STERRENSTOF

Mei 2016 Jaargang 19 – 2

THALES ZWOLLE Vereniging voor weer- en sterrenkunde Home-page: http://www.VWS-Thales.nl

COLOFON Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3 maal per jaar. De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat. De contributie bedraagt € 25,-* per jaar, gezinsleden € 20,-, jeugdleden tot 15 jr. € 10,-. Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening NL45INGB0000947676 t.n.v. V.W.S. Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden). *Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor gezinsleden € 24,00; voor jeugdleden € 12,-. Redactie Sterrenstof: Hoofdredacteur Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com

Redactielid Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email fpdijkzw@tiscali.nl

Redactielid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: petersimmering1@gmail.com Bestuur Thales: Voorzitter Gert Schooten, Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle tel. 038-4652159 email: gertschooten@gmail.com

Secretaris Francien Bunge, Hoefblad 28, 8265 GM, Kampen tel. 038-3318963 email: thalessecretariaat@outlook.com

Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle tel. 06-22814271 email: deursent@gmail.com Bestuurslid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle

tel. 038-4526628, email: petersimmering1@gmail.com Bestuurslid Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@hotmail.com Bestuurslid Wim de Ruiter Zwin 9, 8032 EL, Zwolle tel. 038-4541311 email: wim.deruiter@home.nl

01

INHOUDSOPGAVE Colofon 01 Van de voorzitter 02 Mercuriusovergang op 9 mei 2016 03 + 04 Agenda zomer 2016 04 Thales Weerkundecursus 05 + 06 Nieuwe secretaris VWS – Thales Zwolle 06 Het oneindige Wereldruim in 07+08+09 Toch een negende planeet in ons zonnestelsel 10 Boekbespreking 11 Terug naar school 12 + 13 Maan rond de dwergplaneet Makemake 14 ATT in Essen 15 Wat is er te zien aan de hemel 15 Buitenspeeldag in de Nooterhof 16

Van de voorzitter Een mooie zomer gewenst!

Gert Schooten 02

Beste leden, Met het tweede nummer van dit kalenderjaar zijn we al weer aan het eind van dit seizoen gekomen. Afgelopen week was de laatste lezing, verzorgd door niemand minder dan Emiel Veldhuis. Een specialist op het gebied van zonnefotografie. Er resteren nog een paar lessen en dan wordt de cursus weerkunde onder leiding van Jan Kerkhof en Wim de Ruiter afgerond. Begin mei, verzorgen Mirjam Smit en Wim Verdoold nog een jeugdmiddag op Doepark Nooterhof. En daarmee kunnen we terugkijken op een succesvol winterseizoen! Ondertussen zijn er gelukkig ook weer nieuwe ontwikkelingen te melden. Harry van der Werf heeft een maandelijkse rubriek in De Swollenaer gekregen. Hij mag de lezers attent maken op de hemelver-schijnselen voor de komende maand. Een mooie manier om de zichtbaarheid van Thales in de stad te vergroten. Die zichtbaarheid hopen we trouwens ook te vergroten met het mooie initiatief van Mike Wassenaar: een facebookpagina Sterrenwacht Zwolle. Neem er rustig een kijkje en even “liken”. Hij zal nauw samenwerken met Danny Tjemmes-Aalders, die de website van Thales beheert. En we zijn blij dat Francien Bunge op de ALV/Jaarvergadering gekozen is tot secretaris van de vereniging. Ze heeft al een bestuursvergadering achter de rug en pakt het voortvarend op. Alle heren en dame succes gewenst! Kortom, volop activiteit in onze vereniging! Mocht u nog een goed idee hebben voor onze club, dan hopen we dat u dat aan ons doorgeeft. Het kan natuurlijk een totaal nieuwe activiteit zijn. Maar een verzoek om lezingen over een bepaald thema is ook een optie of een cursus over een specifiek onderwerp. Laat het weten aan het bestuur. Wie weet kunnen we er het komend winterseizoen al iets mee.

Mercuriusovergang op 9 mei 2016

Gert Schooten Peter Simmering

Mercurius

Op 9 mei vindt er een overgang van Mercurius over de Zon plaats. De kleine planeet zal dan tussen 13.12 uur en 20.41 uur voor de Zon langs trekken. Een zeldzame gebeurtenis, zeker als je bedenkt dat het nu helemaal overdag plaatsvindt en bij helder weer, goed waar te nemen is. Bronnen: hemel.waarnemen.com nl.wikipedia.org

Vervolg op blad 04 03

In tegenstelling tot een Venusovergang, is de Mercuriusovergang niet met het blote oog waar te nemen. De planeet is hiervoor te klein: de hoekdiameter van Mercurius bedraagt ongeveer

12’’, die van de Zon ongeveer 0,53 en dat maakt dat hij zo’n 159 keer kleiner is. Daarom zijn we aangewezen op hulpmiddelen. Met bijv. een eclips-brilletje! De overgang is zeldzaam en dat heeft te maken met de positionering van de baan van Mercurius ten opzichte van het baanvlak van de Aarde om de Zon. De baanvlakken van de Aarde om de Zon (eclipticavlak) en Mercurius om de Zon maken een hoek met

elkaar (ongeveer 7) en daardoor zien wij niet bij elke omloop van de planeet een Mercuriusovergang. Een overgang treedt alleen op als de beide planeten gelijktijdig in de buurt van de snijlijn of knoop van deze baanvlakken staan. Pas dan staan de Aarde, Mercurius en de Zon precies op één lijn en is er sprake van een overgang. Verder zijn natuurlijk de omlooptijden van beide planeten van belang. Mercurius doet er 88 dagen over en de Aarde zoals bekend 365,25 dagen. Beide eigenschappen zorgen ervoor dat zich per eeuw 13 of 14 Mercuriusovergangen zijn, telkens in mei of november. Alleen in die maanden bevindt de Aarde zich in de knoop van het baanvlak van Mercurius. De perioden tussen de overgangen in november duren 7, 13 of 33 jaar en overgangen in mei 13 of 33 jaar. Dit is een leuk klusje om uit te rekenen… (Het principe van niet samenvallende baanvlakken speelt ook bij zons- en maansverduisteringen.) Op maandag 11 november 2019 treedt weer een Mercuriusovergang op. We krijgen die niet volledig te zien, want tijdens de overgang gaat de zon onder. Daarna moeten we tot zaterdag 13 november 2032 wachten voor de eerstvolgende. Hopelijk is het maandag 9 mei goed weer. Mocht u in de gelegenheid zijn, kom dan vanaf 13.12u. tot +18.00u. naar het centrum van Zwolle op de Grote Markt. Daar zijn een aantal leden van de waarneemgroep van Thales. O.a. Wim Verdoold en Emiel Veldhuis van Solarlive. Zij willen dit hemelverschijnsel met een aantal speciaal beschermde telescopen aan het publiek laten zien en beleven. Men kan de Mercuriusovergang door kijkers volgen, maar ook d.m.v. projectie. De waarneemgroep nodigt alle leden uit voor een bezoekje op de Grote Markt. Een planeetovergang voor de zon langs is een verschijnsel dat zich niet vaak voor doet. Pak deze kans.

Vervolg van blad 03

Mercuriusovergang op 9 mei 2016

Gert Schooten Peter Simmering

Het is onmogelijk om een zonsovergang met het blote oog te bekijken. Daarvoor hebben we eclipsbrilletjes. Maar de planeet is erg klein en bovendien staat hij op grote afstand van de Aarde. Daarom is enige vergroting met een kijker nodig. Met een flinke verrekijker of telescoop die speciaal geprepareerd is kan het zonlicht veilig bekeken worden en dus ook deze Mercuriusovergang. Zelf kijken? Gebruik je een gewone verrekijker voor de zon? Doe dat nooit zonder de speciale folie. Het kan fataal zijn voor je ogen. Men kan blind worden. Daarom is er een speciale filterfolie in de handel dat je kunt gebruiken om je telescoop of verrekijker te prepareren. Baader Astrosolar zonnefilterfolie (b.v. te koop bij Robtics) Heb je geen filterfolie dan is het wel mogelijk de overgang te zien en te volgen met je kijker d.m.v. projectie op een vel papier. Zie de tekening. Een voordeel hierbij is dat je met meerdere mensen tegelijk kunt kijken.

Thales Zomeragenda 2016 9 mei Mercurius overgang

Vanaf 13.12u. tot +18.00u. in het centrum van Zwolle op de Grote Markt. Opstelling van enkele telescopen met beschermende folie en filters om de overgang te kunnen volgen. Zie het artikel hier boven op blad 03 en 04

19 mei Triangulum Apeldoorn Lezing: Dolende geografische polen. In ’t Kristal te Apeldoorn Zie de website

21 mei ATT Essen Astro Beurs Zie het artikel op blad 15 van deze Sterrenstof

1 ste week september De nieuwe Sterrenstof

Het bestuur van VWS-Thales en de redactie van Sterrenstof wenst iedereen een goede vakantieperiode. Geniet van nieuwe horizonnen, mooie wolkenpartijen en pikdonkere nachtelijke hemels. Kortom geniet van de natuur rondom ons heen.

04

Thales weerkundecursus Cursusleiders: Jan Kerkhof en Wim de Ruiter Gastdocenten: Gert Schooten, Freerk Dijkstra, Ton Ten Hove

Jan Kerkhof als docent 05 Vervolg op blad 06

Uit ons weerkundehok Sinds 22 maart zijn 20 cursisten met duidelijk groot enthousiasme elke dinsdagavond bezig zich in steeds weer nieuwe weer-fenomenen te verdiepen. De wet van Buys Ballot: de wind buigt op het noordelijk halfrond af naar rechts. Ja ja, het zal best. Maar onze docent wil dat we het niet alleen maar gewoon geloven, maar ook met onze eigen ogen zien gebeuren. En zie daar, dan blijkt een paraplu uitstekend geschikt om de bovenste (desnoods onderste) helft van de aarde voor te stellen. De Noordkaap op de paraplu: de wind waait naar het noorden. Naar de Noordpool dus, denken wij dan. Thalesleden toch! U snapt als geen ander dat die lucht zich in de ruimte met eenparige snelheid in dezelfde richting wil blijven bewegen? Dus richting Noordpool is in werkelijkheid bijvoorbeeld richting Castor en Pollux. En als die paraplu dan zijn rondje gaat draaien is 6 uur later de richting nog steeds C&P, maar niet meer de NP! Probeer het maar! Kijk, waar zie je dat nu op internet? Het Föhneffect in de bergen, om maar wat te noemen. Lucht van 20 graden wordt vanuit de Po-vlakte de Alpen over gestuwd en dan wordt het aan de noordzijde lekker veel warmer. Gelooft u wel, het staat in de reader, toch? Socrates zei altijd: als ik u de juiste vragen stel, heeft u na afloop de stelling van Pythagoras bewezen. En verroest, 20 plaatjes met vragen, onderling te bedenken antwoorden, zelf te raadplegen grafieken in onze reader en enige AHA momenten verder hebben we het zelf aangetoond. 10 graden heter, relatieve vochtigheid van 51 naar 7%, keiharde wind aan de noordzijde. “Kijk”, zou heer Bommel zeggen, “ik wist niet dat ik het in mij had”. En als kers op de taart zien we dan op zelf geschoten filmpjes hoe die wolken inderdaad over de noordrand van de bergen stromen en voor onze ogen oplossen. Handig, zo’n alpinist voor de klas. Enthousiast delen we op dinsdagavond mee dat we afgelopen zondag van die schitterende Cumulonimbus wolken hebben gezien, met hun harige pruiken. De verschillende soorten Cumulus kunnen we al piekfijn uit elkaar houden, heel handig om te weten of je beter wel of beter niet kunt gaan wandelen zo meteen. De overige wolkengeslachten zijn nog best lastig, maar we zijn ook pas op de helft. Dus dat gaat lukken.

Vervolg van blad 05

Thales weerkundecursus

Weerman Ton ten Hove

Weerkaarten met onmogelijk weer Berekeningen van +10 naar +30 graden Celsius?

En af en toe een fysicus voor de groep voor de echt moeilijke vragen. Of onze Overijsselse weerman voor de bui die de IJssel niet over wil, ja waar vind je dit nog anders dan bij:

Thales weerkundecursus. Jan Kerkhof

Nieuwe secretaris NVWS – Thales Zwolle

Francien Bunge – van Lent

Ruim 15 jaar geleden las ik de plaatselijke krant dat er een basiscursus sterrenkunde gegeven werd in Zwolle. Ik vond dat een leuke cursus, waarin voor mij veel nieuws te horen was. Ik ben meteen lid geworden van Thales. Daarna heb ik nog deelgenomen aan de weercursus, de vervolgcursus sterrenkunde en de cursus over de "astrodeeltjesfysica". Deze laatste was een pittige cursus die ik wel kon volgen, maar zeker niet kan navertellen. Mijn belangstelling gaat vooral uit naar de lezingen. Toen Gert na een lezing in februari de aanwezigen wees op de komende ALV en zei nog op zoek te zijn naar een secretaris, dacht ik in eerste instantie: dat is niets voor mij. Maar later in de auto naar huis dacht ik: waarom ook eigenlijk niet. Ik ben met pensioen en heb er de tijd voor. Op deze manier kan ik iets terugdoen voor de club. Op de middelbare school vond ik kosmologie al een leuk vak; helaas was dat maar één uur in de week. Ik woon al heel lang in Kampen, ben getrouwd (ook al heel lang), heb 3 volwassen kinderen en 3 kleinkinderen. Ook hebben we twee honden. Tijdens mijn werkzame periode was in consultatiebureauarts. Mijn verdere hobby`s zijn wandelen, zeilen en lezen.

06

Het oneindige Wereldruim in Frans Dijk Momenteel bevinden zich vier ruimte-vaartuigen ver buiten ons zonnestelsel, in de Kuipergordel en de Oortwolk. Zij hebben ook het gebied dat door de zonnewind wordt beïnvloed, de zogenaamde Heliosfeer, verlaten. Het betreft: Pioneer 10 en 11 en Voyager 1 en 2. Met de beide Pioneers is geen radiocontact meer mogelijk. Zij zijn aan zichzelf overgelaten. Met de Voyagers is nog wel radiocontact. Zo nu en dan leveren zij nog gegevens over hun omgeving.

Pioneer 10 bij Jupiter

Vervolg op blad 08

Op 3 maart 1972 werd vanaf Cape Canaveral de Pioneer 10 gelanceerd. Hij weegt 258 kg en zijn doel was onderzoek van de planeet Jupiter. Op 4 december 1974 vloog hij op een afstand van 200.000 km langs de planeet. Hij bleef twee maanden in de buurt van de planeet. Voorzien was dat de missie tot 7 februari 2003 zou duren. Deze verkenner voerde veertien wetenschappelijke experimenten uit. De metingen vonden voortdurend plaats, tenzij een instrument stuk ging of na verloop van tijd het opgewekte vermogen dusdanig zakte dat de vluchtleiding bij toerbeurt de instrumenten inschakelde om stroom te besparen. In december 1973 stopte de meteorietendetector er als eerste mee. Het een na het andere instrument viel vervolgens uit. De generatoren wekten, na bijna een kwart eeuw dienst te hebben gedaan, te weinig stroom op. Vanaf augustus 2000 functioneerde nog slechts de Geigertelescoop. Deze verkenner zond ruim 300 opnames van Jupiter naar de Aarde. Bovendien werd veel informatie verzameld:

De planeet Jupiter heeft mogelijk geen vaste kern. Op Jupiter komt bliksem voor. Een aantal nieuwe maantjes werden ontdekt. De grotere manen hebben een verschillende oppervlaktestructuur.

De Pioneer 10 heeft een gouden plaquette aan boord die informatie geeft over de plaats van herkomst. Deze plaquette is bestemd voor eventuele vinders van het ruimtevaartuig. Vanaf februari 1995 schakelde men het besturingssysteem slechts tijdens manoeuvres in. Op 31 maart 1997 stopte NASA met het routinematig volgen van het vaartuig. De reden was geldgebrek. Op 27 april 2004 stuurde de satelliet nog nuttige gegevens naar de Aarde. Dat was het einde. De Pioneer 10 is nu op reis naar Aldebaran.

07

Vervolg van blad 07

Het oneindige Wereldruim in

Frans Dijk

Pioneer 11 bij Saturnus

Vervolg op blad 09

Pioneer 11 Een jaar later dan Pioneer 10 werd de Pioneer 11 op 6 april 1973 gelanceerd. Hij heeft een gewicht van 259 kg. Hoofddoel was het onderzoek van Saturnus. Het vaartuig passeerde Jupiter op een afstand van slechts 43.000 km en verkreeg gedetailleerde opnames van de Rode Vlek en de eerste scherpe beelden van de polen. Hij passeerde Saturnus op 3 december 1974 op een afstand van 21.000 km. Het magnetisch veld van Saturnus werd onderzocht en de atmosfeer van de planeet. Tevens werd de zonnewind bestudeerd en de uitwerking die deze heeft op Saturnus. Ook was het nu mogelijk de massa nauwkeuriger te bepalen. Verder werd informatie verzameld over een groot aantal manen van Saturnus. Totaal waren er twaalf apparaten aan boord voor de verschillende wetenschappelijke waarnemingen. Deze fase van de vlucht werd beëindigd op 5 oktober 1979. Daarna werd de productie van de generator steeds minder. De baan van Pluto werd gepasseerd in 1990. Op 30 september 1995 werd het dagelijkse routinematige contact gestopt. De Pioneer 11 bevond zich toen op 6,5 miljard km van de Aarde. Het laatste signaal werd ontvangen op 30 november 1995. Sinds die tijd verwijdert de Pioneer 11 zich steeds verder van ons zonnestelsel. Deze Pioneer 11 heeft ook een gouden plaquette aan boord met informatie over ons zonnestelsel, vergelijkbaar met die van zijn voorganger de Pioneer 10. Voyager 1 Op 5 september 1977 vond de lancering plaats van de Voyager 1. Met een afstand tot de Zon van 125 AE (een astronomische eenheid is gelijk aan de afstand Aarde – Zon) heeft hij in augustus 2013 het zonnestelsel verlaten. In maart 2016 bevond de Voyager 1 zich op een afstand van 20 miljard km van de Aarde. Het communicatiesysteem van de Voyager 1 is ontworpen om tot buiten het Zonnestelsel te worden gebruikt. Het systeem bestaat uit een schotelantenne met een diameter van 3,7 meter. Via de antenne kunnen radiosignalen worden ontvangen en verstuurd van en naar de drie Deep Space Network stations op Aarde. In 2013 doet een signaal van Voyager 1 er 17 uur over om de Aarde te bereiken.

08

Vervolg van blad 08

Het oneindige wereldruim in

Frans Dijk

Voyager 1 heeft een gouden grammofoonplaat bij zich, de Voyager Golden Record. Bedoelt als boodschap aan buitenaardse beschavingen. Hierop staan een tekening en geluiden afkomstig van de Aarde. Verder bevat de plaat symbolen die dienen als handleiding om hem te kunnen afspelen. De inhoud van deze plaat is samengesteld door een commissie onder leiding van Carl Sagan. 09

Voyager 2 De ruimtesonde Voyager 2 werd op 20 augustus 1977 gelanceerd. Het doel van Vogager 1 en 2 was het van dichtbij onderzoeken van Jupiter, Saturnus, de ringen van Saturnus en de grootste manen van beide planeten. Indien mogelijk zou de Voyager 2 echter ook Uranus en Neptunus aandoen. Achtereenvolgens passeerde de Voyager 2 Jupiter (9 juli 1979), Saturnus (25 augustus 1981), Uranus (24 januari 1986) en Neptunus (25 augustus 1989). De snelheid waarmee Voyager2 door de ruimte voortraast bedraagt 3,3 AE per jaar (ongeveer 56.500 km/h. Met deze snelheid duurt het ongeveer 40.000 jaar voordat een afstand gelijk aan de afstand naar de dichtstbijzijnde ster (Proxima Centauri) is afgelegd. Voyager 2 bij Neptunes Aan de Voyager 2 is net als bij de Voyager 1 een “gouden“ plaat bevestigd. Deze plaat is van verguld koper en is gevat in een beschermhoes van verguld aluminium. Als de plaat wordt afgespeeld overeenkomstig de meegestuurde instructies en apparatuur, zullen de luisteraars worden begroet in 55 talen en geluiden horen van de natuur op Aarde. In november 2015 bevond de Voyager 2 zich op een afstand van 16,38 miljard km van de Aarde. De NASA hoopt in ieder geval tot en met 2025 met de Voyager 1 en 2 in contact te blijven. Het duurt nog 30.000 jaar totdat Voyager 1 en 2 de Oortwolk zijn gepasseerd en in de interstellaire ruimte terecht komen.

Toch een negende planeet in ons Zonnestelsel? Frans Dijk

Mike Brown (l) en Konstantin Batygin (r) Bekijk de link met de filmpjes: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/wetenschap/1.2551905

Sinds 2006 telt ons zonnestelsel acht planeten. In dat jaar besloot de Internationale Astronomische Unie dat Pluto geen planeet meer was. Pluto voldeed niet aan de voorwaarden die de IAU had opgesteld. Pluto is weliswaar bolvormig, maar zijn baan om de Zon ligt voor een deel binnen die van Neptunus. Ons Zonnestelsel had dus, volgens deze definitie van een planeet, niet meer negen, maar slechts acht leden. Maar daar lijkt nu verandering in te komen. Astronomen van het California Institute of Technology in Pasadena hebben misschien een nog onbekende planeet ontdekt. De feiten zijn als volgt. Bij een groep van transneptunus objecten zijn er zaken in de omloopbanen die opvallen. Het gaat om objecten met een baan van een halve grote as van meer dan 250 astronomische eenheden. Tot voor kort waren slechts zes van zulke objecten bekend. Eén daarvan was Sedna. Nu lijkt het er op, volgens de astronomen Batygin en Brown van het instituut in Pasadena, dat Sedna en objecten daar dichtbij het bestaan van een andere planeet verraden. Bij het onderzoek van de omloopbanen van deze objecten aan de andere kant van Neptunus bleek dat de banen in dezelfde richting wezen. Hun perihelium, het punt van de baan dat het dichtst bij de Zon is, ligt in het vlak van de ecliptica. Verder kruisen deze objecten alle ecliptica van het zuiden naar het noorden. De onderzoekers hebben geprobeerd uit te vinden wat de oorzaak hiervan kan zijn. Volgens hen moet er nog een extra planeet in het spel zijn. Volgens hun computersimulaties moet dat een vrij grote planeet zijn, twee- tot viermaal zo groot als de Aarde en tienmaal zo zwaar. Deze planeet zou voor zijn baan om de Zon 10.000 tot 20.000 jaar nodig hebben. Deze planeet heeft geen invloed op de andere planeten in ons zonnestelsel. Over de baan van deze hypothetische planeet is niet zoveel bekend. Alleen dat het punt dat het dichtst bij de Zon is, nog altijd 250 astronomische eenheden daar vandaan ligt en de excentriciteit van de baan is 0,6. Men probeert nu deze planeet met een kijker te zien, maar dat zal niet meevallen. Hij is ver van de Zon verwijderd en weerkaatst dus weinig licht.

10

Boekbespreking

door Frans Dijk

Te koop in de boekhandel en Bol.com 11

Gianfranco Bertone is universitair hoofddocent natuurkunde en kosmologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij studeerde in Oxford en werkte aan de universiteiten van onder meer Padua, Zürich en Parijs. Hij heeft een boek geschreven over de ontdekking van het Higgsdeeltje en over de donkere materie. Het grootste deel van het boek is gewijd aan het onderzoek naar de donkere materie. Aan het eind van de twintigste eeuw werd de wetenschap overrompeld door de conclusie dat ons heelal gevuld moet zijn met een onbekende substantie: donkere materie. Het lijkt er steeds meer op dat ons heelal voor maar liefst 85 procent uit de ongrijpbare materie moet bestaan die onze sterrenstelsels en clusters van sterrenstelsel in bedwang houdt, maar tot op heden heeft nog niemand er daadwerkelijk directe sporen van kunnen waarnemen. De donkere materie vormt een van de belangrijkste uitdagingen voor de moderne natuurwetenschap. We weten niet van welke aard de donkere materie is, maar waarschijnlijk moet de donkere materie opgebouwd zijn uit tot nu toe onbekende deeltjes. In dit boek wordt beschreven welke strategieën door de wetenschappers worden voorgesteld om achter de schermen van het heelal te kijken. Het boek is buitengewoon helder geschreven en ruim geïllustreerd met duidelijke tekeningen. Gianfranco Bertone Achter de schermen van het heelal van Higgsdeeltje tot donkere materie. In 2014 uitgegeven door Prometheus* Bert Bakker Amsterdam. Prijs € 19,95 ISBN 9789035142022 Van dezelfde schrijver is ook verschenen:

Particle Dark Matter Observations, Models and Searches

Terug naar School Wim Verdoold

Al enkele jaren houd ik me nu bezig met “Sidewalk Astronomy”. Ik sta op straat met een telescoop of in een park of op een dijk. Ik laat het publiek kijken naar de zon, de maan of de Sterrenhemel. Vaak interessante gesprekken met mooie zonsondergangen of overdag zonnevlekken. Als ik op straat sta nodig ik altijd mensen uit door te zeggen: “Als u wilt, mag u ook wel even kijken hoor” en ik geef ze een visitekaartje. Vervolg op blad 13 12

Schooljeugd en sterrenkunde Zo ook op de avond van 16 februari 201. Het was hoog water, de IJssel had de uiterwaarden overstroomd en het liep tegen zonsondergang met een prachtige rode lucht. Ik stond op mijn vaste stekje op de dijk in Zwolle Zuid, klaar om naar de Maan te kijken. Wandelaars genoeg op zo’n avond, het was eindelijk weer eens goed weer en de Maan was half vol. Prachtig om naar te kijken. Een groepje van drie wilde wel even kijken. Ik liet ze zien hoe je een foto kunt maken door de telescoop (door je camera tegen de achterkant van de telescoop te houden). Dat kiekje van de Maan lukte goed. Ik gaf mij visitekaartje, dat doe ik meestal na een gesprekje. Ik vertelde wat over de Maan. De mensen gingen verder. En ik dacht er verder niet meer over na. De volgende ochtend rond half tien kreeg ik een telefoontje. “Met de Stentor”. Ik dacht direct: “Die willen mij een abonnement verkopen.” Maar ik hield me in. De stem aan de telefoon vertelde mij, dat hij mijn webpage of weblog over astronomie had gelezen en dat hij me wilde interviewen. Ik vroeg de journalist of hij naar de IJsseldijk wilde komen, dan kon ik met mijn telescoop hem laten zien wat ik doe. Bijvoorbeeld ’s middags naar de zon kijken. Zo gezegd zo gedaan. Ik vertelde hem mijn verhaal over “Sidewalk Astronomy”. Na afloop van het interview vroeg hij of ik ’s avonds nog even terug wilde komen voor de fotograaf. Ik wilde toch al naar de dijk gaan, dus prima hoor. En zo kwam ik met de avondhemel op de foto. Erg leuk. Het interview stond die vrijdag er na in de Stentor. So far so good. Later bleek dat mijn verhaal ook op een webpage stond. Een site van de mensen die ik de vorige avond ontmoet had. Zij hadden hun belevenis op een weblog gezet: www.focusnl.nl. En nu stond er dus iets in de krant. Niet lang daarna kreeg ik een mailtje van een school KBS de Vlieger Stadshagen in Zwolle, met het verzoek om iets komen te vertellen over sterrenkunde. Eén van de moeders had in de krant gelezen …..

Vervolg van blad 12

Terug naar School

Wim Verdoold

Kijk ook bij: http://www.focusnl.nl/perfect-weer-om-de-maan-te-bekijken-op-de-ijsseldijk-zwolle/ http://members.home.nl/wkv/the_sky.html 13

Het jaar er voor was ik al eens op in een basisschool geweest. Mijn dochter Merel liep daar stage. CBS de Bron in Wezep. Of ik iets aan de kinderen kon vertellen over de ruimte, het was namelijk Boekenweek. De ruimte was het thema, raketten in de zandbak etc.. En Merel wist wel iemand die daarover iets kon vertellen. De telescoop mee en ik heb met de kinderen gekeken naar een foto van de maan die ik had opgehangen in het fietsenhok. Ondertussen hield Merel de kinderen in de gaten. En dan nu een aanvraag van KBS De Vlieger Stadshagen. Wat laat je overdag zien aan een kleuterklas over de Sterrenkunde? De telescoop en de spullen in de fietskar en op de brommer naar Stadshagen. De telescoop in de klas opgezet met een 10 cm refractor en de telescoop uitgericht op de letters boven op het dak van het winkelcentrum van Stadshagen. Voordat we door de telescoop gingen kijken heb ik op een scherm wat plaatjes van de Maan laten zien. Ik had de Aarde en de Maan meegenomen, in de vorm van een gele tennisbal en een blauwe voetbal. De omtrek van de Aarde is 40.000 km, de afstand naar de Maan ongeveer 400.000 km. De Maan is ongeveer zo groot als een tennisbal, als de aarde een voetbal is. Kinderen spelen met lego blokjes om huizen en autootjes te maken en kunnen goed omgaan met verhoudingen en een model. Ook als ze 5 of 6 zijn, zoals deze klas. Ze kunnen al tot tien tellen. Ik had een touwtje bij me, wond dat tien maal om de voetbal. Ik wees een meisje aan, gaf haar de tennisbal. De voetbal aan een jongentje. Het ene kind houdt het begin van het touwtje vast, het andere kind het eind, (we have lift off!), Je laat het touw afrollen dat om de aarde gerold is en dat is nog een heel eind. Gelukkig was de klas groot genoeg. Zover staat de Maan van de Aarde! Daarna mochten ze allemaal door de telescoop kijken en even door een verrekijker. Ik vertel altijd dat je met een verrekijker best veel kunt zien en het veel makkelijker is om iets te vinden aan de hemel dan met een telescoop. Geef vooral kinderen geen wiebeltelescoop, maar eerst een verrekijker. Daarna mochten ze vragen stellen. En die zijn toch echt anders dan bij volwassenen. Hoe gaan astronauten naar de WC? Wat gebeurt er als je dood gaat op de Maan? Word je dan op de Maan begraven? En er was natuurlijk ook het jongetje met een brilletje op, die iets vroeg over zwarte gaten en astrofysica. Kortom, bijzonder leuk om te doen. De juffen hielden de kinderen in toom, ik hoefde verder alleen mijn verhaaltje maar te vertellen. Ik ben benieuwd wat het volgende avontuur wordt.

Maan rond de dwergplaneet

Makemake Astronomen vinden een maan rond Makemake, die zich verborgen hield in de data van Hubble

Peter Simmering

In 2005 ontdekten de astronomen Mike Brown en Chad Trujillo van Caltech de dwergplaneet Makemake. Op dat moment geloofden de astronomen dat deze planeet daar helemaal alleen was in zijn eenzame baan rond de zon. Doordat er meer data van de Hubbletelescoop binnen kwam, blijkt er nu een maan bij de dwergplaneet te zijn. Ook is er enig inzicht gekomen waar deze maan zich verborgen heeft gehouden. Nu denkt men dat Makemake na Pluto en Eris het op twee na grootste object in de Kuipergordel is. “De satelliet die we vonden was niet zo lichtzwak en ook niet op korte afstand van Makemake,” zegt Alex Parker, de leider van het onderzoeksteam. “Het sprong er echt uit in de gegevens. “ Het nieuw gevonden object, voorlopig MK2 genoemd, draait rond Makemake in een baan die we bijna recht op de kant zien. Dat betekent dat het maantje voor het grootste deel van de tijd wordt overstraald door de relatief heldere dwergplaneet. Makemake is 1434 km in doorsnee, terwijl het nieuwe object maar 100 km is. Verder blijkt uit de huidige scenario’s dat deze maan, vergeleken met Makemake, een erg donker oppervlak heeft. Het albedo, de reflectie, is maar 4% van het opvallende licht. Er zijn twee redenen waarom een heldere dwergplaneet zo’n donkere maan zou kunnen hebben. In het ene scenario is het een Kuipergordelobject dat door diverse omstandigheden in een baan rond Makemake is terecht gekomen. In een ander scenario kan het zijn ontstaan door een botsing ongeveer op de manier als in het maansysteem van Pluto zich moet hebben voorgedaan. Follow-up waarnemingen zullen helpen om de baan van MK2 nader te bepalen, Dat zal nog wel lastig zijn, omdat we de baan van het maantje van bijna recht opzij zien. Dit zou onderzoekers ook een kans geven om een studie te kunnen maken van de grote van MK2 en ook om de massa van Makemake te bepalen. Vooral indien men de intervallen kunnen bepalen, waarin MK2 zichtbaar wordt. Intussen heeft Makemake zich toegevoegd aan de korte lijst van Kuipergordelobjecten die manen hebben. Waaronder Pluto, Eris, Quaoar en Haumea. Bron: NASA

14

ATT in Essen

Peter Simmering

Ook dit jaar gaat een aantal leden van VWS-Thales Zwolle op 21 mei weer gezamenlijk naar het Duitse Essen. In een groot schoolgebouw wordt daar weer de jaarlijkse ATT georganiseerd. De ATT is een in heel Europa bekende beurs voor amateurastronomen die hier hun apparatuur kunnen aanvullen of verkopen. Er zijn allemaal stands voor tweedehands astronomische spullen. Maar er zij ook handelaren die nieuwe artikelen aan de man willen brengen en die op veel belangstelling kunnen rekenen. De mooiste nieuwe apparatuur kun je daar vinden. Van een kleine kijker tot een complete sterrenwachtinventaris, inclusief een koepel. Er is daar voor elk wat wils. Tip! Vaak wordt aan het eind van de dag ook apparatuur voor lagere prijzen aangeboden dan eerder op de dag. Men wil niet alles mee terug nemen. Wij vertrekken op 21 mei ’s morgens om 08.00 uur vanaf de parkeerplaats bij de koepel van de Nooterhof. Wil je mee? Neem dan ruim van te voren contact op met Peter Simmering. We kunnen dan bekijken of voor jou nog een plek is in de auto. Peter Simmering Tel. 038-4526628 Email: petersimmering1@gmail.com

Wat is er te zien aan de hemel

Waarnemen met Harry 15

In de vorige Sterrenstof van januari 2016 stond al vermeld dat de rubriek met de sterren- of hemelkalender is komen te vervallen. Er werd verder naar onze eigen website en enkele andere websites verwezen om daar een kalender te raadplegen. Wel is er een hemelkalender in een andere vorm voor teruggekomen. Zoals Gert in zijn voorwoord al vermelde staat er nu maandelijks een Thales hemelkalender in De Swollenaer. Met de uitgever van De Swollenaer, BrugMedia, zijn wij tot een goede overeenkomst gekomen. Zij stellen deze ruimte in de huis-aan-huiskrant beschikbaar en de redactie van Sterrenstof zorgt voor de nodige kopij. De kalender verschijnt maandelijks in de krant, maar wel met wat verschuivingen in de weken. Daarom hierbij de data voor heel 2016: 2 mei,13 juni, 11 juli, 8 augustus, 5 september, 3 oktober, 31 oktober, 28 november en 5 december. Op maandag 2 mei stond in de Swollenaer ook een kalender, met de aanhef: “Waarnemen met Harry”. Deze titel is bewust gekozen om wat persoonlijker op de lezers over te komen. Wij hopen door deze vaste rubriek meer bekendheid aan de sterrenkunde in het algemeen te geven en naamsbekendheid voor onze vereniging Thales. Je kunt de krant ook lezen met deze link: http://deswollenaer.nl/krant-online. Kies daarna de juiste datum.

Thales bij Buitenspeeldag in de Nooterhof Maandag 2 mei 2016

Mirjam Smit

Wim en de zonnetelescoop

Zon en 220 kinderen die mee komen doen met de eerste buitenspeeldag in de Nooterhof. Thales is er ook bij. Wim Verdoold met de zonnetelescoop. Kinderen komen enthousiast aangerend om door te telescoop te kunnen kijken. Wim vertelt over de zon. Laat volwassenen en kinderen kijken door de telescoop en geeft een eclipsbril en beantwoordt vragen. Mirjam heeft assistentie van Tristan, Evan en Steijn. De kinderen konden meedoen met een doe-tocht die begon met jeu-de-komeet. Met een komeet werpen van planeet naar planeet, uiteraard in volgorde vanaf de zon en in afstand op schaal. Onderweg moesten de kinderen vragen beantwoorden. Daarna was de opdracht om door de telescoop kijken en de zonnevlekken tellen. En een proefje op de aarde om te kijken hoe het eigenlijk zit met de zwaartekracht. Bron: http://www.ruimtevaartindeklas.nl/lespakketten/voel-de-zwaartekracht. Na het invullen van alle vragen werden de kinderen beloond met een aarde mars. En er was nog een planeet-erger-je-niet spel met vragen waar ook volwassenen een beurt moesten overslaan of in een zwart gat belanden. Al met al een hele leuke geslaagde middag. Veel enthousiaste kinderen en zoals bedoeld werd het een leerzame middag.

Mirjam en Wim, maar ook de assistenten Tristan, Steijn en Evan, bedankt voor het verzorgen van deze mooie middag. (Red. HvdW)

De assistenten Tristan, Steijn en Evan Jeu-de-komeet

16