Stanisław KłosKrajobrazy nieistniejących wsi - Stanisław Kłos

Nieistniejace wsie - srodek.indd 2 2010-08-16 13:49:22




Redaktor prowadząca: Adriana Pyszkowska-WłochOpracowanie grafi czne: Eta ZarębaSkład i przygotowanie do druku: FOX Publishing Bartosz KusibabKorekta: Bogdan StrycharzRecenzja: Hubert OssadnikMapki przygotował: Stanisław Kłos

Fotografi e:Stanisław Kłos (strony: 26, 34, 38, 41, 45, 47, 56, 63, 65–70, 106, 133, 135, 147, 150, 152, 158, 165, 168, 172, 179, 185, 187, 188, 190, 192, 196, 199, 201, 203, 208, 211, 212, 217–219)LIBRA (strony: 6, 17, 23, 27–29, 33, 36, 42, 43, 57, 59, 78, 144, 162)Jacek Nawrot (strony: 5, 16, 19, 53, 80, 92–96, 111, 114, 118, 137, 148, 155, 187)Agnieszka i Damian Nowakowie (strona 174)Witold Smoleński (strony: 83, 87, 90, 91)Jacek Szarek (strona 138)Eta Zaręba (strony: 8, 14, 73, 85, 89, 99, 100, 105, 108, 110, 120, 123–125, 128, 129, 131, 132, 134, 166)

Zdjęcie na okładce: fragment starego cmentarza w Żydowskiem. Fot. Stanisław Kłos (2009 r.)

W książce wykorzystano fotografi e z publikacji:Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy, część I, Gmina Lutowiska, Warszawa 1995Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy, część II, Gmina Cisna, Warszawa 1996Brykowski R., Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warszawa 1995Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku, Rzeszów 1997Łemkowie w historii i kulturze Karpat, część II, Sanok 1994Ossendowski F.A., Karpaty i Podkarpacie. Cuda Polski, Poznań b.r.w. Pieradzka K., Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939

© Copyright by Wydawnictwo LIBRA© Copyright by Stanisław Kłos – tekst

ISBN 978-83-89183-66-8

Wydanie I, Rzeszów 2010

Wydawca:Wydawnictwo LIBRAul. Jagiellońska 14, 35-025 Rzeszówtel./faks 17 862 13 16www.libra.ple-mail: [email protected], [email protected]


5

O w

siach, których nie ma

KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI

SŁOWO OD AUTORA

Krajobrazy nieistniejących wsi towarzyszyły mi od dawna. Odkąd zacząłem turystyczne wędrówki po regionie, po Bieszczadach, Beskidzie Niskim i Roztoczu, a były to lata pięćdziesiąte ubiegłego stulecia, napotykałem wsie, których nie było. Były za to rozległe, puste przestrzenie ze świeżymi jeszcze śla-dami ludzkich siedzib, niekiedy rozpadające się domy, ale najczęściej zarastające chwastami pogorze-liska. Wyglądały jak ogromne, pełne bólu rany. Były także sady – wiosną obsypane białym kwieciem, jesienią uginające się pod ciężarem jabłek i śliw, wówczas jeszcze nadających się do jedzenia. Częstym widokiem były opuszczone cerkwie, najczęściej drewniane, poniszczone przez wojnę, czas i ludzi niemających poszanowania dla obecnego w nich Boga, wewnątrz zdewastowane, ale pełne jeszcze świętych ikon. W chwilach refl eksji przypominam sobie owe miejsca, bezludne doliny po Be-rehach Górnych, Caryńskiem i Wołosatem, widzę obdarty z szalunku szkielet cerkwi w Duszatynie, niezarośnięte ruiny Monastyru, nieliczne, lecz pełne życia chaty w Kopyśnie i rozpadającą się cerkiew w Paniszczowie.Krajobrazy nieistniejących wsi – ile ich widziałem, chyba wszystkie, wtedy gdy stały jeszcze kikuty cerkwi i resztki domostw, i potem, gdy spychacze równały ziemię dla potrzeb pegeerowskich ferm. Dziś to już inne krajobrazy, niepodobne do tych sprzed kilku dziesiątków lat, można rzec – mityczne, fascynujące przeszłością i tajemniczością otoczenia. Czas goi rany. Te na ziemi pomimo upływu dzie-siątek lat są jeszcze widoczne. Jak długo?


6


Na podkarpackich kresach

Dziewięcierz, fragment cmentarza


7

KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSIN

a podkarpackich kresach

NA PODKARPACKICH KRESACH

Województwo podkarpackie, zajmujące najdalej na południowy wschód wysunięty kraniec Pol-ski, to region o wyjątkowych walorach krajobrazowych, przyrodniczych, historycznych i wielokultu-rowych, gdzie współczesność ciągle jeszcze miesza się z posmakiem dawnych kresów. Nie ma w tym nic dziwnego, wszak do 1939 roku jego wschodnia połowa wchodziła w skład województwa lwow-skiego, dawniej ruskiego, a to były już te prawdziwe kresy. Wypada dodać, że zachodnia należała do województwa krakowskiego. Wśród rozlicznych osobliwości tego regionu jest coś, co nie przysparza mu sławy ani zaszczytów, ale na swój sposób intryguje – to bezludne uroczyska wymarłych wsi.

Na wschodnich i południowych krańcach województwa, od tzw. Zasania poczynając, poprzez Roztocze Południowe, Pogórze Przemyskie i Bieszczady, na Beskidzie Niskim kończąc, znajdują się dziesiątki miejsc, gdzie nieco ponad pół wieku wstecz istniały ludne osiedla. Tam gdzie był Miłków, Monastyr, Jamna, Krywe, Berehy Górne, Jasiel, Rostajne, Świerzowa Ruska i dziesiątki innych wiosek, panoszy się dziś bujna roślinność, ścielą się na wpół dzikie łąki i chaszcze, rosną krzewy i drzewa, a często już spory las.

Ile ich jest – nie sposób dokładnie określić: sto, a może nieco więcej. Liczby nie są tu ważne. Po wielu pozostały tylko nazwy na mapach, w innych tli się jeszcze jakieś życie, stoją dwa, trzy domy, niekiedy osada leśna lub smętne popegeerowskie osiedle, ale nie jest to już wieś w pełnym tego słowa znaczeniu. Są i takie, które dosłownie zaorano. Dziesiątki innych utraciło dawny charakter. Istniejące na ich gruntach pegeerowskie gospodarstwa i osiedla w niczym nie przypominają trady-cyjnej wsi, ale jako miejscowości istnieją. Spotyka się też wioski, które zamierają na naszych oczach z przyczyn, rzec można, naturalnych. Należy do nich Kopyśno koło Rybotycz i jeszcze kilka innych. Starzy ich mieszkańcy odchodzą z tego świata, młodzi znajdują gdzie indziej lepsze warunki bytu. I tak z czasem pustoszeje dom po domu, i tylko na cmentarzach przybywa krzyży. Każde z tych miejsc jest ciągle żywym świadectwem historii, wypełnionym pamięcią o ludziach, którzy z mo-zołem budowali tutaj swoje małe ojczyzny, ale i dowodem ogromu ludzkich nieszczęść i tragedii,

morza przelanych łez, a często i krwi. Zjawisko nieistniejących wsi to symbo-

liczny znak meandrów historii, tej dawnej i cał-kiem nie tak odległej, gdy proces tworzenia zachodzący w ciągu stuleci został drastycznie przerwany w połowie lat czterdziestych XX wieku. Jak do tego doszło? Co było tego przy-czyną? Na te pytania można odpowiedzieć Zaprzęg bojkowski (lata 30. XX w.)


8



krótko – wojna i powojenne zawieruchy oraz związane z tym wysiedlenia zamieszkałej tu ludności ukraińskiej, a także brak ludzi do ponownego zasiedlenia wyludnionych wsi.

Zjawisko to ma jednak głębsze podłoże historyczne, polityczne, społeczne i gospodarcze. W ska-li, w jakiej występuje na terenie województwa podkarpackiego, to pewnego rodzaju fenomen w kraju i w Europie, tragiczny wybryk historii, a także natury. Towarzyszy bowiem temu proces naturalnej suk-cesji przyrody, niejako jej powtórnego zdziczenia, niemający odpowiednika w innych regionach kraju. Na terenach opuszczonych wsi zadziwiająco szybko pojawiły się dzikie chaszcze, zarośla i wyrosłe z samosiewek gęste młodniki. Z czasem wiele z nich okrył las.

Aby przybliżyć zaistniałe zjawiska, należy sięgnąć w przeszłość, tę odległą sprzed stuleci i cał-kiem niedawną.

Zawiłości historiiWojewództwo podkarpackie od południa graniczy ze Słowacją (w przeszłości była to część

Węgier), a od wschodu z Ukrainą. Od zarania dziejów Polski, a więc od X wieku, było to pogranicze etniczne i kulturowe zachodu i wschodu Europy – i tak pozostało do dziś.

Przed z górą tysiącem lat stykały się tu granice polityczne Polski Piastów, Rusi Kijowskiej i Węgier, dopiero kształtujących się państw, zawzięcie walczących o każdy skrawek ziemi, o pano-wanie nad zasiedlającymi ten obszar ludami.

W owym czasie w dorzeczach górnego Sanu i Bugu zamieszkiwało prapolskie plemię Lędzian (Lachów), którego dziedziny znalazły się w zasięgu państwa Piastów. Do niego na-leżały legendarne Grody Czerwieńskie, w 981 roku podbite przez księcia kijowskiego Wło-dzimierza Wielkiego. Od początku XI wieku na przemian panowali tu królowie polscy i książęta ruscy. Dopiero w drugiej połowie tego stulecia granica ustabilizowała się mniej więcej na linii Wisłoka i Jasiołki – i w takim zarysie przetrwała do lat czterdziestych XIV wieku.

Trzeba bowiem wiedzieć, że w tamtych czasach granice polityczne nie były jedno-znaczne z granicami etnicznymi, a te z kolei Opuszczony cmentarz


9



nie miały tak istotnego znaczenia jak w ostatnich stuleciach. Na pograniczach wzajemne przenikanie nacji, religii i kultur było zjawiskiem normalnym. Niewątpliwie jednak wschod-nie rubieże omawianego obszaru zdominowało osadnictwo ruskie. Siedziby ludzkie były tu rzadkością. Na większości obszaru prawie do końca średniowiecza rozciągały się pust-ki i rozległe puszcze, które dopiero z czasem zostały skolo-nizowane.

W połowie XIV wieku za panowania króla Kazimie-rza Wielkiego granica Polski została przesunięta daleko na wschód i dopiero od tego momentu nastąpił szybki rozwój osadnictwa. W ciągu następnych dwu stuleci powstało tu dziesiątki miast i setki wsi.

Poczynając od drugiej połowy XIV wieku, od południa – zza Karpat – zaczęły tu napływać grupy ludności paster-skiej zwanej Wołochami. Tworzyli oni swoisty konglomerat etniczny powstały z przemieszania ludności arumuńskiej,

bałkańskiej, węgierskiej, ruskiej, i zapewne jeszcze innych nacji (w późniejszym okresie ze znaczą-cą przewagą elementu ruskiego). Wołosi, jak i Rusini byli wyznawcami religii obrządku wschodnie-go, czyli prawosławnej. Stopniowo zasiedlili prawdopodobnie bezludne wówczas góry Bieszczadów i Beskidu Niskiego, niekiedy zapuszczając się także dalej na północ – na Pogórze, a nawet Roztocze. W dobrach królewskich i prywatnych powstawały wsie zakładane na prawie wołoskim.

Z czasem, głównie pod wpływem cerkwi prawosławnej, Wołosi ulegli daleko idącej rutenizacji, wtopili się w żywioł ruski, a po części także polski. W ciągu stuleci z ludności tej wykształciły się grupy górali ruskich: Bojków – zamieszkujących Bieszczady i Łemków – zasiedlających Beskid Niski. Śladem bytności Wołochów są jedynie liczne nazwy terenowe pochodzenia rumuńskiego, południowo-sło-wiańskiego lub węgierskiego: kiczery, magury, połoniny i dziesiątki innych.

Tak w toku skomplikowanych procesów historycznych i społecznych ukształtowała się mapa et-niczna południowo-wschodnich kresów Polski, w tym południowo-wschodnich obszarów obecnego województwa podkarpackiego. Było to pogranicze etniczne i kulturowe, dziś mające już wymiar tylko historyczny, gdyż czasy, gdy żyły tu obok siebie różne nacje, minęły, zanim nastał półmetek XX stulecia.

Przed wybuchem II wojny światowej zamieszkiwali tu pospołu Polacy, Rusini-Ukraińcy, Żydzi i w niewielkiej ilości także potomkowie kolonistów niemieckich, osiedlonych w czasach zaboru au-striackiego. Społeczność ukraińska zasiedlała wschodnie tereny województwa, do linii Sanu, spora-

Bojko w kożuchu (lata 30. XX w.)


10



dycznie przenikając także dalej na zachód, oraz na południu Bieszczady i Beskid Niski, stanowiąc w tych rejonach prze-ważający odsetek mieszkańców wsi.

W latach II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu stosunki etniczne w tym regionie uległy diametralnej zmianie. Zagłada spotkała liczną tu niegdyś społeczność żydowską, wyludniły się niemieckie kolonie, deportacje dokonywanie tak w niemieckiej, jak i sowieckiej strefi e okupacyjnej zmu-siły tysiące rodzin do opuszczenia dotychczasowych miejsc zamieszkania. Podjęte pod koniec wojny decyzje polityczne, w tym wytyczenie nowych granic, spowodowały przymuso-we, nienotowane dotychczas, masowe przemieszczenia lud-ności. Wkrótce po wyzwoleniu wschodniej Polski urzędujący w Lublinie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego podpisał 27 lipca 1944 roku umowę z rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o ustaleniu granicy polsko-radzieckiej. Miała ona przebiegać mniej więcej wzdłuż linii Curzona, za-proponowanej w 1920 roku przez angielskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Nathaniela Curzona. Niespełna dwa miesiące później, 9 września tego roku, PKWN podpisał umowę z rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o wzajemnej ewakuacji obywateli obu państw. Na tej podstawie w latach 1944–1946 z ówczesnego województwa rzeszowskiego przesiedlono na Ukrainę 267 tysięcy Ukraińców.

Zanim jednak front przesunął się na zachód, poza ową linię Curzona, na wschodnich rubieżach Polski rozgorzał kolejny konfl ikt polsko-ukraiński, wzniecony przez Organizację Ukraińskich Nacjo-nalistów i jej zbrojne ramię – Ukraińską Powstańczą Armię. Nie ma nic zdrożnego w tym, że naród ukraiński podjął kolejną próbę utworzenia własnego niepodległego państwa. Niestety, nacjonaliści ukraińscy rozpoczęli to zbożne dzieło od aktów przemocy, terroru i zbrodni wobec ludności polskiej. Tak już bywa, że każda wojna wyzwala okrucieństwa i żądzę odwetu. Ta była jednak wyjątkowo okrutna i bezwzględna. W trakcie konfl iktu dochodziło też do aktów przemocy, gwałtów i zbrodni ze strony polskiej, nie ona jednak tę wojnę rozpoczęła.

To sprawy niezwykle drażliwe i skomplikowane, a ich zawiłości trudne do wyjaśnienia w kilku zdaniach. Krótko rzecz ujmując: celem OUN-UPA było wyrugowanie ludności polskiej z terenów, do których rościli sobie pretensje, i oderwanie ich od Polski. Dotyczyło to obszarów położonych na południowo-wschodnich obrzeżach kraju, na zachód od linii Curzona, dlatego w nomenklaturze UPA nazywano je Zakierzonia (Za-

Łemko w czuchani (lata 30. XX w.)


11



kerzonia) lub Zakierzoński Kraj. W przybliżeniu owa Zakierzonia miała sięgać po linię środkowego Sanu, a w górach po linię Wisłoka i jeszcze dalej na zachód. Były to obszary zamieszkane w znacznej części przez społeczność ukraińską, ale od stuleci stanowiące integralną część Rzeczypospolitej.

Działania UPA spowodowały zdecydowaną reakcję polskiego podziemia, a potem władz Pol-ski. Na wschodzie i południu województwa rozgorzały walki, które z różnym nasileniem trwały do 1947 roku. Ogromu zniszczeń, strat i ofi ar po obu stronach konfl iktu, głównie wśród ludności cywil-nej, trudno opisać. Kres temu położyła akcja „Wisła”, podjęta przez polskie władze wiosną 1947 roku. W jej toku wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane pozostałych tu jeszcze Ukraińców, w tym także Łemków, w sumie 97 tysięcy osób.

W efekcie przesiedleń opustoszało kilkaset wsi, wiele z nich w czasie konfl iktu lub później zosta-ło doszczętnie zniszczonych. Zgodnie z rozkazem dowódcy UPA z września 1945 roku opuszczone poukraińskie wsie miały być palone – i w wielu wypadkach tak w istocie było.

Warto też wspomnieć, że w 1951 roku nastąpiła wymiana terenów przygranicznych pomiędzy Polską a Związkiem Radzieckim. Za rejon Sokala w województwie lubelskim Polska otrzymała Ustrzy-ki Dolne i kilkadziesiąt wsi w ich okolicy, oczywiście pozbawionych rdzennej ludności, którą wcześniej wysiedlono w głąb – wówczas radzieckiej – Ukrainy.

Na wyludnionych terenach osiedlono przesiedleńców ze wschodu, potem prowadzono akcje osadnicze, zakładano państwowe gospodarstwa rolne, ale dziesiątki wsi już nigdy nie powróciły do życia, a wiele zostało zasiedlonych tylko po części.

Rusini, UkraińcyLudność ruskojęzyczna zamieszkiwała na terytorium Rzeczypospolitej od zarania dziejów. Jej

poczucie odrębności narodowej zaczęło się jednak kształtować dopiero w XIX wieku. Czytelnika nie-znającego zawiłości historii może zatem dziwić używane zamiennie nazw Rusin i Ukrainiec, odnoszą-cych się w istocie rzeczy do tej samej narodowości.

Słowa Ruś, Rusin czy Rusini były znane i używane od dawna, jednak jako termin określający grupę etniczną weszły w użycie dopiero pod koniec pierwszej połowy XIX wieku. Pomysł ten wysunął w 1848 roku greckokatolicki metropolita lwowski Michał Lewicki. Konsekwencją tego było pojęcie

„lud ruski”, a odnośnie do języka – „narzecze ruskie”. Niedługo potem, bo już na początku drugiej połowy XIX wieku, zaczęła się kształtować świadomość narodowej odrębności tej grupy etnicznej – i wówczas historyk Michał Hruszewski upowszechnił nazwy Ukrainiec, Ukraina. Wywodzi się ona od wyrazu „ukraina” – oznaczającego pogranicze, czyli ziemię „u kraja”, używanego od XVII wieku dla określenia obszaru położonego w dorzeczu Dniepru, na wschodnich krańcach ówczesnej Rzeczypo-spolitej. Tak zapoczątkowany został proces ukrainizacji Rusinów, który przybrał na sile na przełomie


12



XIX i XX wieku. Część elit ukraińskich jako drogę do stwo-rzenia własnego państwa wybrała ideologię nacjonalistycz-ną, co zaowocowało powstaniem w 1929 roku Organizacji Nacjonalistów Ukraińskich.

W czasach zaboru austriackiego, jak i w niepodległej już Polsce na określenie narodowości urzędowo nie używa-no terminu „Ukrainiec”, usankcjonował to dopiero Sejm II Rzeczypospolitej w 1928 roku. W podjętej uchwale wpro-wadzono nazwę „Ukrainiec” w miejsce dotychczasowej

„Rusin”, zaś dla określenia narodowości – „ukraińska”, za-miast – „ruska”.

Jako ciekawostkę warto dodać, że oba te określenia nie są rodzimymi nazwami wschodniego odłamu Słowian. W istocie są wytworem historii. Pierwsza ma pochodzić od normańskich Rusów, wojowniczych Skandynawów, którzy kiedyś w odległych czasach zawędrowali w naddnieprzańskie stepy, i została przeniesiona na lud osiadły nie tylko w tych stronach. Druga – jak wykazał profesor S. Tomaszewski w 1929 roku – jest produktem polskim.

Prawosławni, unici, grekokatolicyRusini zamieszkali na terenach dawnej Rzeczypospolitej byli wyznawcami obrządku prawosław-

nego. W 1596 roku w wyniku postanowień unii brzeskiej Kościół prawosławny w Polsce został podpo-rządkowany papieżowi. Odtąd Kościół ten zwano potocznie unickim, a jego wyznawców – unitami. W istocie był to nadal Kościół obrządku wschodniego, gdyż zachował tamtejszą liturgię, pisownię w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i hierarchię kościelną. Wprowadzenie postanowień unii trwa-ło w Polsce stosunkowo długo. Prawosławna eparchia przemyska, która obejmowała m.in. wschod-nie i południowe obszary obecnego województwa, przystąpiła do unii dopiero w 1692 roku.

Pod zaborem austriackim Kościół unicki nazwano greckokatolickim. Zmiany tej dokonała ce-sarzowa Maria Teresa w 1774 roku. W stosunku do duchowieństwa zakazała nawet używania okre-ślenia „pop”, będącego pozostałością prawosławia. W potocznym obiegu przetrwało ono jednak do chwili obecnej. Dzięki Cerkwi prawosławnej, potem unickiej i greckokatolickiej ludność ruskojęzyczna utrzymała swą tożsamość etniczną i kulturową. Stąd też w dawnej Polsce, a szczególnie w Galicji panowało przekonanie, że prawosławny czy grekokatolik to Rusin (Ukrainiec). Wyznanie stanowiło niejako kryterium przynależności etnicznej.

Kobieta łemkowska (lata 30. XX w.)


13



Kościół greckokatolicki w Polsce, jako instytucja kościelna, istniał do 1947 roku, kiedy na mocy dekretu władz Polski Ludowej został skasowany, a jego mienie przejęte na skarb państwa. Natomiast rok potem pełną autokefalię uzyskał Kościół prawosławny. Część wyznawców Kościoła greckokato-lickiego przeszła na prawosławie, wielu pozostało jednak przy dawnym obrządku, który nieformalnie istniał nadal. Odrodzenie Kościoła greckokatolickiego nastąpiło po 1990 roku. Już współcześnie kolej-ny raz zmieniono nazwę tego obrządku – obecnie jest to Kościół bizantyjsko-ukraiński, ale potocznie nadal bywa nazywany greckokatolickim.

W wymarłych wsiach, na cerkwiskach i opuszczonych greckokatolickich cmentarzach najczę-ściej spotyka się jednoramienne krzyże łacińskie, będące symbolem tak Kościoła rzymskokatolickiego, jak i greckokatolickiego. Oprócz nich pojawiają się, lecz znacznie rzadziej, krzyże dwuramienne lub trójramienne ogólnie związane z obrządkiem wschodnim. Prawosławie symbolizują krzyże trójra-mienne, z charakterystycznym dolnym ramieniem ukośnym.

Bojkowie i ŁemkowieBojokowie i Łemkowie to nazwy grup etnografi cznych górali ruskich, w dzisiejszym pojęciu ukra-

ińskich, niemal do połowy XX wieku zamieszkujących góry Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Wykształ-ciły się one na fali osadnictwa rusko-wołoskiego, w toku skomplikowanych procesów historycznych i społecznych trwających całe stulecia. Ich miana – mające charakter ludowy, przezwiskowy – pojawiły się w literaturze w XIX wieku i z czasem (szczególnie w odniesieniu do Łemków) stały się ich ofi cjal-

Żniwa na Bojkowszczyźnie (lata 30. XX w.)


14



nymi nazwami. Wcześniej Bojkowie nazywali sami siebie hirniakami lub werchowyńcami, zaś Łemko-wie używali względem siebie terminu Rusin lub Rusnak. Jednych i drugich Polacy nazywali potocznie Górniakami.

Bojkowie zamieszkiwali Bieszczady, zaś Łemkowie – Beskid Niski, a nawet góry położone dalej na zachód. Granica pomiędzy nimi przebiega mniej więcej doliną Osławy. Za najdalej na wschód wysunięte łemkowskie wioski etnografowie uważają Solinkę i Żubracze. Bojkowie bardzo szybko ulegli ukrainizacji. Do tego kierunku zbliżyli się też mieszkańcy wschodniej Łemkowszczyzny obejmującej dorzecze Osła-wy. Wypada tu dodać, że już na przełomie XIX i XX wieku, pod wpływem różnych czynników, Łemko-wie zaczęli się dzielić na zwolenników wspólnoty z narodem ukraińskim lub rosyjskim. Tych ostatnich nazywano rusofi lami, oni też, poczynając od przełomu XIX i XX wieku, zaczęli powoli przechodzić na prawosławie. Ruch ten przybrał na sile w latach trzydziestych minionego stulecia. Z czasem wykształciły się dwa wyraźne nurty narodowościowe, opozycyjne względem siebie – rusnacko-łemkowski i ukraiński. Podział ten nabrał trwałego charakteru i – mimo tragicznych wydarzeń po wojnie oraz rozpadu Łem-kowszczyzny – trwa do dziś. Wyjaśnianie tych zawiłości wykracza jednak poza temat książki.

Różnice między Bojkami a Łemkami były niewielkie, przejawiały się elementach kultury mate-rialnej i duchowej, w sposobach gospodarowania, w budownictwie i ubiorach, zwyczajach i obrzę-dach, odmiennościach gwarowych. Różniła ich, i to znacznie, mentalność. Jedni i drudzy byli wyznania greckokatolickiego, rzadziej pra-wosławnego, przy czym charakteryzowało ich niezwykłe przywiązanie do Cerkwi – używali alfabetu cerkiewnego, czyli cyrylicy, a ich język był ukraińską gwarą.

Bojków w naszym regionie już nie ma. Może jeszcze jakieś pojedyncze rodziny au-tochtonów przyznają się do bojkowskich ko-rzeni, ale jako grupa etnografi czna nie istnieją. Łemkowie zaś pozostali. Nieliczne ich skupiska zamieszkują do dziś niektóre wsie Beskidu Ni-skiego, głównie w dorzeczu Osławy i górnej Ropy, już w powiecie gorlickim.

Opuszczone wsie przez całe dziesiątki powojennych lat, poza nielicznymi przypad-kami, zionęły pustką. To, co uniknęło zagłady


15



podczas wojny i walk z UPA, było dewastowane i niszczone. Z nakazu władz, jak i ze zwykłej ludzkiej głupoty – inaczej tego nazwać nie można – zburzono dziesiątki cerkwi i zdewastowano cmentarze. W umarłych wsiach przetrwały tylko niektóre przydrożne krzyże i kapliczki, ale w pustych wnękach nie ma już świętych postaci, które zapłakałyby nad ich losem.

Byli i są jednak ludzie, instytucje i organizacje oraz nieformalne grupy, które starają się ocalić od zapomnienia to, co jeszcze zostało. Jak potrafi ą, i na ile ich stać, porządkują opuszczone cmenta-rze, lepią pogruchotane nagrobki, odgrzebują relikty świątyń i domów, odnawiają przydrożne fi gury i krzyże. Znane są działania pana Stanisława Krycińskiego z Warszawy, który przed laty w ramach akcji „Nadsanie” inwentaryzował i porządkował cerkwiska i ginące cmentarze. Aktualnie podobną działalność kontynuuje Stowarzyszenie „Magurycz” – wcześniej znane jako Nieformalna Grupa Ka-mieniarzy „Magurycz” – prowadzone przez pana Szymona Modrzejewskiego z Nowicy. Do tego gro-na dołączyło niedawno Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich w Zagórzu, a także kilka innych lokalnych organizacji.

W ostatnich kilkunastu latach grunty wielu opustoszałych wsi i popegeerowskich gospodarstw trafi ły w prywatne ręce – często sprzedano je łącznie z wiejskimi cmentarzami i cerkwiskami. To, co oszczędził czas, może zniknąć, gdy nowi właściciele poczną gospodarować po swojemu. Zobaczmy zatem, jak tu było i co pozostało.


O w


16

W CIENIU BIESZCZADZKICH POŁONIN

W doliniewioska byłana wzgórku

okolonym drzewamigdzie cerkiew stała

pustkapozostały krzyżedźwigają w górę

poszarpane ramionado Boga

dookoła ciszaw pustce

słychać jeszcześpiewny głos popa

czuć zapach kadzidełoddech świata

który stąd odszedłwygnany przez wojnę

i złych ludzi

O w



223

O w

siach, których nie maWAŻNIEJSZA LITERATURA

WAŻNIEJSZA LITERATURA

Adamski Jerzy F., Gala Zbigniew, Kierek Damian, Dydnia – gmina nad Sanem, Krosno 2000Almanach karpack „Płaj”, półrocznik Towarzystwa Karpackiego (wybrane tomy) Beskid Niski – przewodnik, Pruszków 1999„Bieszczad” – rocznik Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział Bieszczadzki (wszystkie numery)Bieszczady – przewodnik, Pruszków – Olszanica 1995Bieszczady, Słownik historyczno-krajoznawczy, część I. Gmina Lutowiska, Warszawa 1995Bieszczady, Słownik historyczno-krajoznawczy, część II. Gmina Cisna, Warszawa 1996Czajkowski Jerzy, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999Dolina Wiaru – ocalić od zapomnienia, Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Doliny Wiaru, Wojtkowa 2007Falkowski J. i Paszycki B., Na pograniczu łemkowsko-bojkowskim, Lwów 1935 Fastnacht Adam, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław 1962Grzesik Witold, Traczyk Tomasz, Od Komańczy do Bartnego, Warszawa 1992Januszczak Ryszard, Tyrawa Wołoska – gmina w cieniu Gór Słonnych, Kłos Stanisław, Bieszczady – A to Polska właśnie, Wrocław 2000Kłos Stanisław, Bieszczady – przewodnik, Warszawa 1994Kłos Stanisław, Horyniec Zdrój – mały przewodnik krajoznawczy po uzdrowisku i gminie, Krosno 2000Kłos Stanisław, Lubaczów i okolice, Krosno 1998Kłos Stanisław, Osobliwości Bieszczadów, Rzeszów 2003Kłos Stanisław, Osobliwości Beskidu Niskiego, Rzeszów 2004Kłos Stanisław, Podkarpackie – przewodnik, Olszanica 2005Kryciński Stanisław, Pogórze Przemyskie – przewodnik, Pruszków 2007 Kryciński Stanisław, Cerkwie w Bieszczadach, Warszawa 1991Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku, Rzeszów 1997Łemkowie. Kultura – sztuka –język, Warszawa-Kraków 1987Łemkowie w historii i kulturze Karpat, część pierwsza i druga, Rzeszów 1992 i Sanok 1994Magury – rocznik krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu (wybrane numery)Michalak Janusz, Dukla i okolice, Krosno 1996Michalak Janusz, W dorzeczu górnej Wisłoki, Krosno 1997Michalak Janusz, W dolinie Osławy, Krosno 1997Michalak Janusz, Rymanów, Rymanów Zdrój i okolice, Krosno 1995


O w


224

WAŻNIEJSZA LITERATURA

Misiło Edward, Akcja „Wisła” – dokumenty, Warszawa 1993Monografi e bieszczadzkie, tom 12 i 13, Ustrzyki Dolne 2001Motyka Grzegorz, Tak było w Bieszczadach – walki polsko-ukraińskie 1943–1948, Warszawa 1999Osenkowski Zbigniew, Zagórz nad Osławą – z dziejów miasta i gminy, Sanok 2006Pawluś Jan, Krempna i okolice, Jasło 1997Piecuch Andrzej, Harkawy Adam i Janowska Mariola, Opuszczone wsie ziemi gorlickiej, Gorlice 1993Pieradzka Krystyna, Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939Pisuliński Jan, Przesiedlenie ludności ukraińskiej z Polski do USRR w latach 1944–1947, Rzeszów 2009„Połoniny” – informator krajoznawczy poświęcony Beskidom Wschodnim (wybrane roczniki)Potocki Andrzej, W dolinie górnego Wisłoka i od Rymanowa do Jaślisk i Dukli, Krosno 2003Reinfuss Roman, Łemkowie jako grupa etnografi czna, Sanok 1998Reinfuss Roman, Śladami Łemków, Warszawa 1990 Saładiak Andrzej, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993 Sieradzka Krystyna, Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939Skowroński Maciej, Skowrońska Agata-Wydrzyńska i Dmitrzak-Skowrońska Izabela, Sanok i okolice, Sanok 2009 Subik Piotr, Na szlakach Dukielszczyzny, Krosno 1999Szczęśniak Antoni B. i Szota Wiesław Z., Droga do nikąd, Warszawa 1973Wład Paweł, Wiśniewski Marek, Roztocze Wschodnie – przewodnik nie tylko dla turystów, Mielec 2004Wnuk Zygmunt (współautor Kłos Stanisław), Magurski Park Narodowy – przewodnik przyrodniczo-historyczny, Rzeszów 2000


225

O w


INDEKS MIEJSCOWOŚCI

Arłamów (PP) 59Balnica (B) 169Bełchówka (BN) 176Beniowa (B) 123Bereźnica Niżna (B) 77Borysławka (PP) 52Buk (B) 145Bukowiec (B) 121Brzegi Górne (B) 133Caryńskie (B) 130Chyrzynka (PP) 37Chrewt (B) 83Choceń (B) 154Ciechania (BN) 218Czeremcha (BN) 201Darów (BN) 194Dobrzanka (PP) 52Duszatyn (B) 161Dydiowa (B) 117Dziewięcierz (RP) 32Dźwiniacz Górny (B) 115Grąziowa (PP) 67Hałków (BN) 206Horodek (B) 79Hroszówka (PP) 46 Huczwice (B) 153Hulskie (B) 107Huta Pielgrzymska (BN) 220Huta Polańska (BN) 208Jabłonica Ruska (PP) 44Jamna Dolna (PP) 69Jamna Górna (PP) 69

Jasiel (BN) 202Jawornik (BN) 158Jaworzec (B) 139Kamionka (BN) 197Kamienne (BN) 177Kamionki (B) 157Kopyśno (PP) 54Krajna (PP) 61Kreców (PP) 49Królik Wołoski (BN) 195Kwaszenia (PP) 71Krywe (B) 103Krywka (B) 112Lachawa (PP) 48Lipowiec (BN) 199Łokieć (B) 117Łomna (PP) 64Łopienka (B) 146Łuh (B) 140Łupków (B) 164Miłków (Z) 19Moczarne (B) 136Monastyr (RP) 29Muczne (B) 116Olchowiec (B) 88Osławica (B) 163Paniszczów (B) 84Paportno (PP) 58Polany Surowicze (BN) 189Polchowa (PP) 39Prełuki (B) 160Przybyszów (BN) 180

NDEKS MIEJSCOWOŚCI


O w


226

INDEKS MIEJSCOWOŚCI

Rabe (B) 151Radziejowa (B) 95Ratnawica (BN) 176Romanowa Wola (PP) 73Ropianka (BN) 207Rosolin (B) 86Rosochate (B) 91Rostajne (BN) 216Roztoki Górne (B) 143Rudawka Jaśliska (BN) 202Rudawka Rymanowska (BN) 283Rudka (BP) 23Ruskie (B) 111Serednie Małe (B) 89Sianki (B) 126Sieniawka (RP) 21Smereczne (BN) 189Sokole (B) 81Sokoliki Górskie (B) 119Sokołowa Wola (B) 82Solinka (B) 143Sopotnik (PP) 58Stare Brusno (RP) 24Stebnik (B) 76Steinfels (B) 76Studenne (B) 97Sukowate (B) 156Surowica (BN) 192Świerzowa Ruska (BN) 214Szczerbanówka (B) 173Tarnawka (BN) 185Tarnawa Niżna (B) 113Tarnawa Wyżna (B) 113Teleśnica Sanna (B) 80

Terebnie (Z) 18Trójca (PP) 62Tyskowa (B) 92Tworylne (B) 98Wernejówka (BN) 188Wilsznia (BN) 210Wola Krecowska (PP) 49Wola Maćkowa (PP) 72Wola Wołodzka (PP) 40Wołodź (PP) 40Wołtuszowa (BN) 182Wólka (BN) 181Zawadka Morochowska (BN) 179Zawoje (BN) 186Zawój (B) 141Zubeńsko (B) 168Żernica Niżna (B) 150Żernica Wyżna (B) 150Żydowskie (BN) 211

(B) – Bieszczady(BN) – Beskid Niski(PP) – Pogórze Przemyskie(RP) – Rozstocze Południowe(Z) –Zasanie


227

O w


SPIS TREŚCI

SŁOWO OD AUTORA ....................................................................... 5

NA PODKARPACKICH KRESACH .................................................. 7Zawiłości historii ......................................................................................................... 8Rusini, Ukraińcy ..........................................................................................................11Prawosławni, unici, grekokatolicy .............................................................................. 12Bojkowie i Łemkowie ................................................................................................. 13

OD ZASANIA PO ROZTOCZE ......................................................17Terebnie .....................................................................................................................18Miłków ...................................................................................................................... 19Sieniawka .................................................................................................................. 21Rudka ....................................................................................................................... 23Stare Brusno ............................................................................................................. 24Dziewięcierz ............................................................................................................. 32

NA POGÓRZU PRZEMYSKIM .......................................................37

W DOLINIE SANU I NA JEJ OBRZEŻACH ....................................37Chyrzynka..................................................................................................................37Polchowa .................................................................................................................. 39Wołodź i Wola Wołodzka ......................................................................................... 40Jabłonica Ruska ........................................................................................................ 44Hroszówka ............................................................................................................... 46Lachawa ...................................................................................................................48Wola Krecowska i Kreców ........................................................................................ 49Dobrzanka ................................................................................................................ 52

W DORZECZU GÓRNEGO WIARU ..............................................52Kopyśno ................................................................................................................... 54Paportno i Sopotnik ................................................................................................... 58Arłamów .................................................................................................................. 59Krajna ........................................................................................................................61Trójca ........................................................................................................................ 62


O w


228

SPIS TREŚCI

Łomna ...................................................................................................................... 64Grąziowa ...................................................................................................................67Jamna Dolna i Górna ................................................................................................. 69Kwaszenina ............................................................................................................... 71Wola Maćkowa .........................................................................................................72Romanowa Wola .......................................................................................................73

W CIENIU BIESZCZADZKICH POŁONIN .....................................75

NA PÓŁNOCNYCH OBRZEŻACH BIESZCZADÓW ....................76Stebnik i Steinfels .......................................................................................................76

WOKÓŁ ZALEWÓW ......................................................................77Horodek ....................................................................................................................79Teleśnica Sanna .........................................................................................................80Sokole ........................................................................................................................81Sokołowa Wola ........................................................................................................ 82Chrewt...................................................................................................................... 83Paniszczów ...............................................................................................................84Rosolin ...................................................................................................................... 86Olchowiec .................................................................................................................88Rosochate ..................................................................................................................91Radziejowa ............................................................................................................... 95

W DORZECZU GÓRNEGO SANU – OD RAJSKIEGO PO ŻURAWIN .....................................................97

Studenne ...................................................................................................................97Tworylne ................................................................................................................... 98Krywe ...................................................................................................................... 103Hulskie .................................................................................................................... 107Krywka .....................................................................................................................112


229

O w


SPIS TREŚCI

W GŁĘBI BIESZCZADZKIEGO WORKA .....................................113Tarnawa Niżna i Wyżna ............................................................................................113Dźwiniacz Górny .......................................................................................................115Łokieć i Dydiowa ....................................................................................................... 117Sokoliki Górskie ........................................................................................................119Bukowiec ..................................................................................................................121Beniowa .................................................................................................................. 123Sianki ....................................................................................................................... 126

U PODNÓŻA POŁONIN ..............................................................130Caryńskie ................................................................................................................. 130Brzegi Górne ............................................................................................................ 133Moczarne ................................................................................................................ 136Jaworzec .................................................................................................................. 139Łuh ..........................................................................................................................140Zawój .......................................................................................................................141

W DOLINIE SOLINKI ....................................................................143Solinka i Roztoki Górne ............................................................................................ 143Buk ..........................................................................................................................145Łopienka ..................................................................................................................146

W OTOCZENIU BALIGRODU ......................................................150Żernica Niżna i Wyżna ............................................................................................. 150Rabe .........................................................................................................................151Huczwice ................................................................................................................. 153

W DORZECZU GÓRNEJ KALNICZKI ..........................................154Choceń ....................................................................................................................154Sukowate ................................................................................................................ 156Kamionki ................................................................................................................. 157


O w


230

SPIS TREŚCI

W ZAKAMARKACH DORZECZA GÓRNEJ OSŁAWY I OSŁAWICY .................................................................158

Jawornik ..................................................................................................................158Prełuki .....................................................................................................................160Duszatyn ..................................................................................................................161Osławica .................................................................................................................. 163Łupków ...................................................................................................................164Zubeńsko .................................................................................................................168Balnica .....................................................................................................................169Szczerbanówka ....................................................................................................... 173

POMIĘDZY OSŁAWĄ A ROPĄ ...................................................175

NA POGÓRZU BUKOWSKIM .....................................................176Ratnawica i Bełchówka ............................................................................................ 176Kamienne .................................................................................................................177Zawadka Morochowska .......................................................................................... 179

U PODNÓŻY PASMA BUKOWICY .............................................180Przybyszów .............................................................................................................180

W DOLINIE GÓRNEGO WISŁOKA I W JEGO DORZECZU......181Wólka .......................................................................................................................181Wołtuszowa ............................................................................................................ 182Rudawka Rymanowska ............................................................................................183Tarnawka .................................................................................................................185Zawoje.....................................................................................................................186Wernejówka ............................................................................................................188Polany Surowiczne ...................................................................................................189Surowica .................................................................................................................. 192Darów .....................................................................................................................194Królik Wołoski.......................................................................................................... 195


231

O w


SPIS TREŚCI

W DORZECZU GÓRNEJ JASIOŁKI ...............................................197Kamionka ................................................................................................................ 197Smereczne ..............................................................................................................198Lipowiec ..................................................................................................................199Czeremcha .............................................................................................................. 201Rudawka Jaśliska i Jasiel .......................................................................................... 202

W DORZECZU GÓRNEJ WISŁOKI ...............................................206Hałbów ................................................................................................................... 206Ropianka .................................................................................................................207Huta Polańska ......................................................................................................... 208Wilsznia ................................................................................................................... 210Żydowskie ................................................................................................................211Świerzowa Ruska ..................................................................................................... 214Rostajne .................................................................................................................. 216Ciechania .................................................................................................................218Huta Pielgrzymska .................................................................................................. 220

Ważniejsza literatura ........................................................................223

Indeks miejscowości ..........................................................................225


Documents

Stanisław KłosKrajobrazy nieistniejących wsi - Stanisław Kłos