliyofanana kwa kutoa nambari za

kificho na takwimu.[110] Kama ilivyo katika nadharia, matumizi ya takwimu za majaribio huwa

yamefunguka yenyewe kwa uchambuzi wa kukosolewa,[111][112][113] ingawa ufafanuzi muhimu wa

nakala juu ya uchumi katika jedwali za kifahari kama vile American Economic Review umepungua

kwa kiwango kikubwa katika miaka 40 iliyopita.[114] .[116] Jambo hili limehusishwa na motisha ya

majedwali ya kutaka kuongeza nukuu ili kuorodheshwa katika nafasi nzuri kwenye Fahirisi ya Nukuu

za Sayansi ya Kijamii - Social Science Citation Index (SSCI).[115]

Katika uchumi tekelezi, mifumo ya pembejeo na mapato itumiayo mbinu za utaratibishaji wa

kunyooka (linear programming) ni ya kawaida mno. Viwango vikubwa vya takwimu hupitishwa katika

mipangilio ya kompyuta ili kuchambua matokeo ya sera fulani; IMPLAN ni mfano mmoja maarufu.

Uchumi wa majaribio umeimarisha utumiaji wa majaribio ya kuthibitiwa ya kisayansi. Hali hii

imepunguza tofauti ya kutoka jadi baina ya uchumi na sayansi asili wa kukubalia majaribio ya

vipengele vilivyofikiriwa hapo awali kuwa dhana.[116][117] Katika visa kadhaa majaribio haya

yamegundua kuwa dhana huwa si sahihi hasa; kwa mfano mchezo wa hatima ulionyesha kuwa watu

hukataa matoleo ambayo hayatoshani.

Katika uchumi wa kitabia, wanasaikolojia Daniel Kahneman na Amos Tversky wameshinda Matuzo

ya Nobel ya kiuchumi kwa kazi ya uvumbuzi wa kijarabati wa uonevu wa kimawazo na jibu lililo

karibu zaidi na jibu halisi (heuristics). Majaribio ya ujarabati yanayofanana na hayo hufanywa katika

somo la uchumi wa kiubongo (neuroeconomics). Mfano mwingine ni wazo la chaguzi za kibinafsi

dhidi ya mfumo ambao huchunguza chaguzi binafsi, za kutaka ustawi wa wengine na za ushirikiano.[118][119] Ustadi huu umesababisha wengine kusema kuwa uchumi ni “sayansi halisi.".[9]

Nadharia ya bahati[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Game theory

Nadharia ya bahati ni tawi la hisabati tekelezi ambalo hutafiti mwingiliano wa mbinu baina ya

vipengele tekelezi. Katika mbinu za bahati, vipengele tekelezi huchagua mbinu ambazo zitaongeza

mapato yao, ukilinganisha na mbini ambazo vipengele vingine huchagua. Nadhari hii hutoa mfumo

rasmi wa mwelekeo kwa hali za kijamii ambapo wafanya maamuzi huingiliana na watendaji wengine.

Nadharia ya bahati hujumuishwa mielekeo ya kuongeza yaliyobuniwa ili kutafiti soko kama vile

mfumo wa ugavi na mahitaji. Somo hili lilitokana na kitabu cha urasimi cha 1944 kiitwacho Theory of

Games and Economic Behavior kilichoandikwa na John von Neumann na Oskar Morgenstern. Somo

hili limepata utekelezi wa kiwango kikubwa kiasi katika sehemu nyingi nje ya uchumi vile

inavyofikiriwa, ambayo ni pamoja na ubuni wa ustadi wa kinyuklia, maadili, sayanzi ya kisiasa na

nadharia ya mageuzi.[120]

Taaluma[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu ya: Economist

Kufanywa taaluma kwa uchumi, jinsi inavyoonekana katika ongezeko la masomo ya daraja ya pili ya

vyuo vikuu katika somo hilo, kumeelezwa kuwa “badiliko kuu katika somo la uchumi tangu miaka ya

1900".[121] Idadi kubwa ya vyuo vikuu vya kutajika na taasisi nyingi huwa na somo kuu, kitivo, au

idara kuu ambapo shahada za kielimu hutolewa katika somo hili, iwe ni kwa masomo ya sanaa

huria, biashara, au kwa masomo ya taaluma.

Tuzo la Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel (kwa usemi, Tuzo la

Nobel katika Uchumi) ni tuzo ambalo hutolewa kwa mwanauchumi kila mwaka kwa mchango mkuu

wa kimawazo katika somo hili. Katika sekta ya kibinafsi, wanauchumi wataalamu huajiriwa kama

washauri na katika sekta, inayojumuisha uhifadhi katika benki na maswala ya kifedha. Wanauchumi

pia hufanya kazi katika idara na mashirika ya serikali, kama vile Hazina ya kitaifa, Benki Kuu au Afisi

ya Takwimu.

Somo la uchumi na masomo mengine[hariri | hariri chanzo]

Makala kuu yas: Philosophy of economics, Law and Economics, Political economy, and Natural

resource economics

Uchumi ni mojawapo ya sayansi za kijamii baina ya zingine kadhaa na huwa na matawi

yanayopakana na masomo mengine, yakiwemo jiografia ya kiuchumi, historia ya kiuchumi, uchaguzi

wa umma, uchumi na nisharti, uchumi wa utamaduni, na uchumi wa taasisi.

Sheria na uchumi au utafiti wa kiuchumi wa sheria, ni mwelekeo wa nadharia ya kisheria ambao

hutumia mbinu za kiuchumia katika sheria. Somo hili hujumuisha utumizi wa dhana za kiuchumi ili

kueleza athari za kanuni za kisheria, kubainisha ni kanuni zipi za kisheria zilizo na ufanisi wa

kiuchumi, na kutabiri ni kanuni za kisheria zinazweza kuwa.[122][123] Makala ya mafundisho

yaliyoandikwa na Ronald Coase na kuchapishwa mnamo 1961 yalipendekeza kuwa sheria za umiliki

wa mali zilizodhihirishwa vyema hushinda matatizo yanayotokana na vipengele vua nje.[124]

Uchumi wa kiasiasa ni utafiti unaojumuisha masomo mengi kwa kuchanganya uchumi, sheria, na

sayansi ya kisiasa ili kueleza jinsi taasisi za kisiasa , mazingira ya kisiasa, ma mfumo wa kiuchumi

(ukapitalisti, usoshialisti, mchanganyiko) hushawishiana. Unatafiti maswali kama vile jinsi makundi

yanayotawala shughuli za soko, tabia ya kutafuta manufaa ya kibinafsi kwa madhara ya wengine, na

vipengele vya nje vinafaa kuathiri sera ya serikali.[125][126] Wanahistoria wametumia uchumi wa

kisiasa kutafiti njia za wakati uliopita ambazo watu na makundi yaliyo na maslahi yanayofanana ya

kiuchumi wametumia siasa ili kuleta mabadiliko ambayo yanafaidi maslahi

yao. UNIQc30d0a039b59f51f-nowiki-00000188-QINU127UNIQc30d0a039b59f51f-nowiki-00000189-� � �

QINU �

Uchumi wa nishati ni sehemu pana ya somo la kisayansi inayojumuisha mada zinazohusiana na

ugavi wa nishati na mahitaji ya nishati. [[]]Georgescu-Roegen alianzisha upya dhana ya entropy

aliyoihusisha na uchumi na nishati kutoka kwa somo la ubadilishaji wa nishati la thermodynamics,

huku akiitofautisha na kile alichoona kuwa msingi wa kiufundi wa uchumi wa urasimimpya

unaotokana na fizkia ya Newton. Kazi yake ilichangia kwa kiwango kikubwa kwa somo la uchumi wa

kubadilisha nishati kuwa kazi na joto na kwa uchumi wa kiikolojia. Vilevile alifanya kazi ya kimsingi

ambayo iliendelea na kuwa uchumi wa mageuzi.[128][129][130][131][132]

Ukosoaji wa somo la kiuchumi[hariri | hariri chanzo]

[[]]"Sayansi duni” ni jina badala lililo la kudharau litumikalo kwa uchumi na lililobuniwa na

mwanahistoria wa enzi ya Victoria Thomas Carlyle katika karne ya 19. Mara nyingi, husemekana

kuwa Carlyle aliupatia uchumi jina la utani la “sayansi duni” kama jibu kwa maandishi karne ya 18 ya

Reverend Thomas Robert Malthus, ambaye alitabiri kwa hofu kuwa njaa ingetokea, vile matarajio ya

ukuaji wa idadi ya watu yangezidi ongezeko la usambazaji wa chakula. Mafundisho ya Malthus

hatimaye yalijulikana chini ya mwavuli wa maneno “Dhana Duni ya Malthus". Utabiri wake ulisitishwa

na uboreshaji mkubwa ambao haukuwa umetarajiwa katika ufanisi wa uzalishaji wa vyakula katika

karne ya 20; ilhali mwisho wa hatari ambao aliutabiri unabaki kuwa uwezekano ambao haukubaliki

na wengine, ikiwa uzuli wa binadamu utashindwa kumudu ongezeko la idadi ya watu.[133]

Baadhi ya wanauchumi kama vile John Stuart Mill au Leon Walras, wamedumisha fikira kuwa

uzalishaji wa mali haufai kuunganishwa na usambazaji wake. Uzalishaji ni kitengo cha “uchumi

tekelezi” huku usambazaji ukiwa ni aina ya “uchumi wa kijamii” na sana sana huwa ni swala la

mamlaka na siasa.[134]

Katika The Wealth of Nations, [[]]Adam Smith anazungumzia maswala mengi ambayo kwa sasa ni

mada ya mjadala na mabishano. Smith alishambuliwa mara kadhaa makundi ya watu waliojihusisha

na siasa ambao hujaribu kutukia ushawishi wao kuishurutisha serikali kufanya vile watakavyo.

Katika enzi ya Smith, haya yaliitwa makundi ya wafitini, lakini kwa sasa hujulikana sana kama

maslahi maalum, jina ambalo linaweza kujumuisha wafanyakazi wa mabenki, mashirika ya

makampuni, makundi yanayotawala kwa wazi shughuli za soko, kikundi kimoja kinachotawala

shughuli za soko, vyama vya wafanyakazi na makundi mengine.[135]

Uchumihalisi, kama sayansi ya kijamii, huwa huru kutoka kwa vitendo vya kisiasa vya serikali yoyote

au mashirika mengine yanayofanya uamuzi, hata hivyo, wabuni wengi wa sera au watu binafsi walio

na vyeo vikubwa sana ambavyo vinaweza kuwa na ushawishi katika maisha ya watu wengine wana

sifa ya kutumia bila mpangilio wowote dhana nyingi sana za kiuchumi na maneno matupu kama

chombo cha kuhalalisha ajenda na mifumo ya maadili, na huwa hawakomeshi usemi wao kwa

maswala yanayohusu majukumu waliyo nayo.[onesha uthibitisho] wa karibu wa nadharia na utekelezi wa

kiuchumi na siasa [136] [138] ni swala la utata ambalo linaweza kuingilia au kupotosha hata yale

malengo ya kiuchumi yasiyo na madai hata kidogo, na huchanganyishwa mara nyingi na ajenda

maalum za kijamii na mifumo ya maadili.[137]

Katika Steady State Economics 1977, Herman Daly alisema kuwa kunao maswala ambayo

hayawiani kimantiki baina ya msisitizo unaowekwa kwa ongezeko la idadi ya watu na upatikanaji

mdogo wa maliasilia. UNIQc30d0a039b59f51f-nowiki-000001A9-QINU138UNIQc30d0a039b59f51f-� � �

nowiki-000001AA-QINU �

Maswala kama uhuru wa benki kuu, sera za benki kuu na ufasaha wa kunena katika usemi wa

magavana wa benki kuu au nguzo za sera za uchumi wa kiwango cha juu[139] (fedha  na sera ya

fedha) ya Marekani, ni mwelekeo wa msuguano na kukosolewa. [140] [141] [142] [143]

Deirdre McCloskey amesema kuwa utafiti mwingi wa kijarabati wa kiuchumi huripotiwa visivyofaa,

na ingawa ukosoaju wake umepokelewa vyema, yeye na Stephen Ziliak wamedai kuwa utekelezaji

haujaboreshwa. UNIQc30d0a039b59f51f-nowiki-000001BB-QINU144UNIQc30d0a039b59f51f-� � �

nowiki-000001BC-QINU � Madai haya ya nyuma ni ya utata.[145]

Utafiti wa shirika la International Monetary Fund wa mwaka wa 2002 ulizingatia “utabiri wa

makubaliano” (utabiri wa makundi makubwa ya wanauchumi) ambao ulifanywa awali kabla ya kurudi

nyuma kwa uchumi kwa mataifa 60 tofauti katika miaka ya 90; katika 97% ya visa wanauchumia

hawakutabiri mpunguo kwa mwaka mmoja kabla ya tukio. Katika visa vile vya nadra ambako

wanauchumi walitabiri kwa mafanikio kurudi nyuma kwa uchumi, walikadiria makali yake kwa

kiwango cha chini mno.[146].

Ukosoaji wa dhana[hariri | hariri chanzo]

Uchumi umekuwa mada ya ukosoaji hadi hutegemea dhana ambazo hazina uhakika, haziwezi

kuthibitishwa na zimerahisishwa visivyofaaa, kwa wakati mwingine kwa sababu dhana hizi hutumia

hisabati zinazovutia. Mifano ni pamoja na habari kamilifu, uimarishaji wa faida kwa kiwango cha juu

zaidi na chaguzi za kimawazo.[147] [148][149] Baadhi ya nadharia za kisasa za kiuchumi zimezingatia

kuzungumzia matatizo haya kupitia kwa matawi madogo ya somo hili yanayoibuka kama vile uchumi

wa taarifa, uchumi wa tabia, na uchumi wa utata, huku Geoffrey Hodgson akitabiri mabadiliko

makubwa katika mwelekeo uliotanda wa kiuchumi.[150] Hata hivyo, wanauchumi maarufu wa uchumi

uliotanda kama vile Keynes[151]na Joskow, pamoja na wanauchumi wa kiheteredoksi, wametoa

maoni kuwa kiwango kikubwa cha uchumi huwa ni cha kidhana na wala si cha kihisabati, na huwa ni

vigumu kuweka mifumo na kuurasmisha kwa kutumia mbinu za kihisabati. Katika majadiliano juu ya

utafiti wa makundi ya kutawal shughuli za soko, Paul Joskow alionyesha mnamo 1975 kuwa katika

utekelezi, wanafunzi wenye bidii wa uchumi halisi, huwa na mazoea ya kutumia “mifumo isiyo rasmi”

inayotokana na vipengele vya maelezo ambavyo hutumiwa katika sekta maalum. Joskow aliamini

sana kuwa kazi muhimu ya kutafiti makundi yanayotawala shughuli za soko ilifanya kupitia

uchunguzi usio rasmi huku mifumo rasmi ilikuwa “ikionyeshwa kwa madaha baada

yakazi kumalizika ". Alidai kuwa mifumo rasmi kwa kiasi kikubwa haikuwa na maana katika kazi ya

ujarabati, vilevile, na kuwa kipengele muhimu kilicho msingi wa nadharia ya kampuni, tabia,

kilipuuzwa.[152]

Licha ya wasiwasi huu, masomo ya daraja ya pili ya vyuo vikuu yameendelea kuwa ya kiufundi na

kihisabati.[153] Ingawa nyingi ya kazi ya kimsingi ya utafiti wa kiuchumi katika historia ulihusu dhana

na wala si hisabati, kwa sasa huwa ni vigumu zaidi kupata uwezekano wa kuchapisha nakala isiyo

ya kihisabati katika jedwali mashuhuri.[154] Kuona ukweli kwa upande wa baadhi ya wanafunzi

kuhusu kuzingatia kwa uchumi kwa vitu ambavyo haviwezi kushikika na vya ufundi kumesababisha

kuzuka kwa kundi la uchumi wa baada ya hali ya autism, ambao ulianza Ufaransa mnamo 2000.

[[]]David Colander, mtetezi wa uchumi tata, amezungumzia vilevile kwa kukosoa mbinu za kihisabati

za kiuchumi, ambazo anahusisha na mfumo wa chuo cha MIT kwa uchumi, kinyume cha ule wa

Chicago (ingawa anasema pia kuwa mfumo wa Chicago hauwezi tena kuitwa ulio na maono ya

kiakili). Anaamini kuwa mapendekezo ya sera kutokana na mfumo wa maono ya kiakili ya Chicago

yalichangia kushuka kwa uchumi wa maono ya kiakili. Anasema pia kuwa amewahi kukutana na

wanauchumi wenza ambao wamekataa katakata kujadiliana kuhusu uchumi wa kusisimua pasipo na

mfumo rasmi, na anaamini kuwa mifumo mara nyingine huzuia maono ya mawazo.[155] Hivi karibuni

zaidi, hata hivyo, ameandikwa kuwa uchumi wa kiheterodoksi, ambao mara nyingi huchukua zaidi

mwelekeo wa maono ya kimawazo, unafaa kushirikiana na wanahisabati na kuwa wa kihisabati

zaidi.[100] "Uchumi uliotanda ni mfumo wa kirasmi”, anaandika, na kinachohitajika si kupungua kwa

hisabati wala ni kuongezeka kwa viwango vya hisabati. Anaeleza kuwa baadhi ya mada

zinazozingatiwa na wanauchumi wa kiheterodoksi, kama vile umuhimu wa taasisi au ukosefu wa

uhakika, zinatafitiwa kwa sasa kupitia mifumo ya kihisabati bila kutaja kazi iliyofanya na wanauchumi

wa kiheterodoksi. Uchumi mpya wa taasisi, kwa mfano, huchunguza taasisi kihisababti bila

kuhusisha sana somo linatokana kwa kiasi kikubwa na kiheterodoksi la uchumi wa taasisi.

Katika hotuba yake ya Tuzo la Nobel ya 1974, Friedrich Hayek, anayejulikana kwa uhusiano wake

wa karibu na mfumo wa kiheterodoksi wa uchumi wa Kiaustria, alilaumu kutofaulu kwa sera za

ushauri wa kiuchumi kwa maelekeo ya kuiga utaratibu wa kihisabati unaotumika kwa sayansi asilia

bila kupambanua au kutumia mbinu za kisayansi. Anatoa hoja kuwa hata matukio ya kiuchumi

ambayo yametafitiwa kwa kiwango kikubwa, kama vile ukosefu wa ajir akatika soko, huwa kwa

kindani na utata mkubwa kuliko matukio kama hayo katika somo la sayansi asilia ambako mbinu

zilibuniwa hapo awali. Vilevile, nadharia na takwimu huwa mara nyingi havidhihiriki na

hushughulikwa kulingana na mwelekeo wa mabadiliko yanayohitajika, na wala si ukubwa wake.[156] Kwa upande mmoja kwa sababu ya ukosoaji, uchumi umepatwa na uratibishaji wa hali ya juu na

ufafanuzi wa dhana na mbinu tangu miaka ya 1940, ambao baadhi yake imeelekea katika

utekelezaji wa mbinu ya kidhana na kimawazo (hypothetico-deductive method) katika kueleza

matokeo ya dunia halisi.[157]