This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a projectto make the worlds books discoverable online.It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjectto copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain booksare our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge thats often difficult to discover.Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this books long journey from thepublisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thepublic and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps toprevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files forpersonal, non-commercial purposes.

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Googles system: If you are conducting research on machinetranslation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage theuse of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google watermark you see on each file is essential for informing people about this project and helping them findadditional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that justbecause we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in othercountries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we cant offer guidance on whether any specific use ofany specific book is allowed. Please do not assume that a books appearance in Google Book Search means it can be used in any manneranywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Googles mission is to organize the worlds information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readersdiscover the worlds books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the webat http://books.google.com/

1

J est to cyfrowa wersja ksiki , ktra przez pokolenia przechowywan a byl a na bibliote cznych plkach , zanim zostala troskliwie zeska-nowan a przez Goo gle w ramach projektu wiatowej biblioteki sieciowej.Prawa autorskie do niej zdyly ju wygasn i ksika stala si czci powszechnego dziedzictwa. Ksika naleca do powszechn egodziedzictwa to ksika nigdy nie objta prawami autorskimi lub do ktrej prawa te wygasly. Zaliczenie ksiki do powszechnegodziedzictwa zaley od kraju. Ksiki nalece do powszechnego dziedzictwa to na sze wrota do przeszloci . Stanowi nieoc enionydorobek historyczny i kul turowy oraz rdlo cennej wiedz y.Uwagi , not atki i inn e zapisy na marginesach , obecne w orygin alnym wolumenie, znajduj si rwnie w tym pliku - przypominajc

dlug podr tej ksiki od wyd awcy do biblioteki , a wreszcie do Ciebie.

Zasady uytkowaniaGoogle szczyci si wsplprac z bibliotekami w ram ach projektu digit alizacji materialw bdcych powszechnym dziedzictwem oraz ichupubliczni an ia. Ksiki bdce takim dziedzictwem stanowi wlasno publiczn, a my po prostu staramy si je zachowa dla przyszlych

pokole . Niemniej jednak, prace takie s kosztowne. 'vV zwizku z tym , aby nadal mc dostarcza t e material y, podjlimy rodki,t akie jak np . ograni czenia te chniczne zapobiegajce automatyzacji zapyta po to, aby zapobiega naduyciom ze st rony podmiotwkomercyj nych.Prosimy rwnie o:

Wykor zyst ywanie tych plikw jedynie w celach niekomercyjnychGoogle Book Search to usluga przeznaczona dla osb prywatnych , prosimy o korzyst anie z ty ch plikw jedynie w niekomercyjnychcelach prywatnych.

Nieau tomatyzowani e zapytaProsimy o niewysyl ani e zau tomatyzowanych zapyta jakiegokolwiek rodzaju do systemu Google. 'vV przyp adku prowadzeni a

bada nad tumaczeniami maszynow ymi, optycznym rozpo znawaniem znakw lub innymi dziedzinami, w ktrych przyd atny jestdostp do duych iloci tekstu, prosimy o kontak t z nami. Zachcamy do korzyst ani a z materia w bdcych powszechnymdziedzictwem do takich celw. Moemy by w ty m pom ocni .

Zachowywani e przypisanak wodny"Google w kadym pliku jest niezbdny do informowania o tym projekcie i ul atwiani a znajdowania dodatkowychmateriaw za porednictwem Google Book Sear ch . Prosimy go nie usuwa .

Przestrzeganie prawa'vV kadym przyp adku uytkownik ponosi odpowiedzialno za zgodno swoich dziala z prawem . Nie wolno przyjmowa , eskoro dan a ksika zostala uznana za cz powszechnego dziedzictwa w St an ach Zjednoczony ch , to dzielo to jest w ten samsposb t rakt owane w innych krajach . Ochrona praw autorskich do danej ksiki zaley od przepisw poszczeglnych krajw, amy nie moemy rczy , czy dany sposb uytkowania ktrejkolwiek ksiki jest dozwolony. Prosimy nie przyjmowa , e dostpnojakiejkolwiek ksiki w Google Book Sear ch oznacza, e mona jej uywa w dowolny sposb, w kadym miej scu wiata. Kary zanaruszenie pr aw autors kich mog by bardzo dotkliwe.

Informacje o usudze Google Book SearchMisj Goo gle jest uporzdkowanie wiatowych zasobw informacji , aby staly si powszechnie dostpne i uyteczne. Goo gle BookSear ch ul atwi a czytelnikom zna jdowanie ksiek z ca lego wiata, a autorom i wyd awcom dot ar cie do nowych czytelnikw. Cal y teksttej ksiki mona przeszukiwa w internecie pod adresem http ://books . google . com/

TRAN5FERRED TOFINE ARTS Ll!RARY

bar"arl)

rJULIUS:Z' KOSSAK

WYDANIB DRUGIB, POWIKSZONE,BEZ ~USTRACYI.

ILWW

NAKLADEM TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGOWARSZA,WA - E. WENDE I SPLKA

.906

t '-i '9' ,5~,~r'A bJl'" ',L

-./

KRAKW - DRUK W. L. ANCZYCA I SPKI.

~\) \.\:'f

"'- \ ~\

J.

Raz przyszed do mnie pewien bardzo mdry grali pyta: -Panie, powiedcie mi, jako ja si mam ujrzy-mowa, cobym by cekiem cywilizowanym, a przeciechopem polskim osta?

W pytaniu tem, ley istota kwestyi bytu narodw.By cywilizowanym, to jest ~y na rwni z reszt ludz-koci, a nie zatrze, nie zatraci swojej wasnej odrbnoci plemiennej, - to znaczy dla narodw - ~y.W ludzkoci nurtuj stale te dwa prdy: powszechnej,wszechludzkiej cywilizacyi i denia do odrbnoci je-dnostek plemiennych.

Z pod fali oglno ludzkiej wyania si pierwotnaindywidualno rasy, gromadzi si jej wasny dorobekcywilizacyjny i stopniowo utrwala si typ czowieka,

. ktry, yjc i tonc w morzu ludzkoci, wspczujcwszystkiemu, co ludzkie, zachowuje jednak swj wasnyodrbny i niezaleny charakter, wasn, szczegln treducha i waciw sobie form ycia,

Midzy tymi dwoma biegunami cigle si chwiejkierunki, w ktrych rozwija si tycie umysowe spoeczestw.

JULIUSZ K08IAK

- 2 -

W pewnym czasie, dany nard dy do jak naj-cilejszego zespolenia si z reszt ludw, najwszech-stronniejszego przyswojenia sobie cudzych zdobyczyumysowych i form bytu; to znowu zwraca si do swego

wntrza, do swoich wasnych zasobw cywilizacyjnychi wszelkiemi siami stara si czu i myle, - ~y poswojemu. Wtedy ten zasadniczy, szczeglny pierwiastekrasowy, skrystalizowany w jakim dodatnim ideale spo-eczno-narodowym, jak i to wszystko, co nim jest na--cechowane, nabiera szczeglnego uroku i znaczenia, po-rywa i opanowuje umysy, i czasami prowadzi do szko-dliwego zacienienia, wycieczenia, martwoty i ciemnoty;.niekiedy za, jest ze wszechmiar zdrowym i poytecznym fermentem umysowym, nie tylko dla danego spo-

eczestwa, ale i dla ludzkoci wogle.Nie tak dawno, mona byo u nas obserwowa

bardzo wyranie, kolejne wystpowanie i zmian tychdwch prdw; oglno-cywilizacyjnego i wycznie na-rodowego kierunku umysowego.

Reakcya po klsce, w ktrej si zamao szalone na-preniu wiadomoci narodowej, objawia si jako niemi-osierna samokrytyka, jako gwatowne denie do wyjciaza kopce swojej wsi, jako najsilniejsze pragnienie przy-swojenia sobie tego, co inne spoeczestwa europejskiezdobyy w zakresie cywilizacyi. Ruch ten, pod hasem:Pozy!ywzzmu, by poddaniem wasnej przeszoci i te-

raniejszoci krytyce surowej, zaciekej, czsto ciasneji niesprawiedliwej, lecz zawsze majcej u podstaw wy-sokie wszechludzkie ideay, by gwatown i niemio

siern rewizy wszystkich podstaw, na ktrych spoczy-way etyczne i umysowe poj cia polskiego spoeczestwa. By to przejaw tego -stanu katylinarnego-, o kt6-

- 3 -

rym mwi Nietzsche, - mciwej nienawici przeciwwszystkiemu, co ju byo, co jest, co nie moe juwicej by w przyszoci. Na wyomie- stawali wiel-kiego talentu i temperamentu polemici, zatykajc nazdobytych rumowiskach dotychczasowych ideaw, sztan-dar Wt'edzy, - wiedzy takiej, jaka wwczas obowizywaa wiat naukowy europejski, i bya dla owegopokolenia krysztaem ostatecznej prawdy.

Rozpaczliwy zgrzyt Sowackiego: -Cho piro mojew twojej krwi zaszargam, sign do wntrza trzew twychi zatargarn-, by zwykem, przez powoanych i niepo-

woanych, uywanem hasem, w artykuach spoecznych;inni pisali o wszystkiem, zaczynajc od sw: :twiata,

wiata! woa umierajcy Goethe... -Nagi trup Leoni-dasa-, bez czerwonego kontusza, bez zotego pasa

porywa wyobrani... Czysta i wielka, nadludzka jaka,niezalena od ras i klimatw zorza wszechwiedzy, miaaobj wszystkie ludy i stopi je w jedn olbrzymiwszechludzk dusz...

Jednoczenie jednak, wystraszone i zanemizowanespoeczestwo przykrywao swoje sobkowstwo i zmate-ryalizowanie terni hasami pozytywistycznemi. ydowski handel i niemiecki przemys, i caa ta robota nadzdobywaniem grosza staway si cnot spoeczn podznakiem: Pracy organicznt'Jc. W spoeczestwie two-rzyo si pewne zamiszanie poj, i wystpowao wy-

ranie obnianie si ideaw ycia.Swojski i popularny idea, z przed niewielu laty,zanika, rozlewa si w kosmopolitycznym geszefciarzu,lub pozytywicie, nowy dotd si nie uformowa, nie

okreli; nowe pojcia tkwiy lunie w spoeczestwienienapitnowane i nieprzesiknite jego cechami indywi-

1*

- 4 -

dualnemi. Dla wielu umysw zdawao si jasnem, ewiadomo narodowa si zatraca, te moe przyjchwila, w ktrej ludzie -zapomn na ustach wyrazu-,i, e gdy Bg z mojeszowego objawi si krzakac toprzerasi je wszystkie, spytawszy: A jaka?...c

Ruch pozytywistyczny rozszerzy jednak niesychanie zakres poj umysowych, rozbudzi dusze, otwo-rzy mnstwo okien na szerokie horyzonty, lecz oczy-wicie nie mg odpowiedzie na wszystkie pytania,jakie mu stawiano, nie mg rozwiza ostatecznych,

kocowych zagadnie ludzkiej myli, czego przedewszy-stkiem od niego dano i czego z gbok dobr wiar

si spodziewano. Posun on spoeczestwo naprzd zaoglnym prdem europejskiej cywilizacyi, lecz ebytrwa i rozwija si potrzebowa cigego i silnego na-picia wiadomoci, nieustannej i czujnej pracy mylowej i zasobu wiedzy, ktrego w odpowiednim stopniunie byo. Spoeczestwo, ktre tak, jak czowiek poje-dyczy, nuy si brakiem okrelonych i ustalonych po-j i celw, zaczynao si te mczy walk zasad i no-woci hase i zagadnie sobie narzucanych...

Jeeli w jakiem towarzystwie porusza si ideei sprawy mao znane, lecz budzce wielki interes, wy-woujce siln robot wewntrzn umysu, objawiajc

si na zewntrz polemik, w ktrej ludzie staraj siwzajemnie sobie wyjani, przyswoi te wieo poznanepojcia, przystosowa je do swegoJa ustalonego - towkrtce, ludzie, biorcy udzia w polemice, uczuwaj.znuenie, bezowocno rozmowy, pewien przymus i przy-

kro, rozmowa si rwie, lub grozi zejciem na tory oso-biste... Nagle, kto zaczyna opowiada, czsto wszyst-kim dobrze znan, history swego dziadka, history,

5 -

ktrej tre wewntrzna, humor, czy objawy uczuciaodpowiadaj przecitnemu nastrojowi, zaczepiaj o wra-enia i wspomnienia bliskie kademu ze suchaczy... Pochwilowej trudnoci zatamowania rozmowy, z ktrej nie

byo wyjcia, wszyscy z przyjemnoci zaczynaj sucha opowiadania o dzielnym, poczciwym i oryginalnymdziadku i przeywaj dobr chwil w sferze bliskichj bezporednich wspomnie i wzrusze.

Tak chwil przeyo nasze spoeczestwo, kiedyw nieukoysany jeszcze wir, zatoczony przez ruch po-zytywistyczny, Sienkiewicz rzuci swoje Ogn'iem 1,. Mie-cxem,

Oprcz tej warstwy spoeczestwa, ktra w no-wym ruchu udziau nie braa, ktra nie pracowaa nadodbudowaniem, z nowego materyau, zdruzgotanego gma-chu ducha - wszystko zreszt stano zdumione.

Autor Szkzcw Wglem, Janka Muzykanta, Bar-tka Zwycizcy, autor mnstwa fejletonw, w ktrychwoa o postp, o wiato, w ktrych przetrzepywa,

zdziurawion przez mole, tradycy, ten, ktry nie wierzy,-eby wz spoeczny tak lecia w przepa, eby podjego koa trzeba byo podkada dokumenta wymaganeu kanoniczek-, ten czowiek z Tek'i Worszyly, zawrcinagle na miejscu i poszed, jak si zdawao, na przeajruchowi, do rozbudzenia ktrego w tak znacznej mierze

si przyczyni.'Zdziwienie, a nieraz i oburzenie, byo powszechne.

I nietylko obozy literackie, nietylko kka modziey,nietylko pisma pozytywistyczne, nawet ludzie, ktrzywiedzieli o zamiarze Sienkiewicza napisania powieci hi-storycznej, mieli chwil rozterki i cikiego z nim nie-porozumienia. .

- 6 -

Nie mam zamiaru rozbiera tu caego procesupsychologicznego, ktry si w owej chwili odby w na-szem spoeczestwie - za dalekobym odszed od mego

zaoenia - do bdzie kilku rysw dla pojcia do-niosoci zmiany pewnych kierunkw mylenia, jaka siwwczas u nas dokonaa.

Po chwilowem zwtpieniu, w ktrem zdawao si,te dusz anielsk- chc napowrt -uwizi w czerepie rubasznym-: po gwatownych krytykach z punktu poj-mowania zdarze historycznych i ze stanowiska nowo-czesnych i, trzeba doda, wyszych od dawniejszychszlacheckich, ideaw etycznych, opowiadania o -Sta-rym dziadkuc zaczto sucha z przyjemnoci, co przy-

szo tem atwiej, te brzmiao ono niekiedy z porywajcsi, yciem i fantazy. Z tych kart buchna nagle t y-wioowa sia plemienna; z pod caego samokrytycyzmu,pozytywizmu, pracy organicznej, odezwao si silnei czyste echo tych samych drgnie duszy, tego samegosposobu przejawiania si uczu, tego samego wyrazuna bl i rado, na rozpacz i szczcie...

Spoeczestwo, ktre przez kilkanacie lat usiowao wyj z siebie, ktre miao tylko -socyalne denia, ktre gonio za nowemi pojciami, hasami, czstopoprostu za wyrazami z zachodu, ktre zdawao sizapomina -na ustach wyrazu-, nagle uwiadomio swoj

szczegln odrbno, odnalazo w swojej duszy trewspln z tymi, ktrzy po przez zmienne losy dziejw,kadli swoje koci jako sztandary wojsk zatraconych..I co waniejsze, ta warstwa spoeczestwa, ktra byatylko skib odwrcon pod zasiew przyszoci, ktrz tradycy szlacheckiego wszechwadztwa moga wiza tylko tradycya niewoli i wyzucia z praw ludzkich -

- 7

ta warstwa znalaza w tych ksikach rwnie wyrazswojej duszy-lud czyta je i czuje w nich ttno swego~erca...

Jeden ze strumieni myli narodowej, wyparty z oyska przez zbieg wydarze, wraca do, osadzajc mu

uyniajcy, zebrany po obcych brzegach i grajc szu-mem fal dobrze znanym...

Znaczenie tej chwili byo jednak doniolejsze. Na-rd, jak czowiek pojedynczy, eby ty i dziaa musi

mie nienaruszon elementarn energi ycia. T ener-gi niezalen od wszelkich wpyww zewntrznych, od

szczcia czy nieszczcia, ndzy czy bogactwa, cie-mnoty czy rozumu, t energi, przez ktr si chce1,y bd co bd, przez ktr wierzy si w siebie na-przekr zemu losowi, klskom, ponieniu, niewoli. Trzebamie t odwag, ktra pod kartaczami mwi: Raz ko-zie mierl odwag ryzykownego czynu, niewtpicejprzedsibiorczoci, wiary w swoj moc i warto,trzeba czu, przebiegajc po drogach nerwowych pa-

sy ycia, trzeba czu w duszy poryw ku przyszoci,trzeba by ufnym i nieustraszonym do lekkomylnocii dumnym pomimo szat zdartych na strzpy. Z powie-

ci Sienkiewicza wydobya si nietylko bierna wiadomo narodowej odrbnoci, buchna z nich elemen-tarna sia narodowego tycia, z tak moc suggestyjn,e ludzie wtpicy ocknli si i kajali si za swoj nie-

wiar, za ponienie dusz wasnych, ktre byo ponieniem wielkiej przeszoci i tej przyszoci, w ktr nikttywy nie wtpi. Mniej lub wicej bogactwa, mniej lub

wicej nauki, mniej lub wicej gospodarczego adu niestanowi istoty narodu, cho oddziaywa na jego losy,nard stanowi tylko ta elementarna sia jego osobowo-

- 8 -

ci, ta niepokonana ywotno jego treci plemiennej,ktra ogarnia cao tycia i nadaje wszelkim jego prze-jawom swoj szczegln cech. T tre plemienn,ten absolutny pierwiastek narodowoci, wskrzesia poe-zya Sienkiewicza i w tern tkwi ogrom jej znaczeniai przyczyna tej czci, ktr nard go otoczy. Literaturanasza od owego czasu nie zatrzymaa si ani na chwilw rozwoju. Posza dalej i wyej, gbiej i bezporedniej

signa w ycie, z surowsz powag ujawnia tragedydusz ludzkich, znalaza jeszcze wiksz potg sowa,jeszcze skuteczniejsz moc opanowywania umysw, -ale tamta chwila odrodzenia absolutnej energii ycia nie

moe by przekrelona przez nikogo.Nietylko u nas tak bywa. W yciu wszystkich lu-

dw, objtych pewnym krgiem jednakiej cywilizacyj,przychodz takie chwile osabienia indywidualnoci na-rodowej, poddania si wpywom zewntrznym, po kt-rych nastpuje reakcya i odrodzenie gwatowne plemien-nego ducha.

Tak by musi. U nas jut si zacza reakcya od-wrotna, ju s ludzie, ktrzy ca si dusz przejmuj

si tern, co si tworzy gdzieindziej, lgn do prdwmyli, do form twrczoci innych spoeczestw. I takipodozmian jest konieczny, jeeli nard ma !y na r-wni z innymi ludami.

Myliby si jednak bardzo ten, ktoby myla, teznowu nie przyjdzie kto opowiada o starym dziad ..kuc, lub, e nastpne pokolenia, nie majc nowych, niewydobd z pyu niepamici starych ksig, w ktrychkrystalizuje si ja narodowe i nie bd ich czyta i yniemi...

- 9 -

Nietylko ksig, caa sztuka we wszystkich swycbodamach, bez wzgldu na ich rodki, jest tym najbez-poredniejszym wyrazem ludzkiej duszy, odzwierciedla-jcym wszystkie jej stany, wic obraz, posg, muzyka,.tak dobrze jak ksika, bd raz wyrazem roztapiania

si duszy narodowej w morzu ludzkoci, to znowu sku-piania si jej w sobie, wyamywania z wasnych gbin,swoich szczeglnych krysztaw myli i uczucia.

Jednym z tych, w ktrego dzieach najwszech-stronniej, najbezwzgldniej, najbezporedniej odbija sicharakter i duch plemienny, rasowe waciwoci i kul-tura dugowieczna i wiat zewntrzny, w ktrym nardty i dziaa - jest Juliusz Kossak.

Na caym tym obszarze ziemi, na ktrym roze--gra si dramat dziejowy polskiego narodu, na ktrympozostao tycie polskie lub jego wspomnienie, wszdzie

si tam spotyka z twrczoci Kossaka.By on malarzem wsi polskiej, tej wsi, gdzie na

miedzy -ciche grusze siedzc, i z ktrej wyszo towszystko, co byo cnot i zbrodni, co byo chwai hab, co tyo w sposb szczeglny, rny od resztywiata w treci i formie, to co stanowio rdze i istot:polskiego tycia.

Dzi, mogc zajrze w cakowit dziaalno Kos--saka, dopiero si widzi cay ogrom tego, co on zdzia-a, ca mnogo objaww tycia, ktre odtworzya [egoniezmordowana rka, nigdy niewyczerpana, wiea, ja-

.sna i ywa wyobrania.Rzeczywiste tycie ludzkie nie rozegrywa si w pro-ni, lub wrd kartonowych dekoracyj - otacza je i wa-runkuje wiat zewntrzny rwnie ywy, i jak z jednej

- 10 -

strony czowiek od niego zalety, tak z drugiej znowunarzuca mu swoj wol, nagina lub amie dla swojejpotrzeby, wygody i fantazyi. Wszystko to napeniaobrazy Kossaka. Cokolwiek tyo na obszarze Polski,wszystko to tyje i ty bdzie w jego dzieach.

Od traw i kwiatw kowych, od badyli burzanw,do dbw zgruchotanych gromami; od szarego wrbla,

grzebicego na podwrku Wojtkowej chaupy, do po-tnych ubrw, beczcych w ciemnych ostpach pu-szczy; od wydm piasczystych i grzskich topielisk, do-szczytw skalnych, od biednych chopskich szkapek, dobohaterskich koni bojowych: od opotkw cichego za-.cianka, do huraganw bitew, - gdzie tylko si prze-

jawio tycie polskie, wszdzie szed za niem talent Kos-saka, skupia jego promienie i odtwarza w swoich dzie-ach z niesychan prawd i si.

Cakowity zbir jego prac robi wraenie, jak ebysi nagle otwaro jakie okno, z ktrego zawiao powie-trze, przepojone zapachem k skoszonych, wd wie- I

ych, ywic soniny, jesiennym wiatrem i dymem pro-chowym, okno, z ktrego wida daleko w przeszo,gdzie na pobojowiska Powiec i Grunwaldu, a jedno-czenie wida chwil, ktra tylko co przesza i czy.si bezporednio z. tern, co ttni yciem dokoa.

Odtwarzajc przeszo Kossak bezwiednie, czyz samowiedz, trzyma si sposobu, ktrego czasemuywa nauka, wyjaniajc dawne formy bytu tern, cow tyciu dzisiejszem jest najpierwotniejszem, najpro-stszem, najdalszem od poziomu nowoczesnej kultury.

Bra on dzisiejsze formy ycia tam, gdzie one zdajsi najblisze tego, co mwi naoczni wiadkowie prze-

szoci i przenosi je w dalekie okresy historyj; znaj-

- 11

-dowa w wiecie go otaczajcym yw, dajc si bez-porednio obserwowa form dla objaww ycia, kt-rego ducha poznawa z dziejw. Modoci swoj zreszt'siga Kossak w czasy, w ktrych byo jeszcze mn-stwo i ludzi ywych i stosunkw i sposobw yciai obyczajw nacechowanych archaizmem dawnych wie-kw.

Z t sam samorzutnoci i szybkoci obserwa--cyi i wiadomoci, z jak poznawa ycie wspczesne,Kossak odrazu zrozumia, co z niego daje si przeniew dawne czasy, bez pozbawienia ich waciwego cha-rakteru.

Jeeli podrnicy arabscy, opisujcy lud MieszkaI-go, widz w nim cechy, przymioty lub wady, w kt--rych my, ludzie dzisiejsi, moemy si przejrze, z wszel-

k pewnoci mona przypuszcza, e w naszych oczach'poyskuje ten sam ogie, e w naszych ruchach powta-rza si ten sam, z przed wiekw, rytm ycia, Jeeli

czytajc Paska, spotykamy si ze sposobem bycia i czu-cia, ktry dzi jeszcze ma te same cechy, jeeli odnaj-dujemy zwroty mowy, wyrazy, arty lub kltwy, ktre-dzi brzmi tak samo, z zupen susznoci mona

twierdzi, e tre i duch owych czasw da si wyraziformami, w jakich si objawia ycie dzisiejsze. Leczponad t wzgldn prawd odtworzenia rnych czaswmusi si unosi bezwzgldna prawda ycia, ktra jedy--nie przekonywa, ktra dzieu sztuki nadaje trwa war-

-to, niezalen od czasu, miejsca, okolicznoci, w ja-kich si ono ludzkiemu umysowi ukazuje. Tak te two-rzy Kossak i w jego rku oya przeszo tak, jakeby w tej chwili jeszcze bya zjawiskiem niezgasem.

By on tak dalece malarzem ycia, e do czego

- 12 -

si dotkn, wszystko zaczynao si skrzy, mieni i ru-sza, jak drgajca woda grskiego potoku.

Caoci ycia aden pojedyczy talent obj niemoe, Kossak jednak przedstawia tak mnogo zja- Iwisk, tak ich rnorodno, tak wielostronno chara-kteru, ~ zdumiewa si trzeba, e to wszystko, co zro-bi, wyszo z pod jednej rki, te jedne i te same oczy

mogy widzie tak kracowo rne zjawiska.Warto dziea sztuki jest wielorak - bezwzgl

dna mierzy si tylko cechami artystycznemi. Lecz dzieosztuki jest wyrazem ludzkiej duszy, czasem tylko duszytego czowieka, ktry je stworzy, czasem za tyjew niem zbiorowa dusza pewnego narodu. Kossak, obok

bezwzgldnej wartoci, jak sztuce nadaje wielki talenti silna indywidualno, ma dla nas szczegln wartojako malarz najwybitniejszych cech naszego ycia i na-szej ziemi.

II.

Krytyka dy do wyjanienia wszystkich przyczyn,warunkujcych powstanie i istnienie talentu. Zagadnienieto, jest niewyczerpanym wtkiem przypuszcze i rozu-mowa, prb zajrzenia w dusz artysty, ktre czstoprowadz do marnego i paskiego plotkarstwa i, podpozorem wyjanienia twrczoci przez osobiste stosunkii warunki tycia poety, zadawalniaj nisk ciekawo tumu, do wdzierania si w tajemnice cudzych czynw,a nadewszystko uczu... Od czasu za postawienia teo-ryi wpyww otoczenia, jako jedynej siy, urabiajcej

dusz kadego szczeglnego czowieka, piszcy o sztucei literaturze maj szerokie pole do bada nad -rodowiskiem- i odnajdywania w niem wszystkich przyczyn,dziki ktrym tak dziwne zjawisko jak geniusz, lub talent powstaje i dziaa.

Nie ulega wtpliwoci, te nikt nie moe pozostacakowicie po za wpywem wspczesnych mu stosun-kw w otaczajcym go tumie ludzkim. Zakres jednaki kierunek tego wpywu jest nadmiernie przeceniony.Przedewszystkiem, czowiek na tym stopniu kultury, najakim ludy europejskie jut si od tysicy lat znajduj,

- 14 -

nie rodzi si jako bierna brya gliny, ktr jego oto-czenie dopiero ulepia na jaki ksztat wyrany i nadajemu, sdzc z tego, do czego teorya rodowiska .dosza,

dusz. Tak nie jest. Nietylko czowiek genialny, alezwyky nawet Jan lub Pawe, jeeli nie jest zupenym

niedog bez woli i temperamentu, jut w samym za- irodku jest indywidualnoci, zetknicie si za rtnych i

indywidualnoci z jednem i tem samem otoczeniem pro-wadzi do rnych, wprost sprzecznych wynikw. Conajwytej mona powiedzie, te rezultat tycia czowiekajest wypadkow starcia si dwch si: duszy jednostkii duszy tumu i, trzeba doda, materyalnych warunkwistnienia w danym czasie.

eby kady geniusz by tylko nalwyszem streszczeniem, skrystalizowaniem tego, co si dokoa niego.dzieje, geniusze i wogle ludzie niezwykli byliby za-wsze w absolutnej zgodzie ze swoim czasem i otocze-niem; nie istniaby dramat -zapoznanych geniuszw,kolizye umysw wyszych, szczeglnych z pospolito- ,

ci i niskoci otoczenia nie wypeniayby pesymizmem Idusz wybranych i kady prorok byby prorokiem midzy swymi. A tymczasem ycie mwi przeciwnie. Ludmorduje proraki mamie Nie jest prorok beze czci jednow ojczynie swojej, a w domu swoim-, i mao jest rndroci narodw- ktreby miay tak prawdziw tre w so-bie, ktreby byy zbudowane na bardziej powszechnem do-wiadczeniu. Dotd nie opanowalimy ani praktycznie aninawet teoretycznie hodowli ludzi. Nie wiemy nic o tern,.w jakich warunkach powstaje geniusz, w jakichza czowiek pospolity, co si zotyo na utworzenie Napoleona,a co na wydanie tych setek tysicy rekrut6w,ktre szyza nim, jak drobiazg planetarny za potnem sooem..

15 -

Lecz jeeli w stosunku do celw ycia czowiekniezwyky moe by i bywa w zgodzie ze swojem oto-czeniem, to, ju~ ta sia, ktra go czyni niezwykym, to,przez co on jest geniuszem, jest zupenie niezalenemod wpyww jakiegobd otoczenia, jest w nim bezwzgldu na to, czy jego czyny s w zgodzie, czy w roz-terce z deniami otaczajcego go tumu. Geniusz jesttakim sam przez si, przez swoj indywidualn organi-zacy, przez ten nadmiar siy, ktry nadaje jego my-

lom, czuciom i czynom miar niezwyk... -Er stromtans, er stromt fiber, er verbraucht sich, er schont sichnicht, mit Fatalitat, verhangnissvoll, unfreiwilIig, wie dasAusbrechen eines Flusses nber seine Ufer unfreiwilligist-, - Nietzsche.

Zdolno, to jest niezwyka doskonao mecha-nizmu duszy i wielki charakter indywidualny, oto, comusi przynie bezwzgldnie ze sob na wiat ten, kt-rego potem klasyfikuj jako talent lub geniusz. Do czego

bd wprzgnite te siy, to do pewnego stopnia, zaleyod tych warunkw, w ktrych si one znajd przy ze-

tkniciu ze wiatem. Nie trzeba jednak myle, e na-przykad cae Wochy XV i XVI wieku byy tylko cie-plarni, w ktrej hodoway si wycznie geniusze i ta-lenta sztuk plastycznych.

Na miar siy czynu, na potg woli, na niespo-yty hart ciaa, byy to czasy wszechstronne. Geniuszsztuki styka si tam z geniuszem zbrodni, a nadewszy-stko z geniuszem ycia, objawiajcego si z nieokiezan si we wszystkich kierunkach.

O tern, dlaczego dany czowiek zacz rzebi lubmalowa, decyduj czsto mniejsze daleko wpywy, nisi na pozr zdaje, wpywy, wychodzce nie ze -rodo-

- 16 -

wiskae w POJCIU stanu spoeczestwa w danej chwili,tylko z bezporedniego, najbliszego otoczenia, jednegolub paru ludzi, z wraenia wywoanego [akiem nieprze-widzianem i niespodzianem zdarzeniem, z jakiego stanuduszy, o ktry potrcia czyja szczliwa rka... Jakabajka, opowiedziana w dobr chwil przez star niak,ma czsto wiksze znaczenie dla przyszoci dziecka,ktre si urodzio z dziwn dusz, ni spoeczestwo,wiek wspczesny i caa -temperatura moralna, otacza-jca koysk przyszego soca ludzkoci.

Gustaw w Dziadach. cudownie mwi o tym roz-strzygajcym w yciu wpywie przypadkowych zdarze.Kiedy dzieci szkolne bawi si w wojn i indentyfikujsi do zupenego zudzenia tosamoci z osobami wo-dzw, nagle:

:t Tam. ona wysza patrze na igraszk dzieci,Tam, gdy j przy chorgwi proroka ujrzaem,Natyckmt"ast umar we mn'le Gotfred i Jan trzeci.

Szuka w spoeczestwie otaczajcem Kossakaprzyczyn, dla ktrych by on tak niezwyk organiza-cy artystyczn i dlaczego zosta malarzem, byoby to

rujnowa wszelkie podstawy teoryi rodowiska. Nato-miast bezwzgldna czno midzy nim a jego krajemi ludmi jest tak bijc w oczy, ~e nie potrzebuje gbokich dowodze, eby by jasn dla kadego, kto umieobserwowa ycie i sztuk.

Kossak przynis na wiat te wszystkie waciwoci psychiczne, ktre go zrobiy wielkim artyst i ktrego odrazu postawiy w harmonii ze wiatem przez niegoodtwarzanym. Nie otoczenie go urabiao, on szed po-prostu za swemi skonnociami, jak woda za pochyoci

- 17 -

gruntu i dziwnem szczciem trafia na wiat, na ludzi,stosunki, obyczaje, na formy tycia i zjawiska przyrody,ktre w sposb cudowny czyy si z jego dusz i na-

tur jego talentu.Rzadko mona widzie twrczo artysty tak je-dnolit, tak bezporednio wynikajc z jego duszy, b

dcej w najbezporedniejszem zetkniciu z tern, co sta-nowio materya twrczy talentu, co stanowio zgoski,i sowa, ktremi ta dusza miaa si wypowiedzie.

czno midzy wypadkami tycia artysty, a jegocakowitem dzieem nie zawsze jest wyran. Nieraz niemona znale adnej prawie analogii midzy tern, jak

si artysta wypowiada w swojej sztuce, a tem, jak siten sam czowiek innym ludziom przedstawia. Czstoartysta prowadzi jakby dwa ywoty: ten zwyky, co-dzienny, ktry zdaje si by tylko spenianiem funkcyi,

warunkujcych tycie i ten drugi, w ktrym przebywai tworzy jego dusza. I jak z jednej strony mona nie-raz widzie czowieka, ktry -jedsc ze zami chleb pOe,wszedni-, szarpic si i drczc, walczc przeciw ndzyi ludziom, wystawia pogodne obrazy, tak rwnie naodwrt, czowiek prowadzcy tycie zwyke, zgodne napozr z przecitnemi wymaganiami ludzi rednich, jakoartysta objawia si w sposb dziwaczny, przedstawiaczyny bohaterskie, lub mki duszy i szarpania si myli,ktre zdaj si by obce jego dniom powszednim...Wogle, tycie jest daleko dziwniejsze, bardziej niezro-zumiae, niekonsekwentne, sprzeczne, okropne lub cudne,nu to jest w stanie przedstawi sztuka, lub nit moeobj ludzki umys, skonny zawsze do szukania zby-tecznej logiki wypadkw i budowania szematycznychteoryi.

.JULIUSZ KD81A1 2

- 18 -

Musz jednak by i s bezporednie zwizki midzy yciem, midzy dusz artysty, a jego dzieem. Dlaniedawnej estetyki leay one zawsze w tern, co ona.

uwaaa za tre obrazu, lub posgu: w anegdocie, w ty-tule, w scenie przedstawionej. Blisze jednak poznanie-historyi sztuki wskazuje, te tak nie jest, te jedne i te-same temata wyrataj rnie rozmaici artyci, i e po-

krewiestwo midzy artyst, midzy jego tyciem a jego- .dzieem ley w gbiej ukrytej wsplnoci charakteru,.niekiedy nawet w pewnych sposobach technicznych.

ycie Kossaka przeszo w zupenej zgodzie z tern,co mwi jego obrazy. To, co mia przedstawi w Swo-ich dzieach, z tem ty, nie dla tego jedynie, eby stu-

dyowa dla celw artystycznych, tylko dla tego, ~esfera jego obrazw, bya poprostu najwaciwsz, naj-blisz, najodpowiedniejsz na wiecie sfer dla jegnatury osobistej.

Odnalazszy w otaczajcem go tyciu, najdoskonal-szy materya twrczy' dla swego talentu i odkrywszyw niem form dla wyraenia przeszoci, Kossak obraca

si jak w domu w wielkim zakresie czasu i wypadkw_Raz dojrzawszy zasadnicz czno temperamentu i typUmidzy szlacht, szczujcwilki i dropie na stepach Ukra-iny, a dawnem rycerstwem, poszed z tymi szlachcicamii dojedaczami na stare pola bitew, zdejmowa z nichmyliwskie kurty i baranie czapki, nakada pancerze-i hemy i szed z nimi jak wicher na tureckie obozy~kosze tatarskie i kobylice szwedzkiej piechoty.

Tak byo niegdy w yciu, Szlachcic polski bytyle myliwym, co rycerzem. Myliwska bystro oka

. .. ,jasno 1 szybko pojmowania pooenia, nago po-stanowienia i piorunowa stanowczo wykonania zamiaru

- 19 -

jest r~nie potrzebn szczwaczowi dla puszczenia w porsmyczy chartw, jak i rotmistrzowi, eby wiedzia, kiedyz okrzykiem: Bij! zabij!- skoczy z chorgwi na nie-przyjaciela.

-Nie macie dzi pojcia, jak sztuka polska wygldaa przed rokiem 1850, - byo po prostu nicl piszejeden z przyjaci Kossaka pan Marcin Olszyski,

W tej nicoci talent Kossaka zjawia si, jak me-teor, a wieci przez lat pidziesit, jak soce.

Kossak urodzi si 15 grudnia 1824 r. w Winiczu, gdzie ojciec jego by urzdnikiem w Sdzie. Wkrtcepotem rodzice przenieli si do Lwowa, mieli tam domy,.posiadali te nad Sanem wie Kniehinin, Kossak mialat dziesi, kiedy odumar go ojciec, zostawiajc picioro dzieci. Matka, Antonina, z domu Sobolewska, byakobiet nadzwyczajnej dobroci i wzniosoci. Przywizana bez miary do dzieci, powicia im siebie bez Z8-

strzee, Podobno psua je bezwzgldnem dogadzaniem,co nie wszystkim wyszo na dobre. O Juliuszu mwia,te jego zepsu nie zdoaa, gdy zawsze by -rozsdnyi dobry-, Dobrym pozosta na zawsze - jest to jedenze znamiennych rysw jego charakteru.

Kossak, jak tylu innych, wrd szkolnych kolegw,znalaz pierwsz publiczno, ktra uznaa i ocenia jegotalent. To jest wanie to -rodowisko-, ktre nieraznajbardziej stanowczo wpywa na kierunek przyszej

dziaalnoci czowieka. Zdolno obrazowego, albo ide-owego pojmowania i wyobraania wiata, zalen jestod wrodzonych, organicznych waciwoci. Bez wzglduna to, czy kto bdzie, czy nie, malarzem, lub mylicielem, wiat zewntrzny przemawia do niego, albo ze-wntrzn stron swych form, albo wewntrzn treci

2-

- 20 -

praw, ktre w nim umys odnajduje. W szkole, przyzetkniciu si tylu zacztkw rozmaitych charakterw,te szczeglne waciwoci ujawniaj si, wyodrbniaji wytwarzaj sfer, ktra je pielgnuje i popiera. Kadawybitna cecha charakteru, lub zdolno tak, jak kadawada, lub mieszno, bywa tam podkrelan w sposb,ktry zmusza obdarzonego ni chopaka uwiadomi ji uzna za swoj. Tak te byo z Kossakiem. Jego zdol-

no do rysunku bya natychmiast w szkole Bazylianwuznan i przez kolegw i przez ojcw profesorw.Wtenczas jednak, jak i do niedawna, -temperatura mo-ralna- spoeczestwa wobec sztuki staa poniej zera,i ktokolwiek dobrze yczy dziecku, to jest chcia z niego

zrobi -zjadacza spokojnego kawaka chleba-, by prze-ciwny artystycznym porywom. Matka te Kossaka,

troszczc si o przyszo syna, nie odrazu zgodzia siz jego pragnieniami.

Kossak poszed na wydzia prawny do Uniwersy-tetu we Lwowie. Sztuki jednak nie zapomnia i nie po- Irzuci, Jednoczenie z prawem uczy si troch rysunkuu Jana Maszkowskiego. Trzeba sobie wyobrazi wcze-sny stan sztuki w zaktku tak dalekim, jak Lww, od i:ogniska nowego artystycznego ruchu, od Parya, za. '

ktku, w ktrym takiego samodzielnego ruchu nie byowcale, eby wiedzie, jak moga by sztuka, ktrej siKossak uczy. Na retrospektywnej wystawie we Lwo-wie znajdowa si wasny portret Maszkowskiego. Ry-sowany starannie, modelowany twardo, rudy i konwen-cyonalny w kolorze, przedstawia on pana o ostrem spojrzeniu, z twarz urzdnika, okolon bokobrodami, w malej, sztywnej, czerwonej krakusce na gowie, w krawaciw paski biae i bkitne i tabaczkowym surducie. Bd

I;l'

- 21

co bd trzeba stwierdzi, te Maszkowski nie zrobiadnej talentowi Kossaka krzywdy. Zdolno i indywi-

dualno ucznia byy wysze, nit nauczyciela. Kossakobezna si zapewne troch z najmateryalniejszymi wa-runkami pracy malarskiej, i na tern ta pierwsza nauka

si zatrzymaa. Po skoczeniu Uuiwersytetu, Kossak po-stanowi wyrzec si na rzecz rodzestwa resztek ojco-wizny, jaka na przypadaa i na wasne ryzyko, nie obci

tajc matki trosk o swj byt i rodki na ksztaceniesi, zosta malarzem.

W owych czasach pozna si on z KazimierzemDzieduszyckim, tjednym z ludzi, nalecych do tej dzi-wnej rodziny, ktra jednoczy w sobie najbardziej no-woczesne potrzeby i denia umysowe i spoecznez :najwybitniejszemi i najsympatyczniejszemi cechamipolskiego, wiejskiego tycia. Poznawszy si z Dziedu-szyckimi, Kossak Iodrazu trafi na ludzi, ktrzy, z je-dnej strony ocenili i uznali jego talent i prawo do roz-wijania tego talentu, z drugiej za, wprowadzili go

1: w sfer tycia, obyczajw i charakterw, pen orygi-nalnoci, pen upodoba i form dawnej, starej wsi pol.skiej, sfer ycia, ktrej jednym z najwaniejszych

. pierwiastkw by - ko.)~

Jak trudno jest wyodrbni i okreli to, co si~ ma uwaa za rodowisko, tworzce talent i nadajce

charakter sztuce, doskonaym przykadem jest Kossak,~'t jego sztuka i wspczesny mu stan spoeczestwa.;p; Midzy latami 44 - 48, kiedy Kossak zostawac malarzem, prno si spoecznych dosza w caej Eu-v~ ropie do najwyszego stopnia. Straszny, krwawy rok& 46 w Galicyi; poza ni wrzenie rewolucyjne na caym

- 22 -

obszarze Europy wstrzsao i umysami i podwalinamipastw i spoeczestw; -reszta wiata tona w krwii we zach, a jednoczenie z obrazw Kossaka prze-mawia ycie wsi polskiej -pijce garda, wsy, psy, kon-tuszec, ani ladu tego -zabijajcego liryzmu-, co -naparnasu szczyt prowadzi stromy-,

Wspominajc owe tycie, o ile si je jeszcze zdo-ao widzie, lub patrzc na obrazy Kossaka, my, ludziedzisiejsi, nie moemy nie odczuwa tej rany spoecznej,

ktr i wtenczas tylu najlepszych w spoeczestwie lu-dzi jut uwiadamiao. Dzi nie mona si wstrzymaod myli o poddastwie ludu, o caej ndzy i potwor-noci samej zasady, a c dopiero o sposobie objawia-nia si jej w yciu... Z poza buczucznych zabaw, wspa-

niaych i malowniczych polowa, szlacheckich zjazdw,junactwa i awantur wiejskich paliwodw, wychyla siblada twarz chopa, widmo paszczyzny, tych dusz-,ktre byy jednostk miary bogactwa klas wyszych...Wszystkiego tego w Kossaku niema. Malarz Kossak jest

optymist; zdrowym i pogodnym czowiekiem, do kt-rego ycie mieje si dzielnoci i si, fantazy i ru-chem, szerokim rozmachem temperamentu i caym cza-rem, jaki ma w sobie roztapianie si w naturze.

Dodajmy, e Kossak mia dobr i wspczujcnatur, a jednak ponure rodowisko spoeczne z cagroz wczesnych wypadkw, nie oddziaywa na stanjego duszy, - jego indywidualno, od owej chwilido ostatniego tchnienia, pozostaje jedna i ta sama '

Postanowiwszy zosta malarzem, Kossak POj~ halz Kazimierzem Dzieduszyckim, nie do ~zymu a _cp ,

- M h- - h d N- , Dl aryta, am onac tum, pojec a o lesuchowa, a stamtd

- 23 -

do Jarczowiec, wsi Juliusza Dzieduszyckiego i zaczpoprostu malowa obrazy tak, jak umia, a umia bar-dzo mao - nic prawie - zacz odtwarza bezpo-rednie wraenia swoje z ycia, otaczajcych go ludzii natury.

Kiedy Burne Jones porzuci teologi w Oxfordziei poszed za tern, co .go cigno do sztuki, kto za-prowadzi go do Dante Rossetiego. -Chcesz pan malo-

wa? - rzek mu Rosseti- wic niech pan malujec. --Nic nie umiem-, - odrzek Burne Jones. - WtedyRosseti powiedzia mu mniej wicej tak: - -Jakto?przeciet pan rozpoznaje ksztaty i barwy. Prosz spr-bowa wzi moj palet i malowa tu, na moim obra-zie. Trzeba malowa zawsze tylko to, co czowiek chcemalowa, co chce z siebie wyrazi. Niema nauki, nieza-lenej od duszy danego artysty - malarz potrzebujetylko tego si uczy, co suy bezporednio do wypo-wiedzenia stanu jego duszy-. - Burne Jones usuchatej rady i po kilku latach zacz wystawia obrazy, za-dziwiajce oryginalnoci i charakterem.

Nikt Kossakowi nie sformuowa w ten sposbtej jedynie mdrej pedagogii artystycznej. ycie samoi temperament Kossaka zajy si wykadem najwaciWszej nauki malarstwa. Na stepach, ubielonych ros,w lasach, zotych jesieni, w stajni, wrd cudownychkoni, przyprowadzonych z Arabii, nie byo nudnychprofesorw, antykw, picych modeli, tego caego sza-blonowego martwego ducha owoczesnych szk i aka-demii. By wiat szeroki, ko lotny, jak wiatr, smyczcigych, jak myl chartw, dobrzy i dziwaczni towa-rzysze, moda, wiea i rwca si do ycia dusza,

- 24 -

wszystko to zaamywao si w talencie Kossaka i pro-wadzio najprzd do twrczoct~ a potem do uczenia sisamej roboty.

Cae niedostwo tych pierwszych robt Kossaka,nie moe zatrze tego poczucia ycia, ktre wydziera

si z pod ng cienkich i krzywych, le modelowanychkadubw, przerysowanych bw koskich, lub skaryka-turowanych naiwnie postaci ludzkich. Byo to dziecinne,biedne, koszlawe, ale w tern wszystkiem tkwi cie,iskierka prawdy, podobiestwa do tego wiata, ktry

si skrzy tyciem dokoa. W tych niedonych rysun-kach i akwarelach, dzi jeszcze starsi ludzie poznaji nazywaj po imieniu, znanych sobie z modoci szla-chcicw i ulubione ich konie.

Midzy tern, jak Kossak widzia i co czu, a tern,co by w stanie namalowa, leaa przepa. Lecz pier-

wsz nauk malarza jest nauczy si patrze - nauczysi obserwowa. Umys jest, jak soczewka, tern dokadniejsze dajca obrazy, im doskonalsz jest jej powie-rzchnia, im lepsz jest kombinacya materyau szka.Doskonao szka - to jako talentu - szlifowanie,to nauka. Uczy si patrze, obserwowa, poznawa,

zapamitywa, porwnywa, porzdkowa otrzymane odnatury wraenia i formuowa je w obrazy - oto jestta pierwsza nauka, ktrej szkoa nie uczy i uczy niepowinna, ktra musi si dokona w bezporednim sto-sunku midzy artyst, a wiatem zewntrznym. Drug

czci nauki, jest przystosowanie, zawsze niestety kon-wencyonalnych rodkw danej sztuki, do swojej duszytak, eby si ona tymi rodkami moga w zupenociwypowiedzie, gdy~ sztuka wogle niczem innem nie

- 25 -

jest, tylko pewnym zbiorem znakw, za pomoc kt-rych objawia si na zewntrz ludzka dusza.

rodki wic artystyczne bd tem doskonalej przy-stosowane do danej indywidualnoci, tern zupeniej bdwypowiada danego artyst, tern subtelniej bd si

nagina do wszystkich paszczyzn i zaamywa jegoduszy, im bd bezporedniej z ni zwizane, im samo-dzielniej, bez porednictwa szkoy i cudzego dowiadczenia bd zdobyte.

Faktem, po niezliczon ilo razy obserwowanymjest to, e midzy artyst, a jego rodkami istnieje pe-wien rozbrat, - nie proporcyonalno midzy tern, coi jak artysta czuje i myli, a tern, co jest w stanie wy-

kona jego rka.Wynika to std, te albo samodzielnie tworzcy

artysta, nie opanowa jeszcze tych materyalnych tru-dnoci, ktre si przeciwstawiaj kadej prbie uzewntrznienia si, jakimikolwiek rodkami, ludzkiego ducha:lub te, co gorsza, nauka przysza z drugiej rki i wto

czya w umys ucznia, zanim jeszcze jego indywidual-no si uwiadomia, formy i rodki, ktre si z ninie cz i nie s w stanie jej wyrazi.

To ostatnie jest nieskoczenie gorsze, jest nieraz.wprost zgubne. Zanim sztuka dosza do tej niezalenoci i swobody, jak ma dzisiaj, przesza przez wieleform niewoli, ktre dyy do uczynienia z niej narzdzia

sucego celom, lecym poza bezporednimi celamitwrczoci. Religia, spoeczne obyczaje, pastwo, wszystkotrzymao sztuk na swoich usugach i na swoim o-dziel"

Malarstwo, lub rzeba nie miay istnienia niezale-nego od cian i otarzy kocioa, od grobowcw, czy

- 26 -

wntrz zamkw i domw. Obraz by albo religijny, alboprzedstawia gony wypadek pewnego czasu, portretpewnej grupy ludzi zwizanych wsplnoci fachu, por-iret rodu, lub osoby pojedynczej. Obrazu, ktryby bywyrazem tylko potrzeby twrczej danego artysty, kt-ryby wyamywa si z duszy, jako konieczny czynIndywidualny, niezaleny od celw zewntrznych, obra-zw takich dugi czas nie tworzono wcale.

eby sztuka moga wysugiwa si narzuconym:sobie celom, trzeba byo j wyucza odpowiedniej umie-

jtnoci tak, jak si wyucza pewnego ograniczonegorzemiosa, lub co gorsza, jak si wyucza konie i pudlesztuk cyrkowych. Pierwszym sposobem uczono dawniejpo warsztatach, drugim po szkoach tego, co byo pra-ktycznem zastosowaniem sztuki do potrzeb, lecychpoza bezporedniemi potrzebami ducha twrcy. Wci-skano do rk caych pokole jednakie, zwykle tpe,

zardzewiae narzdzia, zuyte przez poprzednie genera-cye i nieprzydatne dla nowych ludzi.

Rozwj te sztuki warunkowa si zawsze walkoryginalnych talentw uczniw z mistrzami, walk indy-

widualnoci ywej, potrzebujcej wasnej formy dla wy-raenia wasnej szczeglnej treci, walk, ktr kadytalent musia stacza ostatecznie z samym sob, eby

zrzuci z siebie naogi rutyny szkolnej, naogi starczegodowiadczenia wstrtne porywom twrczym modegoducha, Z drugiej strony, pomyka ludzkiego umysu,ktry w pewnej chwili uwierzy, te idea do ktrego

ludzko ma dy, ley nie w przyszoci, lecz w prze-szoci, pomyka zwana Odrodzeniem, staa si podsta-wow zasad metody wychowywania artystw.

Akademie, ktre na frontonach swoich gmachw

- 27 -

mieniy si wityniami przeznaczonemi dla Sztuk wy-zwolonych, a wewntrz byy zakadami o centralnej je-dnakiej dla wszystkich metodzie uczenia, stosowanejz bezdusznoci biurokratycznej maszyny, Akademie tebyy jednym z tych potwornych nonsensw, jakich-pen jest historya ludzkiej umysowoci.

W ten sposb utworzy si ten splot pt, ktry-dzi dopiero sztuka zrzuca z siebie w zupenoci. Jak-kolwiek usamowolnienie sztuki, musiao si dokonywawsprzdnie ze swobod, jak zdobywaa caa umysowo wogle, ostateczna jednak walka i zwycistwo,

musiay si dokona w starciu si nowych kierunkw.ze szko klasyczn. Walka ta zostaa decydujco roz-

strzygnit nie przez Romantyzm, ktry walczy nie-o swobod sztuki, lecz o wasne panowanie, w walcetej zwyciy ostatecznie Realz"zm i wywid Sztuk,oby na zawsze, z wizie szkolarstwa. Z chwil, w kt--rej uznano natur - nie antyk za jedyny wzr Sztuki,

stana ona wobec niezgbionego, niezmierzonego mo-rza zjawisk, ktre wymagay w kadym poszczeglnymswym przejawie, coraz innych rodkw artyzmu, czyli-coraz innej indywidualnoci artysty i, co za tem idzie,uznania praw kadej poszczeglnej duszy, do tworzenia

wedug szczeglnych, jej tylko waciwych, potrzeb.'Twrczo za, ktrej podstaw jest indywidualna du-'Sza artysty, nie z gry narzucony cel, lub zasada, twr-

-czo taka wymaga szczeglnych, dla kadej indywi--dualnoci innych rodkw artystycznych, ktre mog

by zdobyte tylko przez ksztacenie si samodzielne,niezalene od jakiej oglnej stadowej metody, ksztacenie si od samego pocztku przez bezjJorednt,"q. sty-

czno z natur, czyli przez samouctwo, ktre w tej

- 28 -

chwili staje si rzeczywicie podstaw organizacyi szkartystycznych, dajc zdumiewajce wyniki.

Poniewa adne rodki ujarzmienia indywidualnegoycia nie s w stanie opanowa cakowicie jego pory-ww, wic tak dobrze w redniowiecznym warsztacie,.jak w pniejszych akademiach, zjawiay si jednostki

do niezalene by ama ich rutyn i, dc do swo-bodnego przejawienia siebie, torowa nowe drogi roz-woju sztuki. Zanim te ostatecznie usamowolnia sisztuka z akademizmu, zanim ten przewrt zosta w zu-penoci dokonany, zjawiali si ludzie, ktrych natura,nie dajca si wtoczy w obowizujcy szablon, bun-

towaa si i sza na przeaj wasnemi drogami, czstobardzo ginc wrd walki z trudnociami ycia, niekiedy

za, jak Kossak, wychodzc zwycisko i stajc si cakiem samodzielnym i oryginalnym artyst, a zarazem

wietnym dowodem, e samouctwo, e zupena niezale-no od pocztku daje artycie takie rodki, jakie mu

s w istocie potrzebne i pozwala ujawnia zakres jegosiy twrczej w zupenosci.

Przed niedawnym jeszcze czasem, przeciwnicy tejzasady twierdzili, e taki sposb ksztacenia artystwjest dobry dla geniuszy, lecz, e redni talent bez po-mocy szczude szkolnego systemu nie moe si wy-

ksztaci. Pominwszy ju dyskusy nad pytaniem czyw sztuce nie chodzi wycznie, a przynajmniej gwnie,o te najwysze szczyty, to jest - o geniuszy, trzebastwierdzi, e dowiadczenie pokazao, i samouctwO'dobywa z kadej jednostki maksimum jej uedotntenta,e jest rwnie korzystne dla najzdolniejszych, ktrymdaje zupen swobod wczesnego przejawienia si, jaki dla rednich i maych talentw, ktre z nadzwyczajn

- 29 -

atwoci i szybkoci zdobywaj rodki artystyczne,proporcyonalne i odpowiednie do swoich potrzeb indy-widualnych. Owszem, dowiadczenie doprowadzio doprzekonania: e niema jednostek niezdolnych. Lecz rednie i mae talenty, ktre przy dawniejszej metodziewychodziy na nudnych kompilatorw, nie majcychnic do powiedzenia od siebie i nie mogcych nic po-

wiedzie, gdyby nawet w nich bya jaka tre oso-bista, dzi zdobywaj rodki szczerego przejawienia

si, ktre nawet dla najmniejszej duszy jest rozkoszi nawet z takiej najmniejszej wydobywa zjawiska inte-

resujce.Chocia nauka w warsztacie redniowiecznym, przez

swj rzemielniczy i podporzdkowany warunkom zbytudzie wytworzonych ukad, musiaa krpowa jednostk

niezaleniejsz, mniej jednak dawaa si jej we znakiprzez to, e ten warsztat by tak bliskim ycia, e midzy t sztuk i jej twrcami, a sfer otaczajc nie

byo rozbratu. Sztuka bya koniecznoci ycia i jej twrcatkwi w niem wszystkiemi wadzami duszy. Dopieroakademie, zakadane i utrzymywane przez pastwa, oder-

way sztuk od ycia, zrobiy z niej przedmiot zagad-kowego przeznaczenia, ktry z yciem nie mia adnejspjni i wytworzyy pojcie o sztuce jako o przedmio-cie zbytku, rozkadajcego hart spoeczny, zbytku szko-dliwego, przeciwko ktremu wystpowali nawet mora-lici. I nie tylko midzy sztuk a yciem nie byo spjni,nie byo jej rwnie midzy ni a jej twrc, midzyartyst a jego dzieem, stawa si on istot, ktra si

mczya, nie wiedzc co ma z sob zrobi, nie wiedzcczego szuka, nie pojmujc, gdzie jest pocztek i gdziekoniec jego dziea. Dzi wszystko to si zmienia.

- 30 -

Sztuka wraca na te stanowisko, ktre zajmowaaw czasach najwietniejszego swego rozwoju, staje si

konieczn atmosfer tycia, a jednoczenie artysta staje- Isi zupenie niezalenym i samouctwo zasad wychowa-nia artystycznego.

Kossak, dwudziestoletni chopak, inteligentny, wy-ksztacony, gdyt skoczy uniwersytet, i ktry zapewnewidzia nie jedn dobr robot malarsk, pozosta pomiastach i dworach z dawnych czasw, ktry napewno

interesowa si i zastanawia nad mnstwem sztychw an-gielskich i francuskich, rozchodzcych si i u nas, gwnie z racyi konia, ktrego przedstawiay; Kossak,ktry nadewszystko sam, z natury, mia nadzwyczajn

zdolno obserwowania i pojmowania ksztatu; Kossakniewtpliwie wicej chcia wyrazi, nit wyraa swemiakwarelami, midzy czterdziestym czwartym, a pi

dziesitym rokiem, w czasie pobytu u Dzieduszyckich.Mechanizm tworzenia obrazw jest do zoony

i zawiy.Malarz, jeeli wemiemy przykad najprostszy, do-

znaje wraenia, obserwujc natur, lecz obraz, ktrypada na jego mzg jut si spotyka tam z pewnymipierwiastkami umysowymi, ktre go przeamuj i mo-

dyfikuj. To, co malarz widzi w naturze, pod wpywemgotowego, uprzednio nabytego stanu duszy, pod dzia-aniem jut obecnych myli i uczu, przybiera pewienszczeglny charakter; nastpnie taki wynik zaamania

si zjawiska zewntrznego w duszy, musi w umyle za-mieni si na obraz, na zamknit cao uwarunkowan

ksztatem, barw i wiatem; dalej nastpuje czynnouzewntrznienia tej roboty psychicznej, ktra wymaganadzwyczajnej koordynacyi oka i rki z tymi stanami

- 31

mzgowymi, eby si obraz odbi na ptnie lub papie-rze w tym ksztacie, z t jasnoci, z tym charakte-rem, jaki malarz widzi w swojej wyobrani. Dla dopenienia tego procesu trzeba doda prac zwalczaniu tru-

dnoci materyalnych, niepodatnoci farby, pdzla, ptna,papieru; ca t kuchni techniczn, ktra si plczei gmatwa ze rodkami czysto artystycznymi.

Ot Kossak w Jarczowcach wicej wiedzia, czui lepiej widzia, nit by w stanie to wyrazi. Byow nim wicej treci, ni formy, ktra dopiero si ura-biaa.

Za to otoczenie, sposb ycia, rodzaj ludzi, wszy-stko to byo cudownie przystosowane do talentu i tern-peramentu Kossaka; napeniao jego wyobrani takbogatym materyaem form i zjawisk, te mu z tych'czasw na dugie lata pozosta niewyczerpany skarb za-wsze wieych i ywych wspomnie i obrazw.

Juliusz Dzieduszycki by jednym z tych niezwy-kych ludzi, ktrzy si rodzili z dusz nadmiernie dzielni szerok na stosunki, w jakich wwczas spoeczestwonasze ty musiao. Kraj si roi od oryginaw i dzi-wakw, ktrych dziwactwa wydaj si wypaczeniem'.silnych indywidualnoci, zmuszonych zuywa swj nad-miar si w ciasnych warunkach, w jakich je zamykaoycie, S to ludzie, stworzeni do tycia w wieku na-

przykad XVII, stworzeni do uganiania si po niezliczo-nych owoczesnych polach bitew, do awanturniczych'wypraw, do ycia bez norm i granic, ktrzy musz do-

koa siebie czu kraj otwarty na wszystkie strony, step-bezmierny i swobodny, w ktrych drga lekkomylnasamowola onierza z fantazyi, junaka i wielkiego pana,.

- 32 -

nieliczcego si z fortun, gdy ma "jej jeszcze za duto,lub nie ma ju jej wcale...

Juliusz Dzieduszycki by zakochany w koniu. Od-by z trudem niebezpieczn wypraw do Arabii po ko--nie. Sam y prostem yciem koniucha i myliwca,podczas gdy jego Beduiny otacza zbytek i wygoda.W Jarczowcach drzwi salonu otwieray si prosto dostajni, gdzie kilkadziesit przepysznych koni wschodnich

yo bez troski i pracy, tylko dla fantazyi swego panai sugi, lub dla swego zdrowia cigajc si z wiatrempo polach. Przypomina si Sowacki: -Tabun koni nie-

kiezanych, pi - milowe wok jary - czym nie pan-Dla przyszego malarza wsi polskiej zetknicie si

z tymi ludmi byo nieocenionym skarbem.Przez Dzieduszyckich, Kossak wszed w stosunki

z tem wszystkiem, co yo w podobny sposb, ugania-jc si po stepach za chartami, nurkujc w lasach zazwierzem, tukc si bez wytchnienia o ciany klatki,zuywajc si czsto bezcelowo i lekkomylnie, leczzawsze malowniczo, z fantazy i niepohamowan dziel-noci,

O wikszoci tych ludzi mona powiedzie, co mwiSowacki o Beniowskim, e -yli potrojnte-, - a te tobya -epoka krwawa-, wic w owych czasach nie jeden,ale cae ich setki szy bi si do Siedmiogrodu, na r-wninach Lombardyi, na barykadach Parya, lub uczyNiemcw w Berlinie, jak si robi rewolucya..

Kossak mia brata Leona, ktry z wojska austry-ackiego przeszed do pukw,wgierskich, nastpnie bisi w szeregach woskich, a opar si wkocu zagnanyburz na dalekich kracach Syberyi. By to jednoczeniewielki talent malarski; jego szkice obozowe, ilustracye

- 33 -

codziennego tycia onierskiego, cechuje nadzwyczajnepoczucie charakteru, ruchu i ogromna zdolno wydo-bywania wiata z kartki akwarelowej.

Kossak jednoczenie uczy si elementarnych pod-staw swojej sztuki, tworzy jak samodzielny artystai bawi si ni, gdyt bya ona prostym wyrazem wszy-stkiego, co si z nim dziao, co cieszyo jego i jegotowarzyszy. Sztuka jego znajdowaa bezporednie za-stosowanie - bya i jemu i tym, z ktrymi ty, po-

trzebn,Juliusz Dzieduszycki chcia mie portrety swoich

ukochanych koni arabskich, inni rwnie dali malowa-nia ich czynw myliwskich, anegdot rodzinnych, sta-dnin i psiarni.

Sztuka Kossaka czya si cile z tyciem; oncigle myla obrazami i szkicami, ktre bez przerwysypay mu si z pod rki. On mia si weso kary-katur, wyraa swoj dzielno porywem stajcego

dba okonia, swoj ywo pomkniciem smyczy char-tw, swoj dobroduszno, malujc przyjaci i towa-rzyszy; suya mu ona, jako wyraz dobrych uczu dlaludzi, ktrych obdarowywa swymi szkicami. W sztucetej, od pocztku do koca, nie byo rzemiosa, nie byomartwej nauki, nie byo rutyny - by to cigy, szczerywylew tycia, najszczerszy wyraz modej, kipicej czy-nem duszy.

W tej szlacheckiej sferze Kossak zyskiwa sobiesympaty jako czowiek i wzito jako malarz. Sto-sunki si rozszerzay; Kossak pojecha na Woy, po-zna Ukrain, ktrej poezya promieniaa swoj naturi tradycy na wiele naszych pokole.

JULIUSZ IOISAr 8

34 -

Z caego mnstwa rnorodnych typw ludzkich,wyania si wyranie grupa ludzi o instynktach wiej-skich, ludzi, ktrym dobrze jest tylko tam, -gdzie aden pot, rw aden drogi nie utrudza, gdzie, przestpujc miedz, nie poznasz, e cudza-: ludzi, ktrzy nieuwiadamiajc sobie nawet przyczyny, dla czego tak jest,

czuj si u siebie, na swobodzie, gdy im zapachniewiee powietrze borw, gdy usysz mikki szum awic oczeretw, gdy widz fale zb pynce z wiatrempo wzgrzach, gdy sysz jk czajki nad zielonem mo-rzem k, gdy patrz na dalekie widnokrgi, obramione

sin wstg lasw. W instynktach tych ludzi ley yciebliskie natury, ycie nieunormowane, nieukrcone, jak.w ich pragnieniach i tradycyach, ley podnieta do czy-nw, wychodzcych po za spokojne, regularne, cichei pracowite wytwarzanie i zjadanie chleba.

Dla wszystkich takich natur Ukraina bya ziemimarze. Wyrazy: step, kozak, czumak, porohy, futor,jar, mogia, czajki, miay szczeglny urok i pocig.Przy owoczesnym stanie sztuki ilustracyjnej, przy brakufotografii, gdzie na mujdzi i Litwie albo Mazowszu,rzeczy, do ktrych te nazwy naleay, nie day si na-wet wyobrazi konkretnie, - jednak wia z nich jakiczar tskny, -[aka wo upajajca-, i Matka Ukraina-dla dziecka urodzonego gdzie nad Dubiss lub Wili

zdawaa si naprawd matk... .Kossak w owych czasach da si nie fali tycia

tam, gdzie sama chciaa. Z Ukrainy, z Biaocerkwi po-jecha w r. 1851 z Wadysawem Branickim do Peters-burga. Ceniono tam wtenczas szczeglnie malarzy woj-ska, Kossak te ze swoj znajomoci konia, atwocikomponowania, ilustracyjn zdolnoci opracowania ka-

- 35 -

dego przedmiotu, znalaz tam due uznanie i zarobek.By w Petersburgu przez ptora roku, poczem, obli-czywszy kas i widzc, e mu na to starczy, postano-wi pojecha do Parya, o czem od dawna marzy.

Po drodze mia na dni kilka wstpi do Warsza-wy - wstpi, i zabawi w niej kilka lat.

Kossak trafi tu, na pierwszy brzask rzeczywiciepolskiego malarstwa. Przedzieranie si jednak tego brza-sku, przez okalajce go ciemnoci, byo bardzo utru-dnione.

Jeeli ludzie mego pokolenia mieli jeszcze dokoasiebie chwilami zupen pustk, w ktrej bez wspczucia, mao komu potrzebni, bili si o twarde i cikiewarunki ycia - c mwi o tych pierwszych pionie-rach polskiej sztuki, ktrzy przedzierali si ze swemipragnieniami i ideaami przez ycie, po prostu jak przezlas dziewiczy, lub bezludn pustyni. Szczciem, e czowiek wtenczas jest za mody i t si modoci, t wiarw bezwzgldn prawd i potrzeb tego, co ma doko-na, tak mdry, e nie psuje sobie ycia rozmylaniemnad podobnemi rzeczami. Moda dusza nie schodzi ni-gdy do poziomu, na ktrym w sposb ponury i zgry-

liwy uwiadamia sobie ndz. Jeeli ndza nie zmoezdrowia i nie zabije ciaa, nie jest w stanie pokry

rdz niechci, goryczy i zwtpienia modej i silnejduszy.

Kossak, po przyjedzie do Warszawy, zosta przezkogo zaprowadzony do doktora Tryplina, autora nie-porwnanie naiwnych zmyla, ktre jednak byy ww-czas z wielkim interesem czytane. Tam pozna siz Franciszkiem Kostrzewskim, a przez niego z calem

3*

- 36 -

kkiem modych artystw, ktrzy tylko co opuciliSzko Sztuk piknych.

W Warszawie, poraz pierwszy waciwie, wszedKossak w sfer tycia wycznie artystyczn, sfer, ma-jc mnstwo oryginalnych, wasnych sposobw normo-wania wzajemnych stosunkw, patrzenia na reszt wiata,na cay filisterski kram drobiazgw tycia, sfer, w kt-rej panuje ndza, traktowana z humorem, lub pogard,i ktra ma swoj szczegln poezy, dopki nad niunosi si najszczytniejsza zorza ludzkoci - modo.

Dzi istnienie sztuki i artystw jest do pewnego sto-pnia normaln skadow czci spoecznych stosunkw.Dzi spoeczestwo uwiadamia sobie bardziej wartododatni tej siy cywilizacyjnej, jak ma w sobie sztu-ka, uwiadamia i potrzebuje jej w tyciu w znacznie wikszym stopniu. ycie te artystw poza pierwszemi la-tami pracy, w ktrych dzi i jak dawniej panuje niepo-dzielnie ndza, staje si normalnem; prowadz oni -pro-dukcy- obrazw, tak porzdnie jak wytwrcy ka~degoinnego przedmiotu handlu, maj odbiorcwe, znaj sina akcyach i kuponach, nabywaj dobra ziemskie, sdodatnim pierwiastkiem ekonomicznym, ktry nie ci~cnikomu, z pen kieszeni i sytem ciaem zajmuje szano-wne miejsce midzy zjadaczami chleba-, Mwi to bezadnej ironii. Zamiowanie pienidzy nie przeszkodzioRembrandtowi by wielkim malarzem, jak posiadaniebogactwa Rafaelowi i Tycyanowi by tern, czern sw sztuce. Rozstrzygajcym czynnikiem jest tu, nie ilobogactwa, tylko jako czowieka, ktremu si ono do-.staje. Jak ndza prowadzia sabsze charaktery do po-

menia, przez przyjmowanie protekcyj, tak samo dobro-

37 -

byt prowadzi do zatycia w filisterstwie i marnem uty-waniu - jeeli si dostaje ludziom marnym.

W czasach, kiedy Kossak przyby do Warszawy,a i dugo potem jeszcze, byo inaczej, nit dzi. Byyto czasy cyganeryz: czasy, w ktrych linia demarkacyjnamidzy wiatem artystycznym, a filisterstwem, bya takwyran, te si zdawaa przepaci nie do zasypaniakiedykolwiekbd. Wtenczas jeszcze nietylko w sztuce

miaa by poezya i fantazya - samo tycie artystycznebyo poezy, bajk lub awantur i dziwactwem.

Oj twarde to byy, twarde lata tak od r. 1853-poza 1855 - mwi Jzef Kenig, naoczny wiadektych lat i przyjaciel Kossaka (Tygodnik Ilustrowany-1889 r.) - -Kossak jednak nie traci otuchy. I to mi-nie --- mawia zawsze - trzeba tylko wytrwa, nie da

si zama; przed cierpliwoci i prac nawet dyabli-pierzchn., Szerment, bracie, pomyl-no, jakby namsprokurowa jaki serdelek na przeksk; ty na tomajster.-Szerment by to pniej dobrze znany znako-mity pejzaysta, wwczas ucze i famulus Kossaka.1 Szerment, praktyczniejszy od swego mistrza i bieglej-szy w chodzeniu koo powszedniego chleba, zawsze

jak przeksk upolowa-, Piszc o tych czasach, mgbym opowiedzie

dzisiejszemu pokoleniu artystw, jaka to wwczas byadola ich poprzednikw, jak trudne tycie. Wielka publi-czno sztuki nie rozumiaa, nie znaa si, nie kochaa-je] i nic nie kupowaa. Tylko chwalia lub gania na

wiar, stosownie do tego, jak kto goniej wywrze-.szcza pochwa lub nagan. Zachowywaa si, jak dzi]-Bardzo nieliczni prawdziwi mionicy sztuki nie miel.pienidzy, Posiadajcy pienidze nie mieli zamiowania

- 38 -

-Kupowaa obrazy drobna garstka, prawie tych samychnazwisk, co dzi kupujcy. Nie byo ani Towarzystw-sztuk piknych, ani wystaw staych, ani wreszcie pismilustrowanych, ktre wprawdzie nieraz sztuk i talent-wysokiego pokroju przyduszaj i na kara przerabiaj,-ale go przynajmniej od godowej mierci jako tako

chroni. Przed czterdziestu laty nie byo nic, co pod--trzymu]e, ale za to na wszystkie strony wyrastay da-

-wice siy,-Wytrzymano jednak-,Kko, do ktrego przysta Kossak, skadao si

z ludzi, od ktrych te zaczyna si rzeczywisty, wiadomy swojej odrbnoci rozwj polski sztuki.

Wojciech .Gerson, Franciszek Kostrzewski, JzefBrodowski, Gierdziejewski, Cegliski, Szermentowski, Ba-kaowicz, Henryk Pillati, Sypniewski, oto nazwiska udzi, ktrzy w chwili przybycia Kossaka do Warszawy

rozpoczynaj zawd artystyczny, pracuj wrd cikichwarunkw, tworzc i sztuk i budzc jednoczenie za-

miowanie do niej wrd spoeczestwa; organizuj onimateryalne warunki jej istnienia, zakadajc w kocu To-warzystwo zachty sztuk jJz"knych, ktre byo stwier-dzeniem zdobytego miejsca w spoecznym ruchu.

Midzy tymi modymi ludmi byy talenty pier-wszorzdne: jak Gerson, Kostrzewski, Pillati Henryk,Szermentowski, Gierdziejewski, i inni, ktrych twardeycie zmioto, zanim zdoali si ostatecznie rozwin ...

Towarzysk osi tego kka by poczciwy pan Mar-cin Olszynski - nie malarz, nie rzebiarz, ale z dzie-jami sztuki polskiej zwizany nierozcznie.

W roku 1850 aaczli u niego si zbiera, oprczwyej wymienionych modych malarzy, jeszcze Pecold,

- 39 -

Lerue, Dbski, Majewski, rzebiarz wicki i kilku innych.Zbierano si codziennie; bawiono si, rysujc, rozmowabya cigle, natychmiast ilustrowan; krystalizowaa siw ksztat plastyczny, zanim jej sowa przebrzmiay i ci

chy. Pan Marcin Olszynski ma album o omiuset stro-nicach, w ktrym jest przeszo 700 rysunkw, akwarelii olejnych obrazkw, nie liczc fotografii i wycinkwz gazet. Jest to kronika pierwszych chwil istnienia pol-skiej sztuki - dokument wielkiej wartoci dla poznaniajej historyi. Oczywista rzecz, te Kossak ze swoj do-br natur, pogod, jasnoci, humorem, uprzejmocii koleestwem poczu si odrazu midzy t modziejak u siebie - niemniej przez ni by przyjty z otwar-temi ramionami i uznaniem dla jego bardziej jut wy-robionego, samodzielnego talentu. Album zostao wzbo-gacone dwudziestoma przeszo rysunkami Kossaka,oprcz szeregu szkicw, w ktrych tartuje z Kostrze-wskiego - na co mu ten ostatni odpowiada natych-miast, drwic karykatur z Kossaka.

Okoo tego Albumu zbieraa si i czya ta gar-stka artystw at do roku 1862...

Pan Marcin Olszynski trwa jednak dalej na swa..jem stanowisku uprzejmego cznika wszystkiego, col,y zaczo w owych pocztkach lat pidziesitych.Raz przynajmniej do roku na w. Marcin gromadzili-si u niego wszyscy dawni towarzysze malarze i lite-raci, schodziy si te szeregi modszej generacyi, wy-

stpujce kolejno w polskiej sztuce. Ponad niesychanemi bateryami butelek, ponad cigle wieo stawianymi

dymicymi si pmiskami, wrd kbw dymu, odpoudnia do pnocy, unosi si gwar rozmw, w kt-rym dwiczay echa z przed kilkudziesiciu hit i wiee,

- 40

ledwie t1Wi8domione basa, tak jak siwe, przerzedzoneczupryny janiay obok ciemnych gw, po nowocze-snemu przystrzyonych.; Ci, ktrycb brako, gdy~ byligdzieindziej, albo te jut poszli ~tamc - patrzyli naucztujcych ze cian obwieszonych szkicami. Gierdzie-jewski, kochajcy si w dyabacb, czarownicach, wid-mach, pnocy i - wdce; Pillati Henryk, ktrego dwasymboliczne obrazy, przedstawiajce bistory modocitych ludzi, ktrzy ucztowali za stoami pana Marcina,wisiay tuz nad ich gowami - i wielu innych, a z szafy

wygldaa biaa statuetka Kossaka w cylindrze na bakier,z wsem do gry, szykowna i przesadnie elegancka,roboty wickiego, ktry te za innymi poszed tam...c

Charakterystyczn cech tego pocztku samodziel-nego rozwoju naszej sztuki, jest brak w Jej grupiemodych malarzy, ktrzy wieo ukoczyli szko _szkolarstwa. Odrazu zaznaczyy ~si wyrane rnicetemperamentw i upodoba i pozostay do ostatka wy_rane w ich dzieach. Nie wszyscy mieli rwnej miarytalenty, lecz wszyscy prawie mieli siln indywidualno,ktra nie daa si zatrze, a jednoczenie wszyscy Uwiadamiali sobie swoj odrbnoplemienn i wynikajce stdzagadnienia artys1yczne i odrazu rzucili si do odtwa-rzania ziemi i ludzi, ycia obecnego i przeszoci swo-jego kraju.

Kossak przyszed pomidzy .nich jut jako zdecy_ .dawany i okrelony charakter, a Jednoczenie jako jutsamodzielny artysta, ktry ty bezporednio z naturi potrafi umiejtnie i swobodnie tttywa artystycznych

rodkw.Jego umiejtno malowania akwarel Posu~ya

41

mu w Warszawie, do zdobywania rodkw tycia dlasiebie i dla innych.

Dla kawaka prawie suchego chleba musia retu-szowa liche fotografie niejakiego Gawartowskiego- -mwi Kenig.

Fotografie, ktre w owych czasach robiono, byyrodzajem szkicw, wykonanych przy pomocy soczewkii chemicznego procesu. Daway tylko cienie, to jestplamy czarne, i wiata, to znaczy biae; reszt, ptonyi wszelkie szczegy ksztatw dorabiao si rcznie.Oprcz tak wykoczonych portretw, publiczno daa

te fotografii kolorowanych.Kloch, ktry zajmowa si takiem kolorowaniem,

poznawszy Kossaka, dobrego jut akwarelist, zacz mudawa robot. Z czasem, jak mwi Marcin Olszyski,mieszkanie Kossaka zamienio si w jakie biuro kolo-rowania fotografii, w ktrem i Kloch jut stale siedziai pracowao kilku innych, midzy ktrymi Szermentowski.Roboty byo duto, zarobek wzgldnie niezy. Kossakwaniejsze roboty wykonywa sam, dozorujc jednocze-nie caego warsztatu. Takie zastosowanie narazie zna-laz jeden z najwikszych talentw naszej sztuki w sto-licy kraju, w rodowisku tycia umysowego. W tym, jakw wielu innych wypadkach nadzwyczajna czynno i rzu-

tko Kossaka, poczona z jego yczliw i przyjaciel-sk natur, nietylko zapewniaa jemu zarobek, ale po-magaa innym, budzia dokoa ycie i zamiowanie doprzedmiotu, ktrym si on zajmowa.

Poza tern Kossak, o ile tylko mg, nie przesta-wa pracowa jako malarz. Robi, o ile si zdarzyy,portrety konne kobiet i mczyzn, malowa typy miej-skie, komponowa obrazy, .przyczem nieustannie uczy si

_.- 42 -

i rozwija, gdy jego nauka bya nieodczna od yciai twrczoci.

W owych te czasach i pod jego kierunkiem wy-konano na zamwienie petersburskiego ksigarza B. M.Wolffa rysunki do ksiki: Plefada Polska, a nastpnieKossak zrobi ilustracye do Pient- o ziemt- naszef, ktrew bardzo zmanierowanych stalorytach wyszy u upaskiego w Poznaniu.

Nie zawsze wiadectwo wspczesnych i przyja-ci, lub kolegw, jest wiadectwem pewnem. Opinieo ludziach zaamuj si pod bardzo rnymi ktami,

owietlaj nieraz bardzo sprzecznymi promieniami 1;y-cie, charakter i czyny danego czowieka. Czasem jednakpewne zdanie o kim jest tak stale jednakiem, przezcay szereg lat i u rozmaitych ludzi, i mona mu ufa;zdanie takie jest jak wynik wielokrotnie powtrzonego,przez rnych eksperymentatorw, dowiadczenia - mo-liwie bliskie prawdy.

Oto, co mwi o Kossaku rni ludzie, w rnychczasach, a zawsze przez lat pidziesit jednako.

Jzef Kenig w -Tygodniku Ilustrowanym- z roku1884 tak mwi o swojem poznaniu si z Kossakiemw r. 1842 (zostawiam t dat, chocia jest tu wyranapomyka): Je1;eli konie Kossaka nie rozbudziy we mnie-wwczas podziwu, tylko chodne uznanie, za to osobi--sto mistrza (tego tytuu jeszcze u nas podwczas nierozdawano tak szczodrze, jak dzisiaj), podbia nas zu-

-penie, Tak skoczonej piknoci mskiej, a przytem-tak charakterystycznej, tak oryginalnej, takiej jakiej

-odrbnej nie zdarzyo nam si spotka. Pan Juliusz-by wwczas modziecem wysmukym, dobrego, ale-niezbyt wybujaego wzrostu, doskonale zbudowanym,

- 43 -

>0 ruchach swobodnych i elastycznych, z bardzo gst,ciemn czupryn, ktr nosi strzyon do krtko wbrewwarazawskim wczesnym zwyczajom. Leciutki, puszysty

wsik ledwo si zarysowywa, i nie zapowiada wcaleowych sumiastych wsw, zdobicych teraz t twarzi dzijeszcze pikn, bo pen charakteru.Obejcie te modegoartysty pene uprzejmoci, ale wskazujce obytego jut -z dobrem towarzystwem czowieka, odznaczajcego siniezmiem skromnoci, ale bez adnej sztywnoci, je-sdnao mu serce. W kadym razie zjednao mu sercemoje, i to na zawsze. Zdziwi mnie zwaszcza, zaro-zumialca- - mwi dalej Kenig- -bo jak kady mody,8 do tego pocztkujcy dziennikarz, strasznie byemtrapiony t gupi przywar .- zdziwi mnie szacunek,::oZ jakim ten modziutki i tak [u wychwalany chopiec

przemawla o starszych w jego zawodzie, np. o Janu-arym Suchodolskim-,

Dalej -cytuje zdanie jego o Kostrzewskim, ktremaluje ca jasno i prawo umysu Kossaka, Co za,ogromny talent! Zobaczysz, co on da, czem bdzie, je-

eli... dotrzyma tego, co obiecuje... Kraj nasz, nie zdo-by si jeszcze na podobn bystro spostrzegawcz,,na podobn umiejtno chwytania i wypowiadaniacharakteryatyki, na podobn sztuk tworzenia typw.Bdzie on pierwszym u nas czowiekiem, ktry potrafiskrajowi doskonale o nim samym opowiada, jak Te--nierzy -czy Brouwerzy opowiadali Holendrom o Holen-drach, On sam nie wie, czem jest i lekcewaty siebie.A to szkoda. Bo gdyby wiedzia co wart, gdyby si-odpowiednio ceni, troskliwiejby si pilnowab. I Kos-sak susznie ocenia talent Kostrzewskiego i rwnie su..sznie obawia si, e moe si zwichn...

-- 44 -

Wojciech Gerson w tym' samym numerze -Tygo-dnika Ilustrowanego- pisze, te Kossak, zostawszy czonkiem Tow. zachty sztuk piknych - -zdrowymi, uczci-wymi i szerokimi pogldami na tycie sztuki i jej kie-runek, poytecznie si ogowi zasuy-, Dalej mwi,te przenisszy si do Krakowa, -wkrtce i tam zeswego zacnego, po bratersku zgodnego charakteru po-znany i oceniony zostae.

Ludwik Jenike, piszc O udziale Kossaka w reda-kcyi -Tyg. Ilustr.e tak mwi: -Okazae] postawy, twa-rzy penej, ozdobionej wsem zawiesistym, o rysach-regularnych, z wyrazem agodnym, przypominajcym-nieco oblicze Sobieskiego, 37-letni Juliusz by w owym-czasie, pod wzgldem zewntrznym postaci icie ty-

-pow, Charakteru przytem sodkiego, wylanego i za--wsze rwnego, z odcieniem mocno optymistycznym,

umia sobie jedna ogln sympaty nietylko w gro--nie kolegw, lecz take w szerokich koach towarzy-skich, Dalej, -[ako dowd uczynnoci i dbaoci Kos-saka o popieranie kadego talentu-, przytacza zajcie sijego uczniem drzeworytni, Kryskim, ktry dziki po-parciu i pomocy Kossaka, mg si dalej ksztaci i byjednym ze zdolniejszych naszych rzebiarzy.

Z uwielbieniem i mioci mwi o nim WadysawMaleszewski w Biesiadzie Literackiej-,

Zygmunt Sarnecki, w -Kuryerze Warszawskim-,pisze o Kossaku: -Tem piknego charakteru Juliusza-Kossaka bya dobro, nie zamcona nigdy ani krew-

-koci, ani draliwoci nerwow, ani bro Boe a--dn brudn namitnoci. Zdrw i silny ciaem, zdrowi siln mia dusz. P wieku blisko patrzyem na 'ly--cie jego, pynce penym, wezbranym, a czystym, jak

- 45

woda rdlana, strumieniem, A dalej: -Chocia wy-prsedzi bujny i wspaniay rozkwit polskiego malar--stwa, cieszy si niewymownie pniejszym jego wzro-:stem i rozwojem. Kady nowy talent, nie baczc na to,

~e mu od ust odejmowa kawa powszedniego chleba,tak ciko i skpo zdobywanego u nas artystycznprac, budzi w nim nie zawi, lecz rado i dum.

Najyczliwszym, najuprzejmiejszym aplauzem witatryumfy: Grottgera, Matejki, Gierymskiego, Brandta,Chemoskiego, Siemiradzkiego i tylu innych. Kady

-mody mg liczy zawsze na jego pomoc i popar--cie.

-Wszystkiem, co umia i wiedzia, co posiadai czem rozporzdza, dzieli si po bratersku, nie obra-'~ajc nigdy niczyjej mioci wasnej, nie stawiajc si

wzgldem protegowanego na wyynach profesorskich,,lub na tronie dobroczycy, lecz traktujc go zawsze[ak rwnego sobie-,

-Gdym zwrci na to kiedy uwag, rzek skro-mnie: - Widzisz, mj stary, chleba i dobrej radynigdy szczdzi nie naley, bo tylko tym sposobem mo-

esz spaci dug, jaki zacigne u tych, ktrzy cie-bie karmili i uczyli. Trzeba to jednak czyni uprzejmie,:delikatnie, eby jaki taki nie spostrzeg si, te chcesz

burmistrzowa i nad nim przewodzi-,-Tym, co go uczyli, jake sam by wdzicznylPodpisany gwiazdk autor wspomnienia o I(ossaku

w -owcu- z marca 1899 r. pisze: Ct to by za miy:&towarzysz, strzelby nie bra ze sob (w tern si autor-chyba myli, gdyt I(ossak sam siebie rysuje ze strzelb"na tych polowaniach), ale do wszystkiego nalea, na-najwysze pooniny si drapa, przez dziewicze knieje,

l- 46 -

gdzie siekier czasem trzeba byo drog sobie toro--wa, przechodzi. Wszystko mu byo dobre, wszystkogo interesowao, wszystko widzia i wszystko w tejzacnej i kochanej swej gowie notowa. A ten humor-zotyl biada strzelcowi, co koz ustrzeli, albo do nie-

dwiedzia spudowa. Lepiejby sforami dosta, nit przy-Kossaku podobnie si spisa. W jednej chwili rzecz-uwleczniona ad aeternam rei memoriam, ku radoci-wszystkich i delikwenta take, bo dla niego rysunek e ,

Przytoczyem te zdania ludzi rnych, zdania,w ktrych si streszcza pogld na cakowite tycie 1

47 -

warunek nauki malarstwa. Ludzie tego jeszcze na ognie uwiadamiaj dobrze, do jakiego stopnia naukaszkolna jest zawad dla kadego talentu, obdarzonego-jak tak indywidualnoci. Faszywe pojcie, e istnieje-

jaka techn z"ka, od ktrej zaley mistrzowstwo, i te tatechnika jest jednak dla wszystkich talentw i indywi-

dualnoci, jest w znacznej mierze przyczyn tych wdrwek za granic-, tych marze o wyjedzie do Pa-rya-, Charakterystycznem jest, I podczas kiedy ze-owszd wdruj tam czciciele sztuki, jednoczenie tacy:Corot, Millet, Daubigny i tylu innych ucieka z Paryado maych wsi okolicznych, mieszka w chatach chopskich i tyje tak, jak gdyby ognisko sztuki byo gdziew cieniu starych dbw Fontainebleau, na polach Bar-bison, wrd opotkw Auvers, wrd wierzb pochyonych nad Sekwan i trzcin Oise'y. Herkomer ucieka-z Londynu do maego miasteczka, czy wsi Bushey'i tworzy tam ognisko oryginalnego i wielostronnego'ruchu artystycznego, ktry dotyka malarstwa, rzebyi teatru. Dziki temu, pejzayci francuzcy wystpujw sztuce, jako nowatorowie i reformatorowie, wprowa-

dzaj do niej wie, w bezporednim stosunku poznannatur, wyraaj swoj dusz w sposb szczeglny,indywidualny, podczas kiedy napywowa ludno pocz

tkujcych artystw ciera z siebie pitna rodzime, ory-ginalne i rozpywa si w paskich komunaach.

Nie uczniom, nie pocztkujcym naley jecha doParyta, lub Monachium. Jeeli jut komu za ciasno, lubza godno w domu, lub jeeli chce widzie, co si gdzie-indziej robi, niech jedzie za granic, jako artysta, ktryjut samodzielnie wada swymi rodkami artystycznymi,..ktry patrzc na cudz prac, lub dostajc si w silny-

- 48 -

ruch artystyczny, w kierunku jak zwykle jednostronnym,zdoa uwiadomi siebie i swj do tego ruchu stosu-nek; zdoa nauczy si czego od sztukt~ nie zatracajctego, co si nauczy od natury, co jest najwaniejszew ksztaceniu si. Ch jednak tego -wyjazdu za gra-

nic staje si czsto tak drczcym stanem psychi-cznym, e czowiek musi i za tern pragnieniem, po-

niewa ogarnity niem, nie jest w stanie dojrze dokoasiebie w domu nic, coby mu si wydawao interesujcem i poytecznem dla jego nauki. Przytem Paryt zda-leka wydaje si maym, a czowiek sam sobie wielkim;zdaje mu si, e wypeni sob to potworne rojowiskoludzkie. Tymczasem, przybywszy tam, gubi si w tumie, schodzi w ostatnie szeregi pracownikw, i widzitylko tyle nieba, ile go przeziera z pomidzy dachww jego quartier; przechodzi ndz, tak sam, jakw domu i uczc si w jakiej prywatnej akademii, lubw szkole sztuk piknych, zdobywa tak sam nauk

szkoln, ograniczon, ktr, zostawszy samodzielnymmalarzem, musi z gruntu przewrci i zmieni, gdyjest ona tylko ciasn rutyn, nie przystosowan do jegoindywidualnoci. Co do emigracyi samodzielnych talen-tw, to przynosi ona wprawdzie czasem potytek jedno-stce, gdy na wielkiem targowisku wszechwiatowematwiej jest, zwaszcza ludziom oryginalnym, znalei czcicieli i dobrobyt, spoecznie jednak emigracya taka Ijest szkodliw. Zabiera ona' spoeczestwu to, co sta-nowi istotny potytek istnienia sztuki, pozbawia je mo-

noci doznawania wrae artystycznych, kae zadawal-nia si na wiar reklamy, kuponami od sawy swoichtalentw, a podnoszc interes zagranicznych ognisk

- 49 -

sztuki, przenosi do nich wszystkie dodatnie dla spoeczestwa skutki jej powstania i rozwoju.

Kossak nie zatraci w Paryu, ani swojej orygi-nalnoci artystycznej, ani swojej odrbnoci narodowej.

Przyjecha on tam, jako wiadoma siebie indywidual-no, z ustalonemi i okrelonemi deniami, Nie rozto-pi si w obcej sferze stosunkw, owszem, stara sina bruk paryzki przenie, cho may promie tej ziemi,do ktrej by tak bardzo przywizany.

Kiedy dwaj synkowie pastwa Kossakw zaczliwychodzi na miasto, publiczno paryzka z ciekawo-

ci przygldaa si dwom maym krakusom, byszczcym kkami pasw, janiejcym biaoci sukmanek;niemniejszy podziw budzia na placu Inwalidw niakaw malowniczym stroju kujawskich chopek.

Gwn si: przycigajc Kossaka do Parya,by zapewne Horacy Vernet - niezaletnie od tego po-wszechnego uroku i pocigu, jaki Pary wogle mia i madla artystw. Z Vernetem czya go pewna wsplnastrona upodoba: ko i bitwa. Imi Vernetw zreszt,byo u nas bardzo popularne, gdy przed Horacym jut,

wikszego talentu i temperamentu Karol Vernet napenia dusze naszych koniarzy radoci, swemi ognistemiarabami, a Horacy, ilustrator niezgasej jeszcze legendy

napoleoskiej, ktrej bylimy jednym z najwietniejszych promieni, by u nas prawie za swego uwaany,Poznanie z Vernetem uatwia Kossakowi ksina Mar-celina Czartoryska. Vernet przyj Kossaka bardzo ~y.czliwie, ale szkoy swojej nie mia, a zapytany, do kogo

naley si uda po nauk, odrzek:- -Do nikogo, - Observer la nature et produire,

voila l'ecole qu'il vous faut, Je n'ai rien ci vous appren-JUUUSZ lOSIAl 4

- 50 -

~dre. Du reste, je descends-vous montez, et vous irezloin - i doda z poczuciem wartoci i powagi swegozdania: - -C'est mol qui vous le dit-, Zdanie to byo

suszne, rada najmdrsza, jak mona byo da Kossa-kowi. Zreszt Kossak mia wikszy talent i bujniejszytemperament od Verneta; gbsze poczucie prawdy, ja-niejsz j cilejsz obserwacy i przeszed jut najle-psz szko tworzenia pod bezporedniem wraeniemnatury - ycia,

W pierwszym roku pobytu w Parytu, Kossak ko-piowa w Luwrze konie Gericault, pejzae Ruysdala,skopiowa Mary Medicis na koniu z jej apoteezy, ma-lowanej przez Rubensa, kopiowa te! obrazy Troyona.Wieczorami chodzi rysowa modele z natury do kt-rej ze szk prywatnych. W r. 1857 pracowa jakiC!8S razem z Gersonem, Pillatim, Tep, Sypniewskim, 'w pracowni, urzdzonej przez Gersona. Zreszt, uczy

si po swojemu, rysujc w koszarach, na placach mu-sztry, na ulicy; robic studya w rzeni nad zabitemikomi. Wisia nieustannie u okna swojej pracowni, gdziez czwartego pitra rozlega si szeroki widok na ogrodyi wielki obszar nieba, ktre Kossak cigle -apa-, no-

tujc wszelkie zmiany ksztatu, barw, wiata na obokach. Jak dawniej na stepach Ukrainy i wrd jarwPodola, tak dzi na paryzkim bruku, Kossak, przede-wszystkiem uczy si, obserwujc bez wytchnienia,w kadej chwili ycie, - od lotu jaskek do postacistarych weteranw -nieprzebremiaej chwaye, Genera

Dembiski, Wysockit Seweryn Gazowski i cay zastpmodszych, jak bajeczne turawie na dzikim ostrowie,znosili sowo po sowie-, ktrem si ywia wyobraniaKossaka i krzepi Jego talent,

- 51

Naturalnie, tu, jak gdzieindziej, Kossak ~y w do-brych, serdecznych stosunkach koleeskich z ca modzie polsk, ktra tak, jak on, przybywaa do Parya po mdro, ktrej w kraju uczy kady obok,przegldajcy si w wodach jaziora, kada sosna, szu-

mica nad piaskami...W f. 1856, oprcz Kossaka, mieszkali w Parytu

Rodakowski, Kapliski, Tepa, Chlebowski, Straszyskii inni. Namwi ich Kossak, eby wysali do Warszawyswoje obrazy. Szukali potem po gazetach warszawskichjakiej o nich wzmianki, nie znajdujc adnej, a czyta-jc natomiast ogromne artykuy o orkiestrze Bilsego,ktry z nich, p artem, robi wyrzuty Kossakowi.Kossak radzi w odpowiedzi, eby caa kolonia utwo-rzya orkiestr, ktr te zaraz naszkicowa. Rodako-wski gra na wiolonczeli, Kapliski, malarz i poeta, naarfie, Tepa, ktry wieo wrci z podry na Wschd,w fezie na gowie, uderza w tam- tam, wszyscy, a2 domodela krccego katarynk, graj na rnych, symbo-

lizujcych pewne przymioty kadego, instrumentach. Napce biust Delacroix ma wbity kapelusz na oczy, a In-gres tonie w kupach papieru - natomiast gowa Ktskiego uwieczona laurami wznosi si na postumencie.

W anegdocie tej tkwi potwierdzenie faktu, te po-wstanie sztuki u nas nie byo wynikiem odpowiedniegostanu spoeczestwa, tylko byo ochotnicz wyprawjednostek, ktre rne blisze, osobistsze wpywy, wy-wabiy na pole artystycznej pracy; jednostek, ktreswoje zamiowanie do sztuki spoeczestwu narzuciy;wartoci swoich talentw, si przekonania, wytrwao

ci, a w znacznej mierze saw, zdobywan za granic,4*

- 52 -

wytworzyy te warunki, w ktrych nastpne pokolenierzeczywicie znalazo przyjaniejsz atmosfer.

W r. 1861 Kossak wraca do Warszawy, a w 1862roku obejmuje kierownictwo -Tygodnika Ilustrowanego-, I

Przegldajc roczniki tego pisma z owych czasw,ma si wraenie, jak gdyby jakie smugi wiata byszczaytam, gdzie si spotyka rysunek Kossaka. Jego niepoha-mowana czynno, inteligencya, talent, jego wpyw bu- I

dzcy i oywiajcy udziela si zreszt wszystkim pra-cownikom. A przytem, dla ilustracyi, co za nabytek takiniezmordowany, obdarzony niewyczerpan pomysowo

ci pracownik! Rysunki do powieci i poezyi, studyanad archeologi, do ktrej tak wielkie zamiowanie byow spoeczestwie, ilustracye biecych wypadkw, por-trety, mody, karykatury, wszystko sypao si z podowka Kossaka z niesychan rozrzutnoci - a za-wsze z talentem i porywajcem tyciem. Kossak nie po-.

trafi le i niedonie rysowa. Czujna, zawsze obu-dzona, wiea i moda wyobrania kieruje kadem po-cigniciem pdzla i kresk owka. Oprcz obrazw,ktre jednoczenie maluje, tworzy on takie arcydziea,jak Rok Myliwca i Pam1:tnZlel starajcego si i roz-poczyna prac nad Panem Tadeuszem. Przelewa sion przez brzegi pisma, sta go na ilustrowanie wszyst-kiego, co si dokoa znalazo do ozdobienia. -PrzyjacielDzieci- drukuje jego rysunki do ~Gabryela Holubka,ilustracye do historyi polskiej; cieszy i rozwija wyo-

brani dzieci iskrami talentu Kossaka.To by bezporedni wynik jego talentu i indywi-dualnoci, lecz poza tern wpywa on na innych, poma-ga do wytworzenia i rozwinicia si tak wanego ska-

- 53 -

dowego pierwiastka ilustracyi, jak drzeworytnictwo. -Ty-godnik Ilustrowany- zaoono, sprowadzajc kilku drze-worytnikw Niemcw z Lipska, Francuza De la Hayei Czecha Pokornego, przy nich zaczli pracowa nasi,jak: Styfi, Regulski, Gorazdowski, Szybeler i inni, kt-rych niejedn wietn prac, dzi si z podziwem i alem oglda - z alem, gdy trzeba to wyzna, ilustra-cya u nas cofna si straszliwie.

Drzeworytnictwo upado wskutek wynalezienia no-wych, taszych sposobw reprodukcyi i wskutek tanio..

ci, z jak si kupuj galwanotypy zagraniczne, a arty-styczna strona ilustracyi nie nosi adnego charakteru,nie wyraa adnej indywidualnoci, nie przedstawia adnego denia. Jest lepszy papier, lepsza farba drukar-ska, wicej prenumeratorw, ale niema duszy, niematemperamentu i talentu ilustracyjnego. To te lepszydruk i papier Tygodnika- nie jest w stanie zrwnowa-~y tego blasku talentu, jaki bije z dawnych, Kossako-wskicb rocznikw. Dzisiejszy -Przyjaciel Dzieci- jest

niezdarn pacht w porwnaniu z latami 1861-1862.Stare roczniki tych I pism, na swoich zkych kartach

zachoway blask tej zorzy modej i silnej, poczynajcej~y sztuki polskiej, na dzisiejszych wida atanin i sta-ranie o tanio.

Nie trzeba myle, e wtenczas, lub troch p-niej, wydawca marzy o zapaceniu drogo i sprzedaniutanio - nie, bynajmniej I Bya w nim jednak jaka kro-pla fantazyi. Nie paci on za niebo, jeeli go byo,

wedug jego zdania, za duo, posdzajc, e w tern jestnie interes artystyczny, tylko puapka na jego kiesze,lecz poddawa si wpywom takiego Kossaka, bya

- 54 -

w nim pewna naiwno, dziki ktrej unosi si i zapo-mina - choby czasem, przy butelce...

Wracajc do drzeworytnictwa, Kossak usilnie sistara dopomdz poczynajcym pracownikom, uczy ichrysowa, korygowa odbitki, poddawa pomysy techni-czne i cay swj zasb wieej i bystrej inteligencyiwkada w wszechstronny rozwj pisma. Olbrzymia ta

dziaalno nie przeszkodzia mu stworzy tak wietnychobrazw, jak Stado Mohorta, Jarmark 'ltJ Habeismer-dzie i tylu innych. Zdrw, silny, obdarzony przyrodzonpogod i jasnoci ducha, ktrej nic nie mogo zam

ci, dwiga on z lekkoci i prac nadmiern i nie je-dn bied, nie jeden ciar materyalny, ktry na spa-

.da wskutek wikania si tyciowych stosunkw.Potrzeba pracowania i na siebie i dla dopomoe..

nia innym, przy maej zapacie, jaka wwczas przypa-daa za dzieo sztuki, zmuszay Kossaka do rozdrabnia-nia talentu; musia on tworzy i bez wytchnienia arty-zmem zarabia, eby podoa wszystkim wydatkom,ktre wzrastay wskutek jego uczynnoci i dobroci. Po-niewat jednak w ostatecznym rachunku jego tycia, torozdrabnianie zna tylko w maym stopniu, poniewaw tej niezmiernej iloci jego wietnych prac, tak mao

si znajdzie takich, o ktrych mona powiedzie, te le-piej, eby ich nie byo, mona z ca susznoci twier-dzi, te Kossak mia si ponad to wszystko, e siw adnym razie nie podda i sztuk swoj trzyma za-wsze na najwyszym, na jaki go sta byo, poziomie.

Kossak nie by ani odludkiem z przekonania, anite nie by nim z usposobienia, jedn z tych natur sa-motnych, oddzielonych od tumnego tycia, jakiemiszczeglnemi przymiotami duszy. Przeciwnie, by on

- 55 -

natur udzielajc si, towarzysk i chtnie biorc,:udzia w tyciu zbiorowem, Po powrocie tei 3 Paryta,zastawszy zorganizowane jut Towarsystwo Zacbc:tySztuk Piknych, przysta do niego i bardzo czynnie,gorliwie i poytecznie w niem pracowa.

Kiedy, przy kocu lat szedziesitych, Kosiakprzenis si do Krakowa, zostawia za sob w Warsza..wie niezatarte zasugi dla naszej sztuki. Praca zbiorowa,waciwie tylko w zastosowaniu do zagadnie matery-alnych, funkcyonuje rwnomiernie i stale, W sferze umy-

sowej, bez cigego, czynnego udziau jednostki, ktradan prac zainicyowaa, ktra stworzya i jej idei form, praca ta trwa dugo nie moe, Rozpd, ja-kiego przy Kossaku nabrao ilustratorstwo u nas, trwajaki czas i wyda duto rzeczy godnych podziwu, leczostatecznie usta zupenie.

Ale wpyw Kossaka siga gbiej i szerzej. Jegoowoczesna dziaalno w Warszawie wywara wpyw na

cae pokolenie artystw. Kossak oddziaa na nich, nietworzc szkoy manierystw i naladowcw, tylko bu-dzc to wszechstronne zamiowanie do natury, wskazu-jc ca rnorodno zjawisk, ktre byy tut pod rk,wartych poznania i odtworzenia; swoj prostot i swo..bod tworzenia, zbliajc i sztuk i natur do' modych

umysw, w ktrych si tlia iskierka artyzmu. Kossak,porywajccm tyciem swoich obrazw, budzi talenty;przed dziecinn wyobrani, jego rysunek zjawia $iw byskawicznym blasku i rozwietla na wszystkiestrony dalekie widnokrgi.

Dwadziecia kilka lat przetytych w Krakowie, prze-szy dla Kossaka w wytonej pracy. Niezmordowana,niewyczerpana twrczo, ani na chwil, nie ustawaa.

-- 56 -

Lata, od poowy siedmdziesitego do koca omdziesitego roku, s te czasem powstania najwietniejszychkompozycyi, rzeczy zdumiewajco ywych, charaktery-stycznych i rnorodnych,

W roku 72-73 by Kossak w Monachium, gdziepracowa razem z Jzefem Brandtem, z ktrym czya-go dawna, dobra i do koca ycia niezamcona przy-

jai...

Warto talentu pozostaje niezmienn bez wzglduna to, czy on jest, lub nie jest susznie i sprawiedliwieoceniony.

Upodobania tumw zmieniaj si, i kto, do nie-dawna czczony, moe naraz