1

SPIS ZAWARTOŚĆ] TECZKI

I./l. R e la c ja ^ 3 3 .

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora

I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora

II. Materiały uzupełniające relację , \ 'I 5 , / "

I./2. Dokumenty ( sensu

III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r . ----

III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — »

III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 ——

III./5. Inne —

IV. Korespondencja

V. Nazwiskowe karty informacyjne

VI. Fotografie

2

3

4

5

Ldz.

4-

f l M L flT/fcf

/Tg l i

iRATAJCZAK Jt)ZEF /1 897—1942/, przybrane nazwiska .‘Krauze-, Karolczak,

pseudonimy: "Karo l " , "E n g le r t " , major WP, Komendant pomorskiej SZP

i Pomorskiego Okręgu ZWZ.

Urodzony 24 lu tego 1897 r 0 w Poznaniu, syn Jana>Vrobotnika magis-(_ z domu '

t rack iego/ i Franciszk i Karolczak /Karolczak/o Od wczesnego d z iec ińs ­

twa uczes tn iczy ł w ruchu patr iotyczno-n iepodleg łośc iowym. ^a próbę

zorganizowania s tra jku szkolnego w 1 9 o 6 r » zo s ta ł usunięty ze szkoły*

powszechnej. W 191 o r 0 wyjechał do Krakowa na uroczystośc i obchodów

5oo - lee ia bitwy pod Grunwaldem* Od 1 9 1 1 r * członek wojskowych organi­

z a c j i : "B ia ły O rze ł" i "Wolni S t r z e l c y " w PoznaniuaPo ukończeniu

szkoły powszechnej i dwóch k las szkoły elementarnej im0 Komeńskiego

w Poznaniu, rozpoczą ł naukę w Szkole Rzemiosł, którą z k o le i ukończył

w 1 9 1 6 r , uzyskując patent rzem ieś ln ic zy elektromechanika* Praktykę

odbywał w warsztacie elektromechanicznym w Poznaniu /w 1 9 1 4 r « z o s ta ł

rn iku 1912 r „ w Towarzystwie Terminatprów pod wezwaniem Sw« A l o j ­

zego utworzył zastęp skautowy pod nazwą "O r ły " , grupujący młodzież

rzem ieś ln ic zą j z którego powstała późn ie j I Drużyna Harcerska ima Ja­

na A1enryka Dąbrowskiego, gdz ie w 1 9 1 3 r . zos ta ł j e j drużynowynuOd

1 9 1 4 ro w Komenda-ie Skautowej. ‘Związany z Wincentym Wierzejewskim -

- jednym z z a ł o ż y c i e l i po lsk iego skautingu w zaborze pruskim. Od kwie

tn ia 1 9 1 6 r«, k ierownik wyszkolenia w Komendzie Skautowej i hufcowy

2 hufca w Poznaniu. W grudniu 1 9 1 6 r 0 współorganizował Główną Skauto­

wą Kwaterę na Rzeszę Niemiecką w Poznaniu-zosta ł mianowany j e j Naczel'*

nikienu yOrganizator i kierownik,.I Z lo tu Harcerstwa W ielkopolskiego w

Wierzenicy koło Poznania# Był dowódcą bata l ionu podczas kilkudniowych

w& j-sk^wyeh ^polowych/ ćwiczeń w lasach pod Wierzenicą i Głuszyną*Wsku

tek rozpracowania środowiska harcerskiego przez p o l i c j ę pruską, zos-

-cs-eładnikiem/* Z a l i c z y ł t r z y półrocza szkoły budowy

6

t a ł 26 marca 1917 r * wcie lony do armii n iem ieck ie j i skierowany na

kurs samochodowy we Wrocławiu, a w l ip c u 1918 r.^na f ron t zachodni

pod Verdun. Na mocy rozkazu Komendanta JPOWZB^jf^Wierze jewskiego,prowa­

d z i ł pracę po l i tyczną wśród Polaków-żo łn ierzy n iemieckich0 W dniu 19j § j

l is topada 1918 r „ zo s ta ł wycofany z armii podczas^^wrotu we Franc-*

j i /p rzypuszcza ln ievsymulacja choroby - na rozkaz POWZB członkowie

t e j o rga n izac j i m ie l i zdobywać maksimum wiedzy z zakresu wojskowości,

a przy nadarzającej się okaz j i symulować chorobę, dezerterować i uchy­

lać się od czynnej walki/«Urlopowany powrócił do Poznania^gdzie konta

ktował się z uwięzionymi spiskowcami. W dniu 2o l is topada 1918 r n os­

ta te czn ie zdezerterował i ob ją ł dowódżtwo kompanii wartowniczej

POWZB*Organizował ucieczkę W„Wierzejewskiego,uwięzionego w reducie

Grollmanna.Od 27 grudnia 1918 r . w Wojsku Polskim w 1 Pułku Strze lców

Wielkopolskich. Brał udzia ł w Powstaniu Wielkopolskim m.in0 w sztur­

mie na Prezydium P o l i c j i i lo tn isko Ławica /6 s tyczn ia 1919 r * / . I

s tyczn iu t . r » jako s ierżan t z o s ta ł dowódcą 1 kompanii skautowej 1 Puł

ku S trze lców Wielkopolskich* W dniu 14 marca t , r , wszedł w skład gru­

py brygadiera/generała/ Daniela Konarzewskiego, która wyruszyła wspo­

móc walczących Polaków we Lwowie0Był wówczas dowódcą 1 i 3 kompanii

55 Wielkopolskiego Pułku Piechoty/ 21 marca 1919 r « awansowany do sto

pnia chorążego, a 22 marca t . r . dekretem Naczelne j Rady Ludowej -

do stopnia podporucznika^Ranny podczas walk w m. Nawar ja pod Lwowem

, Walczył na Froncie Litewsko-Białoruskim ^m.in. w walkach o Bobrujsk-

-29 s ierpn ia 1919 r . / , pod Berezą Kartuską /22 marca 192o r ./o ra z w

b itw ie warszawskiej w i . Ko b ie l koło Garwolina - 17 s ierpn ia 192o r*

Przeszed ł ca ły szlak bojowy w wojnie bo ls zew icko -po lsk ie j . Dwukrotnie

ranny. Uzyskał cenzus naukowy 28 czerwca 192o r * Po zakończeniu wojny

nadal w 55 Pułku Piechoty.W dniu 22 marca 1922 r „ przenies iony do r e ­

zerwy. WcHs To zdał egzamin mistrzowski elektromechanika w Poznańskiej

I z b i e R zem ieś ln ic ze j0 Od 23 maja 1922 r , znowu w s łużb ie czynnej w Re

7

jonowej Komendzie Uzupełnień Poznań-Miasto^ in s t ru k to r i Komendant

PW przy RKU w Poznaniu oraz Zastępca Komendanta Chorągwi Poznan sk ie j(

ZHP/l Sekterarz Zarządu Okręgu Wielkopolskiego ZHP. Od 30 października

1924 r . w 55 Pułku P iechoty w stopniu porucznika. Ukończył roczny

kurs w Centralnej Szkole Gimnastyki i Sportu w Warszawie# Od 19 mar- 1925 r .

ca do stycznia 193o r . w 58 Pułku P iechoty w Poznaniu. W 1926 r . ob­

j ą ł stanowisko o f i c e ra PW i WF w Wieleniu nad Notec ią . Jednocześnie

k ierował placówką I I Oddziału WP« W 1928 r . awansowany do stopnia ka­

pitana. W la tach 193o—1932 p e łn i ł szereg fun kc j i w Chorągwi Poznańsk

k i e j ZHP m.in, organizował Międzynarodowy Z lo t Skautów Wodnych w Gar-i

czynie pod Kościerzyną na Pomorzu. W 1932 r . zdał eks te rn is tyczn ie

maturę w Poznaniu. Był w 7 Okręgowym Urzędzie WF i PW przy DOK V I I

/Poznań/, w charakterze m.in. kierownika r e f e r a tu wyszkolenia. W o-

k res ie 1933-1935 przen ies iony do 84 Pułku P iechoty w Pińsku, gdzie

był dowódcą 1 bata l ionu. W l e c i e 1935 naczelny kwatermistrz w Na-

^acze lne j Komendzie Z lo tu HarCerstwa w Spalę* W 1935 r a skierowany na

kurs o f ic e rów sztabowych przy °entrum Wyszkolenia P iechoty w Rember­

tow ie , który ukończył w 1936 r.Awansowany do stopnia majora i wykła­

dowca tak tyk i p iechoty /1937 r . / . Komendant Chorągwi P o le s k ie j /1937—

-1938/. Dwukrotny członek Rady Nacze lne j ZHP /1925 i 1932 r 0/«,W maju

1939 r . Komendant-Komisarz a także jednocześnie Zastępcy Komendanta

Chorągwi Warszawskiej ZHP. Działacz Rady P r z y ja c i ó ł ZHP. Dnia 24 s ie r

pnia ob ją ł dpwództwo 1 bata l ionu 15 Pułku P iechoty "Y/ilki" w D ęb l i ­

n ie 28 DP Armii^Łódź". Podczas walk w 1939 r , przeszed ł sz lak bojowyw

od Wielunia do Modlina^usiłując przebić się do Warszawy. Od 6 wrześ­

nia 1939 r . p e łn i ł obowiązki dowódcy 15 Pułku P iechoty "W i lk i " . Czyn-

-ny uczestnik obrony tw ierdzy w M od lin ie . Po k a p i tu la c j i Modlina /29

września 1939 r . / w obozie jenieckim w Dzia łdowie z prawem noszenia

b ia ł e j broni. Bwolniony^ powrócił do Rembertowa i chcąc uniknąć niewo­

l i pod ją ł le c z en ie w s zp i ta lu mokotowskim jako Karolczak. W obozie

działdowskim zetknął się z konsp irac ją . W s zp i ta lu zaprzysiężony

8

przez ^astrępcę Dowódcy SZP płk Stefana Roweckiego. Mianowany Komen­

dantem SZP na Pomorze /przypuszczalnie 2o października 1 9 3 9 r<,/,a

następnie Komendantem Okręgu Pomorskiego ZWZ„ Występował m.in. pod

nazwiskiem Krauze jako akwizytor f irmy produkującej narzędzia sto­

la r s k ie . W Rembertowie zameldowany był pod własnym nazwiskiem.Wraz

z Szefem Sztabu SZP-Pomorze kpto Józefem Chylińskim rozpoczął orga­

nizowanie s i e c i konspiracyjnej i Sztabu pomorskiego SZP i ZWZ. W

meldunku dodatkowym /Nr 4 / z 1 8 lu tego 1 9 4 o r 0 p łk S.Rowecki in fo r ­

mował Komendanta Głównego ZWZ gen» Kazimierza Sosnkowskiego: " P e ł ­

n iący obowiązki Komendanta Okręgu Pomorze-ob0 Eng lert stanowiska

jeszcze nie ob ją ł z powodu c i ę ż k i e j choroby,wyjeżdża ekipa dla zor­

ganizowania sztabu */lEedług powojennych zeznań J„Chylińskiego, Ra

chorował wówczas na reumatyzm/e W kolejnym meldunku Nr 1 7 z 15 kwie

t n i a 1 9 4 o r . płk S.Rowecki p i s a ł : " Pomorze,, W dniu 16.IV. wyjeżdża

mjr R. ze sztabem jako p«o« Komendanta Okręgu Pomorze /według niek­

tórych p rzekazów :re lac j i oraz powojennych materiałów śledczych-^kon-

takty B. i J .Chylińsk iego z Toruniem miały mieć miejsce w końcu

1 9 3 9 r . lub w początkach 1 9 4 o r 0/« Punkt kontaktowy R0 mieścią się

w Rembertowie oraz w mieszkaniu lekarza Henryka Czuperskiego w War-

szawie przy u l0 Nowogrodzkiej Nr 31 i gdz ie spotykał się z Dowódcą

Głównym SZP gen0 Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim i p łk S.Rowec-Ro

kim„Na Pomorzutnawiązał kontakt z szeregiem dz ia ła jących tam orga­

n i z a c j i podziemnych a zwłaszcza z organizac ją "Grunwald" /grupy dy­

w e rs j i pozafrontowej przygotowywane przed wojną/ 0 Główny punkt koniV

taktowy w Toruniu stanowiło mieszkanie Romana #alkowskiego-członka

"Grunwaldu'^ przy u l icy Łaziennej Nr 3o. Inną skrzynkę kontaktową

stanowił k ośc ió ł Sw* Jana, gdz ie R* widywał się z J«Chylińskim„

Współpracował z wieloma osobami z toruńskiego "Grunwaldu" oraz z

J 0Chylia skim i Józefem Grussem z wywiadu Okręgu Pomorskiego.Zorga-

nizował Sztab Okręgu i s ieć konspiracyjną na Pomorzu. Trudności

w za lega l izowan iu pobytu na tych terenach spowodowały, i ż pracami

9

- 5-

Okręgu k ierował z Warszawy, niezbyz często wyjeżdżając na Pomorze,

P rzy je żd ża ł do Torunia, Bydgoszczy, Grudziądza, Ciechocinka /stam­

tąd k i lkakro tn ie te le fonował do Czuperskich przekazując instrukc je

dla Ireny Chc ,ps. "Steinowa", "Kamieniczna"/o Aresztowany w nocy

z 2 3 na 2 4 l is topada 1 9 4 o r 0 w Rembertowie, wskutek załamania się

kuriera Józefa Olszewskiego /ur* 3 l is topada 1 9 o 9 r „ w Nowym Mieś­

c i e , zamieszkały podczas okupacji w Toruniu, z zawodu malarz1?,' sk ie ­

rowany do obozu S tu ttho f wraz z grupą członków "Grunwaldu", KOP

i ZWZ przez gestapo Grudziądz w dniu 1o marca 1 9 4 1 r , pod zarzutem

przynależności do ruchu oporujw dniu 2 2 maja 1 9 4 4 r . przywiez iony

do Gdańska do dyspozyc j i tamtejszego gestapoj po wojnie przypuszczę

ln i e w Gdańsku/. % ł to wynik masowej f a l i aresztowań jesiennych

1940 r „ wśród członków pomorskiej k on sp ira c j i /sam R„ p rzy jecha ł

z Pomorza do Warszawy(wezwany przez H0Czuperskiego z powodu choroby

żony/.^en* SoRowecki informował wówczas Londyn: " # „ . . / aresztowano

Kmdta Torunia Karolczaka, chwilowo tu przebywającego, grupę Pomo­

rzan z nim zw iązan ych ,w łaśc ic ie l i jednego punktu łącznikowego "o

Z k o le i w meldunku organizacyjnym Nr 63 z 1 kwietnia 1941 r . podał:

" /o o*/ Komendant /Okręgu-przyp* B0Ch«,/ aresztowany w Gen« Gub, i

tak skatowany,że pasuje się ze śmierc ią . Dwukrotnie katowano dr Czu

persk iego, u którego zatrzymywał się w 'warszawie Komendant Pomorza!'

Torturowany był na Pawiaku /m.in. podczas przesłuchania 1o stycznia

1941 r 0/ i A le i Szucha^nie wydał nikogo. Stosownie do rady lekarza

więziennego Zygmunta S l iw ick iego symulował utratę mowy, pamięci i

p a r a l i ż . Rozstrze lany 28 maja 1942 r 0 podczas egzekucj i zb iorowej

w lasach sękocińskich koło Magdalenki /w dokumentach BIP KGAK odno­

towano : "Częściowa l i s t a rozs tr ze lanych 27/28.5,1942 / . . . / 8 „Rata j-

czak Józe f " /. Odznaczony dwukrotnie Krzyżem VM Vkl./ l92o/ i IV k lt—

za obronę M0dlina /1939/,c z te ry razy Krzyżem Walecznych, ^gdalem

za Wojnę, ^edalem 1O - lec ia ,Z ło tym Krzyżem Zasługi,Krzyżem N iepod le-

10

g ł o ś c i . Żonaty z Ewą Aliną 1 .: .! ' * Hubaczek - harcmistrzynią

ZHPj działaczką harcerską z Krakowa i Poznania /1927 r „/ . M iał t ro ­

je dz iec i :Różę /ur. <*1928 r „ / , Marię-Ewę/ur• 1929 r . / i Janusza-

Jana /ur.l93o r . / . Żona podczas okupacji zorganizowała pod auspicja

mi RGO opiekę nad dziećmi w ftembertowie«Niemal natychmiast po aresz

towaniu R« otrzymała przez łączn ika nakaz opuszczenia Rembertowa

wraz z dziećmi. D z ia ła ła późn ie j w Szarych Szeregach,, Była poszuki­

wana przez gestapo* Mieszkała koło Nowego Sącza«

i'.__ „ a 'AM."P", kartoteka osobowaAAN,Akta KG AK,mf 2388$ AMS, Odpis skrócony aktu urodzenia J„Rata j-

czaka / tu ta j nazwisko m atk i jK a ró lczak/ ,re la c je } ASPP-depeszej Armia

Krajowa w dokumentach,t„I,Londyn 197o,s«123,489-490} BartoszewskiW.

1859 dni Warszawy,Kraków 1984,s«298-3oo} t e n że ,Warszawski p ierśc ień

śmierci 1 9 3 9 - 1 9 4 4 , Warszawa 1 9 7 o , s » 1 6 3 , 1 6 6 } Chrzanowski B . , .J ó ze f -

Ratajczak /1897-1942/,działacz h a r c e r s k i , o f i c e r Wojska Po lsk iego ,

Komendant Pomorskiego Okręgu Służby Zwycięstwu Polski-Związku Wal-/ ) > 1 ’ 1

k i Zbro jnej /w/iZasłużeni Pomorzanie w la tach I I wojny światowej.

Szkice biografj.czne,Wrocłęiw-Wprszawa-Kraków-Gda$sk-Łód£ i984.Sa/ tu ta j błędna data urodzenia i ś m ie r c i :28 marzec 1897 i 24 maja 1942/'

-167} tegoż , Struktura organizacyjna Związku '"'alki Zbro jne j-Arm ii

164-

Krajowej na Pomorzu w la tach 1939-1945 /Mater ia ły do dyskusji/

/w/: Armia Krajowa na Pomorzu.Materiały s e s j i naukowej w Toruniu

w dniach 14-15 l is topada 1992 r .Pod red . :E .Zawack ie j i ^ W o jc ie ch o ­

wskiego , Toruń 1993,So26-29j Czuperska-Sliwicka A . , Cztery l a t a os­

trego dyżuru,Warszawa 1965,passim} Derda J „ , Ratajczak Józe f ,Po l&k i

Słownik B iogra f ic zny 1987,t„XXX,s,626-627} Domańska R . , Pawiak.Wię-

z i e n ie gestapo.Kronika 1939-1944,Warszawa 1978,s . 274-275} Jastrzęb­

ski W., S z i l i n g J . , Okupacja hit lerowska na Pomorzu Gdańskim 1939—

4-945, Gdańsk 1979, s.283/tuta j błędna informacja o miejscu stracenia

w ruinach ge t ta/ } Komorowski K . ,Konspiracja pomorska 1939-1947.Le­

ksykon,Gdańsk 1993,s „ 152-155} L i s t A .C zu p srsk ie j -S l iw ick ie j / zb io -11

r y autora/j Mater ia ły do h i s t o r i i AK.Okręg Pomorze.Opr. J .Chylińs­

k i /maszynopis w zbiorach autora/} Ratajczak A®, Ratajczak J . ,No­

ta b iog ra f iczna /maszynopis w zbiorach autora/j S l iw ic k i Z.,Meldu­

nek z Pawiaka,Warszawa 1974,s0274-275j Wróblewski J0, Armia "Łódź"

1939,Warszawa 1975,s «298,316,335,396 / tu ta j błędna informacja o

śm ierc i podczas wojny 1939 r . w 15 Pułku P iechoty "W i lk i "/ *

Bogdan Chrzanowski

12

13

14

15

16

'U k A ch > % l

JOZEF DEB.DA

ffl F

N «’5V iTS t fTI T i %V 4 & W4i i Jii.s ’

■ rodził się 2-1 lutego 1897 r. w P oz­naniu w rodzin ie robotn ika m agi­strackiego Jana i Franciszki z Ka-

' rolaków , m ial jedm i siostrę Stanis­ławę.

Nauki pobiera w Poznaniu, gdzie koń­czy w 1911 roku szkołę e lem entarną1), a następnie uczy się zaw odu e lektrotechn i­ka uzyskując w 1914 r. patent rzem ieśln i­czy — czeladnika2).

W czerw cu 1920 r. otrzym u je praw o u- biogania się o stopień aspiranta o fic e r­skiego na podstaw ie złożonego egzaminu, otrzym ując tak zw any cenzus naukowy*). Pom im o pełnienia od 1919 roku zaw odo­w ej służby w o jskow ej, doskonali się w swoim zaw odzie, zdając w marcu 1922 r. egzamin m istrzowski w Poznańskiej ,Izb ie R zem ieśln iczej4). 1924 r. kończy w W ar­szaw ie lto,czny 'Kurs W ychow an i^ F fzyęz- nego uzyskując k w a lifik ac je Instruktora w f . ! ) W 1932' r. w Poznaniu zda je gim -

ę r + w ^ t L

K j-T-ftJ ° (t-i Ł7VJ-vV*/ww 7

:■ irnazjalny egzamin dojrzałości (m aturę) dla eksternów.6) - i

Od wczesnych lat swego życia w łącza się w nurt ruchu n iepod ległościow ego i skautowego. Strajk i . d zia tw y szkolnej w latach 1905— 1906 zapoczątkow ane w e W rześni obejm ują całą W ielkopolskę. Jó­zef Ratajczak będąc w ów czas uczniem 3 klasy szkoły elem entarnej, jak w ie lu in­nych, zostaje uczestnikiem tegoż strajku.W ma-j-u-Ł-ft-U—r: j eat już- e zlw ld -crn tajnej-------organ izacji w o jskow ej „B ia ły O rze ł", póź­niej aktyw nie działa w „W o ln ych S trze l­cach” 7). j

Ta działalność go nie zadow ala , szuka czegoś innego. W tym okresie dociera do Poznania w iadom ość o organizu jących się w e L w o w ie drużynach skautowych. Od­byw ają się p ierw sze !kursy w Poznaniu. Zapala się do tej idei i doprow adza dc powstania w październiku 1012 r. w T o ­w arzystw ie Term inatorów pod w ezw an iem św. A lo jzego zastępu skautow ego „O r­łó w ” 8). W 1913 r. jest to ju ż O ddział Skautowy, który w dniu 28 m arca 1914 ro­ku przekszta łcą się w sam odzielną dru­żynę skautową im. Gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, szóstą z kolei na teren ie Poznania a p ierw szą ,w środow isku rze­m ieśln iczym 9). M iał w ów czas niespełna 18 lat. Zastaje p ierw szym drużynow ym

l) Ś w iadectw o ukończenia szko ły elcinctilarurJ ,Im. K om eńsk iego w Poznaniu — datow ane ni* dzień 31.H I.1911 (obecna szkoła im . K onarsk iego p rzy ul. M arli M apdaleny w Poznan iu ).

*) Św iadectw o w ystaw ione p rzez Izbę Rze­m ieślniczą w Poznaniu o zdaniu egzam inu cze­ladn iczego w zaw odzie e lek trom echan ik N r 70/13 z dnia 23 październ ika 1314 r.

*) Pośw iadczen ie k w a lifik a c ji nau kow ej do ubiegania się o stopień 'aspiranta, o ficersk iego , w ystaw ione na podstaw ie egzam inu złożonego w dniu 28 czerw ca 1920 r, przed kom is ją w skła­dzie prof. RychJłcki przew odn iczący, S ikorsk i ppłk, delegat Min. Spraw W ojskow ych .

*) św iadoctw o m istrza zaw odu elek trom ech a­n icznego w yd an « w dniu 21 m arca 1322 r. przez Poznańską Izbq Rzem ieśln icza.

ł) Św iadectw o szkolno t, 317 w ystaw ione przez Centralną W ojskow ą Szkolę G im nastyk i 1 Spor­tów w W arszaw ie.

*) Św iadectw o do jrza łości z dnia li styczn ia 1932 r.

ł ) O tych organ izacjach „B ia ły O rze ł" i „W o l­ni Strzelcy** działających, na teren ie Poznan ia w spom ina w cyk lu artyku łów pt. „P ra c e n ie­pod leg łośc iow e m łodzieży w ie lk o p o lsk ie j przed wybuchem powstania w 1918 r., („C zu j Buch” nr 1—3 1932). Udział w tych organ izacjach po­tw ierdza opinia zam ieszczona w e wniosku o od­znaczenie J. rtatajczaka K rzyżem N iepod leg łośc i w 1932 r.

•) II. Sniegockl w sw ych w spom nien iach w y ­danych w 1071 r. przez Chor. W lkp. Z H P poda­je , że w październ iku 1912 r, pow sta je przy „Term in a torach ” kółko I skautowe, natom iast J. Ratajczak pisze o jpowjitfclym w tym okresie zastępie „O r łó w ’* w ! kw estionariuszu K om is ji K rzy ża N iepodległości!. j

») M arian L issow sk ): H arcerstw o Poznańskie w p ierw szym dzies ięc iolec iu , Poznań 1924 r. sir. 15.

30

17

I

le j drużyny. W tym też rolcu w stępu je do' tajnej bo jow o-n lepod leg lośc iow ej o rgan i- ’ zacji k ierow anej przez W incen tego W ie - rzejew sk iego — rów n ież skauta — ofice- ra rezerw y arm ii pruskiej. Zostaje jego , współpracow nik iem 10).

W kw ietniu 1916 r. w uznaniu zdolności organizatorskich i przyw ódczych zostaje powołany na k ierow nika grona technicz­nego (w ydzia łu wyszkolen ia) M ie jscow ej Kom endy Skautowej i hu fcow ego 2 hufca skautowego w Poznaniu. N atom iast w grudniu tegoż roku zostaje N aczeln ik iem powstałej G łów n ej K w atery Skautowej na Rzeszę N iem iecką w Poznaniu i nadal k ieru je gronem technicznym — w yd z ia ­łem w yszko len ia "). D ziałalność konspira­cyjny ułatw ia mu fakt, że jest zatrudnio­ny na terenie Poznania w w ydzia le tech­nicznym elektrow n i m iejsk ie j, tym samym podlega reklam acji i n ic zostaje powołany do wojska niem ieckiego. W izy tu je Więc oddziały terenowe, organ izu je i przepro­wadza w iększe ćw iczen ia typu w o jskow e­go np. w roku 1916 w W ierzen icy k. .Poz­nania. Na skutek denuncjacji kon fidenta polic ji politycznej zo s ta ję w marcu 1917 r. wcielony do Dl p. plech. _ve W rocław iu a następnie przydzielony do oddziału sam o­chodów. llędąc w w ojsku j\iemieckihn, z rozkazu Kom endanta Polsk ie j Organ Uncji W ojskow ej Zaboru Pruskiego w latach UH"— i IM u1!) prow adzi nlccję polltyczno*-- wojskuw;\ i w yw iadow czą wśród Polaków żołn ierzy arm ii n iem ieck iej garnizonu

. W rocław , w ykorzystu jąc sw ój przydział do Sztabu. W tym leż czasie b ierze udział w konspiracyjnych ćw iczen iach potowych organizowanych w W iellcopolsce i przy w ydobyw aniu peow iaków z w ięzień pros- i kich (współuczestniczy w w ydobyciu W . | W ierze jew skiego z fortu Grollm anna w Poznaniu1'1). Na rozkaz P O W Z.P. opusz­cza szeregi w o jskow e w czasie marszu od­w rotnego w ojsk n iem ieckich z F rancji ja ­ko chory i w dniu 19 listopada 101H roku wraca do Ptr/nania i obejm u je dow ództw o kom panii P O W Z.P. złożonej ze studen­tów i byłych skautów14).

Po wybuchu Powstania W ielkopo lsk iego w dniu 21 grudnia 19111 roku b ierze udział w walkach kolo P rezyd iu m P o lic ji przy za jęciu fortu GrollnTanna — jako zastępca dowódcy oddziału W. W i erze j e w s k i eg o oraz w walkach o lotnisko Ław ica k. p oz­nania. W styczniu 1919 r. awansowany na sierżanta szefa w 1 K om pan ii Skau­tow ej. W marcu tegoż roku zostaje do ­wódcą plutonu 1 Kom panii Skau tow ej —V Pułku S trzelców W ielkopolsk ich w y ru ­szających na fron t galicyjsk i 1 przechodzi /wraz z pułkiem cały jego szlak bojow y.

W czasie walk zostaje kolejno dow ódcą 3 i 7 kom panii 1 Pułk? S trze lców W ie l­kopolskich. R ów n ież w marcu 1919 r. a- wansowany do stopnia chorążego, a w maju zostaje podporucznikiem . D w u krot­nie ranny, w sierpniu 1920 r. zostaje od­znaczony za okazane m ęstw o w boju K rzyżem Orderu V irtu ti Militari V k la ­sy16), a w grudniu K rzyżem W alecznych

‘ 'I . i, _ . j o s k u z 1952 r. o odznaczen ie J. Hn-

tajcznka K rzyżem N iepod ległości — organ izacja ta była zalążk iem 1‘ ultikleJ O rgan izacji W o j­skow ej Zaboru Prusk iego. j

" ) Dulu rui«; w M ie jscow ej Kom endzie Skau­tow ej podkreśla w sw ych wspom nieniach H en ­ryk . So legoclfl tym i s łow am i: „...g ron o tech­niczne M.1C.S. z k ie row n ik iem Jftzcfcm R a ta j­czakiem na czele opracow ało regu lam iny dla wszystkich stopni skautowych, spraw ności tech­nicznych, p lany ćw iczeń terenow ych 1 skau­tow ych lid ." . W spom nien ia H. Sn iegock lego , w yd . Kom . Chor. Z H P Poznań 1971 r. s. 31.

O pełnieniu funkcji Naczeln ika G łów nej K w a ­tery Skautowej na Rzeszę N iem iecką J. R a ta j­czak piyzo w sw oim w łasnoręcznym życ io rys ie , stanow iącym załączn ik do kw estionariusza w o j­skow ego datow anego na dzień 19 m arca 19.14 r. Fakt tun odnotow any Jest! rów n ież w e w n ios­kach na odznaczen ia państw ow e J. U. Jak do­tychczas nlo udało się znaleźć po tw ierdzen ia lugo faktu^ w innych dokumentach, lt . fin ie- goek i w .swych w spom nieniach w yd an ych w 1371 r. n i* pisze o istnieniu fu n k c ji N acze ln ika w G łównej K w aterze Skau tow ej. Składu G łó w ­nej K w a te ry rów n ież nlo podajo w sw ej ks iąż­ce M. L lssow skl. Nadal siatkom potw ierdzen ia w Innych dokumentach.

" ) Stanisław G ro t: W incen ty W lc fzc jo w sk l 15113—1972 — p ierw szy pnzywódea konsp iracji przed po wwtaulowcj — „Ł ifou llta W ie lkopo lsk i” ro li 137!, nr 4/17. i ,

„H o la głów nego o r g a n lz ilo r * Pu lsk lćj O rga­n izacji W ojskow ej jtahoru 'p rusk iego przypad ła W incentemu W iorzejcw skicm u . Pom ocy u dzie­lili mu w ypróbow an i w konsp iracji n iepod leg­łościow ej d ru how ie ze skautingu i dezerte rzy , Jak Stanisław Saroszew ski, H en ryk Snlcgocki* Józef Jęczk ow lak 1 kilku innych. Julto datę powstania tej o rgan izacji p rzy jm u je W. W ie- rzejewslcł Jesień 1917 r. negu jąc term iny — kw estionując podawaną przez K andzlorę , Srilc- gock iego i Innych powszechnie p rzy ję tą datę lu ty ISIS r. ’

*') W. W imzeJewskJ w liśc ie (p isanym k ró tko przed sw oją śm iercią w 1372 r.) sk ierow an ym do syna J. Ratajczaka, Janusza a p rzekazan ym mu przez p. Tendaka (W . W ierze jew ak i Już nic zdąży ł tego listu w ysłać) pisze m .in .: „ ...W io s ­ną 1917 r. zostałem aresztow any nu gran icy szw ajcarsk ie j 1 p rzetransportow any do w ięz ien ia fo rteczn cgo w Poznaniu. Otóż w tym czaslo fo rm acja w ojskow a, do k tóre j o jc iec Parta był p rzydz ie lon y otrzym ała rozkaz w yru szen ia na fron t francuski. O jciec Panit w ca łym rynsztu n­ku pn iowym uzyskał zezw o len ia odw iedzen ia innie w w ięzien iu , było to i latem 1917 i. Duh-ni mu Jak m ogłem do zrozum ien ia , ło mam g o ­low y plan ucieczk i z w ięzien iu 1 niedługo spot­kam y sii) b iorąc udział w wałkach powstań­czych. W e w rześniu 1017 r|, u rw ałem się pod- KO,"pule z w ięz ien ia naw iązu jąc łączność z n a ­szym i konsp ira toram i..." 7. lego listu w yn ika, żo być m oże J. Ratajczak bral udział w ć w i­czeniach konsp iracy jnych , gdy p rzeb yw a ł ok ­resow o w Poznaniu .

■') 7, kw estionariusza J. Ratajczaka K om is ji K rzyża N iepod ległośc i ‘p- 8-

ll) W yciąg z w o jsk ow e j ka rty ew idencji J. R a ­tajczaka p. 2. — przeb ieg sltiżby w o jsk ow e j.

3 ;

18

po raz p ierwszy. U rlopow any z w ojska u- czestniczy w raz z p ierw szym dowódcą Powstania W ielkopolsk iego, w ów czas m a­jorem , Stanisławem Taczak iem w akcji trzeciego Pow stan ia Ś ląskiego1*). W m ar­cu 1921 r. otrzym uje po raz drugi K rzyż W alecznych a w roku 1922 po raz trzeci i czwarty.

Cały ten czas petnlt służbę w o jskow ą w 1 Pułku Strzelców W ielkopolsk ich — p óź­niejszym S5 p.p; stacjonującym w Lesznie. W czerwcu 1923 r. awansuje do stopnia porucznika. Mu przydział do Poznania. W tym leż roku pow ołany zostaje na zas­tępcę Kom endanta C horągw i Poznańskiej i jest sekretarzem Zarządu Oddziału W ie l­kopolskiego Zw iązku H arcerstw a P ils k ie ­go” ). A k tyw n ie pracu je wśród m łodzieży, k ierując w ielom a obozam i przysposobienia w ojskow ego, m.ln. w Beskidach i M ako- w ie Podhalańskim (w 1924 r.). W 1926 r. przeniesiony z 55 p.p. do 58 p.p. na sta­nowisko oficera intendentury na pow ia ty Czarnków, Oborn ik i z siedzibą w W ie le ­niu n. Notecią.

Swą służbę w o jskow ą łączy nadal ze służbą harcerską. Zostaje nauczycielem męskiego il-k lasowego gim nazjum huma­nistycznego z praw am i szkól rządowych w Ostrowiu pod W ie lęn lem prowadzonego przez podharcm istrza1 K ozie lew sk iego i harcm istrza dr. Tadeusza Strum iUę111).

Kok 1927 — zaw iera zw iązek m ałżeń­ski z Ewą H aliną Hubaczek, harcm istrzy- nią — działaczką harcerską z K rakow a. Z dniem 1 stycznia 1920 r. m ianowany kapitanem W Korpusie O ficerów P iech o­ty a w początkach roku 1930 przen iesiony do D ow ództw a Okręgu Korpusu Pd^nań, na teren ie którego pełn i służbę ófictera PW i W F. Ma już tro je dziec i: córkę Różę ur. w lu tym 1928 r., córkę M arię-E w ę ur. w lipcu 1929 r. 1 syna Janusza Jana ur. w e w rześniu 1930 r. W latach 1930— 1932 za jm u je szereg odpow iedzia lnych stano­wisk w K om endzie C horągw i Poznańskiej, k ieru je w ie lom a obozam i szkolen iow ym i i zlotam i, m.ln. jest kom endantem M ię ­dzynarodow ego Zlotu Skautów W odnych w G arczyn ie na Pom orzu1*), jest już harc­mistrzem. W 1933 r. na krótko przejm u je k ierow n ictw o l H arcersk iej Drużyny L o t­niczej im. gen. J. H. D ąbrow sk iego w Poznaniu (sw o je j byłe j 8-tki), bow lejn w 1934 r. zosUiJe przen iesiony do 04 p.p. w Pińsku na stanow isko dow ódcy 1 (tem ­pam i20). W 1038 r. kończy kurs o ficerów sztabowych w R em bertow ie k. W arszaw y. Aw ansow any do stobnia m ajora zclstaje w ykładow cą taktyk i W \tymże R em berto­wie, pozostając na tynO' stanowisku | do sierpnia 193!) r. '

32

W latach 1037;— 1938 pełni rów n ież fu n k ­c ję Kom endanta C horągw i P o lesk ie j Z H P 11).

W 1923 r. w ybrany członkiem N RH , k tó ­rym jest do 1925; ponow n ie w ybran y w 1032 r.

10 m aja 1939 r. zostaje P rze wodni czą- cym -K om isarzem Pogotow ia H arcerzy przy G łów n ej K w aterze Harcerzy, będąc jedno-

W arszaw sk ie j“ ) ; 24 sierpnia 1939 r. o trzy ­m uje przydział w o jen n y l obejm u je do­w ództw o l batalionu 15 p.p. „W ilk i" w D ęb lin ie wchodzącego w skład 28 D yw iz ji P iechoty A rm ii „L ó d ź ” .

W nocy z 2 na 3 w rześnia w boju pod llych locicam i (re jon W ie lu iiia nad rzeką W idaw ką ) zostaje ranny Idowódca pułku ppłk W ładysław Frączek. Pułk pónosi du­że straty w rannych i zabitych, około 300 ludzi. W dniu 5 w rześnia dow ództw o 15

lł) In fo rm acja pochodzi od żony A lin y , która tw ierd zi, żo obecność J. Ratajczaka w sztab ie m ajora Taczaka — dow ódcy G rupy Pó łnocnej H I Pow stan ia Ś ląsk iego m ożna stw ierdzić, ro z­poznając go na zd jęc iach sztabu pu b likow anych w dokum entacji znajdu jące j się w arch iw ach pod „Pow s ta n ie Ś ląsk ie" w i K a tow icach i w W arszaw ie. W iadom o rów n ież, fco o fic e row ie by li w tedy urlopowani z w o jsk a w celu brania udziału w powstaniu.

n) Sprawozdani© Odd7.iału W ie lkop o lsk iego Z H P za rok 1923 sir. 1J4 p. 2j w tym czasie pracow ano w następującym sk ładzie : W ierze- jow sk l Komendant' Chorągw i,' phm Józe f Ila- tajnzak z-ca Komendanta^ C horągw i; sir. 12 ...Ratajczak Józef Sekretarzem Zarządu O ddzia ­łu i członek Z.O.~.

*•) O kóln iki ł R ozk azy Oddziału W ie lk op o l­sk iego Z H P N r 4 Poznań — czerw iec 3 927 r. ogłoszen ie „M ęsk ie 8-k lasow ej glmruuijum hu­m anistyczne z praw am i Szkól < rządow ych i In ­ternat dla uczniów w Ostrowtu pod W ielen iem pod k ierow n ictw em dha podharcm istrza K o z ie - Jewskiego i dha harcm istrza di*. Tadeusza Stru- m tily , ja k o N aczelnego W ych ow a w cy u w iada­m ia, io egzam iny w stępne dla kandydatów do w szystk ich klas prócz 8-smej odbyw ać się b ę ­dą w dniach 29, 30, 31 sierpnia. K apelanem za k ­ładu Jost dli ks. Leopo ld S zw ankow sk l, p ro ­fesoram i G im nazjum m iędzy in n ym i: poruczn ik dh podharcm istrz J ózef Ratajczak, dh K az im ierz W oyglich — D ru iyn ow ym d ru iyn y g im n azja ln ej jest dii pro fesor harcm istrz Tadeusz Mareaz. Zakład prow adzony Jest w duchu narodow ym , kato lick im i harcerskim . Na żądanie szko ła w y ­syła prospokty” .

**) Spraw ozdanło Oddziału W ie lkop o lsk iego Z U P za rok 1932 str. 74. „...W roku sp raw oz­daw czym odbył się m ięd zyn arodow y Z lo t Skau­tów W odnych w G arczyn ie . O rgan izację Z lotu pow ierzy ło naczeln ictw o druhow i hm Józe fow i R a ta jczakow i z Poznania...**

I#) Z kw estionariusza w o jsk ow ego J. R a ta j­czaka, datow anogo na 19.1H.1934 r.

**) M ianow any rozkazem N aczeln ika Ila rce - I r/.y L. 10 z 10.V.1937 (W lad. U rzęd . N Z IIP N r 6), zw o ln ion y rozkazem N a c i. Hapcerzy L.15 z

110.X I .1938 (W ind. Urzęd. N Z H P jr t* 0).'*) M icha ł4 H aykow skH M kterla ły do ch ronolo­

gii h istorii 1 tradyc ji Z IIP , wfIarcerstW o,, 1D8Z nr S (20). ;

i

ł

19

p.p: obejm u je m jr Józef R ata jczak83) i \v grupie' operacyjnej gen. Thom m će usiłuje' prżebić sic; do W arszawy. Ostateczn ie ’vV

//-ciągłych walkach osiąga M od lin , uczestnik czy w jego obronie dowodząc odcinkiem KazuA do kapitulacji, tj. do dnia 29 w rześnia 1930 r., po czym dostaje się qlo obozu jen ieck iego w D zia łdow ie. W re­zu ltacie honorowej kapitu lacji zostaje zwolniony... s. .obozu. z praw em noszenia, b iałej broni i "szabli.

Za udział w w o jn ie obronnej rozkazem kapitu lacyjnym gen. Róm m la — Józef R a ­tajczak odznaczony zostaje złotym K rz y ­żem Orderu V ir tn U M i l i ta r i ! ’).

W R em bertow ie m elduje się u niem iec­kiego komendanta i uchylając się od w y ­w iezien ia do oflagu (obozu jen ieck iego dla o ficerów ) przybyw a na leczen ie do szpi­tala M okotowskiego, gdzie w łączono go do konspiracyjnej organ izacji Służba Z w y ­cięstwu Polski. ■

- Znając jego dośw iadczenie w w a lce z, N iem cam i, zostaje sk ierow any przez ów ­czesnego zastępcę dowódcy SZP, późn ie j­szego generała, pik.. Stefana R ow eck iego „G ro ta ” do pełnienia służby kom endanta Okręgu Pom orskiego ju ż Z w iązku W a lk i Z b ro jn e j (Z W Z — kolejna nazwa SZP ). Pod przybranym nazw isk iem Karolczak, u żyw ając rów n ież nazwiska Krauze,, p rze ­byw a okresowo na Pom orzu podejm u jąc próby zorganizow ania terenowych , ogn iw ZW Z. Zdołał nawiązać kontakty z ży w io ­łow o .powstałym i grupam i konsp iracyjny­mi. m.in. .Szarymi Szeregam i, m ając jed ­nak sw oją kwaterę konspiracyjną w W ar­szaw ie . Prace organ izacyjne zostały p rzer­wane ares/towaniam i jak ie ob ję ły w paź-' cizi orni ku i IM i, padzie 1910 r. pom orski ruch op u n i” ). Aresztowania te nie om inę­ły niestety Józefa Ratajczaka. W ezw any przez lekarza do ciężko chorej żony zos­taje w dniu 21 listopada 19-10 r. na oczacji rodziny w R em bertow ie aresztow any przez gestapo i przew iez iony do w ięzien ia w a le ję . Szucha, a następnie na Paw iak w W arszaw ie.

,.Jnć po pic nrszym bestia lskim prze ­słuchaniu luitnjczalc odniósł ciężkie k o n ­tuzje głowy i uszkodzenie kręgosłupa, tale że nie mógł bez pomocy chodzić, doznane kontuzje głowy wywołały zaburzenia tno- K’i/. wykorzystał te chwilowa zaburzenia, symulował niemotę i utratę wstecznej pa­mięci, nie t]/lko utrudniając, ale u n ie ­możliw ia jąc prowadzenie dalszego śledz­twa. T n c a lo to przez ■półlora ro la t”™). . .Torturo irnny w czasie ś(edztwa nie w y ­dal nikogo ze , swyah ! współpracow ni­ków” .

W ysiłk i organizacji, przyjació ł; 1 rodziny czynione w celu w ydostania jJózjefa R a ­tajczaka z w ięz ien ia nie dały rezultatu. W nocy z dnia 27 na 2ii rrfajd lsj(12-irokiJ w yw iez ion o go z w ięzienia, p n f r ul. D zie l­nej w W arszaw ie z Paw iaka na egzekucję w lesie Sękocińsldm w -pobliżu osiedla M agdalenka k. W arszaw y w h grupie 2.'it osób. gdzie zostali rozstrzelani1 przez niu-

jnic.ckida__-żandarmów.i .-.W śrócli nich—harcmi.strz m ajor Józef Ratajczak, zabra­no go ze szpitala w ięziennego na noszach. W szystkich pogrzebano we wspólnej mo­gile™).

M ie jsce kaźni upam iętnia wysoki obe­lisk zacieniany przez sosny 1 brzozy w otoczeniu głazów , na których w y ry ło te oto napisy:

„W alka o Wolność Gdy się zaczyna

" ) W spom nienia {fen. dyw . w s t .s p o c z . Ju liu ­sza Róm m la : A ru iin „Ł ó d ź ” w kam panii w rześ­n iow e). „W o jsk . Przeg ląd IllstoryO zny" W -w a ■1938 r., role I I I nr 3/8, sir. 251 i 300.

...W obsadzie personalnej dow ództw a A rm ii „ I ,ó d ż " odnotow ano m .ln .: „ .„D o w ó d ca 15 pp ppłk dyp l. W ładysław Fraczek #J.1X.39 ranny pod R ych loc lcam l). ...Dowódca 1 baloJionu m jr W ładysław R a fa jczyk od !j.1X.39 dow ódca pu łku "

Jest lo oczyw isty ł>łąd w Im ienin I p rzek rę­cono nazw isko, ż o n a tw ierd zi, żc o ficera o naz­wisku K a ia jczyk l im ieniu W ładysław w pułku nie było. Ponadto dokładny w ykaz obsady arm ii „ r ó d ź " w kam panii w rześn iow ej znajdu je się w pracy Lu dw ika G ło w a ck iego : „O bron a W a r­szaw y l M odlina na tle kam panii w rześn iow e j", wyd. M in. Obr. Nar. W arszaw a )9li3 ir., str. 2.11: „...28 D yw . P iech o ty C,cn. B ryg. Boftcza-U zdow - y k i: Dow'ódca części 15 pp m jr Józęf Halajcznk (poprzedni dow ódca pp łk dyp l. W ładysław F rą ­czek 3.IX .1339 r., c iężko ranny pod R ych ioci- eam i". Tu ta j podano bezbłędnie im ię i nazw isko — in f. od zony J. K.

**) O odznaczeniu Z ło tym K rzyżem Orderu V irtn tl M llila ri p isze M ichał ITaykowskI w „!V)a- lortalach do ch rono log ii h istorii i tradyc ji '/ i l|,M, „H a rcers tw o " nr G/82, str. 71, (20).

Iłj K . C iechan ow sk i: Pom orsk i O kręg A rm ii K ra jow e j — W T K nr 8/as.

*M Zygm u nt S llw lck i: M eldunek ‘4 ; P aw lak a — i ’ IVN W arszaw a 1974, str. 274.

I7) K . C iechanow sk i: Ruch Oporii na P om o­rzu Gdańskim , W -W a 1972, w yd , WON, i W IN , sic. 223.

M) W. I la r lo s zew sk l: 1859 dni W arszaw y — K rak ów 1971 r. w yd . „Z n a k " Mr. I12, i i i , 2Hli.

— Akta przechow yw ano w A rch iw um G łów nej K om is ji nadania Zbrodn i U H lęrow śltle li w P o l­sce zespól OH syg. 9(i, s. 153, fo tokop ia ....p r t y -(acrinn luainh/lsSG tran sporty śmLGrcl z Paw la i:r b. 2S maju 1942 rozstrze lano 220 osób, m icjicrnn stracen ia tntla lelcś Mapclalanka k/S ekocina ..." ( ...) „ ...s tra cono m .in. m jr R a la ią ta ku ".Sytriu zesp. A SO str. 820 — opis m iejsca stra­cenia 1 plae sytuacy jny,

— A rlyk n l I.eona W an a la : Zbrodn ia w M a g ­dalence W T K nr 41 z (In. 1X 1.1 )131.

— Anna C zu perska-S iiw lcka: C ztery la la os­trego dyżuru. W yd. Czyteln ik , W -w a 1SCH r. str. tal.

Pow ołan e m ateria ły 1 dokum enty znajdują się w zb iorach autora.

33

20

z krwią o jców spada dziedzictwem na s\jna"

I„Zrudz ia l daleko przypiaskowy grunt od Jcruii co do ostatniej kropli z tych d a l wyciekła”

W czasie swego n ied ługiego życia (45 lat) Józef R ata jczak za swą w a lecz­ność, w ierność O jczyźn ie i ideałom har­cerskim oraz za d z ia ła ln aśćspotec ffią żos*- tal, poza ju ż w ym ien ion ym i: srebrnym i złotym K rzyżem Orderu Vir£utl M il i ta r i i czterokrotn ie K rzyżem W alecznych, od­znaczony rówmież K rzyżem N iepodległości, Z łotym K rzyżem Zasługi z M ieczam i, Z ło ­tym K rzyżem Zasługi, R yn gra fem za ow o­cną działalność n iepod ległościow ą w la­tach 1312— 1920 w harcerstw ie a także w yróżn ien iam i pu łkow ym i 1 organizacji społecznych.

Był to człow iek w ie lk iego formatu. Je­go życie było jednym pasmem służby o j­czyźnie. D zięk i osobistym za letom 1 w p ły ­w ow i jak i umia! w yw ie ra ć na otoczenie, harcm istrz m ajor Józef R ata jczak zysk i­wał sobie zau fanie przełożonych, kolegów , podkomendnych 1 w spółpracow ników . W y ­w iązyw a ł się z każdej i pow ierzonego mu zadania. W ykazyw a ł duże zdolności o rga ­nizacyjne, zapal do pracy, bardzo w yso­ką wartość m oralną l duży zasób! w iedzy ogólnej. T c słowa i podobne m o in ^ p rze­czytać w różnych opiniach Jego p rzeło ­żonych, lak w jednostkach wojskow ych , w których służył, jak i w e wnioskach o odznaczenia bo jow e i za pracę w czasie pokoju.

Tak też oceniali go i ocen ia ją koledzy l w spółpracownicy, w ych ow an kow ie z

r Harcerskiego Szlaku. Jeden z nich pow ie- | dział krótko — „To ’ bul ktoś". Ż yw a jest v pam ięć w śród starsw go i pokolenia harcer­ki skiego o „Szarym W ilk u ” — harcm istrzu r Józefie Ratajczaku.

P.S.

Po napisaniu tych słów o Józe fie Ra­tajczaku, zadaję sobie pytanie — czy po­traf ilem __£rzedstąw ić_jegx __czy.—napisałem o nim w szystko Go pow in no być napisane. Tym bardziej, że 'stal się on dla m nie bardzo bliską osobą. N ie znalem go osobiście, lecz tylko z opowiadań, zeb ra ­nych m ateria łów 1 dokum entów.

Był przecież założycie lem drużyny, z którą jestem zw iązany od 1934 roku. P rze ­szedłem w n iej wszystk ie szczeble har­cerskiego w ta jem niczen ia, będąc rów n ież je j drużynowym . N iezad ługo m in ie 50 lat m oje j służby harcerskiej, służby którą nie­jako przejąłem po m oim ojcu Kazim ierzu , nieżyjącym już dzia łaczy harcerskim , k tó­ry wspóln ie z Józefem R ata jczak iem był u kolebki ruchu skautowego w W ie lko- polsce i przez -wiele la t z nim w spółpra­cował. Starałem się wczuć w atm osferę tych la \ które m inęły, la t w a lk i o n ie­podległość, tw órczej pracy po je j odzys­kaniu i n ieustęp liw ej w a lk i z n iem ieck im okupantem. " / si,, ,

N iech te słowa o Józefie R ata jczaku bedą w yrazem m e] pamięci, pam ięci poko- lemla, które ma obow iązek oca lić od za- r pom nlenla Judzi le j m iary, co Józef R a ta j­czak 1 spowodować, aby m łode pokolen ie harcerskie czerpało w zorce z Ich postępo­wania, aby pam ięć o nteh trwała.

\

JD

HARCERSTWO - M iesięcznik Związku Harcerstwa Polskiego

Nr 7 l i p i e c 1984 r ,

21

JÓZEF RATAJC ZAK (1897— 1942),działacz harcerski, oficer W oj­ska Polskiego, komendant Po­morskiego Okręgu Służby Zwycięstwu Polski — Związ­ku Walki Zbrojnej

Józef Ratajczak urodził się 28 marca 1897 r. w Poznaniu. Od wczesnego dzieciństwa uczestniczył w ruchu patriotycznym. Za próbę zorganizowania strajku szkolnego w 1905 r. został usu­nięty ze szkoły powszechnej. W 1912 r. u tw orzył w Poznaniu pierwszą Drużynę Harcerską im. J. H. Dąbrowskiego, grupującą m łodzież rzemieślniczą. Pełn ił tam funkcję drużynowego. Chcąc m ieć konkretny zawód, rozpoczął naukę w Szkole Rzemiosł, któ­rą ukończył w 1916 r. uzyskując patent rzem ieślniczy elektro­mechanika. W okresie 1916— 1918 pełnił funkcję naczelnika Związku Harcerstwa na Rzeszę Niemiecką.

Ruch harcerski był ważnym ogniwem w przygotowywaniu polskiej m łodzieży do w alk i o niepodległość Polski. Część m ło­dzieży skupiona w Polskiej Organizacji W ojskowej zaboru pru­skiego zajmowała się przygotowywaniem sił wojskowych. N ie­omal od początku pierwszej w ojny światowej J. Ratajczak na­wiązał kontakty z PO W . Położono tam nacisk na szkolenie w o j­skowe. W 1916 r. w lasach pod W ierzenicą odbył się I Z lot Harcerstwa W ielkopolskiego, zorganizowany i kierowany przez J. Ratajczaka. Uczestnicy Zlotu w zię li udział w kilkudniowych

22

JO ZEF R A T A J C Z A K 165

ćwiczeniach wojskowych. Zaniepokojone władze pruskie przy­stąpiły do kontrakcji, wcielając do wojska część przywódców organizacji harcerskiej. Los ten spotkał J. Ratajczaka, którego w początkach 1917 r. skierowano na kurs samochodowy we Wrocławiu, a następnie na front pod Verdun. PO W zalecała swoim członkom zdobywanie maksimum w iedzy z zakresu w o j­skowości, a przy nadarzającej się okazji — dezercję. W 1918 r. J. Ratajczak zdezerterował z frontu zachodniego i przyjechał do Poznania. W ziął udział w powstaniu w ielkopolskim , m.in. w szturmie na Prezydium Po lic ji i lotnisko Ławica. W powsta­niu dowodził 1 Kompanią Harcerską 1 Pułku Strzelców W ielko­polskich. W następnym roku w alczył o Lw ów , gdzie został ran­ny. Podczas w ojny z Rosją Radziecką znalazł się w szeregach1 Pułku Strzelców Wielkopolskich i po raz drugi był ranny.

W okresie niepodległości J. Ratajczak nadal pozostawał w w o j­sku w stopniu podporucznika, a później porucznika w 55 Pułku Piechoty w Lesznie. W roku 1925 r. Ratajczaka przeniesiono do 58 Pułku Piechoty w Poznaniu. Tam zdał maturę i ukoń­czył roczny Kurs W ychowania F izycznego przy W ydziale M e­dycyny Uniwersytetu Poznańskiego. Następnie objął stanowisko oficera Przysposobienia W ojskowego i W ychowania F izycznego w W ieleniu n. Notecią.

Rok 1927 przyniósł zm iany w życiu osobistym J. Ratajcza­ka — zawarł on związek małżeński z Ewą A liną Hubaczek, dzia­łaczką harcerską, harcmistrzynią ZH P z Krakowa. Z małżeństwa tego urodziło się troje dzieci.

Dnia 1 stycznia 1928 r. J. Ratajczak został awansowany do stopnia kapitana w Korpusie O ficerów Piechoty, a w dwa lata później skierowano go do Dowództwa Okręgu Korpusu — Poz­nań, z rozkazem objęcia całokształtu spraw W F i PW .

Lata następne przyniosły kolejne zm iany w służbie wojsko­wej. W 1933 r. J. Ratajczak został przeniesiony do 84 Pułku Piechoty w Pińsku, gdzie przebywał do 1935 r. Skierowany na kurs oficerów sztabowych przy Centrum Wyszkolenia P iechoty w Rembertowie, ukończył go awansując na majora. Powrócił do Pińska, ale nie na długo, ponieważ w 1937 r. powołano go na stanowisko wykładow cy taktyki piechoty.

J. Ratajczak przez cały okres niepodległości Polski u trzym y­

23

166 JO ZEF R A T A J C Z A K

w ał ścisłe kontakty z ZHP. Był harcmistrzem i członkiem Na­czelnej Rady Harcerskiej. Podczas pełnienia służby w Pińsku sprawował jednocześnie funkcję komendanta Chorągwi Polskiej. W 1930 r. mianowano go komendantem I M iędzynarodowego Zlotu Skautów W odnych na Pomorzu.

W dniu 24 sierpnia 1939 r. objął dowództwo I Batalionu 15 Pułku Piechoty „W ilk i” w Dęblinie, wchodzącego w skład 28 D yw iz ji Piechoty A rm ii „Łódź” . W zgrupowaniu tym brał udział w walkach od W ielunia do Modlina, usiłując przebić się do Warszawy. Był czynnym uczestnikiem obrony tw ierdzy modlińskiej, a po kapitulacji 2 października 1939 r. dostał się do niewoli. Osadzony w jenieckim obozie przejściowym w Dział­dowie, wydostał się na wolność, dzięki honorowej umowie pod­pisanej przez dowództwo Modlina. M iał nawet prawo do nosze­nia białej broni. Pow rócił w ięc do Rembertowa.

W Warszawie nawiązał kontakt z płkiem S. Roweckim i po zaprzysiężeniu (jesień 1939) m ianowany został Komendantem Pomorskiego Okręgu SZP-ZW Z. U żyw ał pseudonimów „K a ­ro l” , „Karolczak” , „K rauze” . Pod ostatnim nazwiskiem występo­wał jako akw izytor firm y wykonującej narzędzia stolarskie. W Generalnym Gubernatorstwie posługiwał się nazwiskiem K a ­rolczak, chociaż u m iejscowego komendanta żandarmerii w Rem­bertow ie był zameldowany pod własnym nazwiskiem.

Ze względu na specyficzne warunki panujące na Pomorzu do­w odził Okręgiem z Warszawy, rzadko udając się do Torunia, Bydgoszczy, Grudziądza czy Ciechocinka.

W kwietniu 1940 r. płk S. Rowecki informował polskie w ła­dze em igracyjne w Paryżu: „Pom orze. W dniu 16 IV w yjeżdża m jr Rfatajczak — B.CH.] ze sztabem jako p.o. Komendanta Okręgu Pom orze” (A rm ia Krajow a w dokumentach, t. I).

G łównym punktem kontaktowym m jra J. Ratajczaka w W ar­szawie było mieszkanie dra H. Czuperskiego. O dbywały się tam spotkania z gen. M. Tokarzewskim oraz z płkem (gen.) S. Ro­weckim, a także z szefem sztabu Pomorskiego Okręgu m jrem J. Chylińskim.

Jesienią 1940 r. gestapo dokonało aresztowań wśród członków warszawskiej i pomorskiej konspiracji. W dniu 24 listopada 1940 r. został aresztowany J. Ratajczak. Osadzony i torturowa-

24

H ATA JC / .A K JÓZK I '

Rata j czak lózef. psem!. : Karo l czak, Krauze , H<a ro l (1897— dzi ał acz n iepodległościowy,

har cmis t rz , oficer W P , p ierwszy k o m e n d a n t r ^ w i ą z k u Walki Zbrojne j na Po m or zu . Ur. 24

11 w Poznaniu, byI sy nem J a n a , r ob o tn ik a ma- ; i - i raekiego, i Franciszki 7 Ka rolczaków.

R. uczył się w szkole e lemen ta rne j im. K o ­meńskiego w Poznan iu , bra l udział w s t r a j k u szkolnym' . W r. 1910 odbył podróż do K ra k o w a na uroczystości 500-lccia b i twy pod G run wa ld em . Po ukończeniu w r. 1911 szkoły t e rminowa ł w warsz t ac ie e lek t romechan i cznym w Po znan iu i w r. 1914 został czel adnikiem. J ednocześn i e bral udział w ruchu niepodl egłośc iowym i s k a u ­towym. Był członkiem ta jnej organi zacj i wo j ­skowej «Bia!y Orzeł", a na s t ępn ie «Wolni Strzela cy», o czym wspomina w cyklu a r t yk u łó w pt . n m ce nic-piuileglokiowe m łodzieży w ielkopolskiej , . zed wyhticliem pow stania u' V J!S r. („Czuj H ich” 1 nr 1- '). W paźdz i e rn iku 1912 zor ­ganizował w Tow. T e rmina to rów p. wczw. św. "'•■Jsego za st ęp ska u t ow y «Orłów», k tó r y z dn. •’H l i i 19i l» przekształci ł się w s am odz i e lną d ru - . yhi; skau t owa im. gen. J . H. Dąbrowski ego , i '< -ząv szy od r. 1914 związał się z j e d n y m z twór­ców polskiego skau t i ngu w zabo rze p ru s k i m

Yinceutym Wlerzcjewslcitn r stał się jego współ- i 'nK,own!kicm, W kwie tn iu I9IG powo łano go na k ierownika wyszkoleni a miejscowej K o m e n d y Skautowej i n a hufcowego 2 luifca w Poznan iu .

Był wspó łorgani za to r em powsta ł ej w g rudn iu1916 Głównej S kau towe j Kwa tery* na Rzeszę N iemiecką w Poz na n iu i został jej nacze lnik iem. Organizował większe ćwiczenia ska u t ow e (np. w r. 19 IG w Wie rzenicy kolo Poznani a ) . By! wówczas p r acownik i em elek t rown i miejskiej \v Poznaniu , co u ł a twia ło mu nadzo rowan ie i wi­zy towanie ś rodowi sk ska u t ow y ch . W ma rc u1917 R. został wc ie lony do armi i n iemieckiej .Z rozkazu W. Wicrzejewskiego, k o m e n d a n t a Polskiej Organizac j i Woj skowej (P O W ) zabo ru pruskiego, p rowadzi ł akc ję pol i tyczi io-woj sko-

' wą wśród Pol aków — żołnierzy armii n iemiec­kiej w garni zonie wroc ławskim. W l ipcu t. r. zos­tał wys łany na f ront z achodni . W l i s t opadzie1918 wrócił do Po znan i a i ob j ą ł dowódz two k o m ­panii war town iczej . Bral udział w pows tan iu wie lkopol skim (w w a lkach kolo p r e z yd iu m po ­licji oraz w a t a k u na lotnisko n a Ławicy) . W s t y ­czniu 1919 został s i erżan tem, szefem 1 kompan i i skau towej 1 }’. S t rzelców Wielkopolskich , a na s ­tępnie dowódcą p lu t o nu w tejże kompan i i w ys ­ianej na f ront wschodni . Od 21 III t. r. był dowódcą w s topn iu chorążego 3,- a później 7 kompani i , a, w dn. 22 V t r. został m ia n ow an y dek r e t em Naczelnej R a d y Ludowe j po d p o ru cz ­niki em. W r a z z c a łym pu łk i em przeszedł jego szlak bojowy w wojni e polsko-radzieckiej 1921) r. Był dw ukr o tn i e r anny . U r lo po w any z woj ka uczestniczy! w II I pow s t an iu ś ląskim.

W dn. 20 111 1922 R. został p rzen ies iony do rezerwy. W t. r. zdał egzamin mi st rzowski na e l ek t romechan ika w Poznański e j Izbie Rz e ­mieślnicze!]. J u ż 23 V 1922 powołano go do s łużby czynnej i s k i e rowano do Powia towe j K o m e n d y Uzupełnień (Poznań -Mias to) . T . r. został z a s t ępcą k o m e n d a n t a Chorągwi Poznański e j Związku i l a i - ee rs twa Polskiego (ZH P) . By! leż s ek re t a r zem Z a rządu Okręgu Wielkopolskiego Z H P . W dn . '10 X 1924 przydzi elono go do 55 p. p i echo ty w s t o p ­niu po rucznika . Ukończy ł roczny ku r s w Cen­tralnej Wojskowe j Szkole G im nas tyk i i Spo r t ów w Warszawie . Z dn . 19 I I I 1925 przenies iono R-a do 58 p. p iecho ty z s i edzibą w Wiel eniu. Pr acował wśród młodzieży, k i eru j ąc wieloma obozami . Został też nauczyc i e l em w ychowan ia f izycznego w męsk im ośmiok l a sowym g im n az ju m w Ost ruwiu koło Wielenia , p r ow ad zo ny m przez po dh a r cm i s t r za Ignacego Kozielewskidgo i ha r c ­mi s t r za Ta deu sza St rumi l l ę . W r. 1928 awansów,i ! do s t opn ia k ap i t an a . Ocl m a rc a 1929 do s t yczn ia 1930 byt dow ód cą kom pa n i i w 58 p. p i echoty . W I. 1930— 2 za jmowa ł odpowiedz ia lne s t a n o ­wiska w Chorągwi Poznańsk i e j , m. in, był o rga ­n iza to r em Międzynarodowego Zlotu S ka u t ó w W o d n y c h w Garczyn ie na Pomo rzu . W r. 1932 zda! m a t u r ę dla ek s t e rn ów w Poznan iu . N a s t ęp ­nie służył w 7 O kr ęgo wy m Urzędzie W yc h ow an ia Fizycznego i Przysposob ien i a Woj skowego w P oz ­naniu. W tym czasie R. zos t ał m i an o w an y h a r c ­

25

II

mist rzem. W r. 1933 przejął na k ró tko k ie rownic ­two I Harcerskiej D ru żyn y Lotniczej . W r. 1934 o t r zyma ł przeniesienie do 84 p. p i echoty w P iń sk u na s t anowi sko dowódcy 1 batal ioni j . L a t e m 1935 , był cz łonki em Naczelnej K o m en d y Zlotu H a r ­cers twa w Spalę,, j ako naczelny kw a te rmi s t r z .W r. 1936 ukończy ł ku r s of icerów sz t abo wych w Rember towie i został ma j o r e m oraz w yk ła d ow ­cą w Cen t ru m Wyszkol eni a P i echo ty t amże .W 1. 1937— 8 był ' również k o m e n d a n t e m Clio- lągwi Poleskiej Z H P . By! d w u kr o t n i e wyb ie ­rali)' do R ad y Naczelnej Z H P (1925 i 1932).W m a ju 1939 został ko i nendau t cm-komisa r zc in Pogotowia Harce rzy Ulu w? i e f K w a t e r y Z H P i jednocześnie za s t ępcą k o m e n d a n t a Chorągwi Wars / .awskicj ZH P .

W’ dn . 24 V IH 1939 R. o t r zym a ł przydzi ał wo jen ny do 15 p. piechoty. W czasie wo j ny obją ł 5 I X w bi twie pod Ryehlowicami dowódz two pu łku po r a n n y m ppłk. Władys ł awie F rączku . Po ni eudane j próbie przedost an i a się t res z tą pu łku do War s zaw y , dot ar ł do Modl ina i walcz) , w jego ob roni e aż do kapi tulacj i . Później przebywa! w obozie jeni eckim w Działdowie , skąd został zwolniony na zasadzie u m o w y hono rowe j .W Re mber towie zgłosił się do szp i ta l a Moko­towskiego, by j ako chory un ik nąć wywiezieni a do oflagu. \V czasie p o b y tu w szp i t a l u Moko to ­wsk im wstąpi ł do organizacj i Służb a Zwyci ęs ­tw u Polski (SZP) . Przez ówczesnego za s t ępcę SZP, pik S t e f ana , Roweckiego «Grota», został wyznaczony na k om en da n t a Okręgu Pomorsk i ego powsta ł ego z SZP 'Związku Walki Zbro jne j V.WZ) . ' P od p r zy b r an ym nazwisk i em Karol - > <..ik, używając również nazwiska Krauze , p r ze ­bywa ł okresowo na Po morzu po de jm u ją c p róby . •uiganizowania t er enowych ogniw ZWZ. Z d o ­ła! nawiązać k o n t a k t y z żywiołowo pows t a łymi gn parni konsp i r acy jnymi , m. in. z Szarymi Sze­regami. Swoją kwater ę miał j e d n a k w W a r s z a ­wie. P r ace o rgan izacyjne zos t a ły p r z e rwane na

kl i tek aresztowań w paźdz i e rn iku i l i s t opadzie 1910 w pomorsk im ruchu kon sp i r ac y jn ym . Rów-

u / R. został a r esz towany przez ges t apo w lis­t opadz i e 1940; przeszedł przez ka tow n ię p rzy ' . iki Szucha, a nas t ępnie przez Paw iak . T o r tu - !>>»vauy w czasie ś ledztwa, nic wy da l nikogo.

nocy z 27 na 28 V 1942 został wywiez iony l Pa w iak a pa noszach i r ozs t r ze l any w grupi e

osóty, w lesie Sęl -nt i ńskim kolo Magdal enk i pod War s zawą . Byl odznaczony, m. in. Or de rem Vj f i u t i Mili tari V i IV k l ., c z t e rok ro tn i e K rzy żem Walecznych , Krzyżem Niepodległości , Z ło ty m K rzy żem Zasługi .

i. ma ł żeństwa (1927) z E w ą Aliną Hubnczek , i i . r i n l i i t r ży ń i ą , k o m e n d a n t k ą Chorągwi Poz- uaiisKłtj I o rgan i za torką III Zlo tu Ha rce rek w Puszczykowie koło Poznan i a , miał R. t roje dzieci: Różę (ur. 1928), Marię. Kwę (nr. 1929) o raz J a n u s z a J a n a (ur. 1930).40 ♦

RATAJCZAK JÓZEF —

i' 1 p ; 1 // Enc. II wojny światowej; Mani Enc. W o j s k . , h iO

Mir, Rocznik oficerski, W. 1923, 192- , 1928, 193,2; — B a jrtoszew sk i W,, 1859 dni Warszawy, W yd. 2,Kr. 1984;' ten że , Warszawski pierścień śmierci 1939—1944, Kr. 1907; B ła ż e je w s k i W., Z d z ie jów , Har- cerstwa Polskiego, W. 1985; C ie c h a n o w s k i K-, Pomorski Okręg Armii Krajowej, „ W T K ” '1958 nr 22 s. 6— 7 (fot.); ten że , Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939— 1945, W. 1972 (fo t.); D e rd a J „Józef Ratajczak 1897— 1942, „Harcerstwo” 1984 nr 7 s. 30 - 4; Harcerki 1939— 1945, W yd. 2 popra­wione i uzupełnione, W. 1983 (dotyczy żony R-a); H a y k o w s k i M., Materiały do chronologii i tradycji ZH P, „1 iarcerstwo” 1982 nr 0 s. 70 (20); J a s io n ek S.,Zarys luslorii wojennej 55-go Poznańskiego Pułku Piechoty, W, 1928 s. 27; L ls s o w sk i M., Harcerstwo1-Hw.u.uUk-ie, P. 1924 s. 25 ; P a r.w 11. M,, Komentarze_________do historii polskich działań obronnych 1939 roku,W. 1978 cz. 111; R ó m in c i J., Armia „L ó d ż ” w kam­panii wrześniowej, „W ojsk. Przcgl. H ist.” 1958 nj- 3 s. 303 (błędne linię); Z a w ils k i A., B itwy pol­skiego września, W. 1972 I; —; C zu b e rsk a -Ś li- w ick a A,, Czlery lata ostrego dyżuru, W . 1908; Spra­wozdanie Naczelnej Rady Harcerskiej! 1933, W. s. 222— 3; toż za r. 1936, W. s. 186; S l iw ic k l Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974 (fo t.), S n łe g o c k i H., Wspomnienia harcmistrza..., P. 1971; Związek Har­cerstwa Polskiego, Okólniki 1 Rozkazy Oddziału Wielkopolskiego, P. 1927 nr 4, 1932 s. 74; toż, Spra­wozdania Oddziału Wielkopolskiego za r. 1923, s. I I ,12; — Arch. Ol. Kom. Badania Zbrodni H itle­rowskich w W .: Zespól OB sygn. 96 s. 105, sygn. ASO s. 820; CA W: Akta personalne R-a iu 1— 73; — Informacja Bogusława Polaka z Koszalina I Wacława Błażejewskiego z. W ; Relacjd żony R-a; —Zbiory własne autora.

Józef Derda

HATAJCZYK STANISŁAW G27 S

J

26

27

Poznański twórca ex librisów

Klemens Raczak jest autorem i wy­

konawcą kolejnego Ex Librisu har­

cerskiego, tym razem -

IN M E M O R I A M

harcmistrza mjr. Józefa Ratajczaka

Tym znakiem graficznym

1 Harcerska Drużyna Lotnicza

im. gen. Henryka Dąbrowskiego

z Poznania upamiętnia 90 rocznicę

urodzin i 45 rocznicę rozstrzela­

nia przez hitlerowców swego zało­

życiela oraz przypomina braci har­

cerskiej o 75 rocznicy swej dzia­

łalności.

Poznań, w marcu 1987 r.

JD

28

Pomorscy

konspiratorzy

M jr JÓZEF RATAJCZAK

Józef Ratajczak urodził się 28 marca 1897 r. w Poznaniu. W la­tach 1016- 1918 był naczelnikiem ZHP na Niemcy. Wcielony w 1917 r. do armii niemieckiej, po prze­szkoleniu i skierowaniu na. front zdezerterował. Brał udział w Po­wstaniu Wielkopolskim, dowodząc kompanią, następnie brał udział w walkach o Lwów z Ukraińca­mi. W 1920 r. brał udział w woj­nie polsko-rad zieckiej. Po zakoń­czeniu tej wojny został „urlopo­wany” z wojska i brał udział w III Powstaniu Śląskim. Przed 1939 r. związany m.in. z Centrum W y­szkolenia Piechoty, gdzie w stop­niu majora jest od 1937 r. wykła­dowcą. Cały azas był czynny w ZHP, w którym był członkiem Naczelnej Rady.

W sierpniu 1939 r. został do­wódcą batalionu w 15 pułku pie­choty, a kampanię wrześniową odbył w szeregach Airmii „Łódź”, walczył w obronie Modlina. Po kapitulacji awolniony został z obozu w Działdowie i zgłosił się do służby w SZP. Wyznaczony na komendanta Okręgu przybył na Pomorze już w początkach 19-10 r. Był pierwszym organizatorem ZW Z Pomorzu. Udało mu sie w ra łi tej organizacji skupić szereg lokalnych ugrupowań kon­spiracyjnych, powstałych jesienią1939 r. Często podróżował pomię­dzy Toruniem a Warsizawą, wraz ze swym szefem sztabu udało mu się zorganizować pierwszą Komen­dę Okręgu, rozwinąć terenowe struktury ZW Z na Pomorzu. W konspiracji używał pseudonimów „Karol", „Karolczak”, „Karuze”.

Podczas jednej z podróży do Warszawy został aresztowany przez gestapo 24 listopada 1940 r. Przeszedł bardzo ciężkie śledztwo. Został rozstrzelany w Magdalen­ce 24 maja 1942 r. Był odznaczo­ny Złotym i Srebrnym Krzyżem VM, Krzyżem Niepodległości, 4 ra­zy Krzyżem Waleaznych 1 Złotym Krzyżem Zasługi.

G R ZE G O R Z G Ó R S K I

29

fftti :Ratajczak Józef ps. „Karol” , przybr. nazw.: „Englert” , „Krauze” , „Karolczak” (1897-1942), kmdt Okręgu SZP-ZW Z Pomorze.

Urodzony 24 II 1897 r. w Poznaniu; syn Jana, robotnika magistrackiego i Franciszki z d. Karol­czak (Karolczak). Od dzieciństwa uczestniczył w ruchu patriotyczno-niepodległościowym. Za pró­bę zorganizowania strajku szkolnego w 1906 r. został usunięty ze szkoły powszechnej. W 1910 r. wyjechał do Krakowa na uroczystości obchodów 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Od 1911 r. był członkiem wojskowych organizacji „Biały Orzeł” i „Wolni Strzelcy” w Poznaniu. W październiku 1912 r. utworzył w Towarzystwie Terminatorów pod wezwaniem Św. Alojzego zastęp skautowy

pod nazwą „Orły” , grupujący młodzież rzemieślniczą; z tego zastępu powstała póź niej I Drużyna Harcerska im. Jana Henryka Dąbrowskiego, której drużynowym został w 1913 r. Po roku został członkiem Komendy Skautowej. Związany z Win­centym Wierzejewskim — jednym z założycieli polskiego skautingu w zaborze pru- ] skim. W 1916 r. ukończył Szkołę Rzemiosł, uzyskując patent rzemieślniczy elektro­mechanika, zaliczył też trzy półrocza szkoły budowy maszyn.

W tymże roku został kierownikiem wyszkolenia w Komendzie Skautowej i hu- i fcowym 2 Hufca w Poznaniu. W grudniu 1916 r. współorganizował Główną Skauto­wą Kwaterę na Rzeszę Niemiecką w Poznaniu i został mianowany jej Naczelnikiem. Był organizatorem i kierownikiem I Zlotu Harcerstwa Wielkopolskiego w Wierze- nicy k. Poznania i dowódcą batalionu podczas kilkudniowych polowych ćwiczeń w lasach pod Wierzenicą i Głuszyną. Wskutek rozpracowania środowiska harcerskie­go przez policję pruską, został 23 III 1917 r. wcielony do armii niemieckiej i skie­rowany na kurs samochodowy we Wrocławiu, a w lipcu 1918 r. wysłany na front zachodni pod Verdun. Na mocy rozkazu komendanta Polskiej Organizacji Wojsko­wej Zaboru (PO W Zb) — Wierzejewskiego, prowadził pracę polityczną wśród; Polaków — żołnierzy niemieckich. W dniu 19 X I 1918 r. został wycofany z armii podczas jej odwrotu we Francji (przypuszczalnie symulował chorobę — na rozkaz PO W członkowie tej organizacji mieli zdobywać maksimum wiedzy z zakresu wojskowości, a przy nadarzającej się okazji symulować chorobę, dezerterować i uchylać się od czynnej walki). Urlopowany powrócił do Poznania, gdzie kontakto­wał się z uwięzionymi spiskowcami. W dniu 20 X I 1918 r. ostatecznie zdezerterow ał

i objął dowództwo kompanii wartowniczej POWZb. Organizował ucieczkę Wierze­jewskiego, uwięzionego w reducie Grollmanna. Od 27 X II 1918 r. był w Wojsku Polskim w 1 Pułku Strzelców Wielkopolskich. Brał udział w Powstaniu Wielkopol­skim m.in. 6 I 1919 r. w szturmie na Prezydium Policji i lotnisko Ławica. W styczniu te g o ż roku jako sierżan t został dowódcą 1 kompanii skautowej 1 Pułku Strzelców

Wielkopolskich. W dniu 14 II tegoż roku wszedł w skład grupy brygadiera (gene­rała) Daniela Konarzewskiego, która wyruszyła wspomóc walczących Polaków we Lwowie. Był wówczas dowódcą 1 i 3 kompanii 55 Wielkopolskiego Pułku Piechoty- Dnia 21 III 1919 r. został awansowany do stopnia chorążego, a następnie dekretem Naczelnej Rady Ludowej — do stopnia podporucznika. Ranny podczas walk w to-

30

jsfawaria pod Lwowem, walczył nadal na froncie Litewsko-Białoruskim, m.in w walkach o Bobrujsk i pod Berezą Kartuską oraz w bitwie warszawskiej w m. Kobiel k. Garwolina. Przeszedł cały szlak bojowy w wojnie bolszewicko-polskiej. Dwu­krotnie ranny, uzyskał cenzus naukowy 28 V I 1920 r. Po zakończeniu wojny nadal w 55 Pułku Piechoty aż do dnia 22 III 1922 r., kiedy to został przeniesiony do rezerwy. W tymże roku zdał egzamin mistrzowski elektromechanika w Poznańskiej Izbie Rzemieślniczej. Od 23 V 1922 r. znowu w służbie czynnej w Rejonowej Ko­mendzie Uzupełnień Poznań-miasto, jako instruktor i komendant PW oraz równo­cześnie zastępca komendanta Chorągwi Poznańskiej ZHP i sekretarz Zarządu Ok­ręgu Wielkopolskiego ZHP. Od 30 X 1924 r. służył w 55 Pułku Piechoty w stopniu porucznika. Ukończył roczny kurs w Centralnej Szkole Gimnastyki i Sportu w Warszawie. Od 19 III 1925 r. do stycznia 1930 r. w 58 Pułku Piechoty w Poznaniu. W 1926 r. objął stanowisko oficera WF i PW w Wieleniu n/Notecią. Jednocześnie kierował placówką II Oddziału WP. W 1928 r. awansowany do stopnia kapitana. W latach 1930-1932 pełnił szereg funkcji w Chorągwi Poznańskiej ZHP. W 1932 r. zdał eksternistycznie maturę w Poznaniu. W okresie 1933-1935 przeniesiony do 84 Pułku Piechoty w Pińsku, gdzie był dowódcą I batalionu. W 1935 r. skierowany na kurs oficerów sztabowych przy Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, który ukończył w 1936 r. W 1937 r. awansowany do stopnia majora. Dwukrotnie był członkiem Rady Naczelnej ZHP (1925 i 1932 r.).

W maju 1939 r. pełnił funkcję Komendanta-Komisarza i jednocześnie zastępcy komendanta Chorągwi Warszawskiej ZHP. Dnia 24 V III 1939 r. objął dowództwo I batalionu w 15 Pułku Piechoty „Wilki” w Dęblinie w 28 DP Armii „Łódź” . Pod­czas walk przeszedł szlak bojowy od Wielunia do Modlina, usiłując przebić się do Warszawy. Od 6 IX pełnił obowiązki dowódcy 15 Pułku Piechoty „Wilki” . Był ucze­stnikiem obrony twierdzy w Modlinie. Po jej kapitulacji w dniu 29 IX znalazł się (ż prawem noszenia białej broni) w obozie jenieckim w Działdowie. Z w o lnion y powrócił do Rembertowa i chcąc uniknąć niewoli podjął leczenie w szpitalu moko­towskim jako „Karolczak” .

W obozie działdowskim zetknął się z konspiracją. W szpitalu zaprzysiężony przez płk. Stefana Roweckiego. Mianowany (przypuszczalnie 20 X 1939 r.) kmdtem SZP na Pomorze, a następnie kmdtem Okręgu Pomorskiego ZW Z. Występował m.in. pod nazwiskiem „Krauze” jako akwizytor firmy produkującej narzędzia sto­larskie. W Rembertowie zameldowany był pod własnym nazwiskiem. Wraz z szefem Sztabu SZP-Pomorze kpt. Józefem Chylińskim rozpoczął organizowanie sieci kon­spiracyjnej i Sztabu pomorskiego SZP i ZW Z. (W meldunku nr 4 z 18 II 1940 r. płk S. Rowecki informował Komendanta Głównego Z W Z gen. Kazimierza Sosnko- wskiego: „Pełniący obowiązki Komendanta Okręgu Pomorze — ob. Englert stano­wiska jeszcze nie objął z powodu ciężkiej choroby; wyjeżdża ekipa dla zorganizowa­nia sztabu” ; według powojennej relacji J. Chylińskiego Ratajczak chorował wówczas na reumatyzm). W kolejnym meldunku nr 17 z 15 IV 1940 r. płk Rowecki pisał: „—Pomorze. W dniu 16 IV wyjeżdża mjr R. ze sztabem jako p.o. Komendanta Okręgu Pomorze”; (według niektórych relacji oraz powojennych materiałów śled­czych, kontakty Ratajczaka i Chylińskiego z Toruniem miały mieć miejsce w końcu 1939 r. lub w początkach 1940 r.). Punkt kontaktowy Ratajczaka mieścił się w Rem­bertowie oraz w mieszkaniu lekarza Henryka Czuperskiego w Warszawie przy ul. Nowogrodzkiej nr 31; tam spotykał się z Dowódcą Głównym SZP gen. Michałem

145

31

Okr Pom. A K , sygn. 1-13, T.: Dałkowska D., Paszkowska A ; A S PP — depesze; List Czuperskiej-Śliwickiej A. (zbiory autora); Ratajczak J., Nota biograficzna (zb iory auto­

ra); Arm ia Kiajowa w dokumentach, 1.1, Londyn 1970, s. 123, 489-490; B a r t o s z e ­w s k i W., 1859 dni Warszawy, Kraków 1984, s. 298-300; T e n ż e , Warszawski pierścień śmierci 1939-1944, Warszawa 1970, s. 163, 166; C h r z a n o w s k i B., Józef Ratajczak, [w:] Zasłużeni Pom orzanie..., s. 164-167; (tu błędna data urodzenia i śmierci: 28 I I I 1897 i 24 V 1942); T e n ż e , Struktura organizacyjna Związku W alki Zb ro jn e j A rm ii Ki-ajowej na Pomorzu- w latach 1939-1945, [w:] A rm ia Ki'ajowa na Pom orzu...-, C z u p- e r s_Jc a — S 1 i- w i e k a A ., Cztery lata ostrego dyżuru, Warszawa 1965, passim; D o m a ń s k a R., Pa­wiak, Warszawa 1978, s. 274-275; J a s t r z ę b s k i W., S z i 1 i n g J., Okupacja hitle­rowska na Pom orzu Gdańskim , Gdańsk 1979, s. 283 (tu błędna informacja o miejscu stracenia w rumach getta); K o m o r o w s k i K., Leksykon...-, PSB , t. X X X ; Ś 1 i w i- c k i Z., Meldunek z Pawiaka, Warszawa 1974, s. 274-275; W r ó b l e w s k i J., Arm ia „Łód ź”, Warszawa 1975, s. 298, 316, 335, 396 (tu błędna informacja o śmierci podczas wojny 1939 r. w 15 Pułku Piechoty „W ilk i” ).

Bogdan Chrzanowski

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

0 W-wa ^ , ' ZWZ

Rat a j c z c fC Józe f

Lat 43, harcm istrz, major, p ierwszy komen­dant Okręgu Pomorskiego ZWZ, aresztowany 24 lis top ad a 1940 r . , ro zs trze la n y 24 maja1942 r . w lasach w pob liżu Magdalenki k A e r - szawy.

Jankowski, Harcerstwo . . . s tr.292

50

51

BydgoszczZWZ

R a t a j c z a k J . ( i . m . n . )

- major wojska polskiego.

Założył na Pomorzu Związek Walki Zbrojnej.

Zob. tom 23 - Stutthof, nr. 90, H. Szymanowicz

K . W o j .

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

<© AŹ -dt)

Drugi w kolejności Kmdt Okr. Pom. AK po "Eng1ercie",Kolejnymi kmdtami Okr. byli: płk R ,Ostrihansky, ppłk J.Pałubicki.

A ,Gasiorowaki7 ZSP-ZWZ-AK na Pomorzu, Stan badań ipostulaty baday/oze, [w:] Walka podziemna,.,, s,99.

mjr RATAJCZAK J, KO AK

MGr 199 4

65

P i e r w s z y kmdt. O k r.Pom. ZWZ.

W l u t y m 1940r. w r a z z K m d t - e m O k u p a c j i N i e m i e c k i e j

S . R o w e c k i m p r z yjął w W a r s z a w i e m e l d u n e k J ó z e f a

C h y l i ń s k i e g o , p i e r w s z e g o s z e f a S z t a b u ZWZ Okr. Pom.

p r z y b y ł e g o w ł a ś n i e do W a r s z a w y , o stanie

o r g n i z a c y j n y m Okr. Pom. P r z y g o t o w y w a n o w ó w c z a s

w y j a z d J. Rataj c z a k a na Pomorze. W s k u t e k trudnych,

w a r u n k ó w o k u p a c y j n y c h nie mógł p r z e b y w a ć na P o m o r z u

i z T o r u n i a p r z e n i ó s ł się do Warszawy..

A r e s z t o w a n y w X - X l . l 9 4 0 r . w c z a s i e p o b y t u pod

W a r s z a w ą w w y n i k u z d r a d y swego ł ą c z n i k a J ó z e f a

Ol s z e w s k i e g o .

mjr RATAJCZAK JOZEF KO ZWZ

Zr.: B ,C h r z a n o w s k i j K o n s p i r a c j a r z ą d u RP w r e g i o n i e

n a d b a ł t y c k i m (1939-1945), [w;] W a l k a p o d z i e m n a . . . ,

a. 129, 1 3 4

H f r lS\

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96