STEVEND.LEVITT&STEPHENJ.DUBNER

SIÊUKINHTẾHỌCHÀIHƯỚC

SỰGIẢMNHIỆTTOÀNCẦU,NHỮNGCÔGÁIBÁNHOAYÊUNƯỚCVÀVÌSAONHỮNGKẺĐÁNHBOMLIỀUCHẾTNÊNMUABẢOHIỂMNHÂNTHỌ

BảnquyềnTiếngViệt©2010

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MỤCLỤC

§SIÊUKINHTẾHỌCHÀIHƯỚC

§VÀILỜIPHÂNBUA

§LỜIGIỚITHIỆU

§DẪNNHẬP

ChươngI.TạisaomộtCôgáiđứngđườnglạigiốngÔnggiàNOELtrongcửahàngbáchhóa?Chương2.VìsaonhữngkẻđánhbomliềuchếtnênmuaBảohiểmnhânthọ?Chương3.NhữngcâuchuyệnkhótinvềsựVôcảmvàLòngvịthaChương4.Gỉaiphápđãcó-RẻtiềnvàĐơngiảnChương5.NgàiALGOREvàđỉnhnúiPINATUBOcóđiểmgìchung?

§LỜIKẾT-KHỈCŨNGLÀNGƯỜI

ĐVÀILỜIPHÂNBUA

ãđếnlúcphảithừanhậnrằng,trongcuốnsáchđầutiên,chúngtôiđãnóidối.Nhữnghailần.

Lờinóidốiđầutiênxuấthiệnởphầngiớithiệu,khichúngtôiviếtrằngcuốnsáchđókhôngcó“chủđềthốngnhất”.Sựtìnhlàthếnày.Khinhữngbiêntậpviêncủanhàxuấtbản–nhữngngườiấythậtdễmếnvàthôngminh–lầnđầutiênđọcbảnthảo,họđãlatoánglên:“Cuốnsáchnàychảcóchủđềthốngnhấtgìcả!”Thayvàođó,bảnthảogồmmộtđốngcâuchuyệnvềnhữngthầygiáolừađảo,nhữngkẻmôigiớinhàđấtcơhộivànhữngtênmacô trẻ ranhbámváymẹ(crak-sellingmama’sboys).Chẳngcónền tảng lýthuyếtkỳdiệunàođượcxâydựngdựatrêncơsởlànhữngcâuchuyệnnàyhết,chỉcómộtconsốđángkểđượctínhbằngtổngsốcáccâuchuyệncộnglạivớinhau.

Sựcảnhbáocủanhàxuấtbảnchỉthựcsựtrởthànhvấnđềkhichúngtôiđềxuấtmộtcáitênđặtchomớhỗnđộnấy:Freakonomics(Kinhtếhọchàihước).Ngaycảtrênđiệnthoại,bạncũngcóthểnghethấyhọvòđầubứttócthanvan:Haigãnàyvừachuyểnđếnmộtbảnthảochảcóchủđềthốngnhấtvàvônghĩalý,đãthếlạicònmộtcáitênkỳcụcnữachứ!

Vìvậy,thậthợplýkhingườitađềxuấtphảiinngayởtrangđầutiêncủacuốn sách,ngay trong lời giới thiệu, rằngcuốn sáchnàykhôngcó chủđềthốngnhất.Và,đểgiữhòakhí(cũngvìcuốnsáchnữa),chúngtôiđãđồngýnhưvậy.

Nhưngsự thực làcuốnsáchcómộtchủđề thốngnhất,ngaycảkhinókhôngrõràngvớichúngtôi,vàothờiđiểmấy.Nếuphảilựachọn,bạncóthểrútgọnchủđềcủacuốnsáchtrongcụmtừ:Conngườihànhđộngvìđộngcơ.Cònnếubạnmuốnrõhơn,thìcóthểnóithếnày:Conngườihànhđộngvìđộngcơ,mặcdùkhôngnhấtthiếtphảitheonhữngcáchcóthểđoánđịnhđược hoặc tuyên ngôn. Bởi vậy, một trong những quy tắc hành xử quyềnnăngnhấttrongvũtrụnàychínhlàquytắccủasựbấtquytắc.Điềunàyápdụngchocảgiáoviên,nhữngtayđầucơnhàđất,nhữngláibuônthôngtháicũngnhưcácbàmẹđangmongchờđứaconđầulòng,vậnđộngviênsumô,ngườibánbánhngọtvànhữngthànhviênKuKlusKlan.

Vấnđềtêngọicủacuốnsách,trongkhiđó,vẫntiếptụcbếtắc.Sauvàithángvớihàng tánhữnggợiý,baogồmTrí tuệĐộcđáo(UnconventionalWisdom) (é!), Chẳng cần thiết phải thế (Ain’t Necessarily So) (bleh!),vàTầmnhìnE-Ray(E-RayVision)(ôi,đừnghỏi!),nhàxuấtbảncuốicùng

quyếtđịnhrằngcólẽKinhtếhọchàihướccũngchẳngđếnnỗitệlắm–hayđúnghơnnótệđếnnỗicókhitrênthựctếlạitrởthànhmộtphươngántốt.

Hoặcđơngiảnlàvìhọđãkiệtsức.

Phầnđềphụhứahẹnrằngcuốnsáchsẽkhámphá“nhữngkhíacạnhbímậtcủatấtcảmọithứ.”Đólàlờinóidốithứhai.Chúngtôithìtưởngnhưchắcchắnrằngnhữngbạnđọcchílýsẽcoinhữngcâunhưvậylàmộtcáchnóiquá.Nhưngmộtvàiđộcgiả lạihiểutheonghĩađen,rồiphànnànrằngcáccâuchuyệncủachúngtôi,mộtbộsưutậprấtnhiềunhữngcâuchuyệndùthúvị,nhưngthựcravẫnkhôngđềcậpđượcđến“tấtcảmọichuyện”.Vàvìvậy,mặcdùlờiđềphụkhôngcóýnóidối,nhưnglạitrởthànhmộtlờinóidốinhưvậy.Chúngtôixinđượcthứlỗi.

Saisótkhikếtluận“tấtcảmọithứ”trongcuốnsáchđầutiêncủachúngtôi,tuyvậy,tựnólạimangđếnmộthệquảbấtngờ:nhucầuchorađờicuốnsáchthứhai.Nhưngcũngphải lưuýmộtcách thẳngthắnrằngkểcảcuốnsáchthứhainàykếthợpvớicuốnsáchđầutiênlạicũngkhôngthểhiểutheonghĩađenlàđãbaogồm“tấtcảmọithứ”.

Chúngtôiđãcộngtácvớinhautrongvàinăm.Mọiviệcbắtđầukhimộttronghaichúngtôi(Dubner,mộtnhàvăn,nhàbáo)viếtmộtbàichotạpchívềngườicònlại(Levitt,mộtnhàkinhtếhọchànlâm).Đầutiênlàđốithủnghiêncứuvềnhau,dùchỉlàsựđốiđầumộtcáchônhoà,sauđó,chúngtôibắt đầugắnbó chặt chẽvớinhaukhivài nhà sáchmờigọi chúng tôi viếtchungmộtcuốnsáchvớinhữngmónthùlaokháhời.(Hãynhớ:conngườihànhđộngvìđộngcơ–và,trênhết,nhàkinhtếhọchaynhàbáothìcũnglàngườitrầnmắtthịtmàthôi.)

Chúng tôiđã thảo luậnxemsố tiềnđónênchianhư thếnào.Gầnnhưngaylậptức,chúngtôisavàongõcụt,vìcảhaiđềuđềxuấtchiatheotỷlệ60-40.Đếnkhinhậnra,cảhaiđềunghĩngườikianênnhậnđược60%,thìchúngtôihiểurằngmìnhđãthậtmaymắntìmđượcmộtcộngsựtuyệtvời.Vìvậychúngtôiquyếtđịnhlà50-50vàbắttayvàoviệc.

Chúngtôikhôngthấyáplựcnhiềukhiviếtcuốnsáchđầutiênbởivìđơngiảnchúngtôichorằngsẽcórấtítngườiđọcnó.(ChacủaLevittđồngtìnhvớiđiềunàyvàcònnóisẽlà“mấttrí”nếuchấpnhậnbỏradùchỉmộtxuđểmua sách.) Nhờ sự kỳ vọng không quá cao này mà chúng tôi được giảiphóng,đểviếtvềbấtcứvấnđềnàochúngtôichủquanchorằngđánggiá.Vậylàchúngtôiđãcómộtkhoảngthờigiantuyệtdiệu.

Chúngtôingạcnhiênvàsửngsốtkhicuốnsáchcủamìnhtrởthànhmộthiện tượng.Những tưởng vì lợi nhuậnmà chúng tôi sẽ rầm rập xuất bản

thêmmộtcuốnsách“ăntheo”–nghĩcoi,Kinh tếhọchàihướccho tấtcảmọingười (Freakonomics forDummies)haySúpgàchoTâmhồnKinh tếhọchàihước(ChickenSoupfortheFreakonomicsSoul)–nhưngchúngtôiphảichờđợichođếnkhithựchiệnđủcácnghiêncứucầnthiết,đếnmứcmàchúngtôibuộcphảiviếtchúngcụthểragiấy.Vàcuốicùng,chúngtôiđãởđây,sauhơnbốnnăm,vớicuốnsáchthứhaimàchúngtôigiảndịtinrằngnóhấpdẫnhơncuốnđầutiên.Tấtnhiên,hoàntoàntuỳthuộcvàođánhgiácủacácbạn,chứkhôngphảichúngtôi,đểkiểmchứngxemđiềuđócóchínhxáckhông–biếtđâunólạitệhạinhưmộtsốngườiđãtừngengạikhiđọccuốnsáchđầutiêncủachúngtôicũngnên.

Nhữngngườilàmxuấtbảnđếnphảibỏviệcvìsựcứngđầucứngcổphátchán của chúng tôi: khi chúng tôi đề xuất tên gọi của cuốn sách mới sẽlàSiêukinhtếhọchàihước,họthậmchícònkhôngchớpmắt.

Nếubạnthấycuốnsáchnàycóđiềugìthúvị,hãycảmơnbảnthânmìnhnhé.Mộtíchlợicủaviệcviếtsáchvàothờiđạimàtruyềnthôngrẻvàdễnhưhiệnnayđólàcáctácgiảđượcnghetrựctiếpýkiếncủađộcgiả,to,rõràngvà thươngxuyên.Nhữngphảnhồi tốtkhông thểbỏquavàcựckỳgiá trị.Không chỉ nhận được những phản hồi về những gì chúng tôi đã viết,màchúngtôicònnhậnđượcrấtnhiềugợiýchocácchủđềmớitrongtươnglai.Một vài độc giả gửi email cho chúng tôi cũng sẽ thấy suy nghĩ củamìnhđượcphảnánhtrongcuốnsáchnày.Cảmơncácbạn.

ThànhcôngcủaKinhtếhọchàihướccònmangđếnhệquảđặcbiệt lạthường:chúng tôi thườngxuyênđượcmời,hoặccùngnhau,hoặcriêng lẻ,đếnthuyếttrìnhchonhữngnhómthínhgiảkhácnhau.Họthườnggiớithiệuchúngtôinhưnhững“chuyêngia”cựckỳđặcbiệtmàtrongcuốnsáchchúngtôiđãkhuyếncáocácbạnnênđểtâmđến–nhữngngườicólợithếnắmbắtđượcnguồnthôngtinvàháohứctậnhưởngthôngtinấy.(Chúngtôiđãcốgắnghếtsứcđểthứctỉnhcửtọavềýniệmrằngchúngtôigiờđâylàchuyêngiavềbấtcứlĩnhvựcnào).

Nhữngcuộcgặpgỡấycũngtạoranhữngchấtliệuchoviệcviếtláchcủachúngtôisaunày.Mộtlần,chúngtôiđếnnóichuyệntạiĐạihọcCalifornia,LosAngeles(UCLA).SaukhiDubnerđưarathôngđiệprằng:quansátchothấy thực tế sốngười rửa tay saukhiđivệ sinh íthơn rấtnhiều sovới sốngườitựnhậnmìnhcórửatay.Ngaysauđómộtcửtọatiếnlạigầnkhánđài,giơtayxinphátbiểuvàgiớithiệumìnhlàbácsĩtiếtniệu.Bấtchấplờigiớithiệuvềnghềnghiệpkhônglấygìlàmthơmthoấy,nhàniệuhọcđãkểchochúngtôinghecâuchuyệncựckỳthúvịvềsựthấtbạiliênquanđếnrửatayởmộtmôitrườngđòihỏisựvệsinhcao–bệnhviệnnơianhlàmviệc–và

cáchsángtạomàbệnhviệnđãsửdụngđểvượtquanhữngthấtbạiấy.Bạnsẽthấycâuchuyệnấytrongcuốnsáchnày,cũngnhưcâuchuyệnhấpdẫnvềmộtngườikhác,mộtbácsĩlâunămkhiphảichốngchọivớiyêucầuvệsinhvôtrùng.

Ởmột buổi diễn thuyết khácdành chomột nhómcácnhàđầu tưmạohiểm,Levitt thảoluậnvềmộtvàinghiêncứumớimàanhthựchiệnchungvớiSudhirVenkatesh,nhàxãhộihọcđãtừngmạohiểmvớimộtđám“cò”nhàđấtđãđượcđềcậptrongKinhtếhọchàihước.Nghiêncứumớinàyliênquanđếncôngviệc theogiờcủanhữngcôgáibándâmởChicago.Trùnghợplà,khuyahômấy,mộttrongsốcácnhàđầutưmạohiểmthamdựbuổidiễnthuyết(chúngtôisẽgọianhtalàJohn)đãcóbuổi“vuivẻ”cùngmộtgáibándâmtheogiờ(màchúngtôisẽgọilàAllie)vớigiá300$.KhiJohnđếncănhộcủaAllie,anhtathấymộtbảnKinhtếhọchàihướcởtrênbàn.

“Emlấycáinàyởđâuvậy?”Johnhỏi.

Allienóimộtcôbạn“cùngnghề”đãgửinóchocô.

Đểgâyấn tượngđượcvớiAllie–bảnnănggâyấn tượngcủađànôngvớiđànbà rõ ràng rấtmạnhmẽngaycảkhigiữahọchỉcó tìnhdụcđượcmuavàtrảtiềnsòngphẳng–John“khoe”anhvừadựbuổidiễnthuyếtcủamột trong hai tác giả cuốn sách.Vẫn còn chưa hết trùng hợp ngẫu nhiên,trongbuổinóichuyện,Levittđềcậpđếnviệcôngđangtiếnhànhnghiêncứumộtsốthứliênquanđếnnhữngcôgáibánhoa.

Một vài ngày sau, email dưới đây “đậu” xuống hộp thư điện tử củaLevitt:

Tôi tìnhcờđượcbiếtôngđangnghiêncứukhíacạnhkinhtếvềnhữngngườihànhnghềmạidâm,phảivậykhông?Tôikhôngdámchắcdựánnàycónghiêmtúckhônghaythôngtincủatôicóchuẩnxáckhông,tôicứviếtthưnàyđểôngbiếtlàtôicóthểkểtrườnghợpcủamìnhvàsẵnlònghỗtrợông.

Xincảmơn,Allie

Rắcrốilàởchỗ:Levittphảigiảithíchchovợvàbốnđứaconvìsaoôngkhôngcómặtởnhàvàosángthứbảy,thayvàođó,ôngsẽcómộtcuộcgặpvớimộtgáilàngchơi.Đâylàchuyệnsốngcòn,ônglậpluận,ôngphảigặpriêngcôđểtiênlượngmộtcáchtươngđốinhucầuthựcsựcủacôấy.Theocáchnàođấy,nhữngkẻđóđãphảitrảphichonhucầucủacôấy.

VàbạnsẽgặpcâuchuyệnvềAllietrongcuốnsáchnày.

Mộtloạtcácsựkiệnkhiếncôđiđếnquyếtđịnhcuốicùngnàyđượccácnhàkinhtếhọcgọilàlợithếtíchluỹ.Tươngtự,sựthànhcôngcủacuốnsáchđầu tiênđã tạochochúng tôimột loạt lợi thế,màcác tácgiảkháccó thểkhôngđượctậnhưởng,khibắttayvàoviếtcuốnsáchthứhai.Chúngtôihivọngrằngmìnhcóthểtậndụnghếtnhữnglợithếnày.

Cuốicùng,trongkhiviếtcuốnsáchnày,chúngtôicốgắnggiảmthiểutốiđaviệcphụthuộcvàocácthuậtngữkinhtếnhằmtránhgâykhóhiểuvàkhónhớchobạnđọc.Vìvậy,thayvìgọihànhđộngcủaAllielàmộtvídụvềlợithếtíchluỹ,chúngtađơngiảngọinólà…ừm,thóiđỏngđảnh.

BLỜIGIỚITHIỆU

ạnđãđọcKinhtếhọchàihước(Freakonomics)vàbạnmuốnbiếtSiêukinhtếhọchàihước(Superfreakonomics)cógìkhácbiệt?

NếunhưtrongKinhtếhọchàihước,tácgiảđãlàmchochúngtacựckỳngạc nhiên, thú vị trước những hiện tượng tưởng như bình thường nhưng“nhìnvậymàkhôngphảivậy”xảyrahàngngàyquanhtathìSiêukinhtếhọchàihướchướngtasuynghĩđếnnhữngvấnđềmangtínhxãhộihơn,thờisựhơn,vàkhiếntaphảitrăntrởnhiềuhơn.

Vẫnphongcáchđặtcâuhỏikhôngnhữngchỉkhómàcònhoàntoànbấtngờnhư“Điềugì lànguyhiểmhơn,vừasayrượuvừaláixe,hayvừasayrượuvừađibộ?”,“Tạisaobiệnpháphóatrịliệuđượckêđơnchobệnhnhânnhiềunhưvậytrongkhinóthựcsựkhônghiệunghiệmđếnthế?”,hay“Liệuthayđổigiớitínhcógiúptăngmứclươngcủabạnlênkhông?”…cáctácgiảđãthửtháchtưduychúngtamộtlầnnữa,giúptakhámphánhữngkhíacạnhbíẩnrấtthúvịcủađờisốngxãhội.

Quanhữngcâuchuyệnvềcáchconngườiphảnứngtrướcđộngcơ,vàsửdụngnhữngdữliệu thốngkêđể làmnổibậtnhữngkhíacạnhmàtrướcđóbạnchưabaogiờnghĩđến,tácgiảchotathấykinhtếhọcđãchạmđếncuộcsốnghàngngàynhưthếnào.Vínhưviệcđibộkhisayxỉnthìnguyhiểmhơnrấtnhiềulầnsovớiviệcláixekhisay;Nhữngtaymacôdắtgáigiốngvớiđámcònhàđấtnhưthếnào;Vìsaonhữngkẻđánhbomliềuchếtnênmuabảohiểmsinhmạng;TạisaoIranlạidùngđộngcơkinhtế,chứkhôngphảikêugọilòngthươngngười,đểtăngsốngườihiếnthận;Trẻxemtivithườngxuyêncónhiềunguycơdínhdángđếntộiáckhilớnlên…

TrongKinh tế học hài hước và Siêu Kinh tế học hài hước, Levitt vàDubner đã pha trộn cách suy nghĩ thôngminh với tài kể chuyện hấp dẫnkhônggiốngbấtkỳaitrongnhiềuchủđềkhácnhaucủacuốnsách,từviệctìmhiểucáchthứcgiảiquyếthiệntượngnónglêntoàncầuchođếnlýgiảivìsao giá của việcmuadâmcàngngày càng giảmmột cách khôngngờ.Từviệckhảosátcách thứcmàconngườiphảnứng trướcnhữngsựviệckhácnhau,cáctácgiảđãchocảthếgiớithấyrõđộngcơcủanhữnghànhđộngđó–cótốt,cóxấu.Phầnphântíchcuốicùngrấtđángđọcvìvấnđềđóthựcsự“siêuhàihước”.

NgaylậptứctrởthànhmộthiệntượngxuấtbảnởMỹkhileolênvịtríhàng đầu trong danh mục các sách bestseller, Siêu Kinh tế học hàihước chắc chắn sẽmang lại cho bạn cách nhìnmới về những việc tưởng

chừngđãcũ…

Xintrântrọnggiớithiệuvớicácbạn.

NGUYỄNTHUHIỀN,MBA

NghiêncứusinhchuyênngànhtàichínhtạiĐạiHọcArkansas,Mỹ

ĐDẪNNHẬP

ưa sựhài hướcvàokinh tế họcRất khóđểđưa ra nhiềuquyết địnhtrongcuộcsống.Bạnnêntheođuổisựnghiệptheohướngnào?Bạncó

nênđưangườimẹgiàyếucủamìnhvàomộtviệndưỡnglão?Vợchồngbạnđãcóhaiđứacon;vậycónênsinhđứathứba?

Nhữngvấnđềnhưvậyrấtkhóquyếtđịnhbởivôsốlýdo.Mộttrongsốđólàtínhrủirocao.Córấtnhiềuyếutốkhôngchắcchắntrongđó.Trêntấtcả,nhữngquyếtđịnhnhưvậyrấthiếmgặp,nghĩa làbạnkhôngđượcthựchànhnhiều trướckhiraquyếtđịnh.Bạncó thểrất thạomuahàngnhuyếuphẩmchogiađình,vìbạn thườngxuyên làmnhưthế,nhưngmuacănnhàđầutiênlạilàmộtchuyệnhoàntoànkhác.

Mộtsốquyếtđịnhkhác,trongkhiấy,lạirất,rấtdễdàng.

Tưởngtượnglàbạnvừarờikhỏibữatiệcởnhàmộtngườibạn.Anhấysốngcáchnhàbạnchỉcómộtdặmthôi.Cácbạnđãrấtvuivẻ,bạnđãuốngđến4 ly rượu lớn.Giờ thì cuộcvui đãđến lúc tàn.Trongkhi cạn ly cuốicùng,bạnrútchìakhóaô-tô rakhỏi túi.Bấtchợtbạnnhậnrađó làmộtýtưởngtồi:bạnđâuđủđiềukiệnđểláixechứ.

Trongvàithậpkỷtrởlạiđây,tấtcảchúngtađềuđượcdạydỗđầyđủvềnhữngnguycơcóthểxảyranếuláixetrongtìnhtrạngsayxỉn.Mộtngườiláixetrongtìnhtrạngấycónguycơgâyratainạnnhiềugấp13lầnsovớimộtngườibìnhthường.Vậymàvẫncórấtnhiềungườiláixekhiđãsayxỉn.ỞHoaKỳ,hơn30%cáccuộcvachạmxecộchếtngườixảyradocóítnhấtmộttàixếđangởtìnhtrạngsayrượu.Lúcđêmkhuya,thờiđiểmmọingườithườnguốngnhiềurượunhất,thìtỷlệnàytănglêngần60%.Tínhtổngthểthìcứ140dặmđườngthìcómộtláixesayrượu,hoặc21tỷdặmmỗinăm.

Tạisaolạicónhiềungườingồisauvô-lăngkhiuốngsayđếnthế?Cóthểlàvì–vàđiềunàycólẽlàmộtthốngkêgâysốcnhất–cácláixesayxỉnrấtítkhibị“tóm”.Trên27.000dặmđườngcóláixesayxỉnđiềukhiểnthìchỉcó1ngườibịbắt.Nghĩalà,nếubạnláixehếtmộtchiềudọcnướcMỹ,sauđóvòngđi,rồivònglạitới3lầnnữa,trongtìnhtrạngsaybiarượu,thìmớibịcảnhsáttóm,bắttấpvôlềđường.Cùngvớicáchànhvixấukhác,láixekhisayxỉnhoàntoàncóthểbịxoábỏnếucómộtđộngcơđủmạnhđượcthiếtlập–vídụlànhữngràochắnđườngđượclậpramộtcáchngẫunhiênđểcóthểxửlýcácláixesayxỉnngaytạichỗ-nhưngxãhộicủachúngtadườngnhưkhôngcóýđịnhấy.

Hãyquaylạibữatiệctạinhàbạnthâncủabạn,bạnđãhànhđộngnhưthểđâylàquyếtđịnhdễnhất trênđờinày: thayvì láixevềnhà,bạnsẽđibộ.Vớilại,bạncũngchỉphảiđibộcómộtdặmthôimà.Bạnđếnchàotạmbiệtngườibạncủamình,cảmơnvềbữatiệc,vànóichoanhấynghekếhoạchcủabạn.Anhbạnủnghộnhiệtliệtquyếtđịnhsángsuốtấy.

Nhưnganhtacónênlàmnhưvậykhông?Tấtcảchúngtađềubiếtrằngláixekhisayrượulàcựckỳnguyhiểm,thếcònđibộkhisaythìsao?Liệuđócóphảilàmộtquyếtđịnhquánhanhchóngvàđơngiản?

Hãy để các con số thống kê trả lời.Mỗi năm, có hơn 1.000 khách bộhànhthiệtmạngtrongcácvụtainạngiaothông.Vìbướcxuốnglòngđườngkhôngquansát;vìnằmnghỉbêncácquốclộ;vìbịvachạmmạnhkhiđangbăngquađườngcaotốc.Hãysosánhconsốnàyvớitổngsốnhữngngườichếttrongcácvụtainạnliênquanđếnchấtcồnmỗinăm–khoảng13.000–thìconsốnhữngngườichếtkhiđibộtrongtìnhtrạngsayrượucóvẻrấtnhỏbé.Nhưngkhibạnlựachọnhoặcđibộhoặcláixe,consốtổngthểlạikhôngthểđongđếmđược.Đâylàcâuhỏiliênquan:tínhtheođơnvịdặmđườngthìláixekhisayxỉnnguyhiểmhơnhayđibộkhisayxỉnnguyhiểmhơn?MỗingàymộtngườiMỹđibộ trungbình1,5dặm.Cókhoảng327 triệungườiMỹtrongđộtuổitừ16trởlên;nghĩalà,mỗinămnhữngngườiMỹtrongđộtuổiđượcphépláixeđibộkhoảng43tỷdặm.Giảsửlàcứ140dặmthìcó1ngườiđibộ sayxỉn– tỷ lệquãngđường tươngứngcó1người láixe sayrượu–thì trungbìnhmỗinămngườiMỹđibộ307triệudặmđườngtrongtìnhtrạngsayxỉn.

Làmmộtphép tínhđơngiản, tính trên tỷ lệdặmđường, thìmộtngườikháchbộhànhsayxỉncónguycơbị thiệtmạngnhiềugấp tám lầnsovớingườiláixebịsayxỉn.

Nhưng vẫn còn một điểm quan trọng nữa: một người đi bộ say rượudườngnhưkhôngcókhảnănglàmhạihaygâythiệtmạngchongườikhácngoài chính bản thânmình.Điều này ngược lại với người lái xe say xỉn.Trongcác tainạnchếtngườido say rượu, có36%nạnnhânhoặc làhànhkhách,hoặckháchbộhành,hoặclànhữngngườitàixếkhác.Dầuvậy,saukhitínhcảsốlượngnhữngngườivôtộibịthiệtmạngtrongnhữngtainạnxecộ do lái xe say rượu thì tỷ lệ thương vong do người đi bộ say rượu vẫnnhiềugấpnămlầnsovớingườiláixesayrượutínhtrêntỷlệtrungbìnhdặmđường.

Vậylàkhibạnrờikhỏibữatiệc,thìquyếtđịnhrõrànglà:láixeantoànhơnđibộ.(Tấtnhiên,sẽantoànhơnnữanếubạnchịukhóuốngbớtđihoặcgọimộtchiếctaxi).Cóthểlầntới,saukhiuốngđếnbốncốcrượumạnhở

mộtbữatiệcnàođó,bạnsẽramộtquyếtđịnhhơikhácbiệtmộtchútđấy.Hoặc,nếubạnkhônggiữđượcmình, thìbạnbècủabạncóthểsẽsắpxếpmọiviệctheochiềuhướngấy.Bởivìđãlàbạntốtcủanhauthìkhôngnênđểbạnbèđibộkhisayxỉn.

Ngàynay,nếubạnđượcquyềnlựachọnnơisinhởbấtkỳđâutrênthếgiớinày, thìẤnĐộhẳnkhôngphải làmột lựachọnkhônngoannhất.Bấtchấp tốc độ tăng trưởngkinh tế nhảy vọt củaẤnĐộ trên trườngquốc tế,quốcgianàyvẫnđangoằnmìnhchịunhiềuđauđớn.Triểnvọngsốngvàtỷlệbiếtđọcbiếtviếtthấp;ônhiễmvàthamnhũngcao.Ởkhuvựcnôngthôn,nơicóđếnhơnhaiphầnbangườiẤnĐộsinhsống,chỉhơnmộtnửasốdâncóđiệnsinhhoạtvàtrongbốnhộgiađìnhthìchỉcómộthộcónhàvệsinh.

Vàsẽđặcbiệtkémmaymắnnếusinhralàphụnữ,bởivìrấtnhiềubậcchamẹẤnĐộ thểhiện tháiđộ“trọngnamkhinhnữ” rấtnặngnề.Chỉcó10%giađìnhẤnĐộcóhaicon

traimuốnsinhthêm,trongkhicógần40%giađìnhcóhaicongáimuốncốthửsinhthêmmột“quýtử”.Sinhramộtcậucontrainhưthểđẻrađượcmộtsổlươnghưuvậy.Cậubéđósẽlớnlên,trởthànhmộtngườiđànôngháira tiền,có thểcungcấpchochamẹcậumộtcuộcsốngđầyđủkhihọđếntuổixếbóngchiềutà,vàkhi“hainămmươivềgià”,cậusẽlochuyệnhậusựcho chamẹ chuđáo.Trongkhi đó, sinh ramột cô congái, thì thayvì cóđượcmộtquỹlươnghưu,họlạiphảilocủahồimônchonó.MặcdùchuẩnbịcủahồimônchocongáivềnhàchồngởẤnĐộtừlâuđãbịlênán,nhưngphongtụcnàyvẫncònrấtphổbiến,thểhiệnbằngviệcnhàgáiphảitặngchúrểvànhàtraitiềnmặt,xecộhoặcđấtđai.Giađìnhnhàgáicũngthườngbịgắntráchnhiệmlotiềntổchứcđámcưới.

Quỹ từ thiệnSmileTrain (Tạmdịch:Con tàu chởnhữngnụcười) củaMỹ,chuyênhỗ trợcáccuộcphẫu thuậthởhàmếchcho trẻemnghèo trêntoàn thếgiớigầnđâyđãđếnChennai,ẤnĐộ.Khimộtngườiđànôngđịaphươngđượchỏiông ta cóbaonhiêungười con, ông tađã trả lời “Một”.Nhưngsauđó,tổchứcnàyđượcbiếtngườiđànôngđóđúnglàcómộtcậucontrai–nhưngôngtacòncónămcôcongáinữa,nhữngngườiconnàyrõràngbịchacủachúngcoinhưkhôngcó.SmileTraincũngđượcbiết rằngcácbàđỡởChennaiđôikhiđượctrảkhoảng2,50đô-lađểlàmngạtmộtđứatrẻgáisơsinhnếunóbịdịtậthởhàmếch–vàthếlà,đểđạtđượcmụcđíchnhânđạocủaquỹtừthiện,tổchứcnàyđãtrảkhoảng10đô-lachocácbàđỡmỗikhihọmangđượcmộtđứatrẻbịhởhàmếchđếnbệnhviệnđểlàmphẫuthuật.

CácbégáiởẤnĐộbịrẻrúngđếnmứchệquảlàsốlượngnamgiớihiện

nayđãdưthừatới35triệungười.Sốnhững“phụnữbịmấttích”này,nhưcáchnhàkinhtếhọcAmartyaSenđãgọi,đượccholàđãchết,bởinhữngtácđộnggiántiếp(bịchamẹbỏđóihoặckhôngđượcchămsócytế,cóthểlàđểnhườngphầnchămsócchoanh/em trai);hoặcbị làmhại trực tiếp (bégáivừarađờiđãbịbàđỡhoặcchamẹgiếtngay),hoặc,ngàycàngphổbiến,làpháthaikhibiếtgiớitínhcủađứatrẻ.NgaycảtrongngôilàngnhỏbénhấtcủaẤnĐộ,nơimàthỉnhthoảngmớicóđiệndùngvàrấthiếmnướcsạch,thìmộtthaiphụcũngdànhđượcđủtiềnđểđisiêuâmvànếuthainhilàcongái,sẽpháthai.Trongmấynămgầnđây,khiviệcnạopháthaiđểlựachọngiớitínhđãtrởnênphổbiến,tỷlệnamnữởẤnĐộ-cũnggiốngnhưởmộtđấtnướccó tinh thần trọngnamkhinhnữkhác làTrungQuốc–đãphát triểnlệchlạchơnbaogiờhết.

MộtbégáiẤnĐộsinhravàlớnlên,rồihòanhậpvàoxãhộingườilớnvớibiếtbaobấtcôngởhầuhếtmọibướcngoặtcủacuộcđời.Côsẽkiếmđượcíttiềnhơnđànông,nhậnđượcsựchămsócsứckhoẻtồihơn,ítđượchọc hành hơn và có thể sẽ là đối tượng của nạn bạo hành thường xuyên.Theokhảosátsứckhoẻquốcgia,51%đànôngẤnĐộchorằngđánhvợlàbìnhthườngtrongmộtvàitrườnghợp;ngạcnhiênhơnlà54%phụnữđồngtìnhvớiđiềunày–vídụlà,nếungườivợlàmhỏngbữatốihoặcđichơikhichưađượcphép.Hơn100.000phụnữtrẻbịthiêusốngmỗinăm,rấtnhiềungườitrongsốhọ“chếtđểbảotoàndanhdự”hoặcvìbịlạmdụngtronggiađình.

PhụnữẤnĐộcũngphảichịutỷlệmangthaingoàiýmuốnvàcácnguycơbị lâynhiễmbệnhtậtquađườngtìnhdục, trongđóbaogồmcảtỷlệbịnhiễmHIV/AIDScao.Mộtlýdolàhơn15%baocaosudànhchođànôngẤnĐộcóvấnđềvềchấtlượng.Tạisaolạicótỷlệcaonhưvậy?TheoHộiđồngNghiêncứuYtếẤnĐộ,khoảng60%đànôngẤnĐộcódươngvậtquánhỏsovớibaocaosuđượcsảnxuấttheotiêuchuẩncủaTổchứcYtếThếgiới(WHO).Đólàkếtluậntừmộtnghiêncứukhoahọcsau2nămđođạcvàchụpảnhdươngvậtcủahơn1.000đànôngẤnĐộ.“Baocaosu,”nhưtuyênbốcủamộtnhànghiêncứu,“khôngphùhợpvớingườiẤnĐộ”.

Vớingầnấykhókhănchồngchất,phải làmgìđểnângcaochất lượngcuộcsốngchophụnữẤnĐộ,đặcbiệtkhiđasốhọsốngởnôngthôn?

Chínhphủđãcónỗlựcgiúpđỡbằngcáchbàitrừhủtụchồimônnặngnềkhicongáivềnhàchồng,cũngnhưviệclựachọnsinhcontheoýmuốn,nhưngnhững luậtnàyhầunhưbịngườidânbỏqua.Rấtnhiềuquỹhỗ trợdành riêng chophụnữẤnĐộđược thành lập.Trong số này có quỹApniBeti,ApnaDhan(“Congáitôi,niềmtựhàocủatôi”),mộtdựántrảtiềncho

phụnữnôngthônđểhọkhôngnạopháthainhicógiớitínhnữ;mộtloạtcácquỹtíndụngnhỏchophụnữvaytiền;vàmộtloạtcácchươngtrìnhtừthiệndomột sốđángkểcác tổ chứccứu trợnhânđạoquốc tế (xếp theo thứ tựalphabet)khởiđộng.

ChínhphủẤnĐộcũnghứahẹnsẽsảnxuấtnhữngchiếcbaocaosuphùhợphơnvớiđànôngẤnĐộ.

Đángtiếcthay,hầuhếtnhữngdựánđóđềurấtphứctạp,tốnkémvà,tệhơnhết,chỉthànhcôngtrêndanhnghĩa.

Trongkhiđó,mộtkiểuhỗtrợkháclạicóvẻpháthuytácdụng.Cáinày,cũnggiốngmáysiêuâm,cùnglàthiếtbịcôngnghệ,nhưngvềbảnchất,lạirấtítliênquanđếnphụnữ,càngkhôngliênquangìđếnviệctạoratrẻcon.VànókhôngbịChínhphủẤnĐộhaybấtcứtổchứctừthiệnđaquốcgianàokiểmsoát.Trênthựctế,nócònkhôngđượctạoranhằmmụcđíchgiúpđỡbấtcứai,ítnhấtlàtheocáchthôngthườngmàchúngtathườngnghĩvềchuyện“giúpđỡ”.Thựcranóchỉlàmộtphátminhcũ,đượcgọilàcáiti-vi.

Mạnglướitruyềnhìnhquốcgiađãcómặttừnhiềuthậpkỷ,nhưngđơngiảnvìđộphủsóngkémvàcácchươngtrìnhnghèonànnênrấtítngườitheodõitruyềnhình.Gầnđây,nhờgiáthànhcáctrangthiếtbịtruyềnhìnhvàhệthốngphânphốigiảmmạnhnênmộtsốlượnglớnngườidânẤnĐộ-nhữngngười chưa từngbiết đến sự tồn tại của loại thiết bị nàyđãđược tiếp cậnrộngrãivớitruyềnhìnhcápvàtruyềnhìnhvệtinh.Từnăm2001đếnnăm2006, cókhoảng150 triệungười dânẤnĐộ lầnđầubiết đến truyềnhìnhcáp,ngôi làngcủahọđộtnhiênđược tiếpxúcvớinhữngchương trình tròchơi và các bộ phim truyền hìnhmớimẻ nhất, các bản tin thời sự và cácphóngsựđiềutrađượcphátđitừcácthànhphốlớncủaẤnĐộcũngnhưcáckênhnướcngoài.ĐốivớinhiềungườidânẤnĐộ,ti-vilàcánhcửađầutiênnhìnravớithếgiớitươiđẹpbênngoài.

Nhưngkhôngphải tấtcảmọi làngquêđềucó truyềnhìnhcáp,và thờiđiểmđượctiếpnhậnhệthốngtruyềnhìnhnàycũngkhácnhau.Sựpháttriểnbướcđầunontrẻcủatruyềnhìnhởđịaphươngchỉlàvấnđềvềdữliệu–mộttrảinghiệmthúvịtựnhiên–màcácnhàkinhtếhọcmongmuốnđượckhámphá.Cácnhàkinh tếhọcđượcnhắcđếnởđâychính làcặpbạn trẻngườiMỹ,EmilyOster vàRobert Jensen.Bằng cách tìmhiểu sự thay đổi ở cáclàngkhácnhaudựatrênviệclàngđóđãcótruyềnhìnhcápđểxemhaychưavà thờiđiểmxuấthiệnphương tiện truyền thôngnàymàhọcó thểđưa ramứcđộảnhhưởngcủaTVđốivớiphụnữẤnĐộ.

Họkhảosátsốliệutừmộtcuộcthămdòcủachínhphủtrên2.700hộgia

đình,hầuhếtđềusốngởnôngthôn.Phụnữtừ15tuổitrởlênđượchỏivềphongcáchsống,sởthíchvàcácmốiquanhệgiađình.Vàhọpháthiệnrarằng,nhữngphụnữđượctiếpcậnvớitruyềnhìnhcápsớmhơnbộclộmộttháiđộítkhoandunghơnvớihànhđộngbạohànhphụnữ,tháiđộsùngbáicontraigiảmđángkể,vàcóxuhướngthựchànhsựtựchủcủabảnthânhơn.TV, theomộtcáchnàođó,đã tiếpsứcchophụnữmàbản thânchínhphủcũngkhônghìnhdungđượckhihọpháttriểnhệthốngtruyềnhình.

Nguyênnhâncủasựthayđổinàylàgì?CóphảiphụnữẤnĐộtrởnênđộc lậphơn saukhiđượcnhìn thấycuộc sốngcủanhữngngườiphụnữởkhắpnơitrênthếgiớibướcratừchiếcTV-nhữngphụnữănvậntrangphụcmàhọthích,tiêutiềntheocáchhọmuốnvàđượcđốixửkhônggiốngnhưmộtvậtsởhữuhaymộtchiếcmáyđẻ?Hayphảichăngnhữngchươngtrìnhấyđơngiản làkhiếnnhữngngườiphụnữnông thôncảm thấyxấuhổkhiphảithừanhậnvớingườithựchiệnkhảosátcủachínhphủrằnghọđangbịđốixửmộtcáchtàntệ?

Cóthểhiểuđượclýdovìsaongườitahayhoàinghivềdữliệutrongcáccuộckhảosátcánhân.Bởithườngcómộthốsâungăncáchgiữacâutrảlờivàhànhđộngtrênthựctếcủangườiđượchỏi.(Theongônngữkinhtế,đólàhai hành vi được biết đến với tên gọi là những sở thích được tuyênbố và những sở thích được phơi bày). Hơn nữa, nếu là một khảo sát vôthưởngvôphạt–khảosátcủachínhphủởđâylàmộttrườnghợpnhưthế-rấtcóthểsốlượngcâutrảlờikhôngtrungthựcsẽrấtlớn.Thậmchínhữngcâutrảlờiấydiễnramộtcáchvôthức,bởicácđốitượngđượchỏiđơngiảnchỉđánhdấuvàocáccâutrảlờimàhọnghĩrằngngườikhảosátmuốnnghe.

Nhưngkhi bạn có thểkiểmchứngnhững sở thíchđượcphơi bày, haynhữnghànhvi trên thực tế, thìbạnsẽ thấymọiviệc rấtkhác.Đóchính làđiểmmàOstervàJensenpháthiệnrabằngchứngthuyếtphụccủasựthayđổi thựcsự.TỷlệsinhcủanhữnggiađìnhẤnĐộcótruyềnhìnhcápthấphơnsovớinhữnggiađìnhkhôngcóphươngtiệntruyềnthôngnày.(ỞmộtđấtnướcnhưẤnĐộ,tỷlệsinhnởthấphơnthườngđồngnghĩavớisựtựchủhơnchophụnữvàhạnchếnhữngnguycơvềsứckhoẻ.)Cácgiađìnhcóti-vicóxuhướngchoconđihọclâuhơn,tươngứngvớiviệccáccôbéđượccoitrọnghơn,hoặcítnhấtlàđượcđốixửbìnhđẳnghơn.(Điềuđặcbiệtlàtỷlệnàyđốivớicáccậubélạikhônghềthayđổi).Nhữngconsốhiếmhoinàykhiến bộ dữ liệu cuộc khảo sát cá nhân trở nên đáng tin hơn. Rõ ràng làtruyềnhìnhcápđãthựcsựtruyềnthêmsứcmạnhchophụnữnôngthôncủaẤnĐộ,ngaycảởnhữngnơimàsựkhoandungđốivớinạnbạohànhgiađìnhvẫnchưakịpvươntới.

Hoặccóthểđơngiảnlàvìcácôngchồngquámảimêxembóngchày.

Khithếgiớikhậtkhừtiếntớikỷnguyênhiệnđại,nópháttriểnngàymộtđôngđúcvàvộivã.HầuhếtcáccuộcmởrộngđềudiễnraởcácthànhphốnhưLondon,Paris,NewYorkvàChicago.Chỉ tính riêngởnướcMỹ, cácthànhphốđã tăng lên30 triệudân trong thếkỷXIX,mộtnửa trongsốđóxuấthiệnchỉvỏnvẹntrong20nămcuốithếkỷ.

Bảnthânsựgiatăngdânsốvàsựdịchchuyểncủacảivậtchấtđikèmvớinó,từnơinàysangnơikhác,làmnảysinhmộtvấnđềphứctạp.Phươngthứcvậnchuyểnchínhsảnsinh ramột loạtcácsảnphẩmphụmàcácnhàkinh tế học gọi là những ảnh hưởng ngoại biên tiêu cực, bao gồm sự tắcnghẽngiaothông,chiphíbảohiểmtăngcao,vàquánhiềutainạngiaothôngchếtngười.Mùamàngthểhiệnrõnéttrongbữacơmgiađình,đôikhiđượcthểhiệnbằngviệcgiáxăngdầuvàlươngthựctăng,kéotheotìnhtrạngkhanhiếm.Tiếpđếnlàvấnđềvềônhiễmkhôngkhívànhiễmđộcchấtthải,

hiểm họa đối vớimôi trường cũng như các nguy cơ về sức khỏe conngười.

Chúngtađangbànvềvấnđềxecộphảikhông?

Không,khôngphải.Chúngtađangnóivềngựa.

Ngựa,ngườibạnlinhhoạtvàkhỏekhoắncủaconngườitừxaxưa, trởthànhconvậthữuíchtheorấtnhiềucáchkhácnhaukhicácthànhphốhiệnđạiđuanhaumọclênnhưnấm:kéoxehàngvàxechởkhách,vậnchuyểnvật liệuxâydựng,bốcdỡhànghóa từ tàuvà thuyền, thậmchíhỗ trợquátrìnhsảnxuấtđồgiadụng,kéodâycáp,sảnxuấtbiavàquầnáo.Nếucôcongáiyêudấucủabạnbịbệnhnguycấp,bácsĩsẽ laođếnnhàbạntrênlưngngựa.Nếumộtđámcháybùngphát,nhânviêncứuhỏacưỡingựaphitrênphốmangtheobìnhxịtcứuhỏa.TínhđếnthếkỷXX,thànhphốNewYorkcókhoảng200.000conngựa,tứclàcứ17ngườithìcómộtconngựa.

Nhưng,hãyxemnhữngrắcrốimàlũngựagâyra!

Nhữngtoaxehàngngựakéogâytắcđườngkinhkhủng,vàkhimộtconngựabịgãychân, thườngthìngười taphảibắnchếtnóngaytạichỗ.Điềunàycòngâyrasựùntắctồitệhơn.Rấtnhiềuchủngựamuabảohiểmchongựa,chínhvìvậy,đểđảmbảokhôngcógianlận,quyđịnhđặtralàphảicóbênthứbaxácnhậncáichếthợplệ.Nghĩalàphảichờchođếnkhicảnhsát,bácsĩ thúyhoặcHiệphộiBảovệĐộngvậtHoaKỳ(ASPCA)đếnchứngnhận.Ngaycảkhingựađãchếtcũngkhônggiải tỏađượcùntắc.“Cựckỳkhóxửlýnhữngconngựachết,”giáosưvềcácphươngtiệngiaothôngEric

Morrisviết.“Kếtquảlà,nhânviênmôitrườngđôthịthườngphảichờchođếnkhixácngựathốirữamớicóthểdễdàngxẻnhỏconngựaranhiềuphầnvàdọnđi.”

Tiếngồndobánhxebằngsắtnghiếnđườngvàtiếngngựahícũnggâyrấtnhiềuphiềntoái-nólànguyênnhânphổbiếncủatìnhtrạngcăngthẳngthầnkinh-điềunàykhiếnmộtvàithànhphốquyếtđịnhcấmngựalưuthôngxungquanhbệnhviệnvàmộtvàikhuvựcnhạycảmkhác.

Cònnữa,việctháotoaxehàngrakhỏingựacũngrấtdễgâykhiếpđảm,nó không hề đơn giản như khi bạn nhìn thấy trên phim ảnh, đặc biệt khiđường trơnvàđôngngười.Năm1900, tai nạndongựagây rađã cướpđisinhmạngcủa200ngườiNewYork,cứ17.000dânlạicómộtngười thiệtmạng trong tainạndongựagây ra.Năm2007, tỷ lệ tainạngiao thông là1/30.000 (274người thiệtmạng trongcác tainạngiao thôngdoxecộgâyra).Nhưvậy,tỷlệngườiNewYorkbịthiệtmạngtrongtainạndongựagâyravàonăm1900gấpgầnhailầnsovớitỷlệngườithiệtmạngdoxecộgâyrangàynay.(Tiếclàkhôngcóthốngkênàovềtỷlệngườichếtdocưỡingựakhi say rượu,nhưngchúng ta cũngcó thểước chừngcon sốđókhônghềnhỏ.)

Điềutệhạihơntấtcảchínhlàphânngựa.Trungbìnhmộtconngựathảiragần11kgchất thảimỗingày.Khoảng200.000conngựa sẽ thải ra2,1triệutấnphân.Mỗingày!Lấyđâurachỗchứaphânngựa?

Nhiềuthậpkỷtrướcđấy,khicácthànhphốchưacóquánhiềungựanhưlúcnày,đãxuấthiệnkhu“chợlàmchứcnăngmuaphânngựa”,ởđónôngdânđếnchởphânngựa(bằngngựa,tấtnhiên)vềbónchoruộngcủamình.Nhưngkhisốlượngngựaởcácthànhphốbùngphát,thìphânngựatrởnênthừamứa.Ởcácbãiđất trống,phânngựachất thànhtừngcộtcaohàng18mét.Phânngựadàytrênđườnghằnthànhrãnhdàinhưkhitrờicótuyết.Vàomùahè,mùihôithốibốclêntậnthiênđàng;khitrờimưa,nhữngvũnglầyphânngựangậpngụalêncảvỉahèvàngấmvàotậncáctầnghầmnhàdân.Ngàynay,khibạnchiêmngưỡngnhữngngôinhàquýtộcxưavớihiênnhàtrangnhã, phòngkháchkiêuhãnh, caohơnhẳn sovớimặt đường thì hãynhớrằngchúngđượcthiếtkếnhưvậylàđểchủnhâncủacácngôinhàcóthểđứngcaohơnsovới“bãibiểnphânngựa”dướichân.

Phânngựacònảnhhưởngnghiêmtrọngđếnsứckhỏeconngười.Chúnglà nguồn thức ăn dồi dào cho hàng tỷ loại ruồi nhặng mang trong mìnhnhữngmầmdịchbệnhchếtngười.Chuộtvànhữngloàisâubọkhácđàobớitrongđốngphânngựađểtìmkiếmnhữnghạtngũcốcchưatiêuhóahết,vànhữngloạithứcănchongựa-lúamạch-trởnênđắtđỏhơnvìnhucầuthức

ănchongựatăngcao.Vàothờiấy,chẳngcóailolắngviệctráiđấtnónglênnhưngnếucó,thìrấtcóthểngựasẽtrởthànhKẻthùsốmộtcủaloàingườido phân ngựa sinh ra khímethane,một khí gây hiệu ứng nhà kính khủngkhiếp.

Năm1898,thànhphốNewYorkđứngratổchứchộinghịquốctếvềquyhoạchđôthịđầutiên.Nộidungchủyếulàgiảiquyếtvấnđềliênquanđếnphânngựa,vìtấtcảcácthànhphốlớnkháctrênthếgiớiđềuđứngtrướccuộckhủnghoảngtươngtự.Nhưngkhôngtìmđượcgiảiphápnàokhảdĩ.“Vấpphảicuộckhủnghoảngnày,”EricMorrisviết,“hộinghịquyhoạchđô thịtuyênbố thất bại vàgiải tán sau3ngày làmviệc thayvì 10ngàynhưdựkiến.”

Tất cả các thànhphố lớn trên thếgiới đều lâmvàomột tình cảnh tiếnthoái lưỡngnan,họkhôngthể thiếungựađồngthờicũngkhôngthểchungsốngvớingựa.

Vàrồivấnđềnangiảibỗngbiếnmất.Khôngphảidocácchínhphủđưarađượcgiảipháp,cũngchẳngphảicóphéplạnàocanthiệp.Sốlượngngựaởcác thànhphốkhông tăng lênkhôngphảinhờnhữngcuộcbiểu tìnhcủađámđôngnhằmthểhiệnlòngvịthahaysựtựkiềmchế,bấtchấpnhữnglợiíchdongựamanglại.Vấnđềđượcgiảiquyếtnhờvàosựtiếnbộcủakhoahọckỹthuật.Không,cũngkhôngphảilàphátminhxửlýchấtthảicủangựa.Ngựabịđẩyluiracácvùngngoạiôvìsựxuấthiệncủaxeđiệnvàxehơi,cảhai loạiphươngtiệnnàyđềucựckỳsạchsẽvàrõrànglàtiệníchhơn.Xehơi,vớigiáthànhrẻhơnvàtiệndụnghơnxengựađượctuyênbốlà“vịcứutinhcủamôitrường”.Cácthànhphốtrênthếgiớicóthểthởphàonhẹnhõm-cuốicùnghọkhôngcònphảibịtmũinữa-và lại tiếp tục tiếnbướcpháttriển.

Câuchuyện,tiếcthay,lạichưadừngởđó.NhữnggiảiphápđãcứuthếkỷXXdườngnhưlạilâmvàotìnhthếhiểmnghèoởthếkỷXXIbởivìxehơivàxeđiệnbản thânchúng lạimang trongmìnhnhững tácđộngngoạibiêntiêucực.Lượngkhícarbontừhơn1tỷchiếcxehơivàhàngnghìnlòđốtthanđáthảiratrongmộtthếkỷquadườngnhưđãlàmtráiđấtnónglên.Cũnggiốngnhưhoạtđộngcủangựatrướcđâyđãtừngđedọabướctiếncủanhânloại,thìnay,xuấthiệnmộtnỗilongại,rằnghoạtđộngcủaconngườicũngtạoranguycơtươngtự.MartinWeitzman,mộtnhàkinhtếmôitrườngcủaĐạihọcHarvardđãchứngminhrằng,cókhoảng5%nguycơnhiệtđộtráiđấtsẽtăngđếnđộ“đủđểpháhủyhànhtinhTráiđấtmàchúngtađangsống.”Ởmộtvàilĩnhvực-nhưtruyềnthôngchẳnghạn,khôngbaogiờgặpphảitìnhthếmànókhôngtiênlượngtrước-thìthuyếtđịnhmệnhthậmchí

còncóđấtpháttriểnmạnhmẽhơnnữa.

Cólẽđiềunàycũngkhôngquángạcnhiên.Khigiảiphápchomộtvấnđềkhôngxuấthiệnngaytrướcmắtchúngta,thìrấtdễkếtluậnrằngkhôngcógiảiphápnàoxuấthiệnhết.Nhưnglịchsửđãchứngminhhết lầnnàyđếnlầnkhácrằngnhữnggiảthuyếtnhưvậylàhoàntoànsailầm.

Không thểnói rằng thếgiớihoànhảo.Cũngkhông thểnói rằng tất cảmọisựpháttriểnđềutốtđẹp,ngaycảkhisựpháttriểncủaxãhộisảnsinhranhữngsảnphẩmkhôngthểthiếuđượcđốivớimộtsốngười.ĐólàlýdotạisaonhàkinhtếhọcJosephSchumpeterđãgọichủnghĩatưbảnlà“mộtsựpháhoạisángtạo”.

Nhưng loàingười cókhảnăngkỳdiệu là luôn tìm ranhữnggiải phápcông nghệ có khả năng hóa giải các vấn đề, và điều này có vẻ đúng vớitrường hợp trái đất nóng lên. Chẳng phải vì vấn đề này ít nghiêm trọng.Chẳngquachỉ làsựkhéoléocủaconngười-khigánchovấnđềnàymộtđộngcơ thíchđáng -nhấtđịnhsẽkhiếnnó trở thànhmộtvấnđềhệ trọnghơn.Thậmchíđángkhích lệhơn, thayđổicôngnghệngàycàngđơngiảnhơn,vàvìvậy,cógiáthànhthấp,hơncảnhữngtiênđoánđiênrồnhấtcủacácnhàtiêntri.Thựcvậy,trongchươngcuốicùngcủacuốnsách,chúngtasẽgặpmộtnhómnhữngnhàphảnkỹsư,nhữngngườiđãphát triểnkhôngchỉmộtmàlàhaigiảiphápchovấnđềtráiđấtnónglên,cảhaiđềucógiárẻhơn doanh thu bán hàng của hàng trăm con ngựa thuần chủngKeenelandtrongnhàbánđấugiáởKentucky.

Phânngựa,bỗngnhiêntrởnêncógiá,đếnmứcnhiềuôngchủnôngtrạiởMassachussettsphảigọicảnhsátđểngănngườihàngxómchởphânngựađi.Ngườihàngxómthìcholàcósựhiểulầmởđây,rằngôngtađãđượcngườichủcũchophép.Nhưngngườichủhiện tạicũngkhôngchịu lùibước,màngượclại,đòiônghàngxómphảitrả600đô-lamớiđượcmangphânngựađi.

Ngườihàngxómmêphânngựanày làaivậy?Khôngaikhácchính làMartinWeitzman,mộtnhàkinh tếhọcvớinhữngdựbáonghiêmtrọngvềtìnhtrạngtráiđấtnónglên.

“Xinchúcmừng,”mộtđồngnghiệpviếtchoWeitzmankhicâuchuyệnnàyđượcđăngtảitrênbáochí.“Hầuhếtcácnhàkinhtếhọcmàtôibiếtđềulànhữngnhàxuấtkhẩuròngphânngựa.Vàbạn,cóvẻnhưlàmộtnhànhậpkhẩuròng.”

Chế ngự được vấn đề phân ngựa... những hiệu quả không lường củatruyềnhìnhcáp...nhữnghiểmnguykhiđibộtrongtìnhtrạngsayrượu:cógì

trongsốđóliênquanđếnkinhtếhọc?

Thayvìtưduytheokiểumộtvấnđề“kinhtế”,tốthơnhãycoichúnglànhữngcâuchuyệnminhhọacho“phươngpháptiếpcậnkinhtế.”Đólàkháiniệm do Gary Becker - nhà kinh tế học lâu năm thuộc trường Đại họcChicago,ngườiđượctraogiảiNobelnăm1992-đưara,giờđãtrởnênthôngdụng.Trongbài diễnvănnhậngiải, ônggiải thích rằngphươngpháp tiếpcậnkinhtếnày“khôngthừanhậnviệcconngườibịthúcđẩychỉbởitínhíchkỷhayhiếuthắng.Đólàmộtphươngphápphântích,khôngphảilàsựthừanhậnvềnhữngđộngcơcụthểnào...Hànhvicủaconngườiđượcthựchiệnbởimộtloạtcácgiátrịvàsởthíchphongphúhơnnhiều.”

Becker bắt đầu sự nghiệp củamình bằng nghiên cứu về những đề tàikhôngphảilàđặctrưngcủangànhkinhtếhọcnhư:tộiácvàsựtrừngphạt,nghiệnma túy, sự phân chia thời gian, chi phí và lợi nhuận của các đámcưới,sựnuôidạyconcái,vấnđềlyhôn.Hầuhếtcácđồngnghiệpcủaôngđềukhôngđểmắt tớinhữngvấnđềnày.“Trong thờigiandài,nhữngviệclàmcủatôibịhầuhếtcácnhàkinhtếhọchàngđầutẩychayhoặckịchliệtphảnđối.Tôibịcoilàkẻ‘lạcloài’vàcólẽkhôngphảilàmộtnhàkinhtếhọcchânchính.”Ôngnhớlại.

Ừm,nếunhữnggìGaryBeckerlàm“khôngphảilàđặctrưngcủangànhkinh tếhọc”, thì chúng tôi lại càngmuốn thựchiện chúng.Nói chođúng,nhữnggìBeckerđãlàmtrướcđâythìngàynayđượcbiếttớivớitêngọikinhtếhọchàihước-sựkếthợpgiữaphươngpháptiếpcậnkinhtếvớimột“gócnhìnlémlỉnh”,sựhàihước-nhưngởthờiđiểmđó,ngườitacònchưakịpphátminhratừnày.

PhátbiểutronglễtraogiảiNobel,Beckerchorằngphươngpháptiếpcậnkinhtếkhôngphảilàvấnđềchính,cũngkhôngphảilàmộtthuậttoánlýgiải“nềnkinhtế”.Hơnthế,đólàmộtquyếtđịnhkhámpháthếgiớivớimộtgócnhìnhơikhácbiệtmộtchút.Đólàmộthệthốngmôtảcáchthứcconngườiđưaranhữngquyếtđịnhvàcáchthứcmàhọthayđổisuynghĩ;tạisaohọlạiyêuvàcướimộtngườinàođó;tạisaohọlạihậnvàthậmchígiếtchếtmộtaiđó;haynhưkhiđứngtrướcmộtcọctiền,ngườitasẽăntrộmnó,đểmặcđấy,thậmchícònchothêmtiềncủamìnhvào;tạisaongườitasợhãimộtđiềuvàkhátkhaomộtđiềugìkhácdùchỉsaikhácsovớicáiđầutiênmộtkhoảngcáchmỏngmanhbằngsợi tóc; tại saohọ trừngphạtmộtngườivìhànhvinàođó,trongkhilạitưởngthưởngchongườikháccócùnghànhvitươngtự.

Làmsaonhàkinhtếhọccóthểlýgiảitấtcảnhữngquyếtđịnhnhưthế?Tất cả thường đều bắt đầu bằng việc tích lũy thông tin, nhập tâm nhữngthôngtinấy,sắpxếpchúngmộtcáchkhôngchủđíchhoặccũngcóthểbỏ

quênnhữngthôngtinấyởđâuđó trongbộnhớ.Mộtbộdữliệu tốtcó thểphảiđược tích lũyrất lâu trướckhicó thểphân tíchđượchànhvicủaconngườicũngnhưlýgiảiđượcmọicâuhỏixungquanhvấnđềđó.Côngviệccủachúngtôitrongcuốnsáchnàylàđitrảlờinhữngcâuhỏinhưthế.Nóchophépchúngtôimôtả,vídụnhư,cáchphảnứngcủamộtbácsĩchuyênkhoaung thưđiển hình haymột tên khủngbố haymột sinh viên đại học trongnhữnghoàncảnhcụthểvàtạisaolạinhưvậy.

Mộtvàingườicóthểcảmthấykhôngdễdàngkhilýgiảicáchànhvithấtthườngcủaconngườibằngcácconsốxácsuấtthốngkêlạnhlùng.Aitrongsốchúngtalạimuốnmôtảbảnthânbằngtừ“điểnhình”?Vídụnhưnếubạncộngtấtcảđànôngvàđànbàtrêntráiđấtnàyvàovớinhau,thìbạnsẽpháthiện ra trungbìnhmộtngười trưởng thành“điểnhình” sẽcómộtnửabầungựcvàmộtnửadươngvật-Vậyliệucóbaonhiêungườitrêntráiđấtnàyphùhợpvớisựmiêutảấy?Nếungườiyêucủabạnbịchếttrongmộttainạngiaothôngdoláixesayrượu,thìcảmxúccủabạnsẽthếnàokhibiếtrằngđibộkhiuốngsaycònnguyhiểmhơnnhiều?NếubạnlàmộtcôdâutrẻngườiẤnĐộ,ngườisaunàysẽbịchínhchồngmìnhthiêusống,thìbạnsẽvuirasaokhi biết truyềnhình cápđã truyền thêm sứcmạnh cho các côdâuẤnĐộđiểnhình?

Nhữngsựđốilậpnàyđúngvàcóthật.Nhưngluônluôncónhữngngoạilệtrongbấtcứquytắcnào,vàbiếtđượcquytắccũnglàmộtđiềutốt.Trongthếgiớiphứctạpnày,khibấtcứaicũngcóthểcónhữnghànhvibấtquytắctrongrấtnhiều trườnghợpcụ thể,sẽ rất tuyệtnếukhámpháđượcđiềuẩnsâubêndướinhữnghànhđộngấy.Điểmxuấtphátcủahànhtrìnhtìmkiếmnàytốtnhấtlànắmbắtđượcnhữnggìđangdiễnratínhtheotrungbình?Đểlàmđượcđiềunày,chúngtaphảitáchbiệtbảnthânkhỏinhữngcáchtưduythôngthườngcủamình-nhữngquyếtđịnhhàngngày,nhữngluậtlệ,nhữngtiết chế của bản thân - dựa trên những ngoại lệ và những hoàn cảnh bấtthườnghơnsovớihiệnthực.

Hãytrởlạinăm2001,mùahènămấyởnướcMỹđượcmôtảlàMùahèCáMập.Giớitruyềnthôngkểnhữngcâuchuyệnrùngrợnvềnhữngvụtấncôngđẫmmáumàcámậplà thủphạm.Đỉnhcao làcâuchuyệnvềJesssieArbogast,mộtcậubé8tuổitrongkhiđangthảmìnhtậnhưởnglànnướcấmápcủavịnhnướccạnPensacolabangFlorida,thìbịmộtconcámậpngoạmmấtcánhtayphảivàmộtbắpđùi.TạpchíTimechạymộtbàitrêntrangnhấtvềnhữngvụcámậptấncông.Đâylàphầnmởđầudẫndắtvàobàibáo:

Nhữngconcámậplừlừtiếnđếnmàkhônghềbáotrước.Cóbacáchtấncông: cắn-và-bỏ chạy, sáp lại-ngoạmvà lén lút tấn công.Chiêu cắn-và-bỏ

chạyđượcsửdụngnhiềunhất.Cámậpnhìn thấybànchâncủaconngười,nhầmtưởnglàcánênchạylạicắnmộtnháttrướckhikịpnhậnrađókhôngphảilàconmồithườngngàycủamình.

Thấysợkhông?

Nhữngngườihayhoảnghốtcó thểsẽkhôngbaogiờ lạigầnbiểnnữa.Nhưngbạnđoánxemcóbaonhiêuvụcámậptấncôngthựcsựdiễnratrongnămđó?

Hãyđoánmộtconsố-sauđóchỉlấymộtnửaconsốmàbạnvừađoán,vàrồi lạichiahai thêmvài lầnnữa.Tínhtrongcảnăm2001, trêntoànthếgiớichỉcó68vụcámậptấncông,trongđócó4trườnghợptửvong.

Nhữngsốliệuthựcvềcácvụcámậptấncôngkhôngchỉthấphơnnhiềusovớiấntượngmàgiớitruyềnthôngkíchđộngtạora;mànóthậmchícònkhông cao hơn so với nhữngnăm trước đó và vài năm tiếp theo.Từnăm1995đếnnăm2005,trungbìnhmỗinămcó60,3vụcámậptấncôngngườitrêntoànthếgiới,nămnhiềunhấtlà79vụvànămítnhấtlà46.Trungbìnhcó5,9ngườichếtmỗinăm,nămnhiềunhấtlà11,thấpnhấtlà3.Nóicáchkhác,nhữngdòngtintrêntrangnhấtvềcácvụcámậptấncôngngườitrongsuốtmùahènăm2001cóthểviếtlạiđơngiảnnhưsau:“CámậpTấncôngTrungbìnhtrongNămnay.”Nhưngnếuviếtnhưvậythìlàmsaocácbáocóthểkhôngbánđượcấnphẩmcủamình.

Vậy là vào lúc này đây, thay vì nghĩ đến cậu bé đáng thương JesssieArbogastvàthảmkịchmàcậuvàgiađìnhđãphảiđốimặt,bạnhãynghĩđếnđiềunày:vàonăm2001,thếgiớicóhơn6tỷngười,chỉ4ngườitrongsốđóchếtdobịcámập tấncông.Có lẽsốngườibịchếtdoxeô-tô truyềnhìnhthờisựgâytainạncònnhiềuhơnthế.

Trongkhiđó,voi làmthiệtmạnghơn200ngườimỗinăm.Vậytạisaochúngtalạikhông“chếtđiếngngười”khiđứngtrướclũvoi?Rấtcóthểvìhầuhếtnạnnhâncủavoithườngsốngởnhữngnơicáchxatrungtâmtruyềnthôngthếgiới.Cólẽcũngcònvàiviệcphảilàmđểthayđổicảnhậnthứcmàchúngtatiếpthu,lượmlặtđượcquacácbộphim.Rấtthânthiện,cácchúvoiđángyêuchính làcảmhứngvànhânvậtchínhchocácbộphimdànhchothiếunhi(hãynhớđếnbộphimBabarvàDumbo);cácbạncámập,trongkhiấy,khôngnghingờgìnữa,lạilànhữngconvậthungdữ,nhữngsátthủkhátmáu.Nếucámậpcóbấtcứmốiliênhệluậtphápnào,chắcchắnchúngsẽyêucầumộtphiêntòachốnglạibộphimHàmCáMập.

Nỗi sợ hãi do cámập gây ra vàomùa hè năm 2001, cùng những nỗikhiếpđảmkhiếnngườitacứnghọngấychỉlắngxuốngxảyravụviệcnhững

tên khủng bố tấn công vàoTrung tâmThươngmạiThế giới vàLầuNămGócvàongày11thángChín.Gần3.000ngườibịchếtvàongàyhômấy-tứclàgấpkhoảng2.500lầnsovớitổngsốngườichếtdobịcámậptấncôngkểtừvụtấncôngđầutiênđượcghinhận,trongvòng16thếkỷ.

Bấtchấpnhữngthiếusót,tưduytrênkháiniệmtiêuchuẩncónhữnglợithếriêngcủanó.Trongcuốnsáchnàychúngtôiđãcốgắnghếtsứcđểtruyềntảinhữngcâuchuyệnthôngquanhữngdữliệuđượctíchlũyhơnlàgiaithoạicánhân,nhữngchuyệnkểbấtthườngmộtcáchkhácthường,sựbùngnổxúccảmdựatrênnhữngthuộctínhđạođức.Mộtvàingườicóthểlậpluậnrằngmọiconsốthốngkêđềucóthểđượcdựnglênnhằmmộtmụcđíchnàođó,đểbảovệnhữnglýlẽkhôngthểbảovệđượchayđơngiảnlànóidối.Nhưngtiếpcậnkinhtếhướngtớiđiềungượclại:đềcậpđếnmộtchủđềnàođómàkhôngkhiếnngườinghesợhãihayyêuthích,chỉlàđểcácconsốtựthânnóilênsựthật.Chúngtôikhôngđứngvềphíanàohết.Vídụnhưkhitruyềnhìnhxâmnhậpvàomộtxãhội,chúngtôiđãchứngminhrằngvềcănbản,nócóíchđốivớinhữngngườiphụnữnôngthônẤnĐộ.Nhưngđiềuđókhôngcónghĩalàchúngtôithừanhậntruyềnhìnhcóquyềnnănghoàntoàntíchcực.Nhưcácbạnsẽđượcđọc trongChương3, sựxuấthiệncủa truyềnhìnhởHoaKỳlạilàmnảysinhmộtsựthayđổitànpháxãhội.

Tiếpcậnkinhtếkhôngcónghĩalàmiêutảthếgiớitheocáchmàbấtcứaitrongsốchúngtamuốnnólà,nhưchúngtasợnólẽlà,haynhưchúngtanguyệncầuchonótrởthành-màlàgiảithíchthếgiớiđúngnhưhiệnthựccủanó.Hầuhếttấtcảchúngtađềumuốnđịnhdạnghoặcthayđổithếgiớitheomộtcáchnàođó.Nhưngđểthayđổiđượcthếgiới,trướctiênbạnphảihiểunóđã.

Khiviếtcuốnsáchnày,chúngtôiđãtrảiquamộtnămkhủnghoảngtàichínhkhókhăn,bắtđầubằngcuộckhủnghoảngchovaynợmuanhàdướichuẩnởHoaKỳvàlanrộngra,nhưbệnhdịchhạchkinhtếlâynhiễmratoànthế giới. Phải có đến hàng trăm, nếu khôngmuốnnói là hàng nghìn cuốnsáchđượcxuấtbảnvềđềtàiấy.

Nhưngđâykhôngphảilàmộttrongsốnhữngcuốnsáchnhưvậy.

Tạisao?Chủyếubởivìkinhtếhọcvĩmôvàcáckhíacạnhphứctạpcủanó cũng như các phần chuyển động đơn giản không phải là lĩnh vực củachúngtôi.Saunhữngsựkiệndiễnragầnđây,ngườitacóthểbănkhoănliệukinhtếvĩmôcóphảilàphầnsânmàbấtcứnhàkinhtếhọcnàocũngquantâmhaykhông.Hầuhếtcácnhàkinhtếmàcôngchúngbiếtđếnđềuđượcgiới thiệunhưnhữngvị thánhcó thể chobạnbiếtmột cách chắc chắn thịtrườngchứngkhoán,lạmpháthaylãisuấtsẽchuyểntheohướngnào.

Cácnhàkinhtếhọccóđủtrảinghiệmđểlýgiảiquákhứ,nhưngcórấtíttiềnđềđểdựđoántươnglai.(HọvẫnđangtiếptụctranhluậnxemliệuchínhsáchcủaFranklinDelanoRooseveltnhằmchếngựcuộcĐạikhủnghoảngcóthựcsựhiệuquảhaylàmchonócàngtrởnêntrầmtrọnghơn!)Tấtnhiênlàhọkhôngđơnđộc.Dườngnhưviệctintưởngvàonhữngdựđoántươnglaiđãtrởthànhmộtphầntrongtínhcáchcủaloàingười-vàmộttínhcáchkhác,tươngtựnhưvậy,lànhanhchóngquênđihậuquảcủanhữngdựđoánấy.

Vìvậythựctếlàchúngtôikhôngcógìđểnóitrongcuốnsáchnàyvềcáimàmọingườivẫngọilà“kinhtế.”Nỗlựclớnnhấtcủachúngtôi(dùítỏinhưbảnthânnó)chínhlànhữngchủđềmàchúngtôiđềcậpđến,dườngnhưchúngkhôngliênquantrựctiếpđến“kinhtế”,nhưngcóthểđưaramộtvàigócnhìnvềhànhvicủaconngườitrongcuộcsốngthực.Tinhaykhônglàtùybạn,nếubạncóthểhiểuđượcđộngcơkhiếnmộtgiáoviênhaymộtvậnđộngviênsumogianlận,bạncóthểhiểuvìsaobongbóngkinhtếnợdướichuẩntừngxuấthiệntrongquákhứ.

Nhữngcâuchuyệnmàbạnsẽđọctớiđâythuộcvềrấtnhiềulĩnhvực,từhànhlangnhữnghọcviệnuynghiêmnhấtchođếnnhữnggócphốcáubẩnnhất.RấtnhiềutrongsốđódựatrênnghiêncứukhoahọcgầnđâycủaLevitt;mộtsốkháclấycảmhứngtừmộtvàinghiêncứusinhchuyênngànhkinhtếcũngnhưnhữngkỹsư,nhữngnhàvậtlýhọcthiênthể,nhữngtêngiếtngườiloạnthầncấphaynhữngbácsĩcấpcứu,nhữngnhàsửhọckhôngchuyênvànhữngnhàthầnkinhhọcnghiêncứuvềgen...Gầnnhưtấtcảcáccâuchuyệnđềucóthểxếpvàomộttronghailoại:nhữngchuyệnmàbạnluônnghĩrằngmìnhđãbiết,nhưngthựcrathìkhông;vànhữngchuyệnbạnkhôngbaogiờbiếtmìnhmuốnbiếtvềchúng,nhưngsựthựclàcó.

Rấtnhiềupháthiệncủachúngtôicóthểchưathựcsựhữuích,hoặcchưathực thuyết phục lắm.Nhưng không sao hết. Chúng tôimới chỉ đang nóinhữnglờidạođầucâuchuyện,đâuđãđếnlúcphảinóilờicuốicùng.Điềuđócónghĩahẳnlàbạnsẽtìmthấymộtvàiđiềuđểtranhluậntrongnhữngtrangtiếptheocủacuốnsáchnày.

Nếucácbạnkhôngtranhluận,chúngtôisẽrấtthấtvọng.

M

CHƯƠNGI.TẠISAOMỘTCÔGÁIĐỨNGĐƯỜNGLẠIGIỐNGÔNGGIÀNOELTRONGCỬAHÀNG

BÁCHHÓA?

ộtchiềucáchđâykhônglâu,mộtchiềumátlạnhbáohiệumùahèsắptàn, bên ngoài khu Dearborn Homes, dự án chung cư Bờ Nam

Chicago,LaSheeena-mộtcôgáichừnghaimươichíntuổi-ngồitrênnắpca-pôcủachiếcSUV.Đôimắtthâmquầng,nhưngbùlại,trôngcôcóvẻtrẻtrung,máitócthẳngviềnquanhkhuônmặtxinhxẻo.Cômặcmộtbộđồmàuđỏ-đennhănnhúmxấuxí,kiểuquầnáomàcôvẫnmặctừkhicònlàmộtđứatrẻ.Chamẹrấthiếmkhichotiềnmuaquầnáomới,vìvậycôthườngphảimặclạiđồcủacácanhhọ,vàthóiquenđógắnchặtvớicôđếngiờ.

LaSheenakểvềnhữngcáchkiếmsốngcủamình.Nhưcômô tả thìcóbốnviệcchínhtạorathunhập:“nghềhaingón”,“giámsát”,cắttócvà“bánhoa”.

“Nghềhaingón”,côgiải thích, là trộmvặtđồđạcbán lấy tiền.“Giámsát”nghĩalàlảngvảngcanhchừngxungquanhkhuvựcbuônbánmatúyđểcáctayanhchịlàmăn.Cắttóc,cônhậnđược8đô-lanếucắttócchocáccậubévànhậnđược12đô-lakhicắttócchođànông.

Trongbốnnghềthìnghềnàolàtệnhất?

“Bánhoa”,côtrảlờikhôngchútdodự.

Tạisao?

“Vìtôikhôngthíchđànông.Nókhiếntôithấymệtóc”.

Thếnếunghềbándâmkiếmđượcnhiềutiềngấpđôithìsao?

“Ýlàtôicólàmnghềđónhiềuhơnkhôngchứgì?”côhỏi.“Vâng,có”.

Từxưađếnnay,sinhralàđấngnamnhiluôndễdànghơnthânphậnmộtngườiphụnữ.Đấylàchuyệnhiểnnhiêntừđờinàysangđờikhác,dĩnhiên,luôncónhữngngoạilệ,nhưngdùtínhtoánthếnàođichăngnữa,thìđànbàcũngkhổsởhơnđànông.Ngaycảkhiđànôngphải thamgiavàohầuhếtmọicuộcchiếntranh,phảiđisănbắnvàlàmnhữngcôngviệcnặngnhọc,thìđànbàvẫncótuổithọtrungbìnhthấphơnđànông.Ởđờicónhữngcáichếtvônghĩalýhơnnhữngcáichếtkhác.VínhưtừthếkỷXVIđếnthếkỷXIX,cókhoảng1 triệuphụnữchâuÂuchếtđểhiến tếcho thần linh,phần lớn

nghèokhổvàrấtnhiềungườitrongsốđógóabụa,họbịcoilànguyênnhânkhiếnthờitiếtkhíhậukhôngthuậnlợilàmmùamàngthấtbát.

Giờđâytuổithọcủaphụnữđãvượtquatuổithọcủađànông,chủyếulànhờvàosựpháttriểncủayhọc.Tuyvậy,đếnthếkỷXX,ởrấtnhiềuquốcgia,sinhralàphụnữvẫnbịcoilàmộtkhiếmkhuyếtnghiêmtrọng.CáccôgáitrẻngườiCameroonvẫnbị“làphẳng”ngực-bịđánhđậphoặc“vuốtve”bằngnhữngchiếcchàygỗhoặcđổdầudừanóngvàongười-đểcáccôtrởnênkémhấpdẫngiớitínhhơn.ỞTrungQuốc,tụcbóchâncuốicùngcũngchấmdứt(dùđãtrảiquacảnghìnnămđaukhổ),nhưngngàynaytỷlệphụnữbịbỏrơi,bịmùchữbẩmsinhvẫnnhiềuhơnđànông,vàhọcònbịéptựtử.PhụnữởcácvùngnôngthônẤnĐộ,nhưchúngtôiđãnhắcđếnởphầnđầu,vẫntiếptụcđốidiệnvớisựphânbiệtđốixửtrêntấtcảcácmặttrongcuộcsống.

Nhưngởnhữngquốcgiapháttriểntrênthếgiới,cuộcsốngcủaphụnữlạicóbướcpháttriểnthầnkỳ.ĐếnthếkỷXXI,ởcácnướcnhưMỹ,AnhhayNhậtBản,khôngcóphânbiệttrongtriểnvọngpháttriểncủaphụnữsovớiđànôngnhưmộthoặchaithếkỷtrướcđó.Nhìnvàobấtcứđấutrườngnào-giáodục,luậtpháp,bầucử,cáccơhộithăngtiếnvànhiềulĩnhvựckhác-thìngày nay, phụ nữ hạnh phúc hơn nhiều so với bất cứ thời điểmnào kháctrongquákhứ.Năm1872,nhữngnămcuốicùngtrướckhithốngkênàyrađời,21%sinhviênđạihọcởMỹlàphụnữ.Ngàynay,consốấylà58%vàvẫncòntiếptụctănglên.Đóquảthựclàmộtsựápđảoấntượng.

Vàđếnnayvẫnchưacómứcgiánàolàhợplýđểtrảchoviệcsinhralàmộtphụnữ.MộtphụnữMỹtừ25tuổitrởlên,sởhữutấmbằngđạihọcvàlàmviệc toàn thờigiancó thunhập trungbình là47.000đô-la.Đànôngởđiều kiện tương tự thường có thu nhập ít nhất là 66.000 đô-la, cao hơnkhoảng40%.Điều tương tự cũngđúngvới nhữngphụnữ làmviệc tại cáctrườngđạihọcđỉnhcaocủanướcMỹ.Hainhàkinh tếClaudiaGoldinvàLawrenceKatzđãpháthiệnrarằngnhữngngườiphụnữtốtnghiệptrườngHarvardcóthunhậpíthơnmộtnửasovớiconsốtrungbìnhmàmộtngườiđànôngtốtnghiệptrườngHarvardđượctrả.Ngaycảkhicácphântíchchỉtínhđốivớinhữngngườilàmviệctoànthờigian,làmđủnămvàlànhânvậtchủchốttrongcáckhoa,làmviệcchuyênnghiệpvàcócácyếutốthuậnlợikhác, thì Goldin và Katz vẫn chứng minh được rằng phụ nữ tốt nghiệpHarvardkiếmtiềnvẫnkémcácđồngmônnamcủamìnhkhoảng30%.

Điềugìcóthểbùđắpđượcchohốsâungăncáchấy?

Córấtnhiềuyếutố.Phụnữcóxuhướngbỏviệcvàđặtsựnghiệpsangmộtbênđểchămlogiađìnhhơnđànông.Ngaycảtrongnhữngnghềnghiệp

cóthunhậpcaonhưbácsĩ, luậtsư,phụnữcũngcóxuhướngchọnnhữngchuyên ngành thấp hơn (ví dụ, chọn làm bác sĩ đa khoa hoặc luật sư giađình).Vàvẫncòntồntạikhôngítsựphânbiệtgiữanamvànữtrongcôngviệc.Điềunàycóthểđượcxếptừmứcđộcôngkhai-từchốithăngchứcchomộtphụnữvìlýdođơngiản:côtakhôngphảilàđànông-chođếnnhữnglýdongầmẩn.Mộtphầnđángkểtrongnghiêncứuđãchứngminhrằngphụnữmậpphảichịusựbấtcôngtrongtiềnlươnghơnđànôngthừacân.Điềutươngtựcũngxảyravớinhữngphụnữcóhàmrăngxấu.

Nhữngđặcđiểmsinhhọctựnhiêncũnglàmộtyếutốnữa.NhàkinhtếhọcAndreaIchinovàEnricoMorettitiếnhànhphântíchhệthốngdữliệucánhâncủamộtngânhànglớnởItalyvànhậnthấynhữngnhânviênnữdưới45tuổicóxuhướngvắngmặt1ngàytrongmộtchukỳ28ngày.Xemxétnăngsuấtlaođộngcủanhữngnhânviênnày,cácnhàkinhtếhọcxácđịnhđượcsựvắngmặtcólýdothườngkỳnàytươngứngvới14%tiềnlươngíthơnmàhọnhậnđượcsovớiđànông.

HoặchãyxemxétmộtđạoluậtcủaMỹnăm1972cótêngọilàĐiềuluậtIX.Nóichung,điều luậtnàyđượcbanbốvớimụcđíchngăncảnsựphânbiệtgiớitínhtronghệthốnggiáodục.ĐiềuluậtIXcũngyêucầucáctrườngtrunghọcvàđạihọcphảithêmvàochươngtrìnhhọccácmônthểthaodànhchopháinữtươngứngvớichươngtrìnhthểthaodànhchonamgiới.Hàngtriệubạnnữtrẻtuổisauđóđãthamgiavàonhữngchươngtrìnhmớinày,vànhưnhàkinhtếhọcBetseyStevensonđãpháthiệnra,cácbạnnữthamdựcáckhóahọcthểthaoởtrườngtrunghọcthìcónhiềukhảnăngsẽthamdựcácchươngtrìnhthểthaoởtrườngđạihọc,vàcócơhộinhậnđượcnhữngcôngviệctốt,đặcbiệtlàởmộtsốlĩnhvựcđòihỏitrìnhđộcaovốndànhchođànông.Đóquảlàmộttintốtlành.

NhưngĐiềuluậtIXcũngmangđếnmộtvàitinkhôngvuichophụnữ.Khi điều luật được thông qua, hơn 90% các đội tuyển thể thao nữ ở cáctrườngđạihọccóhuấnluyệnviêntrưởnglàphụnữ.ĐiềuluậtIXsinhramộtnghề: lươngcaomàmàcôngviệc lạihấpdẫn, thúvị.Giốngnhưmột loạithựcphẩmquêmùađượcmột tayđầubếp cao cấp “pháthiện”và lập tứcmangnó rakhỏicăn lều tồi tànbênđường,đặt lênbànăncủanhữngnhàhàngsangtrọngnhất,nghềnàylậptứcthiếtlậpchomìnhnhữngkháchhàngmới: đàn ông.Ngày nay, chỉ còn gần 40%đội tuyển thể thao nữ của cáctrườngđại học cóhuấn luyệnviên làphụnữ.Trong số cácmôn thể thao,nghềhuấnluyệnviêntrưởnglànữpháttriểnnởrộnhấttrongHiệphộiBóngchàyNữQuốcgia (WNBA),được thành lập13năm trướcđây, như làhệluậncủaHiệphộiBóngchàyQuốcgia.Nhưđãnói,HiệphộibóngchàyNữQuốcgia(WNBA)có13độituyển,thìchỉcó6trongsốđó-lạinữa,íthơn

50%-cóhuấnluyệnviênđộituyểnlànữ.Điềunàythựcsựlàmộtbướctiếnlớntừmùagiảithứ10củamônthểthaonày,khichỉcó3trêntổngsố14độituyểncóhuấnluyệnviêntrưởnglàphụnữ.

VớitấtcảnhữngsựtiếnbộmàphụnữđãđạtđượctrongthếkỷXXItrênthịtrườnglaođộng,thìmẫuphụnữđiểnhìnhkhôngcólýgìkhôngthểvươnlêndẫnđầu,nếuđơngiảnlàhọcótầmnhìn,sinhradướivócdángđànông.

Chỉcómộtthịtrườnglaođộngmàphụnữluônluônthốngtrị:mạidâm.

Hìnhthứckinhdoanhmạidâmđượcxâydựngdựatrênmộttiềnđềđơngiản:Kểtừthờixaxưa,trêntráiđấtnày,đànôngđãluôncóhammuốntìnhdụcnhiềuhơnnhữnggìmàhọđườngđườngchínhchínhnhậnđược.Vìvậyđươngnhiênxuấthiệnmộtnguồncungcấpnhữngphụnữ,vớimứcgiáchấpnhậnđược,sẵnsàngđápứngnhucầuđócủađànông.

NgàynaynghềmạidâmnhìnchungvẫnbịcoilàbấthợpphápởnướcMỹ,tấtnhiêntrừmộtvàitrườnghợpngoạilệvàrấtnhiềumâuthuẫnxungquanhvấnđềnày.Trongnhữngnămđầulậpquốc,mạidâmkhôngđượcủnghộ nhưng cũng không bị coi là tội lỗi. Trong Kỷ nguyên Tiến bộ(ProgressiveEra),tứclàtừkhoảngnăm1890đếnnăm1920,vấnđềnàytừtừ lắng xuống. Thời kỳ này đã từng xảy ramột cuộc phản đối công khaichốnglại“chếđộnôlệtrắng”,trongđóhàngnghìnphụnữbịgiamcầmđãvùnglênchốnglạiviệcbịépbuộchànhnghềmạidâm.

Nhưngvấnđề“nôlệtrắng”hóaralàmộtsựphóngđạiquámức.Thựctếtrầntrụihơnthế:thayvìbịépbuộclàmgáimạidâm,nhiềungườitựnguyệnchọnnghềnày.Đầunhữngnăm1910,BộTưphápHoaKỳđãtiếnhànhmộtcuộcđiềutradânsốcủa310thànhphốtrong26bangđểkiểmkêsốlượngphụnữhànhnghềmạidâmtrêntoànnướcMỹ:“Chúngtôiphácthảođượcmộtbứctranhtổngthể,cókhoảng200.000phụnữđanghànhnghềmạidâmtrêntoànnướcMỹ.”

Vàothờiđiểmđó,nướcMỹcókhoảng22triệuphụnữởđộtuổitừ15đến44.NếuconsốcủaBộTưphápHoaKỳđưaralàchínhxác,thìcứ110ngườiphụnữcó1ngườiởđộtuổinóitrênlàgáimạidâm.Nhưng,hầuhếtnhữngngườilàmnghềmạidâm,khoảng85%,đềuđangởđộtuổi20.

Nếuvậythìởđộtuổiấy,cứ50ngườicó1ngườihànhnghềmạidâm.

ThịtrườnggáimạidâmpháttriểnđặcbiệtmạnhmẽởChicago,nơiđâycótrênmộtnghìnnhàthổ.ThịtrưởngthànhphốđãthànhlậpỦybancácvấnđềliênquanđếnMạidâm(ViceCommission)trongđótậphợpcáclãnhđạotôngiáo,cũngnhưcácnhàchứctráchphụtráchvấnđềdânsinh,giáodục,

phápluậtvàytế.Cácthànhviêncủaủybannàyđãpháthiệnrarằngmộtkhicáccôgáiđãdấnthânvàoconđườngnày,thìcómộtkẻthùhiểmáchơncảtìnhdụcmàhọphảiđốiđầu,đólà:kinhtế.

“Mộtcôgáiquyếnrũnếulàmcôngviệcbìnhthường,nhậnđược6đô-latiềncôngmộttuần,vậythìcógìbănkhoănkhicôtađồngýbánthânđểlấy25đô-lamộttuần,bởicôtabiếtrằngtồntạinhucầuấyngoàixãhộivàcónhữngngườiđànôngsẵnlòngtrảgiá?”,Ủybannàytuyênbố.

Tínhtheothờigiáhiệntại,mứclương6đô-lamỗituầnmộtcôgáinhậnđược vào thời điểm đó tương ứng với mức lương ngày nay là 6.500 đô-la/năm.Cũngcôgáiđó,nếubándâmsẽnhậnđược25đô-lamỗituần,theothờigiáhiệnđại làhơn25.000đô-la/năm.NhưngỦybancácvấnđề liênquanđếnMạidâmcũngbiếtrằngmứcgiá25đô-la/tuầnthấphơnrấtnhiềusovớisốtiềnthựctếmàgáibándâmởthànhphốChicagokiếmđược.Mộtphụnữlàmviệctại“nhữngngôinhàđô-la”(mộtvàinhàthổthuphírấtít,50cent;một vài nhà khác thu phí 5 hoặc 10 đô-la) kiếm được trung bình là70đô-la/tuần,tínhralà76.000đô-la/nămnếuởthờihiệnđại.

ỞtrungtâmcủakhuLevee,ởvùnglâncậncủaBờNamnơinhữngkhunhàthổnằmsansátnhau,cómộtnhàthổtênlàCâulạcbộEverleighđượcỦybancácvấnđềliênquanđếnMạidâmmôtảlà“nhàchứanổitiếngvàxahoanhấtnước.”Kháchhàngcủanhàthổnàylànhữngôngchủkinhdoanh,chính trịgia,vậnđộngviên thể thao,ngườinổi tiếng, thậmchícảmộtvàingườinhiệttìnhvậnđộngphảnđốinghềmạidâm.NhânviêncủaCâulạcbộEverleigh,đượcbiếtđếnvới têngọi“nhữngcônàngbươmbướm”,khôngchỉhấpdẫn,nõnnàvàđángtincậy,màcònlànhữngngườikhéochuyện,họcóthểtríchđọcthơcổđiểnnếuđiềuđócứuvớttâmtrạnguuấtcủamộtquýông.TrongcuốnsáchTộiáctrongThànhphốNgầm,tácgiảKarenAbbottchobiếtEverleighcòncungcấpthứtìnhdụctaonhãmàkhôngphảiởđâucũngcó - tìnhdục“phongcáchPháp”,ngàynayđượcbiết tớivới têngọitìnhdụcđườngmiệng.

Ởthờiấy,mộtbữaăntốithịnhsoạncógiákhoảng12đô-latheothờigiáhiệnnay,kháchhàngcủaEverleighsẵnlòngbỏrasốtiềntươngứngvới250đô-lahiệnnayđể trảphívàocửacâu lạcbộ,370đô-lachomộtchai rượusâm-panh.Nóimộtcách tươngđối thì tìnhdụccũngkhárẻ:khoảng1.250đô-la.

Ada và Minna Everleigh, hai chị em “Tú bà” điều hành nhà thổEverleighbảovệkhối tài sảncủahọ rất cẩn trọng.Cácnàngbươmbướmđượccungcấpnhữngbữaănkiêngcólợichosứckhỏe,đượcnhậnchếđộchămsócsứckhỏetuyệthảo,đượcgiáodụccẩnthận,kếtquảlàtiềncông

thu về hậu hĩ nhất: khoảng 400 đô-la/tuần, tính theo thời giá hiện tại làkhoảng430.000đô-la/năm.

RõràngthunhậpcủamộtnàngbướmđêmởEverleighcaomộtcáchbấtthường.Nhưng tại saomột cô gái bán hoa điển hình ởChicago cách đâyhàngtrămnămlạicóthểkiếmđượcsốtiềnlớnđếnvậy?

Câutrảlờihợplýnhấtđólàmứclươngđóđượcxácđịnhphầnlớnbởiquyluậtcung-cầuvốncósứcmạnhlớnhơnrấtnhiềusovớicácluậtđượcquyđịnhbởiluậtpháp.

ĐặcbiệtởnướcMỹ,hailĩnhvựcchínhtrịvàkinhtếkhông“hòahợp”cholắm.Cácchínhtrịgiathìcótrămngànlýdođểthôngquamộtđạoluậtmàýnghĩacủađạoluậtđókhôngthựctốtđẹpnhưnóthểhiệnra,vàkhôngphảnánhđúngnguyệnvọngcủangườidântrongcuộcsốngthực.

ỞnướcMỹ,mạidâmbịcoilàphạmpháp,nhưnghầuhếtgiớichứctráchđềuđổdồnconmắtvàonhữngngườibándâm,chứkhôngphảingườimuadâm.Điềunàykháđặcbiệt.Hãysosánhvớinhữngmặthàngtráiphépkhác-hãynghĩđếnthịtrườngbuônbánmatúyvàvũkhítráiphép-hầuhếtcácchínhphủđềuhướngtớiviệctrừngphạtnhữngngườicungứnghànghóavàdịchvụ,hơnlànhữngngườitiêudùng.

Nhưngnếubắtgiamnhữngngườicungứnghànghóa, thì sẽxuấthiệnhiệntượngkhanhiếm,dođóhànghóachắcchắnbịđẩygiálêncao,điềunàythúcđẩycàngnhiềungườicungứnghànghóanhảyvàothị trườngbéobởnày.Lýdokhiến“Cuộcchiếnchốngmatúy”ởMỹthấtbạimộtcáchtươngđối chính là vì chính phủ tập trung vào người bán, chứkhôngphải ngườimua.Trongkhirõràngsốlượngngườitiêuthụmatúyđônghơnsốlượngngườibánmatúy,thìcóhơn90%thờigianchấphànhhìnhphạtliênquanđếnmatúylàdànhchonhữngkẻbuônbánmatúy.

Tạisaongườitalạikhôngủnghộviệctrừngtrịnhữngngườitiêuthụcácloạihàngcấm?Cóvẻnhưkhôngcôngbằngkhitrừngphạtnhữngngườitiêudùng “đáng thương”, vì bản thân họ còn không đủ bản lĩnh để thoát khỏinhữngcámdỗtộilỗi.Trongkhiđó,nhữngngườicungứnghàngcấmthìdễdàngbiếnthànhquỷdữhơn.

Nhưngnếumộtchínhphủthựcsựmuốnchặtđứtcácnguồnhànghóavàdịchvụtráiphép,thìchínhphủđónêntruybắtnhữngngườitiêudùngcácloạihànghóavàdịchvụấy.Vídụ,nếumộtngườiđànôngđi“chơigái”cóthểphảichịumứcánhoạn“củaquý”, thị trườngmạidâmsẽ tứckhắc thuhẹpkhẩntrương.

ỞChicagohàngtrămnămqua,nguycơbị trừngphạthầunhưtoànđổxuốngđầugáibándâm.Bêncạnhnỗiđedọabịbắtbớ,họcònphảichịusựsỉnhụcnặngnềcủaxãhội.Hậuquảtrựctiếpnhấtcólẽlàgáibánhoahầunhưkhôngbaogiờcócơhộilấyđượcmộtngườiđànôngtửtếlàmchồng.Kếthợpcácyếutốnàylạivớinhau,bạncóthểthấyrằngmứclươngcủacáccôgáibándâmcầnphảiđủcaođểhọcóthểđápứngnhucầurấtlớncủathịtrườngmuadâm.

Nhữngmóntiềnlớnnhất,tấtnhiên,làdonhữnggái“bánhoa”caocấpmangvề.VàothờiđiểmCâulạcbộEverleighđóngcửa-cuốicùngthìỦybancácvấnđềliênquanđếnMạidâmChicagocũngtìmđượcgiảiphápđểđóngcửanó-AdavàMinnaEverleighđãtíchlũyđược,tínhtheothờigiáhiệnnay,khoảng22triệuđô-la.

KhunhàcủaCâulạcbộEverleighđãbiếnmấttừrấtlâu.KéotheokhuLeveecũngđóngcửa.Khuvựcnơitừnglà“đạibảndoanh”củaEverleighbịpháhủyvàonhữngnăm1960,thaythếbằngdựánnhàcaotầng.

NhưngBờNamcủaChicagovẫncònđó,vànhữngcôgáibándâmvẫntiếp tục làm việc - nhưLaSheena, trong bộ đồ đen-đỏ -mặc dù khá chắcchắnlàbạnkhôngthểyêucầuhọtríchđọcđượcbấtkỳbài thơHiLạpcổnào.

LaSheena làmột trong số rất nhiều côgáibánhoamà saunàySudhirVenkatesk tìm hiểu. Venkatesh, một nhà xã hội học thuộc Đại họcColumbia,NewYork,đãlàmkhóaluậntốtnghiệpmấynămcuốiởChicago,vàhiệntạiôngvẫntrởlạiđóđểtiếptụcnghiêncứu.

LầnđầuđếnChicago,ôngvẫncònlàmộtthanhniênngờnghệch,đượcbaobọc,hâmmộbannhạcGratefulDeadtừkhicònlàmộtcậubé,bìnhyênlớnlênởCalifornia,háohứctìmhiểumứcđộphânbiệtchủngtộc-đặcbiệtlàgiữangườidatrắngvàngườidađen-ởkhuvựcnàymạnhđếnmứcnàobằngmộtlòngnhiệtthànhhiếmcó.Khôngphảilàngườidađen,cũngchẳngphảihoàntoàndatrắng(ôngsinhraởẤnĐộ)làmộtđặcđiểmrấtthuậnlợichocôngviệccủaVenkatesh,nógiúpôngnétránhđược“tênbayđạnlạc”trongcuộcchiếngiữahaibên(mộtbênlàngườidatrắng)vàmộtbênlàkhuBờNam(khuởcủangườithuầndađen).Trướcđórấtlâu,ôngđãtừnggắnbóvớimộtnhómcônđồbảokêchomộtkhuvựcvàtiềnkiếmđượcchủyếutừ nguồn buôn bán cocain trái phép. (Vâng, đó chính là nghiên cứu củaVenkateshđãxuấthiệntrongcuốnsáchKinhtếhọchàihước,chươngnóivềnhữngkẻbuônbánmatúyvàvâng,giờchúngtalạiviệnđếnsựgiúpđỡcủaôngthêmmột lầnnữa).Saumột thờigiandài,ôngtrở thànhmộtnhânvậtkháquenmặtcủanềnkinh tếngầm trongkhuvực,vàsaukhinghiêncứu

xong những tên buôn bánma túy, ông chuyển qua nghiên cứu về nhữngngườibándâm.

Nhưngmộthayhai cuộcphỏngvấnvớinhữngphụnữhànhnghềmạidâmnhưLaSheenacũngkhôngkhámpháđượcmấybíẩn.Bấtcứaithựcsựmuốntìmhiểuvềthịtrườngmạidâmđềuphảitíchlũyđượcmộtsốlượngđầyđủdữliệuchânxác.

Tấtnhiênnóithìdễhơnlàm.Vìbảnchấtkhônghợpphápcủahoạtđộngnày,nhữngnguồncungcấpthôngtinchínhthống(cácphiếuđiềutradânsốhaysốliệuđóngthuế)chắcchắnkhônggiúpđượcgì.Ngaycảkhicáccôgáibán dâm được khảo sát trực tiếp trong nghiên cứu trước, tất cả các cuộcphỏngvấnthựctếđềudiễnratừtrướcđórấtlâuvàđềuphảiquatrunggian(vídụtrungtâmcainghiện,trạiphụchồinhânphẩm)đểcóđượcnhữngcâutrảlờikháchquan.

Hơnthếnữa,nghiêncứu trướccho thấykhingười tađượckhảosátvềhành vi xấu, thì có xu hướng hoặc sẽ nói giảm đi hoặc sẽ phóng đại lênnhữnggìliênquanđếnmình,phụthuộcvàovấnđềđượchỏivàngườihỏi.

Hãy xemví dụ về chương trình trợ cấp tiền lươngOportunidades củaMexico.Đểnhậnđượctrợcấp,nhữngngườiđăngkýphảikêkhaitàisảncánhân củamìnhvà vật dụnggia đìnhmàmình sở hữu.Saukhi được chấpnhận,mộtnhânviêncủachươngtrìnhsẽđếnthămnhàcủangườiđăngkýxintrợcấpđểtìmhiểuxemhọcókêđúngsựthậtkhông.

CesarMartinellivàSusanW.Parker,hainhàkinhtếhọckhiphântíchdữliệutừhơn100.000hồsơcủachươngtrìnhOportunidadesđãpháthiệnrarằngcácứngviênthườngkhôngkêkhaimộtsố tàisảnnhưxehơi,xe tải,máyghi video, truyền hình vệ tinh vàmáy rửa bát.Điều này chẳng có gìngạcnhiên.Nhữngngườiđanghivọngđượcnhậntrợcấpcóđộngcơchínhđángđểlàmnhưvậy,làmravẻnghèokhổhơnsovớitìnhtrạngthực.NhưngMartinellivàParkercònkhámphárarằng,nhữngứngviêncủachươngtrìnhcònkêkhaiquálênmộtsốtàisản:máybơmnướcgiadụng,hệthốngnướcsạch,bìnhgasvàsànbêtông.Tạisaonhữngngườixintrợcấplạikêkhốngnhữngtàisảnthiếtyếumàthựctếlàhọkhôngcó?

MartinellivàParkerchorằnghànhđộngnàythuộcvềphạmtrùxấuhổ.Ngaycảnhữngngườinghèokhổthựcsựcầnđếntiềnviệntrợ,thìhìnhnhưhọcũngkhôngmuốnthừanhậnvớinhânviêncủachươngtrìnhrằnghọsốngtrênmộtsànnhàbẩnthỉuhaymộtcănnhàkhôngcókhuvệsinh.

Venkateshbiếtrằngnhữngphươngphápkhảosáttruyềnthốngkhôngthểcho ranhữngkết quảđáng tin cậyđốivớimột chủđềnhạy cảmnhưmại

dâm,nênôngđãcốgắngthửmộtcáchkhác:điềutrathựctế,thuthậpthôngtintạihiệntrường.Ôngthuêngườitheodõiđứngởcácgócphốhoặcngồitrongcácnhàchứađể tiếpcậngáibándâm,quansát trực tiếpnhữngkhíacạnhcủacáccuộctrảgiávàcònthuthậpđượcnhiềuchitiếtriêngtưdocácgáibándâmcungcấpsaukhichàotạmbiệtkháchhàng.

Hầuhếtnhữngngườiđượcthuêlàmnhiệmvụtheodõiđềulànhữnggáibán dâmđã giải nghệ -một lựa chọnkhônngoanvì phải là nhữngngườicùnghộicùng thuyềnnhư thếmớicó thểmoiđượccâu trả lời trung thực.Venkateshcũngtrảtiềnchonhữngcôgáibándâmthamgiavàonghiêncứu.Nếuhọsẵnlòngbándâmvìtiền,ônglậpluận,thìchắcchắnhọcũngsẽsẵnlòng nói chuyện về công việc để lấy tiền.Và đúng là họ sẵn lòng. Trongvònggầnhainăm,Venkatesshthuthậpđượcdữliệucủa160côgáibándâmởbakhuvực“đènđỏ” tạiBờNam, truycậpvàohơn2.200cuộc traođổimuabándâm.

Dữliệuthuthậpđượcrấtđadạng,baogồm:

-Cáctưthếtìnhdụcđặcbiệtvàthờigianquanhệ

-Nơidiễnracuộcmuadâm(trongxehơi,ngoàitrời,trongnhà)

-Trảcôngbằngtiềnmặt

-Trảcôngbằngmatúy

-Chủngtộccủakháchmuadâm

-Độtuổiướclượngcủakháchmuadâm

-Sứchấpdẫncủakháchhàng(10=rấtquyếnrũ,1=kinhtởm)

-Cósửdụngbaocaosukhông

-Kháchmuadâmlầnđầuhaykháchquen

-Nếu có thể xác định được, liệu kháchhàngđã lập gia đình chưa; cócôngănviệclàmkhông;cóliênhệvớibăngđảngnàokhông;cóởkhuvựcđènđỏbêncạnhkhông

-Liệugáimạidâmcóăncắpcủakháchhàngkhông

-Kháchhàngcógâyphiềntoáigìchogáimạidâmkhông,cóđánhđậphaygìkháckhông

-Cóphảilúcnàocũngphảitrảtiềnchogáimạidâmkhông,haylàcólúc“miễnphí”

Vậytấtcảnhữngdữliệuchochúngtabiếtđiềugì?

Hãybắtđầubằngtiềncông.DữliệuthuthậpđượcchobiếtmộtcôgáilàngchơiđiểnhìnhởChicagolàmviệc13giờmộttuần,tiếpkhách10lầnvàkiếmđượckhoảng27đô-lamỗigiờ.Suyratiềncôngmộttuầnkiếmđượclà350đô-la.Consốnàytínhcả20đô-lamàgáibándâmăncắptừcáckháchhàngvàmộtsốgáimạidâmchấpnhận trảbằngma túy thayvì tiềnmặt -thườnglàcocainhoặcheroin,vàthườnglàcókhuyếnmại.TrongnghiêncứucủaVenkatesh,83%đốitượngnghiệnmatúy.

Cũng giống LaSheena, rất nhiều gái bán dâm còn làmmột công việckhác,vàVenkateshcũngtheodõicáchoạtđộngnàynữa.Tiềnthuđượctừhoạtđộngbándâmnhiềugấp4lầnsovớinhữngnghềkhácmàhọlàm.Nhìnquathìtưởngnhưmứctiềnkiếmđượcdobándâmlàcaonhưngthựcralàkhôngkhákhẩmgìkhibạnnhìn thấynhữngmặt tráicủanghềnày.Trongsuốt thời gian thực hiện nghiên cứu,một đối tượng trong nghiên cứu củaVenkateshbịmắcvàokhoảngmộttávụbạolực.Cóítnhất3trongsố160gáibándâmthamgiavàonghiêncứuđãchết.“Hầuhếtcácvụbạolựcdokháchlàngchơilàthủphạmxảyrakhivìmộtvàilýdonàođó,kháchhàngkhôngthỏamãnhoặckhôngthểcươngcứngđược,”Venkateshnói.“Vìthếhắntacảmthấyxấuhổ-‘Tôiquánamtínhsovớicô’hoặc‘Côquáxấuxísovới tôi!’Sauđókháchhàngđòi lại tiền,vàchắcchắn làbạnkhôngmuốnthươnglượnggìhếtvớigãđànôngmấthếtcảthểdiệnđànôngđó”.

Ngoàira,sốtiềnmànhữngcôgáibánhoangàynaynhậnđượcquábèobọtsovớithùlaomàcácbậc“tiềnbối”củahọcáchđâyhàngtrămnăm.Sosánhvớithờikỳđó,nhữngcôgáinhưLaSheenadườngnhưđanglàmkhôngcôngvậy.

Tạisaothùlaochocáccôgáibándâmlạituộtdốcthảmhạinhưvậy?

Làvìnhucầumuadâmcũngtuộtdốcmộtcáchkhủngkhiếp.Khôngphảilànhucầutìnhdụcgiảmxuống.Nhucầuấyvẫnhừnghực.Nhưngmạidâm,giốngnhưbấtcứngànhcôngnghiệpnào,cũngcóđốithủcạnhtranh.

Ai là đối thủ cạnh tranh lợi hại đến vậy của các cô gái bán hoa?Đơngiản:đólàbấtcứphụnữnàosẵnlòngquanhệtìnhdụcvớiđànôngmiễnphí.

Trongnhữngthậpkỷgầnđây,hiểubiếtvềtìnhdụcđãpháttriểncởimởđáng kể. Cụm từ “tình dục phóng túng” không hề xuất hiện trong thế kỷtrước(đểnóikhôngcóchuyện“bạnbèlợidụnglẫnnhau”).Tìnhdụcngoàihônnhânvàothờiđócũngkhóđượcchấpnhậnvàchịunhiềuđiềutiếnghơnrấtnhiềusovớithờihiệntại.

Hãytưởngtượngmộtthanhniêntrẻ,mớirờikhỏitrườngđạihọc,chưasẵnsàngổnđịnhcuộcsống,nhưnglạicónhucầutìnhdục.Ởnhữngthậpkỷtrước,muadâmlàmộtsựlựachọn.Mặcdùbấthợppháp,nhưngcũngkhôngquákhóđểtìmđượcmộtgáibándâm,vànguycơbịbắtrất thấp.Mặcdùtrongngắnhạn,phảimấtmộtkhoảntiềntươngđốilớnđểmuadâmnhưngvề dài hạn, đó làmột lựa chọn tốt vì khách hàng không phải chịu nhữngnguycơnhưcóthaingoàiýmuốnhayhônước.Cóítnhất20%đànôngMỹsinhra trongkhoảngnăm1933đến1942quanhệ tìnhdục lầnđầuvớigáimạidâm.

Giờhãytưởngtượngcũngthanhniêntrẻđóhaimươinămsau.Sựthayđổi trongquanniệm tìnhdụcgiờđâyđã cho cậu thanhniênđó cơhộiđểquanhệtìnhdụcmàkhôngphảitrảtiền.Vàothếhệcủacậuta,chỉcó5%thanhniênquanhệtìnhdụclầnđầuvớimộtgáibándâm.

Cậuthanhniênđóvàbạnbèđồnglứacũngkhôngphảigiữmìnhtrướchônnhân.Hơn70%đànôngởthếhệđóquanhệtìnhdụctrướchônnhân,sovới33%ởthếhệtrướcđó.

Quanhệtìnhdụctrướchônnhânlàmộtphươngánthaythếhợplýchohoạtđộngmạidâm.Vàbởinhucầumuadâmgiảmxuống,nênthùlaochophụnữlàmnghềmạidâmcũngvìthếmàgiảmxuốngtheo.

Giảdụmạidâmlàmộtngànhcôngnghiệpđiểnhình,nóchắcchắncầnthuê những người vận động hành lang nhằm chống lại sự xâm phạm thịtrườngcủa“đối thủcạnh tranh” tìnhdục trướchônnhân.Người tađã tìmcáchkhéphànhviquanhệ tìnhdục trướchônnhân làphạmpháp,hoặc ítnhất,cũngbịđánhthuếrấtnặng.GiốngcácnhàsảnxuấtthépvàđườngcủaMỹbắtđầucảmthấysứcnóngcủacácđốithủcạnhtranh-cácnhàsảnxuấthànghóagiáthànhrẻhơnđếntừMexico,TrungQuốcvàBrazil-họđãvậnđộngchínhquyềnliênbangápdụnghàngràothuếquanđểbảohộhànghóanộiđịa.

Những xu hướng bảo hộ như vậy không có gìmớimẻ.Hơn 150 nămtrước, nhà kinh tế học ngườiPhápFredericBastiat, tác giả của cuốn sách“Lờithỉnhcầucủangườilàmnến”đãmiêutảlợiíchcủa“cácnhàsảnxuấtnếnlớn,nếnnhỏ,đènlồng,nếncây,đènđường,đèncầyvàcáichụpnến”cũnglàlợiíchcủa“cácnhàsảnxuấtmỡnến,dầu,nhựalàmnến,rượucồnlàmchấtđốt,vàtấtcảnhữnggìchungnhấtliênquanđếnánhsáng”.

Nhữngngànhcôngnghiệpnày,Bastiat thanphiềnrằng“đềuđangphảichịusựhủyhoạidocácđốithủcạnhtranhđếntừbênngoàitạora,sảnphẩmliênquanđếnánhsángcủahọcóchấtlượngchắcchắnthuakémsovớisản

phẩmnộiđịanhưnglạingậptràntrênthịtrườngvìcógiáthànhrẻđếnkhôngngờ.”

Đốithủcạnhtranhđếntừbênngoàiđêtiệnấylàaivậy?

“Khôngaikhác,chínhlàmặttrời,”Bastiatviết.ÔngkhẩnkhoảnđềnghịchínhphủPhápthôngquađạoluậtcấmngườidânmởcửađónnắngvàonhà.(Lời thỉnh cầu ấy thật kỳ quặc và nhanh chóng trở thànhmột câu chuyệnchâmbiếm;nhưng trongguồngquaycủabánhxekinh tế,người ta có thểthôngquanhữngđạoluậttươngtựđểtránhnésựcạnhtranhtừgốc.)

Thanôi,ngànhcôngnghiệpmạidâmlạithiếumấtmộtvịthủlĩnhnhiệthuyết,khôihàitháiquákiểunhưBastiat.Vàcũngkhônggiốngngànhcôngnghiệpmíađườngvà thép,nóchỉchiếmmộtphầnbéxíu tronghành langquyềnlựcởWashington-tuyvậy,cóthểnói,nócóliêncanđếnrấtnhiềungườiđànôngcóchứcvụcaotrongchínhquyền.Điềunàygiảithíchtạisaovậnmệnhcủangànhcôngnghiệpnàylạibịvùidậpđếnvậybởinhữngcơngióhoangcủathịtrườngtựdo.

Vềmặtđịalý,hoạtđộngmạidâmcómứcđộtậptrungcaohơnsovớicáchoạtđộngtráiphépkhác:gầnmộtnửacáccôgáibándâmởChicagobịbắt giữ đều tập trung ở gần 1/3 trong số 1% các khu nhà của thành phố.Nhữngtòanhànàycóđiểmgìchung?Tấtcảđềuởgầncácgatàuđiệnngầmvànhữngtrụcđườngchính(cáccôgáihànhnghềmạidâmphảiởmộtnơimà khách hàng có thể dễ dàng tìm thấy họ), nơi có rất nhiều người dânnghèosinhsống-hoặcnóithếnày,đặcđiểmchungcủahầuhếtcáckhuvựccủangườinghèosinhsốnglàdưthừaquánhiềuphụnữkhôngcóviệclàm,ởnhàlàmnộitrợ.

NhờsựtậptrungnàymàcóthểchỉcầnxemxétdữliệuvềcáccôgáibándâmcủaVenkateshcùngdữliệuvềcácvụbắtbớcủaSởCảnhsátthànhphốChicagolàcóthểphácthảođượcphạmvihoạtđộngcủacáccôgáibándâmtrêntoànthànhphố.Kếtluậnlà:trongbấtcứtuầnlễnào,cókhoảng4.400phụ nữ hành nghề bán hoa trong thành phốChicago, khoảng 1,6 triệu vụmuabándâmmỗinăm,với175.000đànông.Mộttrămnămtrước,cũngcókhoảngngầnấycôgáibándâmtrongthànhphốChicagonày.Hãythửtínhxem, từđóđếnnay,dân sốcủa thànhphốđã tăng lên30%,nhưvậy, tínhbìnhquânđầungườithìtỷlệgáibándâmđãgiảmxuốngmộtcáchđángkể.Chỉcómộtđiềukhônghề thayđổi: ítnhất làđốivớikháchhàng, rõ rànghoạtđộngmạidâmvẫnlàbấthợppháp.Cơsởdữliệuchothấycứkhoảng1.200cuộcgiaodịchvớigáimạidâm,thìcómộtngườiđànôngbịbắtgiữ.

NghiêncứucủaVenkateskchothấyhoạtđộngmạidâmdiễnraở3khu

vực khác nhau của thành phố: West Pullman, Roseland và Công viênWashington.Hầuhếtnhữngngườidânsốngxungquanhcáckhuvựcnày,cũngnhưcáccôgáibándâmđềulàngườiMỹgốcPhi.Ởhaikhuvựcsátcạnhnhau làWestPullmanvàRoseland,sốngchủyếu là tầng lớpdân laođộng, rấtxaBờNamnơingườida trắngcư trú (WestPullman làkhuvựcnằmxungquanhnhàmáytàuđiệnPullman).KhuvựccôngviênWashingtontậptrungngườidađènnghèotừvàithậpkỷnay.Trongcả3khuvực,chủngtộccủakháchmuadâmlẫnlộnvớinhau.

ThứHailàngàyvắngkháchnhấtcủagáibándâm.ThứSáulàngàybậnrộnnhất,nhưngtốithứbảylạilàngàyhọkiếmđượcnhiềuhơn20%sovớingàythứSáu.

Tạisaobuổilàmviệcbậnrộnnhấtlạikhôngphảilàbuổimàcáccôgáimạidâmkiếmđượcnhiềutiềnnhất?Bởivìyếutốduynhấtquyếtđịnhdứtkhoátgiá củamột cuộcmuabándâmchính là tư thế tìnhdụcmàgáibándâm phục vụ khách.Và dù có lý do nào đi nữa, thì thứBảy khách hàngcũngphảichịumứcphíphụcvụđắthơn.Hãyxemxétgiácảcủa4 tư thếtìnhdụcđượcnhữngcôgáibándâmsửdụngthườngxuyênnhất:

Cómộtđiểmthúvịcầnphảinhắctớiđólàgiácủahoạtđộngtìnhdụcđườngmiệng,quathờigian,đãbịgiángcấpxuốngtrởthànhhoạtđộngtìnhdục“bìnhthường”.ThờikỳhoàngkimcủanhàchứaEverleigh,đànôngphảitrảgấpđôihoặcgấpbađểđượcquanhệtìnhdụcđườngmiệng;giờđâygiácủamộtlầnquanhệđãgiảmxuốnghơnmộtnửa.Tạisao?

Thậtvậy,kiểuquanhệnàygiảmthiểucácloạichiphíchogáibándâmvì nó loại trừ khả năngmang thai và làm giảmnguy cơmắc bệnh truyềnnhiễmquađườngtìnhdục.(Hoạtđộngquanhệ tìnhdụcnàycũngđã từngđượcmộthọcgiảsứckhỏecộngđồnggọilà“dễdàngtrốnthoát”,vìnhờnómàmộtcôgáibándâmcóthểthoátthânmộtcáchnhanhchóngkhicảnhsáttới hoặc khi bị khách hàng đe dọa). Quan hệ đường miệng luôn luôn có

những lợi thếấy.Vậy thìđiềugìquyếtđịnhmứcgiákhácnhauchocùngmộthoạtđộngquanhệtìnhdụcởnhữngthờikỳkhácnhau?

Câutrả lời lý tưởngnhấtđó làquanhệ tìnhdụcbằngmiệngtrướcđâythuộcphạmtrùcấmkị.Ởthờiấy,quanhệbằngmiệngbịcoilàđồibại,vìnóthỏamãnnhucầu tìnhdụcmàkhôngnhất thiếtphải sửdụngcácbộphậnsinhdục.NhàthổEverleightấtnhiênlàvuivẻlợidụngđiềunày.Thựcvậy,nhàthổnàynhiệttìnhtiếpthịchohìnhthứcquanhệtìnhdụcnày,bởivìnóđồngnghĩavớilợinhuậncaohơnchonhàthổ,ítsựcốvànướcmắthơnchocácnàngbươmbướm.

Nhưngrồitháiđộứngxửcủaxãhộithayđổi,sựrớtgiáphảnánhđúnghiệnthựcmới.Sựthayđổisởthíchnàykhônghạnchếđượcnạnmạidâm.TronggiớitrẻMỹ,hìnhthứcquanhệtìnhdụcbằngmiệngtănglên,trongkhiquan hệ tình dục trực tiếp và có thai ngoài ýmuốn giảm xuống.Một vàingườigọiđólàsựtrùnghợpngẫunhiên,nhưngchúngtôithìchorằngđâylàquyluậtkinhtế.

Giáthànhcủakiểuquanhệtìnhdụcbằngmiệngvớicáccôgáibándâmgiảmxuốngdonhucầucủaloạihìnhnàytăngmạnh.Dướiđâylàbảngmôtảsựsụtgiảmthịphầncủamỗi loạihìnhquanhệ tìnhdụccủagiớimạidâmChicago:

Cáchình thứcquanhệ tìnhdục“khác”ởđâybaogồmnhảymúakhỏathân, “tiếpchuyệnvớikhách” (mộthoạtđộngcựckỳhiếm, số lượngđếmđượckhôngvượtquá5đầungón tay trong tổngsốhơn2.000vụmuabándâm),vànhữnghoạtđộngtìnhdụcđadạngkháchoàntoànđốilậpvới“chỉtiếpchuyệnvớikhách”,cáckiểuquanhệtìnhdụctháchthứctrítưởngtượngphongphúnhấtcủabấtcứngườinào,dùđầuócsángtạođếnmấy.Bởivìnhữngkiểuquanhệtìnhdụcnhưthếchínhlànguyênnhânhàngđầukhiếnthịtrườngmạidâmvẫnthịnhvượngphátđạt:đànôngthuêgáimạidâmđểđượcthựchiệnnhữnghànhvitìnhdụcmàbạngáihaycácbàvợkhôngbao

giờsẵnlòngthựchiện.(Cũngcầnphảinóithêmrằng,tuyvậy,mộtvàitrongsốnhữnghànhvi tìnhdụcbệnhhoạnnhất trongnghiêncứucủachúng tôithực tếbaogồmcảhànhviquanhệ tìnhdục loạn luân,quanhệđồnggiớihoặckhôngvàgiữacácthếhệtrongmộtgiađình).

Khôngphảitấtcảkháchhàngđềuphảitrảphímuadâmgiốngnhau.Vídụ,kháchhàngdađentrảtiềnchocácvụmuadâmíthơnkhoảng9đô-lasovớikháchhàngdatrắng,cònkháchhàngngườiMỹgốcLatinhthìtrảmứcphítrungbình.Cácnhàkinhtếhọcđặttênchoviệcđịnhgiákhácnhauchocùngmộtsảnphẩmlà:sựphânbiệtgiá.

Trongthếgiớithươngmại,khôngphảilúcnàohiệntượngphânbiệtgiácũngcóthểdiễnra.Nócầnítnhấthaiđiềukiện:

Nếutấtcảnhữngđiềukiệnnàycóthểhợpnhất,mọidoanhnghiệpđềucó thể thu lợi nhuận từ sự phân biệt giá bất cứ khi nào họmuốn.Nhữngdoanhnhânhayphảidichuyểnthìđãbiếtđiềunàyquárõ,vìhọthườngphảitrảgiácaogấp3lầntiềnvésovớihànhkháchngồikếbênđểđượclênmáybayvàophútcuối.Phụnữđilàmđẹptrongcácsaloncắttóccũngbiếtrấtrõđiềunày,họthườngtrảđắtgấpđôisovớiđànôngchomộtlầncắttócvớimứcđộhàilòngtươngđốigiốngnhau.HoặchãyxemxétthưmụcsảnphẩmchămsócsứckhỏetrựctuyếncủaDr.Leonard,trongđóbánmộtbộtócgiảBarberMagicvớigiá12,99đô-la,vàởchỗkhác,cũngtrêntrangwebnày,lạibánmộtbộtócgiảcholoàivậtvớigiá7,99đô-la.Haisảnphẩmnàythựcralàgiốngnhau-nhưngcóthểDr.Leonardchorằngngườitasẽsẵnlòngchinhiềutiềnhơnchobộtócgiảcủamình,sovớibộtócgiảdànhchothúcưng.

Vậy các gái bán dâm ởChicago thực hiện việc phân biệt giá như thếnào?TheoVenkateshtìmhiểura,họsửdụngnhữngchiếnlượcgiácảkhácnhauđốivớinhữngkháchhàngmàudakhácnhau.Khithỏathuậnvớimộtkháchhàngdađen, họ thườngnói đúnggiá đểkháchkhôngphảimặc cả.(Venkateshquansátthấykháchhàngdađenhaymặccảhơnkháchhàngdatrắng-cóthểlàvì,ônglýgiải,kháchhàngdađenthườngsốngởnhữngkhuvựclâncận,vìthếhọcũngnắmrõgiácảthịtrườnghơn).Cònkhithỏathuậngiávớikháchhàngdatrắng,cáccôgáimạidâmthườngđểkháchhàngtrảgiá,vớihivọngbiếtđâulạigặpđược“kháchsộp”.Nhìnvàomứcgiámuadâmcủangườidađenvàdatrắngchênhlệchrõràngtrongcơsởdữliệu,cóvẻnhưchiếnthuậtnàyhoạtđộngkháhiệuquả.

Một vài yếu tố khác có thể làm giảm giá của một cuộc mua dâm ởChicago.Vídụ:

Việcgiảmgiáchokháchhàngtrảbằngmatúykhônggâyngạcnhiênvìhầuhếtcácgáibándâmđềunghiệnmatúy.Giảmgiáchođịađiểmquanhệtìnhdụcngoàiđườngmộtphầnvìthờigianquanhệsẽngắnlại.Cácvụmuadâmngoàiđườngthườngcóxuhướngdiễnrachóngvánhhơn.Nhưnggáibándâmcũngtínhphícaohơnchocáccuộcmuadâmdiễnratrongnhàvìhọ thườngphải trả tiền thuêđịađiểm.Mộtsốngười thuêphòng trongnhàmộtaiđóhoặcthuêgiườngởmộttầnghầmnàođó;mộtsốkhácsửdụngcácnhàtrọrẻtiềnhoặccửatiệmtạphóađóngcửavàobanđêm.

Khoảngiảmgiá chokháchhàng sửdụngbaocao su làmộtđiềungạcnhiên.Vì rất ít khibaocao suđược sửdụng: ít hơn25% trên tổng số lầnquanhệtìnhdục,ngaycảkhichỉtínhquanhệtìnhdụctrựctiếphoặcbằnghậumôn.(Kháchhàngmớithườnghaysửdụngbaocaosuhơnkháchhàngquen;kháchhàngdađen ítsửdụnghơncácnhómkháchhàngkhác).MộtgáibándâmđiểnhìnhởChicagomỗinămcóthểcókhoảng300lầnquanhệtìnhdụcvớikháchhàngmàkhôngsửdụngphươngphápbảovệnào.

Vậylàcórấtnhiềuyếutốảnhhưởngtớigiácảmộtcuộcmuadâm:bảnthânhànhđộngmuadâm, tính chất củakháchhàng, thậmchí làđịađiểmdiễnracuộcmuabán.

Nhưng,ngạcnhiên là,ở cùngmộtđịađiểm,giá cảmột cuộcmuabándâmgầnnhưlàgiốngnhau.Bạncóthểnghĩrằngcônàysẽthutiềncaohơnnhữngcôkháckhônghấpdẫnbằngmình.Nhưngđiềunàyrấtítkhixảyra.Tạisao?

Chỉcómộtcáchlýgiảikhảdĩđólàhầuhếtkháchhàngđềucoingườiphụnữtrongtrườnghợpnàylàsựthaythếhoànhảo,hoặcmộtdạnghànghóacóthểmuađượcdễdàng.Cũnggiốngnhưmộtbànộitrợvàocửahàngbánđồthựcphẩm,bàtacóthểthấynảichuốinàyngonhơnnhữngnảicònlại, nhưng giá cả củamặt hàng chuối thì không đổi, nguyên tắc này cũngđúngtrongtrườnghợpnhữngngườiđànôngthườngxuyênravàothịtrườngnày.

Cómộtcáchchắcchắnđểkháchhàngđượcgiảmgiálớnđólàlàmviệctrựctiếpvớicácgáibándâmmàkhôngquabấtcứmộtkẻtrunggiannào.Nếuđượcvậy,anhtasẽtiếtkiệmđược16đô-lamộtlần,chocùngmộtkiểuquanhệtìnhdục.

ĐiềunàydựatrêncơsởdữliệuvềgáibándâmởhaikhuRoselandvàWest Pullman. Hai khu này ở cạnh nhau và có nhiều điểm tương đồng.NhưngởWestPullman,việcmuabándâmđềuquatrunggian,trongkhiởRoselandthìkhôngnhưthế.KhuWestPullmancóvẻquycủhơnmộtchút,dovậycộngđồngtạoáplựckhôngchophépgáimạidâmđứngđầyđườngphố.Roseland,trongkhiđó,làkhuvựcphứctạphơn.NgaycảkhinhữngtayanhchịởChicagokhôngthèmdínhlíugìđếnviệcmôigiớimạidâm,nhưngchúngcũngkhôngmuốncókẻlảngvảngnhúngmũivàocôngviệclàmăncủamình.

Sựkhácbiệtcơbảnnàychophépchúngtatínhtoánmứcđộảnhhưởngcủanhântốtrunggiantrongthịtrườngmuabándâm.Trướchết,phảitrảlờimộtcâuhỏiquantrọng:làmsaochúngtabiếtchắcrằngcóthểsosánhhaicộngđồnggáimạidâm?Cóthểgáibándâmlàmviệcvớinhữngtaymacôdẫnkháchcótínhcáchkhácsovớigáibándâmkhác.Cóthểhọthôngminhhơnhoặcítsửdụngmatúyhơn.Nếunhưvậy,chúngtachỉcóthểsosánhhaicộngđồnggáimạidâmchứkhôngthểđođượcmứcđộảnhhưởngcủanhânvậttrunggianởđây.

Nhưngthựctế,nhiềuphụnữtrongnghiêncứucủaVenkateshđãđiquađilạihaikhuvực,lúcthìlàmviệcvớinhữngtaymôigiớimạidâm,lúcthìkhông.Điềunàychophépchúngtôiphântíchdữliệutheohướngcóthểtínhtoán tách bạch đượcmức độ ảnh hưởng của nhân tố trung gian trong thịtrườngmuabándâm.

Vàcũngcầnphảighichúthêmrằng,kháchhàngphảitrảthêm16đô-lanếuhọquamôigiới.Họcócóxuhướngphảimuadịchvụđắtđỏhơn–vàkhôngtheoquytắcnào–còncáccôgáibándâmthìnhậnđượcnhiềutiềnhơn.Ngaycảkhingườimôigiớiđãlấyđủphầncủamình,khoảng25%giátrịcuộcmuabán, thìnhữngcôgáibándâmvẫnkiếmđượcnhiềutiềnhơnmàkhôngphảisửdụngnhiềumánhkhoé,thủthuậtgì.

Bímậtthànhcôngcủanhữngtaymôigiớilàcóthểkiếmđượcnhiềuloạikháchhànghơnsovớicácgáibándâmphải tựmình tìmkhách.Theokếtquả nghiên cứu củaVenkatesh, những taymôi giớimại dâm ở khuWestPullmandànhphầnlớnthờigianđểtìmkiếmkháchhàng,đặcbiệtlàkháchhàngdatrắng,từcáccâulạcbộđêmtrongkhutrungtâmhoặccácsòngbạcvensônggầnIndiana.

Dữliệucũngchothấy,môigiớicònmanglạinhiềuthứchocácgáibándâmhơnlàtiềnbạc.Mộtgáibándâmlàmviệcquatrunggianmôigiớicóxuhướngítbịkháchhàngđánhđậpcũngnhưítbịnhữngtayanhchịtrongkhuphốlàmkhódễ.

Vậy,nếulàmộtgáibándâmởChicagothìthôngquamộttaymacôdẫnkháchcóvẻkhônngoanhơn.Chỉcầntrảmột ít tiềnmôigiới, làcóthểrũkhỏiđầumọiphiềntoái.Giámàđạilýcủamọingànhkinhdoanhđềumanglạinhữnglợiíchnhưthế.

Hãyxemxétmộtmôi trườngkinhdoanhkhác:bấtđộng sản.Bánnhàcũngvậy, bạn có thể sử dụngmôi giới hoặc không.Dùnhữngngườimôigiớibấtđộngsản thuphần trăm lệphímuabán thấphơnsovớimộtcuộcmuabándâm–5%sovới25%-nhưngvớimỗicuộcmuabánthànhcông,họthườngthuvềtrêndưới10.000đô-la.

Vậynhữngtay“cònhàđất”cókiếmđượctiềnkhông?

BanhàkinhtếhọcgầnđâyđãphântíchdữliệumuabánbấtđộngsảnởMadison,Wisconsin, nơi có thị trường bất động sản chính chủ phát triểnthịnh vượng. Thị trường này giúp trang web về bất động sản chính chủ(FSBOMadison.com) hoạt động rất sôi nổi,mỗi gia chủ đăng tin bán nhà

phảinộp lệphí150đô-la, vàkhôngchịu ràngbuộcgìnếungôinhàđượcbán.SosánhhoạtđộngkinhdoanhbấtđộngsảnchínhchủởMadisonvớihoạtđộngkinhdoanhbấtđộngsảnquacácvănphòngmôigiớinhàđấtởMadisontrêntấtcảcácphươngdiện–giácả,chấtlượngnhàvàkhuvựcnhàở,thờigiantrênthịtrườngvàcácyếutốkhác–cácnhàkinhtếhọccóthểtínhtoánđượcmứcđộảnhhưởngcủanhữngngườimôigiớibấtđộngsản.

Họđãpháthiệnđượcgì?

Cácngôi nhà trên trangwebFSBOMadison.com thườngđượcbánvớigiákhôngkhácmấysovớikhiđượcbánthôngquamôigiới.Điềunàylàmngườitanghĩnhữngngườimôigiớibấtđộngsảnhoạtđộngkhôngtốt.Mộtngôinhàđượcbánvớigiá400.000đô-lathìsẽmấtkhoảng20.000đô-lachodịchvụmôigiới,thayvì150đô-lachotrangFSBOMadison.com.(Trongkhiấy,mộtnghiêncứugầnđâycho thấycác trung tâmmôigiớibấtđộngsảnthườngbán thông tinnhàđấtvớigiá500đô-lamộtcăn,cũng thuđượcsốtiềntươngtựnhưnhữngngườimôigiớibấtđộngsảnchuyênnghiệp.)

Cómột vài điểmquan trọngđểgiải thích chohiện tượngnày.Đổi lạiviệcphảitrả5%phímôigiớinhàđất,sẽcómộtaiđólotấtcảmọithủtụcmuabánnhàchobạn.Đốivớimộtsốngườibánnhàthìmứcphínàycũng“đángđồngtiềnbátgạo”.Thậtkhóđểnóirằnghiệntượngnàycũngdiễnraởcácthànhphốkhác.Hơnthếnữa,nghiêncứunàyđượcthựchiệnvàothờiđiểmthịtrườngnhàđấtđanglên,điềunàycóthểkhiếnhoạtđộngmôigiớilàmăndễdànghơn.Cònnữa,nhữngngườilựachọnphươngthứcbánnhàkhôngcầnthôngquamôigiớicóthểcóđầuóckinhdoanhhơn.Cuốicùng,ngaycảkhinhữnggiachủbánđượcnhàvớimứcgiátươngđươngvớigiámànhữngngườimôigiớibán, thìhọcũngphảimấthơn20ngàymớibánđược.Nhưnghầuhếtmọi người cho rằng sống thêm trong căn nhà cũ 20ngàythìcũngđángsovớiviệcbỏra20.000đô-la.

Mộtngườimôigiớibấtđộngsảnhaymộttaydẫnmốigáimạidâmđềucungcấpmộtdịchvụcơbảngiốngnhau:tiếpthịsảnphẩmtớikháchhàngtiềm năng. Nghiên cứu này cho thấy, Internet hiện đang cung cấp mộtphươngánthaythếtuyệtvờichonhữngtaymôigiớibấtđộngsản.Nhưngnếu kinh doanh thân xác thay vì bán nhà, thì Internet không phải là mộtphươngántốt-hoặcítnhấtlàchưaphảilàphươngántốt-đểkếthợpngườibánvớingườimua.

Vìvậymộtkhibạnxemxétgiá trịmàbạnnhậnđược từhai loạihìnhdịchvụnày,thìtươngđốirõrànglàdịchvụmôigiớimạidâmcógiáhơnsovớidịchvụmôigiớinhàđất.Hoặc,đốivớinhữngai thíchnhữngkết luậnmangtínhtoánhọcthì:

Môigiớimạidâm>Môigiớinhàđất

TrongnghiêncứucủaVenkatesh,có6đốitượnglàmnghềmôigiớiquảnlýgáibándâmởWestPullman,vàôngbiếtrõtừngtêntrongsốđó.Tấtcảđều là đàn ông. Trước đây, hoạt động này thường do đàn bà đảm nhiệm,ngaycảtrongnhữngkhumạidâmnghèonhấtởChicago.Nhưngđànông,bịhấpdẫnbởimứcthunhậpcao,đãnhảyvàocuộc-lạithêmmộtvídụvềviệcđànônggianhậpvàolãnhđịariêngcủaphụnữtronglịchsửdàidằngdặccủanghềnày.

Sáu taymôigiớinàycóđộ tuổixấpxỉ30đếnngoài40và“tấtcảđềuđang hoạt động tương đối tốt”, Venkatesh kết luận, kiếm được khoảng50.000đô-lamỗinăm.Mộtvàingườicónhữngcôngviệchợpphápkhác-sửachữaôtôhoặcquảnlýcửahàng–hầuhếtđềucónhàriêng.Khôngaitrongsốhọnghiệnmatuý.

Mộttrongsốnhữngnhiệmvụquantrọngnhấtcủahọlàđốiphóvớicảnhsát.Venkateshthấyrằngnhữngngườimôigiớimạidâmcómốiquanhệtốtvớicảnhsát,đặcbiệtlàvớimộtcảnhsáttênlàCharles.Hồiđầumớiđituầnởkhuvựcnày,Charlesđãgâyphiềnphứcvàbắtgiữnhữngngườimôigiới.Nhưnghànhđộngnàybịchặnđứng.“Khibạnbắtgiữnhữngkẻmôigiới,thìbạnsẽphảichiếnđấuđểloạibỏvịtrícủahọ,”Venkateshnói,“vàbạolựcthìcòntệhơnlàmạidâm.”

Vậylàthayvìbắtgiữnhữngtaymôigiới,Charlesănchiavớihọtrongmộtvàithươngvụ.Nhữngtaymôigiớiđồngýkhônglảngvảngquanhkhuvựccôngviênkhilũtrẻconchơiđùaởđó,đảmbảogáimạidâmkhôngxuấtđầulộdiện.Ngượclại,cảnhsátsẽđểyênchonhữngkẻmôigiớilàmviệc–vàquan trọng là,họcũngsẽkhôngbắtgiữcácgáibándâm.TheonghiêncứucủaVenkatesh,chỉcóduynhấtmộtcuộcbắtgiữchínhthứcmộtgáibándâmtrongkhuvựcdocáctaymôigiớikiểmsoát.Trongsốtấtcảnhữnglợithếmàmộtgáibándâmnhậnđượckhilàmviệcthôngquakẻdắtmối, thìkhôngbịbắtgiữlàmộttrongnhữnglợithếlớnnhất.

Nhưngbạnlạikhôngcầnđếnmộttaymôigiớiđểthoátkhỏinhàgiam.TrungbìnhmộtgáibándâmởChicagotiếpkhách450lầnthìmớibịbắtgiữ,vàchỉ1/10trongsốđóbịvàotù.

Vấnđề làởchỗ,khôngphải làcảnhsátkhôngbiếtcácgáibándâmởđâu.Cũngkhôngphảihọ“mặttrơtránbóng”màlờđi,càngkhôngphảithịtrưởngthànhphốđãnớilỏngđểnạnmạidâmhoạtđộngcôngkhai.Hơnhết,đâylàmộtvídụđiểnhìnhcủacáimàcácnhàkinhtếhọcgọilàvấnđềcủangườiủythácvàthụlý.Đólànhữnggìdiễnragiữahaibêntrongmộthoàn

cảnhngầmdườngnhưcócùngmộtđộngcơnhưng thực ra lạikhôngphảinhưthế.

Trongtrườnghợpnày,cóthểcoicảnhsáttrưởnglàbênủythác.Anhtamuốnhạnchếsốlượnggáimạidâmtrênđườngphố.Taycảnhsáttuầntratrênphố,trongkhiấy,lạilàbênthụlý.Anhtacũngmuốngiảmsốlượnggáimại dâm, ít nhất là trên lý thuyết, nhưng anh ta lại không có động cơ đủmạnhđểthựchiệncáccuộcbắtgiữ.Khimộtvàiviêncảnhsátnhìnrađiềunày,thìgáimạidâmlạiđưarachohọmộtđềnghịhấpdẫnhơnmộtcuộcbắtbớnhiều:tìnhdục.

ĐiềunàythểhiệnrõtrongkếtquảnghiêncứucủaVenkatesh.Trongtấtcảcácgiaodịchmạidâmmàôngtheodõi,cókhoảng3%làmiễnphídànhchonhânviêncảnhsát.

Số liệukhôngnóidối:một côgáibándâmởChicagochắc chắnchấpnhậnquanhệtìnhdụcvớimộtviêncảnhsáthơnlàbịanhtabắtgiữ.

Sẽrấtkhóđểlàmbộclộmặccảmcủamộtgáibándâmtrênphố-sựmấtthểdiện,nguycơbị lâynhiễmbệnh tật,và rấtgầnvớimốiđedọabịbạohành.

KhôngnơinàoanninhkémnhưkhuWashingtonPark,khuvựcthứbatrongnghiêncứucủaVenkatesh,nằmcáchkhoảng6dặmvềphíanamcủaRoselandvàWestPullman.Vềmặtkinh tế, khuvựcnàyđình trệhơn,vàngườingoàikhóxâmnhậpđược,nhất làngườida trắng.Cácgáibándâmtậptrungxungquanh4địađiểm:haitòanhàlớn,mộtkhutrungtâmthươngmạichạydàiqua5khuphố,bảnthâncôngviên-mộtkhuvựcrộng372mẫuđượcFerderickLawOlmstedvàCalvertVauxthiếtkếvàonhữngnăm1870.Theo nghiên cứu của Venkatesh, gái bán dâm ở Công viên Washingtonkhôngnhờđếnnhữngtaymôigiới,vàhọkiếmđượcíttiềnnhấtsovớicáckhucònlại.

Điềunàycó thểkhiếnbạnnghĩrằngnhữngphụnữnày thà làmbấtcứviệcgìkháccònhơnlàbándâm.Nhưngtínhnăngcủamộtnềnkinhtếthịtrườnglàgiácảluôncóxuhướngtìmđượcchỗđứngchomìnhvìthếngaycảnhữngcôngviệctồitệnhấtcũngcóngườisẵnsàngnhảyvàolàm.Vớicáccôgáibándâm,thìhọcũngchẳngxấuđihaytốtlênnếuhọlàmhaykhônglàmnghềmạidâm.

Nghengớngẩnkhông?

Câutrảlờirõràngnhấtcholậpluậnnàycómộtxuấtphátđiểmkhôngaingờ đến: ngườiMỹ từ lâu đã yêu thíchmột truyền thống đó là tụ tập gia

đình.VàongàylễQuốcKhánh4tháng7,CôngviênWashingtonchậtníchnhữnggiađìnhvànhữngđámđông tụ tập lại vớinhau trongcácbữa tiệcngoài trời.Đốivớimộtsốngười,chỉuốngmộtcốcnướcchanhhiệuAuntIdatrongthờiđiểmnàylàkhôngđủthỏamãnnhucầucánhân.NólàmnhucầutìmgáimạidâmtrongCôngviênWashingtontăngvọtmỗinămvàodịpnày.

Vàcáccôgáibándâmrấtsẵnlònglàmbấtcứđiềugìtốtchocôngviệckinh doanh của bản thân: họ tănggiá khoảng30%và làm thêmgiờ trongphạmvicóthểkiểmsoátđược.

Điềuthúvịnhấtlà,nhucầutìnhdụccủacánhđànôngvừađềcậpthuhútmộtloạigáibándâmđặcbiệt–nhữngngườidườngnhưcảnămtrờivẫnlàmmộtcôngviệcchínhthứcnàođó,nhưngtrongnhữngngàynghỉlễbậnrộn,họquyếtđịnhtạmnghỉcôngviệchiệntạivàlàmthêm.Hầuhếtnhữnggáimạidâmbánthờigiannàyđềucóconcáivàchịutráchnhiệmchămsócgiađình; họ cũng không nghiệnma túy.Nhưng cũng giống những người tìmvàngtrongthờiđổxôđitìmvàng,haynhữngtaymôigiớinhàđấttrongthờisốtđất,họthấyđượccơhộikiếmtiềnvàkhôngngầnngạinhảyvào.

Giống như câu hỏi đặt ra ở đầu chương này –Làm saomột gái đứngđườnglạigiốngônggiàNoeltrongcửahàngbáchhóa?–câutrảlờiđãquárõràng:cảhaiđềulợidụngcơhộidocáccôngviệcngắnhạnmanglạitrongkỳnghỉ,khinhucầuvềmộtloạimặthàngtăngđộtbiến.

Chúngtađãbiếtđượcrằngnhucầumạidâmngàynaythấphơnrấtnhiềusovớithờikỳcáchđâysáumươinăm(mặcdùcũngtăngđôichútvàocáckỳnghỉ),mộtphầnlớnbởicuộccáchmạngnữquyền.

Nếubạnthấyngạcnhiên,hãyxemxétmộtkhíacạnhnữa,đólànhữngnạnnhânbấtđắcdĩcủacuộccáchmạngnữquyền:trẻemtrongđộtuổiđihọc.

Từtrướcđếnnay,côngviệcdạyhọcthườngdophụnữđảmnhiệm.Hàngtrămnămqua,giáoviên làmột trongsố ítcôngviệcphùhợpvớiphụnữ,khôngkểnộitrợ,dọndẹphoặcnhữngcôngviệcphụcvụ.(Ytácũnglàmộtnghềphùhợpvớinữgiới,nhưngnghềgiáoviêncóưuthếhơn,tỷlệ6giáoviêntrên1ytá).Thờiấy,gần6%lựclượnglaođộngnữlàgiáoviên,kéotheonhữngngườigiúpviệc(19%),phụvụ(16%)vàgiặtủi(6,5%).Trongsốnhữngnghềcóthunhập,thìđólàmộtlựachọncủacácsinhviêntốtnghiệpđạihọc.Vàonăm1940,cóđến55%cácnữsinhviêntốtnghiệpđạihọclàmcôngviệcgiáoviên,khihọởvàođộtuổi30.

Tuynhiên,khônglâusauđó,cơhộichocácphụnữthôngminhbắtđầu

tănglênnhanhchóng.Đạoluậttrảlươngcôngbằngnăm1963vàLuậtbìnhđẳngnăm1964lànhữngyếutốtạonênsựthayđổimangtínhxãhộitrongnhậnthứcvềvaitròcủaphụnữ.Càngcónhiềucôgáibướcchânvàotrườngđạihọc,thìcàngcónhiềuphụnữsẵnsàngbướcvàothịtrườnglaođộng,đặcbiệtlàởnhữngnghềhấpdẫnmàtrướcđâykhôngmấykhidànhchỗchohọnhư: luật sư, bác sĩ, doanhnhân, tài chínhvànhữngnghềkhácnữa. (Mộttrongsốnhững“anhhùngvôdanh”gópcôngtrongcuộccáchmạngnàycácquyđịnhvềchếđộthaisản,chophépcácbàmẹcóthểtrởlạilàmviệcsaukhisinhcon).

Những nghề nghiệp cạnh tranh với mức lương cao, đã thu hút đượcnhữngphụnữgiỏigiangsánglángnhất.Nhữngngườinàynếusinhrasớmhơnmộtthếhệ,rấtcóthểđãchỉlànhữngcôgiáobìnhthường.

Nhưnghọkhôngnhưvậy.Kếtquảlàxảyrahiệntượngchảymáychấtxámtrongcộngđồnggiáoviên.Năm1960,khoảng40%côgiáolọtvàotop5nhữngngườicóchỉsốIQcaonhấtvànhữngbàitestkhác,vớichỉkhoảng8%nằmởtopdưới.Haimươinămsau,íthơnmộtnửatrongsốđólọtvàotop5,nhưngcónhiềuhơn2lầntrongsốđólọtvàotopdưới.Vàrấtkhóđểkéomức lương đang tuột dốc thảm hại của giáo viên so với những nghềnghiệpkháclêncao.“Chấtlượnggiáoviênđãtuộtdốcquanhiềuthậpkỷ”,hiệutrưởngdanhdựcủacáctrườngcôngởthànhphốNewYorktuyênbốvàonăm2000,“vàkhôngaimuốnnhắctớiđiềunày”.

Điềuđókhôngcónghĩalàhiệnnaykhôngcònnhiềugiáoviêngiỏi.Tấtnhiênlàcó.Nhưngnhìnchungkỹnăngcủacácgiáoviênđãgiảmsúttrongnhữngnămqua,vàđikèmvớiđólàchấtlượngcơsởvậtchấttrườnghọc.Từnăm1967đếnnăm1980,chấtlượngcácbàikiểmtraởMỹgiảmxuống1,25 bậc. Nhà nghiên cứu giáo dục John Bishop gọi sự suy giảm này là“chưa từng có tiền lệ trong lịch sử”, và lập luận rằng hiện tượngnày gâyngángtrởnghiêmtrọngchosựpháttriểnquốcgia,vàtệhơnlànósẽtiếptụcnhưthếtrongthếkỷXXI.

Nhưngđốivớinhữngphụnữnhảyđượcsangcôngviệcthuộclĩnhvựckhác,thìmọiviệclàtốtđẹp,phảivậykhông?

Vâng,đại loại thế.Nhưchúng tôiđãviếtởphần trước,ngaycảnhữngphụnữđượchọchànhđếnnơiđếnchốnnhấtthìthunhậpcủahọvẫnkémsovớibạnđồngnghiệpnamcùng trìnhđộ.Điềunàyđặcbiệtđúng trongcáclĩnhvựccaocấpnhưtàichínhvàcác lĩnhvựchợptác-ởnhữnglĩnhvựcnày,dùsaovaitròcủaphụnữvẫnđangbịđánhgiárấtkhôngđúngmức.Sốlượngcácnữtổnggiámđốcđiềuhànhtănglên8lầntrongnhữngnămqua,nhưngcó chưa tới 1,5%vị trí giámđốcđiềuhànhdophụnữđảmnhiệm.

Trong số15.000doanhnghiệphàngđầucủaMỹ, chỉ cókhoảng2%vị tríđượctrảlươngcaonhấtdonữgiớichiếmlĩnh.Đâylàmộtconsốđángkinhngạcvìtrongvòng20nămtrởlạiđây,thunhậpcủanhữngphụnữcóbằngMBAcủacáctrườngđạihọchàngđầunướcMỹđãtănglên30%.Tỷlệđónggópcủaphụnữhiệnnayđangởmứccaonhấttừtrướcđếnnay,43%.

Các nhà kinh tế họcMarianne Bertrand, Claudia Goldin và LawrenceKatzcốgắng lýgiảikhoảngcáchbí ẩn trong thunhậpgiữahaigiớibằngcáchphân tích thunhậpcủahơn2.000phụnữvànamgiớicóbằngMBAcủatrườngĐạihọcChicago.

Kết luận của họ là: sự phânbiệt về giới tính chỉ đóngvai trò thứyếutrong sự khác biệt tiền lươnggiữa namgiới và phụnữ, thì người ta thíchnghĩrằng-hoặcdothiếucơsởlýluận–đólàlýdochínhgiảithíchchohầuhếtcáctrườnghợpchênhlệchtiềnlươnggiữahaigiới.Cácnhàkinhtếhọcđãchỉra3yếutốchínhảnhhưởngđếnđiềunày:

-PHỤNỮNHẬNĐƯỢCÍTQUYỀNLỰCHƠNNAMGIỚI,VÀCÓTHỂĐIỀUQUANTRỌNGHƠN,LÀHỌÍTTHAMGIANHỮNGKHÓAHỌCTÀICHÍNHHƠN.Khitấtcảnhữngyếutốkhácđềungangnhau,thìkinhnghiệmtàichínhvàthunhậpcủahaigiớilàtươngđốiđồngđều.

-TRONGKHOẢNG15NĂMSỰNGHIỆPĐẦUĐỜI,PHỤNỮLÀMVIỆCÍTHƠNNAMGIỚI,52GIỜ/TUẦNSOVỚI58GIỜ/TUẦN.Trongvòng 15 năm, sáu giờ làm việc chênh lệch tương ứng với sáu tháng kinhnghiệmmàphụnữcóíthơnnamgiới.

- SỰNGHIỆPCỦAPHỤNỮBỊNGẮTQUÃNGHƠNNAMGIỚI.Sau10nămlàmviệc,chỉkhoảng10%namgiớicóbằngMBAnghỉ6thánghoặchơnmàkhônglàmviệc,trongkhitỷlệtươngứngởphụnữlà40%.

Vấnđềlàdườngnhưrấtnhiềuphụnữ,kểcảnhữngngườicóbằngMBA,đều yêu con trẻ. Trung bình tỉ lệ giờ làmviệc của phụ nữ có bằngMBAkhôngcóconcáiíthơnđànôngcóbằngMBA3%.NhưngphụnữcóbằngMBAcóconcái làmviệckémđến24%.“Tiềnphạt trực tiếpdo làmviệcthờigianngắnhơnvànghỉgiánđoạncủanhữngngườicóbằngthạcsĩquảntrịkinhdoanhlàvôcùnglớn,”banhàkinhtếhọcviết.“Dườngnhưrấtnhiềubàmẹlàthạcsĩquảntrịkinhdoanh,đặcbiệtlànhữngngườicóchồngkhágiảquyếtđịnhđichậmlạitrênconđườngsựnghiệptrongvòngvàinămsaukhihọsinhđứaconđầulòng.”

Đây làmột vòng xoáy kỳ lạ. Rất nhiều trong số những phụ nữ thôngminh sáng lángnhất của nướcMỹ cố gắnggiành lấy bằngMBAđể kiếmđược nhiều tiền hơn, nhưng rốt cuộc họ lại cướimột ông chồng trong số

nhữngngườithôngminhvàsánglángnhất,mộtngườicũngcóthunhậpcao-điềunàychophéphọđượcsốngmộtcuộcsốngsung túcmàkhôngphảilàmviệcquánhiều.

VậynỗlựccủaphụnữkhiđầutưthờigianvàtiềnbạcđểtheođuổitấmbằngMBAcóphảilàmộtsựlãngphí?Cólẽkhông.Bởivìhọsẽkhôngbaogiờcóthểgặpgỡđượcnhữngngườibạnđờinhưthếnếukhônghọctậptạitrườngquảntrịkinhdoanh.

Cònmộtgócnhìnnữađểcânnhắckhixemxétkhoảngcách thunhậpgiữanamvànữ.Thayvìđánhgiámứcthunhậpthấphơncủaphụnữsovớiđànông làmột thấtbại,có thểhãycoinónhưmột tínhiệucho thấymứclươngcaohơnđơngiản làkhôngphảnánhđúngýnghĩacủađộngcơ làmviệccủaphụnữsovớiđànông.Liệucóthểnàonghĩrằngđiểmyếucủađànông là làm ranhiều tiềnbạchơn, cũngnhưđiểmyếu củaphụnữ là thiênchứclàmmẹ?

Hãyxemxétmột cuộc thửnghiệm, trongđónhữngngười đànôngvàphụnữtrẻđượctuyểnvàođểthựchiệnmộtbàikiểmtratoánvới20câuhỏi.Phiênbảnđầutiên,mỗingườithamdựsẽđượctrảtiềncôngnhưnhau,cómặtdựthiđượctrả5đô-la,hoànthànhbàithiđượctrả15đô-la.Ởphiênbảnthửnghiệmthứhai,nhữngngườicómặtdựthiđượctrả5đô-la,mỗicâutrảlờiđúngđượctrảthêm2đô-la.

Kếtquảthếnào?

Ởphiênbảnthửnghiệmtrảphíđồngđều,đànôngchỉthểhiệnnhỉnhhơnphụnữmộtchút,chỉhơn1câutrảlờiđúngtrêntổngsố20câuhỏisovớiphụnữ.Nhưngtrongphiênbảnkiểmtracóthưởngtheosốcâutrảlờiđúng,đànôngbỏxaphụnữ.Sốphụnữtrảlờiđúngtronghaiphiênbảnkiểmtragầnnhưgiốngnhau, trongkhi trungbìnhmộtngườiđànông trả lờinhiềuhơn2câuđúngtrêntổngsố20câuhỏi.

Cácnhàkinhtếhọcđãtìmmọibiệnphápđểthuthậpdữliệuvàsửdụngnhữngkỹ thuậtphân tíchphức tạpđể tìmra lýdo tại saophụnữ lạikiếmđượcíttiềnhơnđànông.Điểmkhókhăncơbản,làởchỗđànôngvàđànbàquákhácnhauvềmọimặt.Điềumàcácnhàkinhtếhọcthựcsựmuốnlàmlàtiếnhànhmộtthínghiệm,đạiloạinhư:lấymộtnhómphụnữvànhânbảnvôtínhphiênbảnnamgiớicủanhómngườinày;sauđóthựchiệntươngtựvớimộtnhómđànông;sauđóngồilạivàquansát.Bằngviệcxemxétthunhậpcủamỗinhómngườisovớinhómphiênbảncủahọ,cóthểsẽthuđượcmộtsốdữliệuchânthật.

Hoặc,nếunhânbảnvôtínhkhôngphảilàphươngánbạnlựachọn,vậy

thì hãy lấymột nhómphụnữ, tách họ ra làmhai nhómngẫunhiên, dùngphépmàuchuyểnđổigiới tínhchohọ,giữnguyên tất cảnhữngđiềukiệnkhác,vàlàmđiềutươngtựvớimộtnhómđànông.

Đángtiếc làcácnhàkinhtếhọckhôngđượcphépthựchiệnnhữngthínghiệmnhưvậy. (Chưa thì đúnghơn!).Nhưng các cá nhân đều có thể tựthực hiện thí nghiệmnàynếuhọmuốn.Chúng ta sẽ gọi đó là thí nghiệmchuyểnđổigiớitính.

Vậyđiềugìxảyrakhimộtngườiđànôngquyếtđịnhphẫuthuậtvàtiêmhormoneđểtrởthànhmộtphụnữ(màtagọilàđànông-hóathành-đànbà)hoặcmộtngườiphụnữquyếtđịnh sốngcuộcđờinhưmộtngườiđànông(mộtngườiđànbà-hóathành-đànông)?

BenBarres,mộtnhàsinhhọcthầnkinhthuộcĐạihọcStanford,sinhralànữvớitênkhaisinhlàBarbaraBarres,chuyểnđổigiớitínhthànhđànôngvàonăm1997,ởtuổi42.Ngànhsinhhọcthầnkinh,cũngnhưtoánhọcvàcácmônkhoahọckhác,đềuthuhútrấtnhiềuđànôngtheođuổi.Quyếtđịnhđó là “một điều ngạc nhiên với bạn đồng nghiệp và sinh viên”, ông viết,nhưnghọ“kinhsợđiềunày”.Thựcvậy,trítuệcủaôngdườngnhưtoảsánghơn.Mộtlần,saukhiBarreskếtthúcbuổidiễnthuyết,mộtnghiêncứusinhtrẻtuổiquaylạiphíamộtngườibạncủaBarres,cũnglàthínhgiảcủabuổithuyếttrìnhhômđó,đưaramộtlờikhenngợivụngvề:“BàigiảngcủaBenBarres hôm nay tốt hơn nhiều so với bài giảng của chị ông ấy.” NhưngBarreskhônghềcóchịemgái;lờikhenngợithựcramuốnnhắcđến“Barrescũ”,Barresphiênbảnnữgiới.

“Việc chuyển giới từ đàn ông thành đàn bà khó khăn hơn so với việcchuyểnđổiđànbàthànhđànông,”Barresthừanhận.Vấnđềlà,ôngnói,đànôngthườngbịmặcđịnhphảixuấtsắcởmộtsốlĩnhvực–đặcbiệtlàtronglĩnhvựckhoahọcvàtàichính–trongkhiphụnữthìkhông.

Mặtkhác,hãyxemxéttrườnghợpcủaDeirdreMcCloskey,mộtnhàkinhtếhọc tiềmnăngởĐạihọc Illinois,Chicago.Sinh ravốn làmộtquýông,Donald,vàquyếtđịnhtrởthànhphụnữvàonăm1995,khiđã53tuổi.Kinhtế học, cũng như khoa học thần kinh, là lãnh địa riêng của đàn ông. “TôichuyểnđếnSpokaneđểlàmviệctrongmộthãngsảnxuấtnôngsảnlớn.”Côkểlại.Điềunàylàmộtchứngminhkhôngcầnthiết.NhưngMcCloskeyđã“pháthiệnramộthìnhphạtlạlùngdànhchotôinếunhìntừgócđộkinhtế.TôicóthểkiếmđượcnhiềutiềnhơnnếutôivẫnlàôngDonald.”

McCloskeyvàBarreschỉ làhai trườnghợpđiểnhìnhtrongdữliệuthuthập được.Hai nhà nghiên cứu tên làKristen Schilt vàMatthewWiswall

muốn khảo sát một cách có hệ thống sự thay đổi mức lương của nhữngngườitrưởngthànhchuyểnđổigiớitính.Đâykhônghẳnlàthửnghiệmmàchúngtôiđãthựchiện–nhưngtrênhết,nhữngngườichuyểnđổigiớitínhấykhôngphảilànhữngngườiđượclựachọnmộtcáchngẫunhiên,cũngkhôngphảilànhữngngườiphụnữhayđànôngđiểnhìnhtrướchaysaukhichuyểnđổigiớitính–nhưngdùsaothìcáckếtluậncũngrấtđángđểtâm.SchiltvàWiswallnhậnthấyrằngphụnữtrởthànhđànôngthìkiếmđượcnhiềutiềnhơnmộtchútsaukhichuyểnđổigiớitính,trongkhitrungbình,nhữngngườiđànôngbiếnthànhphụnữlạicómứcthunhậpchưabằng1/3sovớimứclươngcũmàhọkiếmđược.

Kếtluậnđượcđưaracủahọđikèmvớimộtsốkhókhăn/cảnhbáo.Lúcđầu,sốlượngmẫuthửrấtnhỏ:chỉcó14ngườiđànông-hóathành-đànbàvà24người đàn bà-biến thành-đàn ông.Hơn thế nữa, nhữngngười thamgianghiêncứuchủyếuđượctuyểntừnhữngcuộchộithảovềchuyểngiới.Chitiết này khiến họ được xếp vào danh mục mà DeirdreMcCloskey gọi là“nhữngngườichuyểnđổigiớitínhchuyênnghiệp”,nhữngngườikhôngthựcsựmangtínhđạidiện.

“Có thể thấymộtđiềuhiểnnhiên là,”bànói,“người takhôngchỉđơngiảnbiếnthànhphụnữvàsauđótiếptụcsốngcuộcđờimới,màhọcònluônngoáinhìnquákhứ,nhữngngườiấykhôngthểtrởthànhnhữngngườithànhcôngnhấttrongcôngviệcđược.(Côấycóthểthayđổigiớitính,nhưngmộtkhiđãlànhàkinhtếhọc,thìcôấysẽmãilàmộtnhàkinhtếhọc.)

TrởlạiChicago,trongmộtkhuphốsangtrọngchỉcáchnơigáimạidâmhànhnghềvàidặm,cómộtngười sinh rađã làphụnữ, luôn làphụnữvàkiếmđượcnhiềutiềnhơnmứcmàcôấycóthểtưởngtượngra.

CôgáiấylớnlêntrongmộtgiađìnhlớnkhálậpdịởTexas,sauđóbỏnhàvàgianhậpquânđội.Côđượcđào tạongànhđiện tử, làmviệc trongphòngnghiêncứuvàphát triểncáchệ thốnghànghảiquốcgia.Phụcviênsau7nămtrongquânđội,côlàmnghềlậptrìnhviênchomộttrongnhữngtậpđoànlớnnhấtthếgiới.Mứclươngcứngcủacôcótới5chữsố0ởcuối,côcướimộtngườiđànôngcómứcthunhậpcótới6chữsố0ởcuối, làmnghềmôigiớichovaythếchấp.Côcómộtcuộcsốngthànhđạtnhưng,ừm,nhàmchán.

Rồicôlyhôn(cặpvợchồngnàychưacóconcái)vàtrởlạiTexas,mộtphầnđểsănsócchomộtngườihọhàngyếubệnh.Lạitiếptụclàmnghềlậptrình,côtáihônvàcuộchônnhânấycũngthấtbại.

Sựnghiệp của côkhôngphát triển thêmnữa.Cô thôngminh, cónăng

lực,cóđầuócbiệnluậnvàcôcũngsởhữuvẻbềngoàihấpdẫn,tròntrịa,tócvàng,nhữngyếutốluôngâycảmtìnhvớingườiđốidiện.Nhưngcôkhôngmuốnlàmviệcvấtvảnhưtrướcnữa.Côtrở thànhchủdoanhnghiệp,điềuhànhduynhấtmộtnhânviênnữ,chophépcôcó thểchỉphải làmviệc10đến15giờmỗituầnvàkiếmđượcgấp5lầnsovớimứclươngcũ.TêncủacôlàAllievàcôlàmộtgáimạidâm.

Côvàonghềmộtcáchtìnhcờ,hoặcítnhấtlàvìthiếuhiểubiết.Giađìnhcômộ đạo, vàAllie lớn lên trongmôi trường “rất khắt khe”, cô nói.Khitrưởngthành,côcũngvẫnsốngkhổhạnhnhưvậy.“Bạnbiếtđấy,chỉsốngquanhquẩnởvùngngoạiô,khôngđượcuốngquá2cốcbiatrongmộtbuổitốivàkhôngbaogiờđượcđichơiquá7giờtối.”Nhưnglàmộtphụnữtrẻđãlyhôn,côbắtđầutruycậpvàocáctrangwebhẹnhò–côquantâmđếnđànông,vàtìnhdục,dĩnhiên–vàrấtđơngiảnthêmmộtdòng“tuyểnbạntình”vàohồsơcánhân.“Tôithấy,gầnnhưnócótácdụngngaylậptức,”cônhớlại.“Lúcấytôichỉnghĩcứthửthêmchitiếtnàyvàoxemsao.”

Ngaylậptức,cônhậnđượcvôsốhồiâm.“Tôichỉcóngồiclickchuộtmáy tínhvàonút thunhỏcáccửasổgiao tiếp,chỉnhưvậy tôimớicó thểđứngvữngđược!”

Côđồng ý gặp người đàn ông đầu tiên vào lúc 2 giờ chiều, trong giờhànhchínhtạimộtkháchsạnnằmgócphíatâynamcủakhuđểxe.AnhtađimộtchiếcMercedesmàuđen.Alliethậmchícònkhôngbiếttínhphíthếnào.Cônghĩchắckhoảng50đô-la.

Anhta làmộtnhasĩ–bềngoàikhábạodạn,đãkếthôn,vàcựckỳdễchịu.Vàophòng,Allierấtcăngthẳngkhicởiđồ.Côkhôngcònnhớnổiđiềugìdiễnrahômấy(“tấtcảmọithứđềutrởnênlơmơ”,cônói)nhưngcôvẫnnhớrằng“khôngcógìthậtsựkhácbiệthaybấtcứđiềugìkhác.”

Khixongviệc,ngườiđànôngđặtmộtíttiềnlênváyáocủacô.“Côlàmviệcnàylầnđầuphảikhông?”anhtahỏi.

Alliecốgắngnóidốinhưngvôích.

“Thôiđượcrồi,”anhtanói,“đâylànhữnggìcôcầnphảilàm.”Sauđóanh tabắtđầugiảnggiảichocô.Côphảicẩn trọnghơn;côkhôngnêndễdàngchấpnhậngặpngườilạmặttrongmộtkhuđểxe;côcầnphảibiếtnhiềuhơnvềkháchhàngcủamình.”

“Anhấylàcuộchẹnhòhoànhảođầutiên”,Allienói.“Đếnhômnaytôivẫncòncảmthấymangơnanhta”.

Saukhingườiđànôngrờikhỏiphòng,Allieđếmsốtiềnđặttrênváycủa

mình:200đô-la.

“Tôiđã tiêuhết số tiềnđó từ lâu,nhưng thực tếcho thấyđãcóngườithậmchíchỉđểlạichotôicóvàixu–vâng,thậtsựrấtsốc.”

Ngaylậptức,côquyếtđịnhlàmgáimạidâmtoànthờigian,nhưngcũnglosợbịgiađìnhvàbạnbèpháthiệnra.Vìvậycôbắtđầu“đánhbóng”hồsơcủamình,cắthếtnhữngchitiếtkhiếnngườithâncóthểnhậnra.Côrútngắnthời khóa biểu làm việc nhưng đồng thời tự thấy bản thânmình rất mâuthuẫnkhichấpnhậnviệcnày.Đó là lúccôquyếtđịnhchuyểnđếnsốngởChicago.

Phải,đólàmộtthànhphốrộnglớncóthểlàmAlliechoángngợp,nhưngkhônggiốngnhưNewYorkhayLosAngeles,nóđủấmápđểmộtcôgáiphươngnamnhưcôcảmthấygầngũi.Côxâydựngmộttrangweb(việcnàynằm trong tầm tay), qua các lần thử và sai, cô xác định được danh mụcnhững trang khiêu dâm nào có thể giúp cô thu hút được đúng loại kháchhàngsẵnsàngtrảtiềnđểđượcquađêmvớicô.

Điềuhành“doanhnghiệpmộtnhânviênnữ”manglạichocôkhánhiềulợithế,chủyếulàcôkhôngphảichiasẻlợinhuậnvớibấtcứai.Nếutrướcđây, có thể Allie đã phải làm việc cho một ai đó kiểu như chị em nhàEverleigh,nhữngngườinàycóthểtrảcôngchocôrấthậuhĩnhưngcũnglấyđủphầncủahọđểtrởnêngiàucó.GiờđâyInternetđãbiếnAllietrởthành“túbà”củachínhmìnhvàgiúpcô tích luỹ làmgiàu.Người tađãnóiquánhiềuvềkhảnăngphitrunggianhóatuyệtdiệucủaInternet–loạibỏđượccácđại lý trunggianvànhững taymôigiớihútmáu– trongnhữngngànhcông nghiệp như du lịch, bất động sản, bảo hiểm, và trên các sàn chứngkhoán,tráiphiếu.Nhưngthậtkhómàtưởngtượngramộtthịtrườngphùhợpvớisựphitrunggianhóamộtcáchtựnhiênhơnthịtrườngmạidâm.

MặttráiduynhấtlàAlliekhôngtrôngchờđượcvàoai,ngoàichínhbảnthânmìnhđểtìmkiếmkháchhàngtiềmnăngvàđảmbảorằnghọsẽkhôngđánhđậphoặcănquịt.Côđãđịnhramộtgiảiphápvừađơngiản,vừathôngminh.Khicómộtkháchhàngmớiliênhệtrựctuyến,khôngbaogiờcôđồngýgặpchođếnkhibiếtđượctênthậtvàsốđiệnthoạinơilàmviệccủaanhta.Buổisángcủangàyhẹn,côsẽgiảđògọichokháchhàngcủamìnhvàosốđiệnthoạivănphòngchỉđểnóicôđangrấtháohứcchờ.

Nhưngcuộcgọiđóthựcchấtchỉlàmộtcáchđểcôngầmnóivớikháchhàngrằngcôcóthểtìmđượcanhtabấtcứkhinàocômuốnvà,nếucóđiềugì không ổn, cô sẵn sàng “thổi bay” cả văn phòng của anh ta. “Chẳng aimuốn thấycảnh loạnđảhết”, cônóikèm theomộtnụcười.Từ trướcđến

giờ,cômớiviệnđếnphươngcáchnàyđúngmộtlần,saukhimộtkháchhàngtrả tiềngiả.KhiAllieđếnvănphòng, lập tức anh taphải thanh toán sòngphẳng.

Côtiếpkháchtạicănhộcủamình,nhấtlàbanngày.Hầuhếtkháchhàngcủacôlànhữngngườiđànôngdatrắng,trungtuổi,80%trongsốđóđềuđãkếthônvàbanngàythìhọdễtìmđượccáchđểtrốnviệcđi“chơihoa”hơnbuổi tối.Allie thích các buổi tối rảnh rỗi để được thư thái đọc sách, xemphimhoặcđơngiảnlànghỉngơi.Côthuphí300đô-lamộtgiờ-đólàmứcgiáchungmàcáccôgáicó“đẳngcấp”giốngnhưcôđưara–kèmtheođólàmộtvàikhoảngiảmgiánhonhỏnhư:500đô-lacho2giờhoặc2.400đô-lachonguyênngày.Khoảng60%cáccuộchẹnlàtheogiờ.

“Vănphòngcủatôi”,côgọichiếcgiườngngủcủamìnhkèmtheomộtnụcười–làmộtchiếcgiườngVictoriabốncọcđồsộ,chângiườngmàugụcóchạmkhắc,phủtrênđólàmộtchiếckhănphủbằnglụamàumỡgà.Đểleolênđượcchiếcgiườngnàykhôngdễ.Khiđượchỏicókháchhàngnàogặptrởngạikhilêngiườngkhông,côthừanhậnrằngchiếcgiườngnàytừngbịmộtquýôngbéođẫylàmgẫycáchđâykhônglâu.

Allieđãlàmgìtrongtrườnghợpđó?

“Tôibảoôngtarằngcáigiườngchếttiệtnàybịgãytừtrướcvàxinlỗivìkhôngkịpsửa.”

Côlàkiểungườiluônnhìnthấyởngườikhácnhữngđiểmtốt–vàbởivậy, cô tin rằng nó đã góp phần vào thành công trong sự nghiệp “kinhdoanh”củamình.Côthànhthựcyêuthíchnhữngngườiđànôngđếnvớicô,vàvìthếhọcũngthíchAllie,khôngphảichỉvìtìnhdục.Thườnghọsẽtặngquà cho cô:một phiếumuahàng trênAmazon.com trị giá 100 đô-la;mộtchairượuđẹpmắt(côđãkiểmtratrênGoogleđểbiếtđượcgiátrịcủanó);và,một lần,mộtchiếcMacBookmới.Nhữngngườiđànôngrấtngọtngàokhinóichuyệnvớicô,khencôđẹphoặckhenđồtrangsức.Họđốixửvớicô, theo cáchmà cánh đàn ôngmuốn đối xử với vợmình, nhưng thườngkhôngcócơhội.

Hầuhếtcácgáibánhoacùng“đẳngcấp”vớiAllieđềutựgọimìnhlà“lảlơi”.KhiAllietròchuyệnvớicácbạn“đồngnghiệp”củamình,côchỉgọihọlà “gái”. Nhưng cô không né tránh. “Tôi thích các cô gái làm tiền, tôithíchcác côgái điếm, tôi thích tất cả bọnhọ,” cônói. “Thôi nào, tôi biếtmìnhđanglàmgì,vìvậy,tôikhôngcóýđịnhtựvuốtve,nịnhbợ.”Alliecónhắcđếnmộtcôbạnlàmnghềgáigọivớigiá500đô-lamộtgiờ.“Côtanghĩmìnhdanhgiáhơncáccôgáisẵnsàngquanhệtìnhdụcbằngmiệngđểlấy

100đô-la,tôinhữngmuốnnóithẳngvàomặtcôtarằng“Phải,cưngạ,cưngcũngchỉlàmộtảkhốnkiếpmàthôi.”

Vềđiểmnày,cóvẻnhưAllieđãsailầm.Mặcdùcôtựnhậnmìnhkhôngkháccáccôgáibándâmtrênphốkhác,nhưngdườngnhưcôgiốngmộtkiểuvợbiết“làmsang”chochồnghơn.Chỉcóđiềucôlàngườivợtốtđượcthuêtheogiờ.Thựcsựcôkhôngbántìnhdục,hoặcítnhấtlàkhôngchỉbántìnhdục.Côbánchonhữngngườiđànôngcơhộiđượcgiao tiếpvớivợmình,nhưngtrongmộtphiênbảntrẻtrunghơn,gợicảmhơn–màkhônggặpphảirắcrốivàkhôngphảichịunhữngkhoảnchiphídàihạnhọthựcsựphảibỏrađểcóđượcmộtcôvợnhưthế.Trongvòngmộtđếnhaigiờđồnghồ,côlàhiện thâncủamộtngườivợ lý tưởng:xinhđẹp,hấpdẫn, thôngminh,biếtcườikhinghekểchuyệncườivàbiếtcáchgiúpbạnthỏamãn.Âmnhạcyêuthích đã được bật lên,món đồ uống khoái khẩu đã được để lạnh chờ bạnthưởngthức.Côấycònkhôngbaogiờsaibạnđiđổrác.

Allienóicô“rộnglượnghơnmộtchút”sovớimộtvàicôkháckhiphảithỏamãnnhữngyêucầuhơikhácthườngcủakháchhàng.Vídụ,cónhữngkháchhàngởTexasvẫnthườngxuyênbayđếntìmcôvàyêucầucôkếthợpvớimộtvàimónđồchơitìnhdụcmàanhtacấttrongmộtchiếcvaly,trongnhữngtưthếmàhầunhưkhôngaicóthểhìnhdungrằngđólàquanhệtìnhdục.Nhưngcôthẳngthừngyêucầukháchhàngsửdụngbaocaosu.

Vậynếukháchhàngđềnghịtrảchocô1triệuđô-lađểquanhệtìnhdụcmàkhôngdùngbaocaosuthìsao?

Alliedừnglạitrướccâuhỏinày.Sauđó,côthểhiệnrằngcôhiểubiếtvềcáimàcácnhàkinhtếhọcgọilàsựlựachọnđốinghịch,côtuyênbốrằngcôcũngsẽkhôngchấpnhậnlờiđềnghịấy–bởivìbấtcứkháchhàngnàođủđiênrồđểđềnghịchimộttriệuđô-lachomộtlầnquanhệtìnhdụckhôngbảovệthìchắcchắnanhtasẽphảitỉnhtáođếnđộbiếtnétránhmọiloạiphítổn.

KhicôbắtđầuhànhnghềởChicago,vớigiá300đô-la/giờ,nhucầuvềgáimại dâm lúc đó rất cao. Cômuốn tiếp bao nhiêu khách cũng có, tùythuộcvàokhảnăngchịuđựngcủacơthể,làmviệcgần50giờmỗituần.Côgiữnhịpđộlàmviệcđótrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh,nhưngsaukhiđãtrảxongtiềnmuaxe,vàcómộtkhoảntíchlũynhonhỏ,côtrởlạinhịpđộlàmviệc15giờ/tuần.

Ngay cả khi đã như vậy, cô bắt đầu băn khoăn liệumột giờ công laođộngcủamìnhcóđánggiáhơn300đô-lahaykhông.Tínhra,nếumộttuầnlàmviệc15giờ,trungbìnhcôcũngđãthuđượchơn200.000đô-lamỗinăm.

Sau đó, thực tế cô đã nâng giá lên 350 đô-la/giờ.Cô tiên lượng là sốlượngkháchhàngsẽphảigiảmxuống,nhưngkhông.Vìvậy,sauvàitháng,côtiếptụctănggiálên400đô-la/giờ.Mộtlầnnữa,nhucầucủakháchhàngvẫnkhôngcódấuhiệugiảmxuống.Alliephátbựclênvớichínhmình.Rõrànglàcôđãtínhphíquárẻtrongsuốtthờigianqua.Nhưngítnhấtthìcôcũngđãtănggiámộtcáchcóchiếnlược,chỉtạorasựkhácbiệtnhỏtrongcácbướcgiá.Đốivớinhữngkháchhàngthânthiết,côvẫnduytrìmứcgiácũnhưngvớinhữngkháchhàngkháccôthôngbáogiámớilà400đô-la–vànếuhọchêđắt,côdễdàngxuatayđểbỏqua.Dùsaohọcũngcònnhiềusựlựachọnkhác.

Khônglâusauđó,côlạitiếptụctănggiá,đến450đô-la/giờ,vàvàithángsau,là500đô-la/giờ.Trongvòngkhoảng2năm,Allieđãtănggiálên67%mànhucầucủakháchhàngvẫnchưathấygiảmxuống.

HànhtrìnhtănggiácủaAlliecònlàmbộclộmộtđiểmđángngạcnhiênkhác:côcàng tănggiá, thìcô lạicàng ítphảiquanhệ tìnhdụcvớikhách.Vớigiá300đô-la,côphảicăngthẳnglàmviệcvớinhữngkháchmuốnquanhệtìnhdụcbaonhiêulầncũngđược,miễnlàanhtađủsức.Nhưngphảitrả500 đô-lamột giờ, cô thường chỉ phải uống rượu và ăn tối cùng khách –“mộtbuổihẹnhòăntối4tiếngkếtthúcbằng20phútmâymưacuốibuổi”,côkể,“mặcdùtôivẫnlàcôgáiấy,ănmặcnhưcũ,vànóinhữngcâuchuyệncũnhưkhitôichỉtínhgiá300đô-la/giờ.”

Côchorằngmìnhcóthểđãhưởnglợitừmộtnềnkinhtếpháttriểnmạnhmẽ.Đó làvàoquãngnăm2006,2007,nhữngnămmàcácgiámđốcngânhàng,luậtsưvànhânviênbuônbánbấtđộngsảnphấtlên.NhưngAllieđãnhậnthấyrằnghầuhếtnhữngngườimuadịchvụcủacôđều,nóitheongônngữ kinh tế học, là những người nhạy cảm với giá cả. Nhu cầu tình dụcdườngnhưkhôngliênquangìđếnsựpháttriểncủakinhtế.

Chúngtôiướcchừngkháchínhxáclàcókhoảnggần1.000gáigọicaocấp như Allie ở Chicago, hoặc hành nghề tự do hoặc làm việc cho mộtđườngdâycungcấpmạidâm.NhữngcôgáiđứngđườngnhưLaSheenacóthểđang làmcôngviệc tồi tệnhấtnướcMỹ.Nhưngvớigáigọi“caocấp”nhưAllie,hoàncảnhcóvẻhoàntoànkhácbiệt:lươngcao,giờlàmviệctựdovàrất ítnguycơbịđánhđậphaybịcảnhsát tóm.VậyvấnđềnangiảithựcsựlàtạisaomộtngườinhưAllielạitrởthànhgáigọi,trongkhisốphụnữkhôngchọnnghềnàylạinhiềuhơn.

Chắcchắnlànghềmạidâmkhôngphảidànhchotấtcảmọiphụnữ.Bạnphảithíchquanhệtìnhdụcởmứcvừađủ,vàsẵnsànghisinhmộtsốthứ,vídụnhưkhôngcóchồng (trừkhianh ta rất thấuhiểu,hoặcquá tham lam).

Nhưng tất cảnhữngbất lợinàydườngnhưchẳngquan trọngkhimứcgiáđưa ra là500đô-lamộtgiờ.Thựcvậy, khiAllie tin tưởng thổ lộvề cuộcsốngcủamìnhchomộtcôbạnlâunăm,rằngmìnhlàmộtgáigọicaocấpvàmiêu tảcuộc sốngmớicủamình,vài tuần sau, côbạnnàycũngnhảyvàolàmăncùngAllie.

Alliechưatừngcóbấtcứrắcrốinàovớicảnhsát,vàtấtnhiênhivọngsẽkhôngbaogiờvướngphải.Sựthựclàcókhicôsẽphátrồlênnếuhoạtđộngmạidâmđược luậtpháp chophép, bởivì chiến lược tănggiá của côxuấtpháttừthựctếlàdịchvụcôcungcấpkhôngthểđượcphápluậtthôngqua.

Allieđãtrởthành“trùmsò”tronglĩnhvựccủamình.Côđượccoilàmộttrongnhữngbàchủcómáumặt,biết tiếtchếtổngchiphí,kiểmsoátđượcchất lượng,biếtcáchphân loạigiácảvàhiểu rõvềcảnguồncungvàcầutrênthịtrường.Côcũngyêuthíchcôngviệccủamìnhnữa.

Nhưngsautấtcảnhữnggìđãnói,Alliebắtđầutìmkiếmchiếnlượcđểrútlui.Côđãgần30tuổi,vàtrongkhivẫncònhấpdẫn,côhiểurằngnhansắcrồisẽlụitàn.Côcảmthấytiếcchonhữngbậcđànchịtrongnghề,họnhưnhữngvậnđộngviêngiàcỗi,thậmchícònkhôngbiếtkhinàonênrútrakhỏinghềnày.(Mộtvậnđộngviênnhưthế,mộtcầuthủbóngchàynổitiếngđãđềnghịAlliequađêmvớiôngtakhicôđangđinghỉởNamMỹmàkhôngbiếtcôlàgáimạidâmchuyênnghiệp.Allieđãtừchối,côkhôngthíchlàmviệctrongkỳnghỉ.)

Cònmộtlýdonữa,đólàcôbắtđầumệtmỏikhiphảisốngcuộcđờibímật.Giađìnhvàbạnbèkhôngbiếtcô làmộtgáimạidâm,vàkhônghoàinghigìvềvỏbọcmàcôthểhiệnravớihọ.Nhữngngườiduynhấtcôcóthểkhôngphảichedấuchính lànhữnggáibánhoakhác,nhưnghọ lạikhôngphảilànhữngngườithân.

Côđãtiếtkiệmđượcmộtkhoảntiền,nhưngcũngchưađủđểvềhưu.Vìvậycôbắtđầulênkếhoạchchosựnghiệpkếtiếpcủamình.Côđãcóbằngtưvấnnhàđất.Cơn sốtnhàởđã lênđỉnhđiểm,vàdườngnhư thậtdễđểchuyểnnghềvàothờiđiểmấy,khicảhaicôngviệcđềulànhữngnghềtựdovềmặtthờigian.Nhưngcóquánhiềungườicùngýtưởng.Ràocảnđểbướcchânvàongànhmôigiớibấtđộngsảnmỏngmanhđếnnỗicứhễcócơnsốtđấtnhẹlàxuấthiệncảloạtnhữngtrungtâmmôigiớibấtđộngsảnmới–vàtrong10nămqua,sốthànhviêncủaHiệphộiMôigiớiBấtđộngsảnMỹđãtănglên75%-consốnàychắcchắngâyáplựcđếnthunhậptrungbìnhcủahọ.VàAlliekinhhoàngkhipháthiệnrachỉnhậnđượcmộtnửasốtiềnhoahồngtừtrungtâmmôigiớithuêcôlàmviệc.Đólàmộtsựcắtxéntệhại.

Cuối cùng Allie cũng nhận ra điều mà cô thực sự muốn làm: trở lạitrườngđạihọc.Côcóthểxâydựngmọithứtừnhữngkinhnghiệmthulượmđượckhiđiềuhànhcôngviệckinhdoanhcủamìnhvànếumọiviệcsuônsẻ,đăngkýhọcngànhnàycóthểchocônhữnghiểubiếtđểtạoramứcthunhậphấpdẫnmàkhôngphảidùngđếnvốntựcó.

Côchọntheohọcngànhgìvậy?Kinhtế,tấtnhiênrồi.

N

CHƯƠNG2.VÌSAONHỮNGKẺĐÁNHBOMLIỀUCHẾTNÊN

MUABẢOHIỂMNHÂNTHỌ?

ếubạnbiếtaiđóởĐôngNamUgandasắpcócontrongnămtới,bạnhãycầunguyênvớicả trái timmình rằngđứa trẻ sẽkhôngsinhvào

tháng5.Bởinếunhưvậy,khoảnghơn20%nguycơđứabémớisinhsẽmấtkhảnăngnhìn,nghehayhọctậpkhitrưởngthành.

Sau3nămnữa,sinhembévàotháng5làbìnhthường.Nhưngmốihiểmhọachỉdịchchuyển,chứkhôngbiếnmất;Tháng4lúcnàysẽlàthángđánglongạinhất.

Điềugìcóthểtạonênhiệntượngkìlạnày?Trướckhibạntrảlời,hãycân nhắc điều này: hiện tượng tương tự đã từng được phát hiện cách nửavòngtráiđất,ởMichigan.Thựctếlà,ởMichiganđứatrẻsinhravàotháng5cóthểcònmangrủirocaohơnsovớiởUganda.

NhàkinhtếhọcDouglasAlmondvàBhashkarMazumderđãcócâutrảlờiđơngiảnchohiệntượnglạlùngvàphiềnnãonày:thángRamadan.

MộtsốkhuvựcởbangMichigancórấtnhiềungườiHồigiáosinhsống,cũnggiốngnhưởĐôngNamUganda.Giới luật của đạoHồi là không ănuống vào ban ngày trong suốt thángRamadan. Phần lớn phụ nữHồi giáothamgiakểcảkhiđangmangthai;việcănkiêngnàydiễnratrongngàykểtừlúcmặttrờimọcchođếnkhimặttrờilặn.Bằngphântíchnhữngdữliệusinh nở của khu vực này trong nhiều năm, hai nhà khoa học Almond vàMazumderđưarakếtluận:hầuhếtnhữngthainhisinhtrongthángRamadanđềuphảichịuhậuquảcủaviệcnhịnănnàytrongsuốtquátrìnhpháttriển.MứcđộnghiêmtrọngphụthuộcvàoviệcđứatrẻđangởgiaiđoạnnàocủathaikỳkhithángRamadandiễnra.Nhữnghậuquảnghiêmtrọngnhấtxảyrakhingườimẹnhịnănvàothángđầutiêncủathaikỳ,tuynhiênnóvẫncóthểxảyranếungườimẹnhịnănvàobấtkỳthờiđiểmnàochotớitậnthángthứ8.

ĐạoHồi sửdụngÂm lịch, vì thế thángRamadanbắtđầu sớmhơn11ngàymỗinăm.Năm2009,nódiễnratừ21tháng8tới19tháng9,khiếnchotháng5năm2010 trở thành thángxui xẻonhất để chàođời.Banăm sau,thángRamadandiễnratừ20tháng7,vìthếtháng4củanămtiếptheosẽtrởthànhthángchàođờirủironhất.RủironàycònlớnhơnnữakhiRamadandiễn ra vàomùa hè bởi số giờ ban ngày sẽ nhiều hơn, bởi vậy thời gian

khôngănuốngsẽdàihơn.ĐólàlýdotạisaoởMichigan,-nơibanngàydàitới15giờvàomùahèsovớiUganda,nướcởgầnđườngxíchđạovàvìthếcósốgiờbanngàygầnnhưbằngnhauởmọithờiđiểmtrongnăm,-nhữnghiệuứngnàylớnhơn.

Khônghềquákhinóicảcuộcđờicủamộtngườicóthểchịutácđộngrấtlớnbởisựmaymắntrongquátrìnhchàođờicủaanhtahaycôta,sựmaymắnđócóthểlàthờigian,địađiểmhayhoàncảnh.Thậmchícảđộngvậtcũngcóthểảnhhưởngbởisựmayrủikhiđượcsinhra.Kentucky,trungtâmgâygiốngngựathuầnchủng,đãbịtấncôngbởimộtbệnhkhóhiểuvàonăm2001khiến500chúngựaconchếtnonvàhơn3.000bàothaichếtlưu.Đếnnăm2004,hệquảcủadịchbệnhđóđãlàmgiảmsốlượngngựanon3tuổiđời,2trong3cuộcđuaTripleCrowncóchiếnthắngthuộcvềSmartyJones,mộtchúngựanonvớiconmẹđượcthụtinhởKentuckynhưngđãtrởvềnhàởPennsylvaniatrướckhixảyradịchbệnh.

Những hiệu ứng này không phải hiếm gặp như bạn nghĩ. DouglasAlmondnghiêncứurấtkỹdữliệudânsốMỹtừnăm1960tới1980vàđãtìmramộtnhómngườikémmaymắnghêgớmtrongsuốtcuộcđờihọ.Họmắcnhiềubệnhtậtvàcóthunhậptrungbìnhthấphơnnhữngngườisinhtrướchoặcsauhọchỉvàitháng.Họđứngtrongbộhồsơdânsốgiốngnhưmộtlớpbụinúi lửanổibật trênmột tài liệukhảocổhọc,mộtđườngkẻmỏngcủanhữngđiềuđángngạinằmgiữahaimảngdàybìnhthường.

Thựcsựđiềugìđãxảyravớihọ?

Nhómnhữngngườinàyđượcthainghéntrongđợtdịch“cúmTâyBanNha”năm1918.Đólàmộtloạibệnhdịchghêgớm,giếtchếthơnnửatriệungườiMỹchỉtrongvàitháng–tổngsốngườithiệtmạng,nhưAlmondghinhận,nhiềuhơntổngsốlínhMỹchếttrongtấtcảcáccuộcchiếntranhcủathếkỷXXcộnglại.

Thờiđiểmấy,cóhơn25triệungườiMỹcũngbịnhiễmbệnhcúmnhưngvẫn sống sót.Con sốnàybaogồm1/3 sốphụnữđangởđộ tuổi sinhnở.NhữngsảnphụnhiễmbệnhtrongthờigianxảyradịchbệnhcónguycơsinhranhữngđứatrẻgiốngnhữngđứatrẻhoàithaitrongthángRamadan,nghĩalàchúngcóthểphảigánhchịunhữngđaukhổtrongsuốtcuộcđờichỉvìmẹcủachúngmangbầukhôngđúngthờiđiểm.

Sựchàođờicòngâyranhữnghiệuứngkhác,tuykhôngđếnmứcgọilàthảmkhốc,nhưngnócó thểảnhhưởngđángkể tới tương laicủamộtconngười.Đâylàmộtcâuchuyệnmangtínhthựctiễn,đặcbiệtlàgiữacácnhàkinhtếhọc,khiviếtchungmộtnghiêncứukhoahọc,vàhọcủacácđồngtác

giảthìphảiviếttheothứtựalphabet.VậyđiềugìsẽxảyranếumộttácgiảsinhravớitênAlbertZyzmorthayvìAlberAab,vídụthế?Hainhàkinhtếhọc(thựcsự)nêuracâuhỏinàyvàcùngpháthiệnrarằng,dùtấtcảmọiđiềukiệncủa2 tácgiả làgiốngnhau, thìTiếnsĩAabcónhiềucơhội làmviệctrong các trường đại học hàng đầu, trở thành thành viên củaHội các nhàToánKinhtế(hoanhô!),vàthậmchílàđoạtgiảiNobelhơn.

“Thựcsựthì,”hainhàkinhtếhọckếtluận,“mộttronghaichúngtôicòntínhđếnchuyệnbỏbớtmộtchữcáitronghọcủacôấy.”Mộtcáitêngâycảntrởchosựnghiệp:Yariv.

Hoặchãycânnhắctrườnghợpnày:nếubạnđếnthămphòngthayđồcủamộtđội tuyểnbóng chày tầmcỡ thếgiới vàokhoảngđầunăm,nhiềukhảnăngbạnsẽchenngangmộtbuổitiệcmừngsinhnhậtsovớiviệcđếnthămhọvàokhoảngcuốinăm.

SốliệuthốngkêngàythángnămsinhcủacáccầuthủbóngchàytrẻtuổingườiAnhđãchothấyhơnmộtnửacầuthủsinhratừthángMộtđếnthángBa,sốcònlạisinhtrảiđềutrong9thángcònlạicủanăm.ỞđộituyểntươngtựcủanướcĐức,52cầu thủchơigiỏinhấtđộiđượcsinhra từ thángMộtđếnthángBa,chỉcó4cầuthủsinhratrongkhoảngthờigiantừthángMườiđếnthángMườihai.

Tạisaolạicósựphânbiệtưuthếngàysinhnhưvậy?

Nhữngvậnđộngviêngiỏinhấtbắtđầuchơimônthể thaocủamìnhtừkhihọcòntươngđốitrẻ.Vìcácvậnđộngviêntrẻđềuphảiđượctuyểnlựatheođộtuổi,dođócácđộituyểnđươngnhiênphảiđịnhramộtngày“ngắtngọn”ngàysinhcủacầuthủ.Cácđội tuyểnbóngchàytrẻ tuổiởchâuÂu,cũngnhưcáccầuthủtrongcácđộituyểnkhác,lấyngày31/12làngày“ngắtngọn”.

Giờ hãy tưởng tượng bạn là huấn luyện viên củamột đội tuyển bóngchàyđangphảicânnhắcchọnmộttronghaicầuthủcùngbảytuổi.Cầuthủthứnhất(tênlàJan)sinhngàymùng1thángMột,trongkhicầuthủthứhai(tênlàTomas)sinhrasau364ngày,vàongày31thángMườihai.Nhưthếtuycảhaicùnglà7tuổi,JanlớnhơnTomasmộttuổi–màởđộtuổiấy,sựchênhlệchnàyđemlạinhữnglợithếquantrọng.Jansẽlớnhơn,nhanhhơnvàtrưởngthànhhơnTomas.

Có thểbạnđang tìmkiếmđộ trưởng thànhhơn lànhữngkỹnăngbẩmsinh,sẽkhôngquantrọnglắmnếumụctiêucủabạnlàchọncầuthủhaynhấtchođộicủamình.Gầnnhưchắcchắnmộthuấnluyệnviênsẽkhônghứngthúvớinhữngđứatrẻbé,nhữngđứatrẻnếucóthêmmộtnămpháttriển,có

thểtrởthànhmộtngôisao.

Vàcứthếvòngquaynàybắtđầu.Nămnàyquanămkhác,nhữngcậubélớnhơnnhưJanđượclựachọn,đượcđộngviêngópýcùngnhữngưuáivềthời gian và điều kiện luyện tập, trongkhi những cậu bé nhưTomas cuốicùngbịrớtlại.Hiệuứngtuổitácnày,nhưđãbiết,rấtmạnhmẽtrongnhiềumôn thể thao với những lợi thế trong suốt con đường tiến tới đẳng cấpchuyênnghiệp.

Vàtấtnhiên,nhưbànộicủabạnvẫnnói,“khổluyệnthànhtài”,nhưngkhôngchỉlàsựrènluyệnthụđộng.NhữngngườithànhcôngluôntrảiquathứEricssongọilà“rènluyệncóchủđích”.YêucầunàykhôngchỉđơngiảnnhưchơimộtbảnnhạcởcungCthứhàngtrămlầnhaytậpđitậplạicúgiaobóngchotớikhivaicủabạnnhưmuốnrụngkhỏikhớp.Rènluyệncóchủđíchgồm3yếutốthenchốt:đặtramộtmụctiêucụthể;thuthậpphảnhồingaylậptức;vàtậptrungvàokỹthuậtnhiềunhưtậptrungvàokếtquả.

Nhữngngườitrởnênxuấtchúngởmộtlĩnhvựcnàođókhôngnhấtthiếtphảilàngườiđượccholàcótiềmnăngkhicòntrẻ.Điềunàychỉrarằngkhiphải chọn lựa sựnghiệp, người tanên làmnhữnggìmàmìnhyêu thích–phải,chaôngbạncũngkhuyênbạnđiềunày,nếubạnkhôngyêucôngviệccủamình,bạnchắcchắnsẽkhôngđủcốgắngđểđạtđượcnhữnggiátrịcaonhấtcủanó.

Khibắtđầuquansát,bạnsẽthấylợithếtừngàysinhcóởkhắpnơi.Hãyxemxét trườnghợpcáccầu thủcủaMajorLeagueBaseball.Phần lớncácgiảitrẻởMỹcóngàyngắtngọnlà31thángBảy.Nódẫntớiviệcmộtcậubésẽcónhiềuhơn50%khảnăng thànhcôngnếucậu tasinhvào thángTámthayvìthángBảy.Trừkhibạnlàngườitinvàocáccunghoàngđạo,rấtkhóđểchứngtỏmộtngườicónhiềuhơn50%cơhộiphátbóngởmộtgiảiđấulớnđơngiảnvìcậutathuộccungSưtửthayvìcungCựGiải.

Tuycáchiệuứngngàysinhđangphổbiến,sẽlàsailầmnếucườngđiệuhóanó.Ngàysinhcóthểđẩynhữngđứatrẻởvùngbiênsangbênkiaranhgiới, nhưng còn những ảnh hưởng khácmạnhmẽ hơn rất nhiều.Nếu bạnmuốnconcủamìnhchơiởMajorLeagueBaseball,điềuquantrọngnhấtbạncóthểlàm–quantrọnghơnnhiềusovớithờigiansinhvàothángTám–đólàđảmbảođứabékhôngsinhravới2nhễmsắcthểX.Khibạnđãcómộtbétraichứkhôngphảibégái,bạnnênbiếtvềmộtyếutốgiúpđứatrẻcókhảnăngchơiởgiảiMajorLeaguenhiềugấp800lầnsovớimộtcậubébấtkỳ.

Điềugìcóthểmanglạiảnhhưởngmạnhmẽnhưthế?

CómộtngườichachơiởgiảiMajorLeague.Cóđiềukiệnnhư thếmà

nếucontraibạnkhôngđượcchơitronggiảithìbạnkhôngthểtráchmócaingoàichínhmình:bạnnênrènluyệnnhiềunữahơnkhicònlàmộtđứatrẻ.

Có những gia đình sản sinh ra các tuyển thủ bóng chày.Vài gia đìnhkhácthìsảnsinhranhữngtênkhủngbố.Theolẽthường,nhữngtênkhủngbốtớitừcácgiađìnhnghèokhóvàkhôngđượchọchànhđầyđủ.Điềuđócóvẻdễnhậnthấy.Nhữngđứatrẻsinhratrongcácgiađìnhthunhậpthấp,íthọccótỉlệtrởthànhtộiphạmcaohơntrungbìnhrấtnhiều,nhưngliệucóđúngnhưvậyđốivớitrườnghợpnhữngtênkhủngbố?

Đểtìmhiểuđiềunày,nhàkinhtếhọcAlanKruegerđãlầntheomộtbứcthưcủaHezbollahđượcgọilàAl-Ahd(Lờithề)vàbiêndịchtiểusửchitiếtcủa129kẻđánhbomliềuchết.Ôngđãsosánhchúngvớinhữngngườiđànôngcùngđộ tuổiởLebanon.Ông tìmra rằng,những tênkhủngbốđến từcácgiađìnhnghèokhóchiếmtỉlệthấphơn(28%sovới33%)vàtỉlệđượchọchếtphổthôngcaohơn(47%sovới38%).

MộtphântíchtươngtựvềnhữngkẻđánhbomliềuchếtởPalestinecủaClaudeBerrebiđưarakếtquảchỉcó16%đếntừnhữnggiađìnhbầncùng,sovớihơn30%tỉlệđànôngtrêntoànPalestine.Trongkhihơn60%cótrìnhđộsauđạihọc,sovớitỉlệtươngtựtrongdânsốlà15%.

Nhìn chung,Krueger nhận ra “những tênkhủngbố cóxuhướngđượcsinhratrongnhữnggiađìnhcógiáodụctốt,ởmứctrunglưuhoặcthunhậpcao”.Bấtchấpmộtsốngoạilệ-quânđộicủaCộngHòaAi-lenvàcóthểlàlựclượngnhữngconhổgiảiphóngTamilcủaSriLanka(khôngcóđủthôngtin)–xuhướngnàyđúng trênkhắp thếgiới, từcácnhómkhủngbốởMỹLatinh tới các thànhviênAlQaeda thựchiệnvụkhủngbốngày11 thángChíntạiMỹ.

Giảithíchthếnàovềđiềunày?

Cóthểkhinghèođói,bạncónhiềuthứđểlolắnghơnviệcthổibaycơthểcủamình.Cóthểnhữngthủlĩnhkhủngbốcoitrọnggiátrịcủanănglực,khimàmỗi cuộc tấn công khủng bố đòi hỏi nhiều yếu tố hơnmột tội ácthôngthường.

Hơnthếnữa,nhưKruegerđãchỉra,tộiphạmthôngthườngchỉdomộtsốcánhângâyra,trongkhikhủngbốvềcơbảnlạilàmộthànhđộngchínhtrị.Trongphântíchcủaông,nhữngkiểungườicóxuhướngtrởthànhmộttênkhủngbốnhấtcónhữngnét tươngđồngvớinhữngkiểungườisaymêvớiviệcđi…bầucửnhất.Họđánhđồngkhủngbốvớitìnhyêutổquốctừmáuthịt.

BấtcứaihiểubiếtvềlịchsửcũngsẽnhậnrarằnghồsơkhủngbốcủaKruegercónétgiốngvớinhữngnhânvậtcáchmạngđiểnhình.FidelCastrovà Che Guevara, Mohandas Gandhi, Leon Trotsky và Vladimir Lenin,SimonBolivarvàMaximilienRobespierre–bạnsẽthấytrongsốhọ,chẳngcóaisinhraởtầnglớpthấp,vàkhôngđượchọchànhchuđáohết.

Nhưngnhữngnhàcáchmạngvànhữngkẻkhủngbốcónhữngmụctiêukhác nhau. Những nhà cách mạngmuốn lật đổ và thay thế chính quyền.Nhữngkẻkhủngbốmuốn,ừm,mụctiêucủachúngkhôngphảilúcnàocũngrõ ràng.Nhưmộtnhàxãhộihọcđãchỉ ra, có thểchúngmongmuốnxâydựng lại một thế giới mới, theo cách nhìn lệch lạc của mình; những tênkhủngbốtôngiáocóthểmuốnlàmtêliệt tổchứcthếtụcmàchúngkhinhmiệt.Kruegerchỉrahơn100địnhnghĩakhácnhauvềchủnghĩakhủngbố.“Ởmộtcuộchộithảonăm2002”,ôngviết,“cácbộtrưởngngoạigiaođếntừhơn50quốcgiaHồigiáođãcùngnhaulênánchủnghĩakhủngbố,nhưnghọkhôngtàinàothốngnhấtđượcmộtđịnhnghĩavềcáiđiềumàhọlênán.”

Điềukhiếnchủnghĩakhủngbốđặcbiệtkhóchịuđólàsựgiếtchócđôikhikhôngphảilàđiểmchínhyếu.Hơnthế,đólàsựtiêudiệtlònghammuốnđượcsốngvàphávỡcuộcsốngbìnhyêncủaconngười.Chủnghĩakhủngbốvì thế trởnên rấthiệuquả, có tácđộnghơn rấtnhiều sovớinhững tội áctươngtựnhưngkhôngphảilàkhủngbố.

ThángMườinăm2002,khutrungtâmcủathànhphốWashintonD.Cđãtừngchứngkiến50vụgiếtngười,mộtconsốnghiêmtrọng.Nhưng10vụtrong số đó diễn ra một cách khác thường. Không phải là những vụ giếtngườidomâu thuẫngiađìnhhay cácbăngnhóm tộiphạm thanh toán lẫnnhau,mà là những vụ giết người ngẫu nhiên và không thể giải thích nổi.Nhữngngườidânbìnhthườngđanglotoancôngviệcriêngcủamìnhbỗngdưngbịbắnchếtkhimuaxăng,khibướcrakhỏimộtcửahànghaylàmcỏởvườntrướccửanhà.Sauvàiphátsúng,sựhoảngloạnhìnhthành.Khinhữngtêntộiphạmtiếptụchànhđộng,cảkhuvựcchínhthứctêliệt.Trườnghọcđóngcửa,cácsựkiệndiễnrangoàitrờibịhủybỏ,vàrấtnhiềungườituyệtđốikhôngbướcchânrakhỏinhà.

Nhậndiệnnhữngtổchứcđứngsauhậuthuẫnvàtàitrợchokhủngbố?

Mọiviệcđược sáng tỏnhờhai người:mộtgãđànông41 tuổivàmộtthanhniênlàtòngphạmđãkhaihỏatừkhẩusúngtrườngBushmaster.223-calibertrênchiếcsedanhiệuChevy,thùngxerộngrãiđượcbiếnthànhnơitrúẩnchonhữngtaysúngbắntỉa.Quáđơngiản,quárẻvàquáhiệuquả:đóchính làảnhhưởngcủakhủngbố.Hãyhìnhdungmỗi tên trongsố19 tênkhủngbốvụ11 thángChín, thayvì trở thànhmộtkhông tặc, láimáybay

đâmvàonhữngtòanhà,lạiđivòngquanhđấtnước.Mườichíngãđànông,với19khẩusúngtrường,trong19chiếcxehơi,mỗingày,mỗitêntrongsốđóláixetớimộtđịađiểmmớivàngẫunhiênbắnvàonhữngngườidânđangbơmxăng,đangởtrongtrườnghọchaytrongcácnhàhàng.Cả19tênkhủngbốnàyđộngbộhóacáchànhđộngcủachúngvớinhaumỗingàysẽtạorahiệuứngnhưmộtquảbomhẹngiờtrêntoànquốc.Chúngrấtkhóbịbắt,vàngaycảkhimộttênnàođóbịbắt,thì18têncònlạivẫntiếptụchànhđộng.Cảđấtnướclâmnguy!

Người ta sợ chủ nghĩa khủng bố vì nó có thể ảnh hưởng trực tiếp lêncuộcsốngcủabấtcứai,chứkhôngchỉnhắmvàomộtđốitượngcụthể.Ảnhhưởngđángkểnhấtgiántiếpsinhratừnhữngkiểukhủngbốnàylànỗisợhãinhữngcuộctấncôngtrongtươnglai,ngaycảkhinhữngnỗilosợấyhiểnnhiên lànhầmchỗ.VìkhảnăngmộtngườiMỹbình thườngbị chết trongnăm2002dobịkhủngbốtấncônglà1trên5triệungười;tỷlệtửvongdokhủngbốthấphơn575lầnsovớitựsát.

Hãytínhđếnmộtloạichiphíítrõrànghơn,đólàthờigianvàsựtựdo.Hãynhớlạilầngầnđâynhấtkhibạnđiquaphòngkiểmtraanninhtrướckhilênmáybay,ngườitayêucầubạnphảibỏgiàyđểkiểmtraxemcókimloạitrongtấtchâncủabạnkhông,sauđó,trênđôichântrần,bạncànhắcđilạibộphậnanninhđểlấyđồđạccủamình.

ChúngtabuộcphảibiểudiễnnhữngmànchântrầntrênsânbaysauvụviệccủamộtgãngớngẩnquốctịchAnhtênlàRichardReid.Mặcdùgãnàykhông kịp kích nổ quả bom trong giầy củamình, nhưng chính vì thếmàchínhphủMỹđưaraquyđịnhmới,buộcmọingườicởigiàyđểkiểmtraanninh.Giả sử tính trungbìnhmỗingười cởi ravàđi lại giàyởkhuvựcanninh sân bay mất 1 phút. Chỉ tính riêng nướcMỹ, quá trình này diễn rakhoảng560triệulần/năm.Nhưvậymất560triệuphút,tứclàhơn1.065năm–sauđóchiacho77,8năm(tuổithọtrungbìnhcủangườiMỹ),tínhralàgầnbằng14cuộcđời–14người.VậylàmặcdùtênkhủngbốRichardReidthấtbạitrongviệcgiếthạimộtngười,nhưnghắntalạithuđượcphầnlờiđólàthờigiantươngứngvới14cuộcđờimỗinăm.

Nhữngtổnthấttrựctiếptừvụtấncôngngày11thángChínlàrấtlớn–gần3.000mạng sốngvànềnkinh tế suygiảmmấtkhoảng300 tỷđô-la–tươngứngvớinhữngmấtmáttronghaicuộcchiếntranhởAfghanistanvàIraqmànướcMỹchịutráchnhiệmchính.Nhữngcầncânnhắcnhữngchiphíphụ thêmkhácnữa.Chỉ3 thángsauvụ tấncông,sốvụ tainạngiao thôngchếtngườiởnướcMỹtăngđộtbiến,thêm1.000vụsovớisốtainạndiễnrathôngthường.

Mộtyếutốđónggóplàmsốvụtainạngiaothôngtănglênđólàngườitakhôngđimáybaymàthayvàođótựláixe.Tínhtheotỷlệtrungbìnhtrênmỗidặmđườngthìláixeô-tônguyhiểmhơnđimáybay.Tuyvậy,điềuthúvịlà,dữliệuchothấyhầuhếtnhữngvụtainạngiaothôngđộtbiếnấykhôngxảyraởcácconđườngliênthànhphố,màởcácđườngđịaphương,vàtậptrungởphíaTâyNam,gầnnơixảyravụtấncôngkhủngbố.Hơnthếnữa,cácvụtạinạnchếtngườicóxuhướngdongườiđiềukhiểnphươngtiệngiaothôngbịsayrượuhoặcthiếucẩntrọng.Nhữngyếutốnày,đikèmvớivôsốnghiêncứuvềảnhhưởngtâmlýdochủnghĩakhủngbốgâyrasauđóđãđưađếnkếtluậnlàvụtấncông11thángChínđãkhiếnchongườitalạmdụngrượubianhiềuhơnvàxuấthiệnnhữngdấuhiệucăngthẳngtiềnsangchấntâmlý,tấtcảnhữngthứnàytrởthànhmộtphầnnguyênnhânkhiếnsốlượngtainạngiaothônggâychếtngườitănghơnmứcbìnhthường.

Dưâmvẫnkhôngdừngởđó.HàngnghìnsinhviênvàgiáosưđạihọckhôngđượcnhậpcảnhvàonướcMỹvìviệccấpvisabịxiếtchặtkiểmsoátsauvụtấncông.Cóítnhất40côngtykhaithácthịtrườngchứngkhoánbịsuygiảmvìcácnhàđầutưhủykhớplệnhmuabán.ỞthànhphốNewYork,nguồnlựccảnhsátđượcđiềuchuyểnsangkhuvựcphòngchốngtộiphạmkhủngbố–độiđặcnhiệmchốngtộiphạmđặcbiệt,haynhữngđơnvịchốngtộiphạmbăngnhóm–bịsaolãng.Tìnhtrạngtươngtựnhưvậyđượclặplạiởcấpđộquốcgia.Tiềnbạcvànguồnnhânlựcthayvìđổvàothịtrườngđểcứunềntàichínhđangxuốngdốclạichuyểnsangsănđuổinhữngtênkhủngbố–điềunàyđónggópmộtphần,hoặc ítnhất làmtrầmtrọng thêm,cuộckhủnghoảngtàichínhxảyragầnđây.

Khôngphảimọiảnhhưởngsauvụkhủngbốngày11thángChínđềutaihại.Giaothôngđườngkhôngsụtgiảm,nhưngnhờđó,dịchcúm–vốnrấtdễlâynhiễm trên các chuyếnbay– chậmphát tánvàbớt nguyhiểmhơn.ỞWashingtonD.C,tìnhtrạngtộiphạmđượchạnchếmỗikhicấpđộcảnhbáokhủngbốtănglên(cảmơnđộingũcảnhsátđượcđiềuđộngbổsungngậptràn thành phố).Vàmột hàng rào an ninhở khu vực biên giới được hìnhthànhcólợichomộtsốnôngdânởCalifornia–nhữngngườinôngdânnày,khiMexicovàCanadagiảmlượngnhậpkhẩuđãtrồngvàbánđượcrấtnhiềucầnsa,saunàytrởthànhmộttrongnhữngvụmùamanglạinhiềulợinhuậnnhấtcholiênbang.

KhimộttrongbốnchiếcmáybayđâmvàoLầunămgócngày11thángChín,tấtcảnhữngnạnnhânbịthươngnặng,nhấtlànhómbịbỏng,đượcđưatớiBệnhviệnĐakhoaTrung tâmWashington,bệnhviệnsố1vềcấpcứuhồisứcvàđươngnhiênlàbệnhviệnlớnnhấttrongthànhphố.Lúcđóbệnhnhânchỉcómộtnhúm–nhưngcácnạnnhânthìlaliệt–ngaycảthếthìcác

trungtâmđiềutrịcũnggầnquátải.Giốnghầuhếtcácbệnhviệnkhác,BệnhviệnĐakhoaWashingtoncũngđãsửdụngđến95%côngsuấthoạtđộng,vìvậychỉcầnmộtnhómngườicầnđượccấpcứulàđủgâyrốiloạnhệthống.Chưahết,điềutồitệnữalàđườngdâyđiệnthoạicũngnhưdịchvụcuộcgọinộimạngtrongbệnhviệnbịhỏng,dođóbấtcứaimuốngọiđiệnthoạiđềuphảinhảylênmộtchiếcxeđirakhỏikhuvựcvàidặmmớicóthểliênhệvớibênngoài.

Tất cả những điều này đều đã được trù liệu, Bệnh viện Đa khoaWashington đã hoạt động khá tốt. Nhưng đối với Crag Feied,một bác sĩchuyêngiacấpcứulâunămcủabệnhviện,nhữnggìdiễnrađãkhẳngđịnhnỗisợhãilớnnhấtcủaông.Nếuchỉmộtnhúmnạnnhâncầncấpcứucùngmộtlúcnhưvậymàđãlàmchobệnhviệnrốibengcảlên,thìsẽthếnàonếuxảyrathảmhọa-khicấpcứutrởthànhhoạtđộngquantrọngnhất?

Ngaycảtrướckhixảyravụkhủngbốngày11thángChín,Feiedđãtrăntrởhàngnghìngiờvềviễncảnhkhủngkhiếpấy.Ônglàkiếntrúcsưtrưởngcủamộtchươngtrìnhkhảosátdochínhquyềnliênbangtài trợ,cótêngọiPhòngcấpcứusốMột(EROne),nhằmbiếnphòngcấpcứutrở thànhmộtphòngcấpcứuhiệnđạicủakỷnguyênmới.

Nhữngnăm1960,cácbệnhviệnđơngiảnlàkhôngđượcthiếtkếđểtiếpnhậncác trườnghợpcấpcứu.“Nếubạnđưamộtngười thân tớimộtbệnhviệnvàobuổitối,”Feiedkể,“cánhcửabệnhviệncóthểđangđóngchặt.Bạnbấmchuông,mộtcôytáxuấthiệnhỏixembạnmuốngì.Côấycóthểchobạnvàobệnhviện,sauđócôtasẽgọiđiệnthoạichobácsĩ lúcấyđangởnhà,vàbácsĩcóthểđếnhoặckhông.”Côngtáccấpcứuthườngdonhàxácđịaphươngđảmnhiệm.Thậtkhómàcóthểnghĩravídụnàominhhọachohaiđộngcơngượcđờinhauđếnvậy:mộtônggiámđốcnhàxáclạicótráchnhiệmgiúpđỡđểbệnhnhânkhôngđượcchết!

Ngàynay,yhọcxếpcấpcứuởvịtríthứbảy,tứclàchuyênkhoalớnthứbảytrongsốcácchuyênkhoa(tổngsốcó38chuyênkhoa),vớisốlượngbácsĩchuyênngànhcấpcứuđãtăng5lầnkểtừnăm1980.Nóđòihỏingườibácsĩphảilàbậcthầykiểumộttrongtấtcả,thaotácnhanh,vàphòngcấpcứuđãtrở thành điểmmấu chốt trong hệ thống sức khỏe cộng đồng. Trongmộtnăm,ởnướcMỹcógần115triệucacấpcứu.Baogồmcảcáccađẻcấpcứu,56%cácbệnhnhânđượccácphòngcấpcứuchuyểnlênđiềutrịởcácbệnhviện,tănglên46%sovớinăm1993.Chưahết,Feiednói“bạncòncóthểláicảchiếcxetảivàothẳngquầylễtâncủamộtphòngcấpcứunữa.”

Ngày11thángChínkhiếntấtcảchúngtanhậnramộtđiềulàcácphòngcấpcứuđãhoạtđộnghếtcôngsuấttrongkhảnănggiớihạncủanó.Nếucó

hàngnghìnnạnnhâncầncấpcứuởbệnhviệnđakhoaWashington,thìliệungườitacóphươngándựphòngnàochưa?

ViễncảnhnhưvậykhiếnFeiedđauđầusuytư.Hầuhếtcácphòngcấpcứuđềucókhoảngkhônggianđủchứavàichiếcxehơicùngmộtlúc.Cácphòngnàythườngxâydựngquácao–“vìnhữngngườithiếtkếchúngnhằmmụcđíchvậnchuyểnnạnnhândễdàng,”Feiednói.Bãiđáptrựcthăngtrêntầngthượngcũngvấpphảitìnhtrạngtươngtựvìthờigianvàkhônggiancủaphòng cấp cứubị phụ thuộc vào chiếc thangmáyduynhất trong tòa nhà.Nhằm loại bỏ các tắc nghẽn như vậy, ý tưởng của Feied là thiết kế mộtphòng cấp cứugiống sânbay, với diện tích lớn có thể chứavô sốxe cứuthương,xebuýt,hoặcthậmchílàtrựcthăng.

Nhưng các vấn đề liên quan đến giao thông không phải là điều khiếnFeied lo lắngnhất.Mộtbệnhviệnkhiphảiđốiđầuvớinhững thứnghiêmtrọnghơnvàcótínhlantruyềnmạnh–nhưSARShoặcbệnhtruyềnnhiễmThraxhayEbolahoặcmộtchủngmớicủabệnhcúmgâychếtngười–thìbảnthânbệnhviệnđócũngsớmbịtêliệt.Giốngnhưhầuhếtcáctòanhà,khôngkhí trongcácbệnhviệnphải lưu thông,nghĩa lànếucómộtbệnhnhânbịbệnhtruyềnnhiễm,thìcóthểsẽcóhàngtrămbệnhnhânkhácbịlây.“Hẳnlàbạnkhôngmuốnđếnbệnhviệnchữacáichânđau,đểrồicuốicùngbịnhiễmbệnhSARS”,Feiednói.

Câutrảlờichotrườnghợpnàylàxâydựngnhữngbệnhviện,đặcbiệtlàcácphòngcấpcứucónhữngcănphòngđược thiếtkếcách lyvàkhôngbịlưuthôngkhôngkhísangcáckhuvựckhác.Nhưnghầuhếtcácbệnhviện,Feiednóithêm,đềukhôngmuốnchitiềnđểxâynhữngthứkhônghấpdẫn,khôngmanglạilợinhuậnnhưthế.“Cómộtsốphòngcấpcứuđượcxâydựngnăm 2001 khá đẹp, rất nghệ thuật, nhưng chúng chẳng phù hợp chút nàotrongthờibuổinày.Chúngcónhữnghànhlangđượcxâyrộngrãi,ngăncáchcác phòng bằng những bức màn cửa, nhưng nếu bạn có một bệnh nhânnhiễmSARSnằmởgiường4,thìsẽchẳngcóbệnhnhânhaybácsĩnàotrênthếgiớinàymuốnlạigầnbệnhnhânnằmởgiườngsố5hết.

ĐấylàFeiedcònchưatínhtớisốnhữngbệnhnhântrongtấtcảcácbệnhviện chết bởimột nguyên nhân khác với nguyên nhân khiến họ đến bệnhviện: chẩn đoán sai (hậu quả của việc thiếu quan tâm, kiêu căng hoặc donhậnthứcsailệch;nhầmthuốc(dochữbácsĩkêđơncẩuthảlànguyênnhâncơbảnthườngthấy);vậndụngsaikỹthuật(đọcngượcphimchụptiaX,vídụthế);vàlâynhiễmvikhuẩn(vấnđềchếtngườivàphổbiếnnhất).

“Tình trạng hành nghề y hiện nay quá tồi tệ, làm theo những cách cũchẳngmanglạinhiềugiátrị,”Feiednói.“Khôngmộtaitrongngànhymuốn

thừanhậnđiềunày,nhưngđólàsựthật.”

Feied lớn lên ở Berkeley, California, trong suốt thời kỳ hỗn loạn củanhữngnăm1960,vàrấtphùhợpvớicuộcsốngthờiđó.Ôngdichuyểnbằngvántrượtkhắpnơi;cólầncònbịkẹttrongvaitròlàtaytrốngchomộtbannhạcđịaphươngcótênlàCáichếtDuyêndáng.Ôngcóthiênhướngvềmáymóc,haytháorờitừngphầnrồilạilắpđặtlạitấtcảnhữnggìtrôngcóvẻthúvị,và làmộtngườicóchí tiến thủ:18 tuổiđã thành lậpmộtcông tycôngnghệnhỏ.Trướcđóônghọcvềngành lý sinhvà toánhọc trướckhibướcchânvàongànhy.Ôngtrởthànhbácsĩvì“sứcquyếnrũcủanhữnghiểubiếtbí ẩn”, hammuốn được hiểu tường tận về cơ thể người như hiểu vềmáymóc.

Dùvậy,bạnsẽcảmthấycácloạimáymócvẫnlàniềmđammêtrênhếtcủaông.Từkhicòntrẻ,ôngđãhàohứngtrướcnhữngphátminhcôngnghệmới – ông cho đặtmột chiếcmáy fax trong phòng cứu thương và làmộttrongsốnhữngngườicóxeô-tôSegwayđểđi, trongkhicảhaiphátminhnàyvẫncònrấtmớilạ–vàônghàohứngnhớlạibàigiảngcủamộtnhàkhoahọcmáy tính, tên làAlanKay về lập trình phương hướng cho đối tượng(OOP).ÝtưởngcủaKay–đónggóitừngđoạnmãmộtcáchlô-gicchophépkhảnăngtươngtácvớinhữngthànhphầnkhác–đólàsựkỳdiệucủahiệnđạihóa,giúpcácnhà lập trìnhcócuộcsốngdễdànghơnvàngược trở lạigiúpmáytínhtrởthànhmộtcôngcụmạnhmẽvàlinhhoạt.

FeiedđếnBệnhviệnĐakhoaTrungtâmWashingtonvàonăm1995,ôngđượcSmith–ngườibạnđồngnghiệplâunămtuyểnvàođểlắpđặtthiếtbịchokhoacấpcứu. (Smithcũng làmộtngười tin tưởngvàosựkỳdiệucủacông nghệ. Ông này có bằng thạc sĩ về khoa học máy tính ở Đại họcStanford,đềtàinghiêncứucủaôngcũngcómụcđíchkhôngkháclắmsovớiAlanKay).Mặcdùmộtvàiphòngbệnhđặcbiệttrongkhoađãđượcđầutưthíchđáng,nhưngnhìnchungkhoacấpcứuvẫnxếphạngcuốitrongthứtựưutiêncáckhoacủabệnhviệnWashington.Phòngcấpcứulúcấyđôngđúc,chậmchạpvàlộnxộn;mỗinămnólạicómộtphươnghướnghoạtđộngmớihoặc đại loại thế, và chính ban giám đốc y khoa của bệnh viện cũng gọiphòngcấpcứulà“mộtchốnchảthíchthúgìmấy.”

Vàothờiđiểmấy,FeiedvàSmithđãthửđặtmìnhvàovịtrícủahơnmộttrămnghìnkiểubệnhnhânở trongcácphòngcấpcứu.Họpháthiệnracómộtloại“hànghóa”luônởtrongtìnhtrạngkhanhiếm:thôngtin.Mộtbệnhnhâncóthểđến–ýthứchaykhôngýthức,hợptáchaykhônghợptác,điềmđạmhaynóngtính,kèmtheokhônggiớihạnnhữngvấnđềrắcrốicóthểnảysinh–vàbácsĩphảiquyếtđịnhrấtnhanhxemnênđốixửvớianhtanhưthế

nào.Nhưngluôncónhiềucâuhỏihơnlàcáccâutrảlời:Bệnhnhâncóđangđiềutrịgìkhông?Tiềnsửbệnháncủaanhtalàgì?Lượngmáuthấplàdohiệntượngchảymáutrongcấptínhhaylàchứngthiếumáukinhniên?VàbảnchụpCTđángraphảicókếtquảcáchđây2tiếngđangởđâurồi?

“Trongnhiềunăm,tôikhámbệnhmàkhôngbiếtthêmthôngtinnàokhácngoàinhữnggìmàbệnhnhânnóichotôi,”Feiednói.“Đểbiếtthêmnhữngthông tin khác thìmất quá nhiều thời gian, vì vậy bạn không thể tính cảnhữngnhântốấyđược.Chúngtôicũngthườngbiếtmìnhcầnnhữngthôngtingì,thậmchícònbiếtlànóởchỗnào,chỉlàkhôngthểcóđượcthôngtinấy tại thờiđiểmấy.Nhữngdữ liệu thông tinquan trọngcó thểởđâuđấycáchthờiđiểmngườitacần2giờđồnghồ,hoặc2tuầnlễ.Trongmộtphòngcấpcứubậnrộn,thậmchíchỉhaiphútcũnglàquánhiều.Bạnkhôngthểlàmgìkhicótới40bệnhnhânvàmộtnửatrongsốđóđanghấphối.”

Đauđáuvớivấnđềnày,quyếtđịnhchuyêntâmchocôngviệccủamộtphòngcấpcứu-tinhọchóađầutiêntrênthếgiới(Ôngtựsángchếracụmtừnàydựa trên thuật ngữ của châuÂuvềkhoahọcmáy tính).Ông tin rằngcáchtốtnhấtđểnângcaochấtlượngphụcvụytếtrongcácphòngcấpcứulàcảithiệndòngchảythôngtin.

Ngaycả trướckhiđảmnhậncôngviệcởbệnhviệnđakhoa trung tâmWashington,FeiedvàSmithcũngđãthuêmộtnhómsinhviênykhoatheosátcácbácsĩvàytálàmviệctrongcácphòngcấpcứu,bámriếtlấyhọđểthuthậpthôngtin.RấtgiốngvớiviệcSudhirVenkateshđãthuêngườibámtheovàphỏngvấn các côgái bándâmởChicago, họ cần thu thậpnhữngthôngtinđángtincậyhơn,nhữngdữliệuthựckhôngdễgìcóđược.Dướiđâylàmộtsốcâuhỏimànhữngsinhviênđãhỏi:

Kểtừlầncuốicùngtôinóichuyệnvớibạn,thìbạncầnnhữngthôngtingì?

Mấtbaolâuđểcóđượcthôngtinấy?

Nguồntinởđâu:Gọiđiệnthoại?Sửdụngsáchthamkhảo?Nóichuyệnvớimộtthủthưchuyênngànhyhọc?

Bạncóhàilòngvớicâutrảlờinhậnđượckhông?

Thôngtinđócótácđộngthếnàotrongquyếtđịnhđiềutrị?

Thôngtinđócótácđộnggìđếnquyếtđịnhmứcviệnphícủabệnhviện?

Chẩnđoánđãrõràng:phòngcấpcứucủabệnhviệnđakhoatrungtâmWashingtonđiềutrịrấtnhiềubệnhnhântrongtrườnghợpthiếudữliệumột

cáchnghiêmtrọng(“datapenia”),hoặcítdữliệu.(Feiedcũngphátminhratừmớinày,bắtchướchậutốcủatừ“leucopenia”nghĩalàsựgiảmbạchcầu).Cácbácsĩdùng60%thờigiancủamìnhđể“quảnlýthôngtin”vàchỉ15%đểtrựctiếpchămsócbệnhnhân.Đólàmộttỷlệquáthấp.“Nhiệmvụcủatrungtâmcấpcứukhôngphảilàđiềutrịbệnhnhântheocănbệnhhaytheolứatuổi,màlàchạyđuavớithờigian,”MarkSmithphátbiểu.“Cấpcứulàtấtcảnhữnggìbạnphảilàmtrongvòng60phútđầutiên.”

SmithvàFeiedkhámphárahơn300nguồndữliệutrongbệnhviệnvàkhôngaiđượcbiết,baogồmcảhệthốngthôngtinchínhthống,viếttay,ảnhscan,kếtquả thínghiệm,cácphimchụpmạch tim,vàhệ thốngkiểmsoátnhiễmtrùngtrongtệptinExelnằmtrongmáytínhcủamộtaiđó.“Vànếucôấyđinghỉ, thìbạnchỉcónướcnhờChúagiúpnếubạnmuốntìmmột tấmphimXchụpphổicủamộtbệnhnhânmắcbệnhlao.”Feiednói.

Đểcungcấp cho cácbác sĩ vày tá làmviệc trongcácphòngcấp cứunhữnggìmàhọthựcsựcần,phảixâydựngmộthệthốngthôngtintừgốc.Nóphảilàmộthệthốngbáchkhoatoànthư(bấtcứmộtmảnhghépdữliệubịthiếunàocũngcóthểlàmtiêutanhivọngcứusốngmộtbệnhnhânnàođó);mộthệthốngdữliệuđủmạnh(chỉmộtbảnchụpquétnãochẳnghạn,cũngcóthểngốnrấtnhiềubộnhớdữliệu);vànócầnphảilinhhoạt(mộthệthốngnếukhôngthểnạpdữliệutừbấtcứkhoanàoởbấtcứbệnhviệnnàotrongquákhứ,hiệntại,vàtươnglaithìđềuvôdụngcả.)

Và,nócũngphảixửlýthôngtinrấtrấtnhanh.Khôngphảichỉvìthaotáckhôngthểchậmtrễtrongphòngcấpcứu,màbởivì,nhưFeiedđãhọcđượctừkhoahọcnhânvăn,kinhnghiệmlàmộtngườisửdụngmáytínhsẽrơivàotrạngthái“xaolãngnhậnthức”nếucóhơnmộtgiâytrốnggiữahailầnnhấpchuộtvànhìnthấydữliệumớitrênmànhình.Nếu10giâytrôiqua, thì trínãoconngườisẽhoàntoànphiêubạtởtậnđâuđâu.Vàđóchínhlàlúccácsaisóttrongyhọcxuấthiện.

Đểxâydựngmộthệthốngthôngtinnhanh,linhhoạt,đủmạnhvàcótínhbáchkhoatoànthư,FeiedvàSmithphảitrởlạivớiconđườngcũ:lậptrìnhphươnghướngchođốitượng.Họkiếnthiếtchocôngviệcmộtkiếntrúcmớimàhọgọilà“dữliệutrungtâm”và“dữliệulantỏa”.Hệthốngcủahọsẽtáithiếtlạimỗimẩudữliệutừkhắpcáckhoavàlưutrữtrêncơsởchophépnótươngtácvớibấtcứmộtdữliệunàotrongcơsởdữliệu,hoặcvớicảtỷmẩudữliệukhác.

Chán một điều là không phải ai ở bệnh viện đa khoa trung tâmWashingtoncũnghàohứngvớikếhoạchnày.Thểchếnàyvốnđãquácồngkềnhvànógiốngmộtconquáivậtkhómàlaychuyểnnổivớinhững“vùng

cấm”đượcbảovệvànhữngquytắckhôngthểphávỡ.Mộtvàikhoacoicơsởdữliệunhưtàisảncủariênghọvàkhôngmuốnchiasẻ.NguyêntắcchitiêueohẹpcủabệnhviệnkhôngchophépFeiedvàSmithmuatrangthiếtbịmáytínhmàhọcần.Mộtlãnhđạocấpcao“ghétchúngtôi”,Feiednhớlại,“vàkhôngbỏlỡcơhộinàođể“némđá”vàngăncảnmọingườikhônglàmviệcvớichúngtôi.Ôngtathườngtruycậpvàohệthốngdịchvụyêucầuvàobanđêmvàxóanhữngyêucầudịchvụcủachúngtôi.”

NhữnghànhđộngnhưvậycũngkhôngkhiếnFeiednảnlòngbởivìôngkhôngphảilàkiểungườidễchấpnhậnthấtbại–màngượclại,cânbằngvàđốilậpnhưchínhnhữngbứchọaMirotreotrêntườngphònglàmviệccủaông–hoặclà,đốidiệnvớitháchthức,ôngsẽlàmviệckhôngngơinghỉchođếnkhi tìm thấymột cáchđể tậnhưởnghoặc, cókhi cònđedọađến conđườnggiànhchiếnthắngcủaông.Ngaycảtêngọiôngđặtchohệthốngmáytínhmớicũngcóvẻhoànhtráng:Azyxxi(ừm,đọclàZick-see),trongđóôngmôtảnhữngngườiđếntừxứPhoenice,nhữngngườicókhảnăng“nhìnxatrôngrộng”–nhưngtrênthựctế,ôngvừacườivừathừanhậnlà“chúngtôimớinghĩrađấythôi”.

Cuốicùng,Feiedcũngchiếnthắng–hoặc,nóichođúnglàcơsởdữliệuđãchiến thắng.Azyxxicuốicùngđãđượccàiđặt trênmànhìnhmáy tínhcủamỗiphòngcấp cứu.Feiedviết lên trên sảnphẩmdòngchữ: “Bản thửnghiệm Beta: Đừng sử dụng.” (Chưa từng có ai nói ông ấy không thôngminh).CũngnhưAdamvàEva, cácbác sĩ vày tá bắt đầu tòmòvề “tráicấm”vàpháthiệnrasảnphẩmấythựcsựlàmộtđiềukỳdiệu.Chỉtrongvàigiây,họcó thểđịnhvịvà lấyđượcbấtcứ thôngtinnàohọcần.Chỉ trongvòng 1 tuần, đã cómột hàng dài những người đăng ký sử dụngmáy tínhAzyxxi.Vàkhôngchỉcácbácsĩởphòngcấpcứu:họđếntừtấtcảcácbệnhviệncónhucầusửdụngdữliệu.Ởcáinhìnđầutiên,dườngnhưnógiốngmột sản phẩm sáng tạo.Nhưng không, Feied nói.Nó là “thành quả chiếnthắngcủasựganlỳ”.

Trong vài năm, khoa cấp cứu của bệnh viện đa khoa trung tâmWashington, từmộtphòngcấp cứuhạngbétđãvươn lên trở thànhphòngcấpcứusố1tạikhuvựcWashington.KhiAzyxxitănglượngthôngtintrữliệulêngấp4lần,cácbácsĩvàytáchỉphảisửdụngíthơn25%thờigianđể“quản trị thông tin”và thờigiandànhđể tiếpxúc trực tiếpvớibệnhnhântănglên2lần.Thờigianchờđợitrongphòngcấpcứutrướcđâylà8giờ;thìgiờđây,60%bệnhnhânđếnvàđitrongvòngíthơn2giờ.Bệnhnhânkhirakhỏi phòng cấp cứukhỏe hơn, còn các bác sĩ thì vui hơn (và thao tác saiphạmgiảmbớt).Sốlượngbệnhnhântrongnămtănglêngấphai,từ40.000lên đến 80.000, trong khi số lượng nhân viên chỉ tăng 30%.Hiệu quả đã

đượcchứngminhvàđâylàtintốtchotấtcảnhữngbệnhviệnnàođangcònxếphàngcuối.

LợiíchdoAzyxximanglạiquárõràng,nênrấtnhiềubệnhviệnđãgọiđiệnđặthàng.Vìvậy,ngaylậptức,Microsoftđãmuabảnquyền,cảCraigFeiedvàmọi thứ.Microsoft đặt lại tên cho sảnphẩm làAmalga, vàngaytrongnămđầutiên,lắpđặthệthốngnàycho14bệnhviệnlớn,trongđócóbệnhviện JohnHopskin,NewYork-PresbyterianvàMayoClinic.Mặcdùnóđãđượchìnhthànhtừmộtphòngcấpcứu,nhưnghơn90%cơsởsửdụngsản phẩm này lại là những khoa khác trong các bệnh viện. Như đã nói,Amalgacậpnhậtthôngtincủagần10triệubệnhnhân,với350trangchămsóc;đốivớinhữngngườilàmviệctạinhà,họcóhơn150terabytesdữliệu.

Sẽ làkhôngđủnếukhôngnhắc tớiviệcAmalgađãcải thiện tìnhhìnhviệnphícủabệnhnhân,giúpcôngviệccủacácbácsĩtrởnênhiệuquảhơn.Nhưngvớichừngấydữliệuđãtạoranhữngcơhộikhác.Nóchophépcácbác sĩ tìmkiếmnhững thông tinvềcácbệnhchưađượcchữa trị.Nógiúptìnhtrạngcủabệnhnhântốthơn.Nóbiếngiấcmơxâydựngmộtcơsởdữliệusốminhbạchtrởthànhhiệnthực.Vàbởivìthuthậpthôngtintrongthờigianthựctừtấtcảcácquốcgia,nênhệthốngnàycóthểphụcvụnhưmộtmáyCảnhbáoSớmTừxavềsựbùngnổcáccănbệnh,kểcảkhủngbốbằngvũkhísinhhọc.

Nócũngchophépnhữngngườikhác,nhữngngườikhônglàmviệctrongngànhytếnhưchúngta,vídụthế,tiếpcậnvớimộtdữliệucóthểtrảlờimọikiểucâuhỏinhư:ailàbácsĩgiỏinhất,tồinhấttrongphòngcấpcứu?

Cónhiềulýdokhiếnviệcđánhgiátrìnhđộbácsĩlàmộtcôngviệcđòihỏinhiềumưumẹo.

Đầutiênlàsựthiênlệchtrongviệcchọnlựabácsĩ:bệnhnhânkhôngthểbịchỉđịnhbácsĩđiềutrịmộtcáchbừabãi.Haivịbácsĩtimmạchsẽcóhaitậphợpbệnhnhânkhônggiốngnhauởrấtnhiềukhíacạnh.Vịbácsĩtốthơncókhilạilàngườicótỷlệbệnhnhântửvongcaohơn.Tạisao?Bởinhữngbệnhnhânmangtrọngbệnhsẽphảitìmđếnbácsĩđiềutrịgiỏinhất,vìvậy,ngaycảvịbácsĩlàmviệcrấttốt,thìsốlượngbệnhnhâncónguycơtửvongcủaôngtavẫncaohơnnhữngbácsĩkhác.

Sẽlànhầmlẫnnếuđánhgiá trìnhđộbácsĩdựatrêncơsởduynhất làtìnhtrạngcủabệnhnhân.Thôngthường,cácbácsĩphảilàm“thẻbáocáo”vàthôngquasángkiếntưởngnhưkhôngthểchốicãinày,lạinảysinhnhữnghậuquảkhôngmấythíchthú.Mộtbácsĩbiếtanhtađangđượcxếphạngdựatrêntrêntìnhtrạngcủabệnhnhâncóthểsẽđiềutrịkiểu“hớtváng”,bỏqua

nhữngbệnhnhânmắcbệnhhiểmnghèo, -nhữngngườicầnsựđiều trị tốtnhất, -để tránh làmxấuhìnhảnhcủamình.Thựcvậy, cácnghiêncứuđãchứngminhcácthẻbáocáobệnhviệntrênthựctếlạigâyhạichobệnhnhânhơn,bởivìnhữngđộngcơsailầmcủamộtsốbácsĩ.

Đánhgiábácsĩcũngcầnthủthuậtvìmộtquyếtđịnhcủabácsĩcó tácđộngkhôngthểtínhtoánđượctạithờiđiểmhiệntại,màphảitheodõirấtlâusau khi bệnh nhân được điều trị xong xuôi.Khimột bác sĩ đọc bản chụpphimkhốiuởngựccủamộtbệnhnhân,vídụthế,thìkhôngthểchắcchắnkhẳngđịnh có phải là ung thưvú hay không.Bác có thể kết luận sau vàituần,nếucáckếtquảsinhthiếtđượcđápứngđầyđủ-hoặc,cóthểbỏquamộtkhốiukhác,màsaunàychínhlànguyênnhânkhiếnbệnhnhântửvong,hoặccóthểkhôngbaogiờpháthiệnrađược.Ngaycảkhimộtbácsĩđưarachẩnđoánvàphácđồđiềutrịchínhxácthìvẫntồntạimộtvấnđềnghiêmtrọng,đólàkhôngcógìđảmbảobệnhnhânsẽthựchiệnđúngphácđồđiềutrịđó.

CơsởdữliệudonhómcủaCraigFeiedchọnlọctừphòngcấpcứubệnhviệnđakhoa trung tâmWashington có thể làm sáng tỏmột số câuhỏivềtrìnhđộcủabácsĩ.Bắtđầu,bộdữliệurấtlớn,gồm620.000bệnhnhânthămkhám,trongđócókhoảng240.000bệnhnhânmớitrongvòng8năm,vàhơn300bácsĩđiềutrị.

Hệthốngdữliệuchứatrongnótấtcảmọithứmàbạnmuốnbiếtvềmộtbệnhnhânbấtkỳ–nặcdanh,tấtnhiênrồi,đểphụcvụchoviệcphântích–từthờiđiểmcôtabướcchânvàophòngcấpcứu,ngồitrênxelănhayđượccángvào;chođếnkhicôtarờikhỏibệnhviện,cònsốnghayđãchết.Dữliệusẽbaogồmcảthôngtinnhânkhẩuhọc;nhữngphànnàncủabệnhnhâncũngđược ghi lại đầy đủ; bệnh nhân gặp bác sĩ bao lâu; bệnh nhân được chẩnđoánvàđiềutrịnhưthếnào;liệubệnhnhâncóđượcnhậpviệnvàthờigianđiềutrịnộitrúlàbaolâu;bệnhnhânđượcxuấtviệnkhinào;tổngviệnphílàbaonhiêu;vàcảthôngtinbệnhnhâncóchếthaykhông.(Ngaycảkhibệnhnhânchết2nămsaukhiraviện,cáichếtvẫncóthểbịkếtluậntrongnghiêncứu,dựatrênviệcxemxétcơsởdữliệucủabệnhviệnsovớichỉsốtửvongantoàn).

Cơsởdữliệucũngchobiếtphácđồđiềutrịcụthểcủabácsĩchomộtbệnhnhâncụthể,chúngtôicũngbiết thêmchútít thôngtinvềbácsĩ,baogồmtuổitác,giớitính,trườngtốtnghiệp,làmtạibệnhviệnnàovàsốnămkinhnghiệm.

Khihầuhếtmọingườinghĩđếncácphòngcấpcứu,họthườnghìnhdungrahìnhảnhnhữngvếtthươngvớimáumebebétvànạnnhâncủacácvụtai

nạn.Trênthựctế,cáctainạnthươngtâmnhưvậychiếmmộttỷlệrấtnhỏtrongsốnhữngcacấpcứumàphòngcấpcứutiếpnhậnmỗingày,vàbởivìbệnhviệnđakhoatrungtâmWashingtonđãcómộttrungtâmgâymêcấpđộI riêngbiệt,nênnhững trườnghợpnhưvậy làđặcbiệthiếmgặp trongdữliệucủaphòngcấpcứu.Cóthểnóirằng,phòngcấpcứuchínhnhậnđượcvôsốnhững lời thanphiền trực tiếpcủabệnhnhân, từnhữngcabệnhđedoạtínhmạngchođếnnhữngbệnhhoàntoàntưởngtượng.

Trungbình,cókhoảng160bệnhnhânmỗingày.Bậnrộnnhất làngàythứHai,vàngàycuốituầnthườngítbệnhnhânnhất.(Đâylàmanhmốichothấycórấtnhiềuloạibệnhkhôngquánghiêmtrọngđếnnỗibệnhnhânphảitừbỏ cáchoạt động cuối tuầnđểđếnbệnhviện.)Giờ caođiểm là 11giờsáng,đônghơn5lầnsovớigiờthấpđiểm,vàokhoảng5giờchiều.Cứ10bệnhnhânthìcó6phụnữ,tuổitrungbìnhlà47.

Việcđầutiênbệnhnhânlàmkhivừađếnphòngcấpcứulànóichoytáchịutráchnhiệmphânloạixemchuyệngìkhôngổnđangxảyra.Mộtvàilờimôtảchungnhấtlà“khóthở”,“đaungực”,“mấtnước”,“nhưbịcảmcúm”.Mộtsốkhácthìíthơnnhư“bịhócxươngcá”,“bịquyểnsáchdầyrơibổvàođầu”vàrấtnhiềucácloại“bịcắn”,rấtnhiềutrườnghợpbịchócắn(khoảng300),bịcôntrùnghaynhệncắn(200).Thúvịhơnnữa,ngàycàngcónhiềucacấpcứuvìbịngườicắn(65),nhiềuhơncảcáccabịchuộtcắnvàmèocắncộnglại(30),trongđó,cómộttrườnghợpcábiệtlà“bịkháchhàngcắntạinơilàmviệc.”(Húhồn,maymàdữliệuđầuvàokhôngghirõcôngviệccủabệnhnhânnàylàgì).

Phầnlớnbệnhnhânđếnphòngcấpcứuđềusốngsótravề.Chỉcó1trên250bệnhnhântửvongtrongmộttuầnlễ;1%chếttrongvòngmộttháng,vàkhoảng 5% chết trong vòngmột năm.Nhưng để biết được ai đangở tìnhtrạngnguycấpđếntínhmạngthậtkhôngdễdàng(đặcbiệtlàđốivớichínhbảnthânbệnhnhân).Hãytưởngtượngbạnlàmộtbácsĩphòngcấpcứuvới8bệnhnhânđangngồitrongphòngchờ,mỗingườitrongsốhọlạicó8lờiphànnànchungchung.Bốnngườitrongsốcáccabệnhtrêncótỷlệtửvongcaotrongkhitỷlệở4ngườicònlạithấphơn.Bạncóbiếtcanàolàcanguykịchhơnkhông?

Vàđâylàcâutrảlờidựatrênsốliệubệnhnhântửvongtrongvòng12tháng.

Nóichung,mọingườinghĩthởgấplàtriệuchứngkhôngquánguyhiểmđến tínhmạng. (Nó thườngđượcviết tắt làSOB–Shortness of breath, vìvậynếumộtngàynàođóbạnthấychữviếttắtnàybêncạnhtênbạn,đừngnghĩlàbácsĩghétmìnhnhé).Đốivớirấtnhiềubệnhnhân,thởgấprõrànglà

ítnguyhiểmhơnnhữngtriệuchứngkhácnhưđaungực.Nhưngdữliệulạichokếtluậnnhưsau:

Vậylàtỷlệmộtbệnhnhânbịđaungựctửvongtrongvòng1nămkhôngcaohơn tỷ lệ trungbìnhbệnhnhân tửvongởcácphòngcấpcứu,mặcdùtriệuchứngthởgấpcónguycơtửvongcaohơngấpđôi.Tươngtựnhưvậy,cứ10bệnh

nhânthìcó1ngườibịđauhọng,sốthaymắcbệnhlâynhiễmtrongvòng1năm;nhưngnếubệnhnhânđóbịchóngmặt,ngấthaytrongtrạngtháicóvấnđềvềtâmthầnthìtỷlệtửvongsẽchỉlà1/3.

Vớicảđốngnhữngthứnhưvậytrongđầu,hãycùngtrởlạicâuhỏilúctrước:vớitấtcảnhữngdữliệunày,chúngtađánhgiáhiệuquảcủatừngbácsĩnhưthếnào?

Tiêuchírõnhất,màcóthểdễnhìnthấynhấttrongcơsởdữliệuđólàtìnhtrạngkhácnhaukhiraviệncủacácbệnhnhân.Thựcvậy,phươngphápnàyđãphảnánhsựkhácbiệtcơbảngiữacácbácsĩ.Nếukếtquảnàycóthểtincậyđược,thìcuộcđờibạnchỉcómộtsốítyếutốquantrọngnhưdanhtínhcủavịbácsĩđiềutrịchobạn,khibạncómặtởphòngcấpcứu.

Nhưngvớicùngnhững lýdokhiếnbạnkhôngnênđánhgiácácbácsĩthôngquathẻbáocáo,thìmộtphépsosánhnhưtrêncũngrấtnặngcảmtính.Haibácsĩởcùngmộtphòngcấpcứulạiđiềutrịchohaitậphợpbệnhnhânrấtkhácnhau.Vídụđộ tuổi trungbìnhcủabệnhnhânđếnphòngcấpcứuvàobuổichiềucaohơnđộtuổitrungbìnhcủanhữngngườiđếnvàonửađêm10tuổi.Thậmchíhaibácsĩtrựcvàocùngmộtkhunggiờcũnggặpnhữngbệnhnhânrấtkhácnhau,dựatrênnănglựcvàhứngthúcủacánhânhọ.Đólàcôngviệccủangườiytálàmnhiệmvụphânloại,côtaphảichỉđịnhcặpbệnhnhân–bácsĩphùhợpnhấtcóthể.Khiấy,mộtbácsĩcóthểđảmnhậntấtcảcáccatâmthần,hoặctấtcảcácbệnhnhâncaotuổi.Bởivìmộtngườigiàvớihơi thởgấpthìcókhảnăngtửvongcaohơnmộtngườitrẻtầm30tuổicócùngtriệuchứng,chúngtaphảihếtsứccẩntrọngkhixétđoánvịbácsĩđiềutrịchonhữngngườigiàsovớivịbácsĩcònlại.

Nhữnggìbạnthựcsựmuốnlàmđólàđiềuhànhphòngcấpcứumộtcáchngẫunhiên, cókiểmsoát, vìvậy,khibệnhnhânđến,họ sẽđượcchỉđịnhmộtcáchngẫunhiênvàokhámvớimộtbácsĩ,ngaycảkhivịbácsĩđóđangquátảivớinhữngbệnhnhânkháchoặcbácsĩđókhôngđượctrangbịkiếnthứcđểđiềutrịcănbệnhcụthểấy.

Nhưngchúngtađangbànđếnchuyệnmộttậpthểngườicụthểđangcốgắngcứusốngmộttậpthểcụthểnhữngngườikhác,vìvậynhữngkiểuthí

nghiệmnhưthếkhôngthểđượcxảyravìnhữnglýdochínhđáng.

Chúngtakhôngthểthựchiệnmộtsựngẫunhiênhóathựcsự,vànếuđơngiảnchỉnhìnvàotìnhtrạngkhixuấtviệncủabệnhnhântrongsổhồsơthìchúngtasẽbịlạclối,vậyđâulàcáchtốtnhấtđểđánhgiánănglựccủamộtvịbácsĩ?

Cảmơnbảnchấttựnhiêncủakhoacấpcứu,khôngcóloạikhoanàonhưkiểukhoanàykhimàsựtainạnngẫunhiênlạicóthểdẫndắtchúngtađếnvớisự thật.Chìakhóacủasựviệc làkhibệnhnhânhoàn toànkhôngcóýniệmnàovềviệchọnênđượcbácsĩnàođiềutrị,vậylàhọđếnphòngcấpcứuđakhoa.Vìvậy,tậphợpkháchhàngđếnphòngcấpcứutừ2giờđến3giờchiềuvàomột thứNămnàođó thángMười, thì thườngcũngsẽ trở lạiphòngkhámđóvàothứNămtuầntiếptheo,vàthứNămtuầntiếptheonữa.Nhưngnhữngvịbácsĩlàmviệcvào3ngàythứNămấyrấtcóthểkhácnhau.Vậynếunhữngbệnhnhânđếnvào thứNămđầu tiêncó tình trạng tệhơnnhữngbệnhnhânđếnvàothứNămthứ2,vàthứ3,mộtkhảnănggiảithíchlà sự thayđổibác sĩnhưvậykhông tốt. (Trongcácphòngkhámđakhoa,thườngcó2đến3bácsĩlàmcùngmộtcatrực).

Cũngcó thểcósự lýgiảikhác, tấtnhiênrồi,giốngnhưsựkhôngmaymắnhay thời tiết khôngđẹphayvi khuẩnE.coli bị phát tán.Nếubạn chỉnhìnvàohồsơdữliệulàmviệccủamộtvịbácsĩnàođó,quahàngtrămlầnthay đổi ca làm việc, và thấy rằng bệnh nhân trong những ca này có tìnhtrạngkhixuấtviệntệhơnbìnhthường, thìbạncócơsởkhávữngchắcđểkếtluậnrằngvịbácsĩđócóvấnđềtrongviệcđiềutrị.

Một ghi chú cuối cùng về phương pháp làm việc: trong khi chúng tanhậpcác thông tinvềviệcbácsĩnàođang làmviệcở lĩnhvựcnào, thì takhôngtậptrungvàoyếutốbácsĩđótrênthựctếđiềutrịbệnhnhâncụthểnào.Tạisao?Vìchúngtabiếtrằngcôngviệccủaytáphânloạisẽchỉđịnhbệnhnhânnàokhámvớibácsĩphùhợp,điềunàykhiếnchosựlựachọntrởnênkémngẫunhiên.Cóvẻnhưhơitrựcgiác–thậmchílàlãngphí–khibỏqua yếu tố kết hợpđặc biệt bác sĩ-bệnhnhân trong phân tích này.Nhưngtrongmộthoàncảnhmàsựlựachọnchínhlànguồncơncủamọivấnđề,thìchỉcócáchduynhấtđểcóđượccâutrảlờiđúng,thậtngượcđời,đólàvứtbỏtrướctiêntấtcảnhữngthôngtincóvẻnhưlàcógiátrịnhất.

Vìvậy,ứngdụngcáchtiếpcậnvàohệthốngthôngtindữliệubềthếcủaCraigFeied,chúngtabiếtđượcgìvềtrìnhđộcủabácsĩ?

Hoặc, hãy thử đặt câu hỏi theo cách này: nếu bạn được đưa đếnmộtphòngcấpcứuđakhoatrongtìnhtrạngnghiêmtrọng,khảnăngbạncóthể

sốngsótphụthuộcbaonhiêuvàovịbácsĩcụthểđiềutrịchobạn?

Câu trả lời ngắn gọn là… chẳng phụ thuộc chút nào. Gần như tất cảnhữnggìđượcliệtvàotrìnhđộcủabácsĩtronghệthốngthôngtintrênthựctếlạimangtínhmayrủi,nghĩalàsẽcómộtvàibácsĩđượcđiềutrịchonhiềubệnhnhânmangnhữngbệnhítnguyhiểmhơn.

Điềunàykhôngđồngnghĩavớiviệckhôngcósựkhácbiệtgiữabácsĩgiỏinhấtvàtồinhấtởphòngcấpcứuđakhoa.(Ôikhông,chúngtôikhôngmuốngọitênhọrađâu).Trongvòngmườihaitháng,tỷlệtửvongcủacácbệnhnhândomộtbácsĩgiỏiđiềutrịsẽthấphơngần10%sovớitỷlệtrungbình.Điềunàynghe thìcóvẻkhôngnhiều,nhưngởmộtphòngkhámcấpcứucó10.000bệnhnhânthìmộtbácsĩgiỏicóthểcứusốngđượcnhiềuhơntừ6đến7mạngngườisovớimộtbácsĩdở.

Thú vị hơn nữa, là tình trạng sức khoẻ khi xuất viện của bệnh nhânkhôngtươngquanvớiviệnphí.Điềunàycónghĩalàđượcnhữngbácsĩgiỏinhấtđiềutrịkhônghẳnlàtốnnhiềutiềnhơn–chiphíchocácxétnghiệm,nhậpviệnvànhững chi phí khác– sovới khi điều trị với cácbác sĩ kémnhất.Đâylàmộtđiềuđángcânnhắctrongmộtkỷnguyênmàngườitanghĩrằng chi phí chăm sóc sức khoẻ tăng đồng nghĩa với việc sức khoẻ cộngđồngtốthơn.ỞMỹ,chiphíchămsócsứckhoẻchiếmhơn16%GDP,tănglên5%sovớinăm1960vàđangcókếhoạchtănglên20%vàonăm2015.

Vậythìnhữngđiểmnàosẽquyếtđịnhmộtbácsĩgiỏi?

Tronghầuhếtcácphần trước,cácpháthiệncủachúng tôichẳngcógìgây ngạc nhiên cả.Một bác sĩ giỏi giang trên tỷ lệ phần trămmà nói, thìthườngtốtnghiệptừmộttrườngđạihọcykhoathuộchàngtopvàđượclàmviệctạimộtbệnhviệncaocấp.Yếutốkinhnghiệmcũngrấtđánggiá:cứ10năm kinh nghiệm trongmột lĩnh vực nghề nghiệp được tính là có giá trịngangvớiviệcđượclàmviệctrongmộtbệnhviệnchấtlượngcao.

Vàvâng:nếubạncũngmuốnbácsĩởphòngkhámđakhoacấpcứucủabạnlàmộtphụnữ.CóthểlàthiệtthòichotrẻemMỹkhicóquánhiềuphụnữ thôngminhchuyểnnghề từdạyhọcsang theođuổicác trườngykhoa,nhưng lại thật tốtkhibiết rằng, ítnhất thì trongnghiêncứucủachúng tôi,những phụ nữ như vậy giỏi giang hơn một chút so với những bạn đồngnghiệplànamgiớitrongsựnghiệpcứungười.

Mộtyếutốcóvẻnhưkhôngliênquanlàliệubácsĩấycóđượcbạnbèđồngnghiệpđánhgiácaohaykhông.ChúngtôinhờFeiedvànhữngbácsĩhàngđầukhácởbệnhviệnđakhoatrungtâmWashingtonnóitêncácbácsĩgiỏinhấtởkhoacấpcứu.Nhữngngườimàhọlựachọnhóaracũngcótỷlệ

bệnhnhântửvongkhôngkháhơnsovớitỷlệbệnhnhântửvongtrungbình.Tuynhiên,mộtđiểmtốtlàbệnhnhânđượcnhữngbácsĩnàyđiềutrịtiêutốníttiềnviệnphíhơn.

Vậylàviệcbácsĩcụthểnàođiềutrịchobạncũngquantrọng–nhưng,trongmộthệthốnggồmrấtnhiềuyếutốnhưvậy,thìcólẽcónhữngyếutốkhácquantrọnghơn:bệnhcủabạnlàgì,giớitínhcủabạn(bệnhnhânnữcóxuhướng tửvongnhiềuhơnbệnhnhânnam trongvòng1nămsaukhi rakhỏivòngkhámcấpcứu),hoặcmứcthunhậpcủabạn(sau1nămbướcchânrakhỏiphòngcấpcứu,bệnhnhânnghèocóxuhướngchếtnhiềuhơnbệnhnhângiàu).

Tintứctuyệtvờinhấtđólàhầuhếtnhữngngườilaođếnphòngcấpcứuvànghĩrằng“thôi,thếlàxong,mìnhsắptànđời”thìlạichẳngmấykhimắcbệnhchếtngười,ítnhấtlàtrongtươnglaigần.

Thực tếhọcó thểkhá lênnhiềubằngcách thứcđơngiảnngồi im tĩnhdưỡngtrongnhà.HãycânnhắcmộtthựctếkhinạnbiểutìnhcủacácbácsĩởLosAngeles,Israel,vàColombialanrộng.Tỉlệbệnhnhântửvonghạthấpđáng kể ở tất cả những khu vực này, từ 18 đến 50%, khi các bác sĩ đìnhcông!

Hiệntượngnàycóthểđượcgiảithíchmộtphầnlàvìcáccaphẫuthuậtgiảmxuốngtrongsuốtthờigiancácbácsĩbiểutình.Đóchínhlàýnghĩđầutiên của Craig Feied khi ông đọc tài liệu. Nhưng ông đã có cơ hội kiểmchứng thêm một lần nữa hiện tượng tương tự khi rất nhiều bác sĩ ởWashingtonrờithànhphốtrongcùngmộtthờiđiểmvìthamdựmộthộithảoyhọc.Kếtquảlà:tỷlệtửvongtụtxuốngtoàndiện.

“Quánhiềubệnhnhânđếnkhámbệnhvàocùngmột thờiđiểmgâyáplựclêntấtcảmọithứ”,ôngnói.“Rấtnhiềungườichẳngmắcbệnhthậptửnhất sinh lạiđiuốngvàongườinhững thứ thuốcvà thamgiavàocácquátrìnhtrịliệu,rấtnhiềutrongsốđókhôngthựchữuíchvàmộtphầntrongđóthậm chí có hại, trong khi những người thực sự ốm sắp chết lại hiếmkhiđượcđểmắttớivàhẳnnhiênlàtửvong.”

Vậy làviệcđếnbệnhviện rất có thể làm tăng tỷ lệ sống sótnếubệnhnhângặpphải cănbệnhnghiêm trọng,nhưngnếukhông, cũngcó thể làmtăngkhảnăngtửvongcủabệnhnhân.BạncóthểnhậnđượcgiảiNobel,vídụ thế.MộtphântíchkhảosátnhữngngườinhậngiảiNobelhóahọcvàyhọctrongsuốt50nămlịchsửcủagiảinàychothấynhữngngườigiànhchiếnthắngsốnglâuhơnnhữngngườichỉnhậnđượcđềcử.(VậymàcóquánhiềungườiHollywoodảotưởngvềcáigọilà“Chỉđượcđềcửthôicũngđủhạnh

phúcrồi.”)Khôngphảivìsố tiền từgiải thưởnggiúpngườiđoạtgiảisốnglâuhơn.“Dườngnhưtượngvàngcómộtphépmàunhiệmđốivớisứckhoẻcủangườiđoạtgiải,”AndrewOswal,mộttácgiảcủanghiêncứuphátbiểu.“LênbụcnhậngiảiởStockholmdườngnhưcũngtặngchomộtnhàkhoahọcthêm2nămtuổithọ.”

BạncũngcóthểđượcvinhdanhởHộitrườngDanhdựcủaGiảiVôđịchBóngchàyQuốcgiaMỹ.MộtnghiêncứutươngtựchothấynhữngcầuthủđượcnhậngiảiởHộitrườngcũngsốnglâuhơnnhữngngườichỉđượcđềcử.

Nhưngsẽthếnàonếunhưchúngtalạirơivàonhữngtrườnghợpngoạilệtrongkhoahọcvàthểthao?Ừm,vậythìbạncóthểmuabảohiểm,mộtkiểuhợpđồngmàbạn sẽ phải tríchmột phần thunhậpđể trả cho công ty bảohiểmmỗi năm, nhưng bù lại khi về già sẽ nhận đượcmột khoản trợ cấplươnghưukéodàichođếnkhibạnquađời.Nhữngngườimuabảohiểmkiểunàyhóaralạisốnglâuhơnnhữngngườikhôngmuabảohiểm,khôngphảivìhọcósứckhoẻtốthơn.Mộtđiềurõrànglàkhoảntiềnphảitrảmỗinămchocông ty bảohiểmcũng làmột yếu tố nhỏ thúcđẩybạn cố sống lâu, sốngkhoẻhơnmộtchút.

Tôngiáocóvẻnhưcũngcó tácdụng.Mộtnghiêncứu trênhơn2.800ngườitrưởngthànhtheođạoThiênchúagiáovàDoTháichothấyhọcókhảnăngquađờitrongvòng30ngàysaunhữngkỳnghỉlễtôngiáochínhhơnlàtrongvòng30ngàytrướcđó.(Mộtyếutốrõràngliênquanđếnđiềunàylà:ngườiDoTháikhôngthíchquađời trongvòng30ngàytrướcmộtkỳnghỉcủangườiThiênchúagiáo,cũngnhưngườiThiênchúagiáocũngsẽcốgắngsốngsótchoquanhữngngàylễcủangườiDoThái).Tươngtựnhưvậy,haingườibạnđồngthờilàhaiđốithủlâunămcủanhauJohnAdamsvàThomasJeffeson(tổngthốngthứ2vàthứ3củanướcMỹ)cùngdũngcảmchốnglạicáichếttrướckhihọhoànthànhmộtsứmệnhcaocả.Cảhaiquađờichênhnhautrongvòng14giờđồnghồvàongày4thángBảynăm1826,đúngngàymàcảnướcMỹcùngnhauhátvangbàiQuốccalầnthứ50.

Việckéodàicáichếtcủaconngười,thậmchíchỉkéodàithêmmộtngàyđôikhicũnglàmtiêutốnhàngtriệuđô-la.Hãytínhđếnthuếđất, thuếnàyđượcấnđịnhdựatrêntàisảnbấtđộngsảncủamộtngườichođếnkhingườiđóquađời.Trongnhữngnămgầnđây,tỷlệđóngthuếthừakếbấtđộngởMỹ là45%, trongđóphần tài sản trị giá2 triệuđô-lađầu tiênđượcmiễnthuế.Tuynhiên,vàonăm2009,phầntàisảnđượcmiễnthuếđãđượcđiềuchỉnhtănglênthành3,5triệuđô-lađầutiên–nghĩalànhữngngườithừakếcủamộtgiađìnhgiàucóvớichahoặcmẹđanghấphốicó1,5triệulýdođểgiữchochamẹmìnhnếucóquađời,thìhãyquađờivàongàyđầutiêncủa

năm2009,thayvìmấtvàongàycuốicùngcủanăm2008.Vớiđộngcơnhưvậy,khôngkhótưởngtượngnếuconcháucủacáccụmuadịchvụchămsócsứckhỏetốtnhất,ítnhấtlàđểduytrìsựtồntạicủacáccụchođếnđầunămsau.Thựcvậy,haihọcgiảngườiAustraliađãpháthiệnrakhiquốcgiacủahọbỏtínhthuếthừakếvàonăm1979,thìtỷlệnhữngngườiquađời1tuầnsaukhiluậtbãibỏthuếcóhiệulựctăngmạnhsovới1tuầntrướcđó.

Vàothờiđiểmnày,giảsửtựnhiênnhànướcbãibỏviệcđánhthuếđấtcủanướcMỹtrongvòng1năm,năm2010(Cóthể,trongcuốnsáchnàysẽxuấthiệnmộtgiảiphápđượccảhaiđảngpháiđối lậpởWashingtonđồngthuận).Nếuthuếđấtđãđượcđìnhlạinhưvậy,thìtàisảnthừakếtrịgiá100triệuđô-lasẽcógiátrịlà100triệuđô-lanếuchủsởhữucủakhốitàisảnấychếtvàonăm2010.Nhưngnếuviệcthuthuếbấtđộngsảnthừakếlạibịkhôiphụcvàonăm2011,nghĩalàcũngnhữngngườithừakếấysẽmấtkhoảng40triệuđô-lanếuchamẹcủahọ“lạichết”dùchỉmộtngàysaungàycuốicùngcủanăm2010.Cólẽcácchínhtrịgiabấtđồngsẽquyếtđịnhdànxếpmứcthuếsaochoổnthỏakhihọnhậnrahọphảichịutráchnhiệmvềrấtnhiềuvụtựsáttrongtuầncuốicùngcủanăm2010.

Đãlàconngười,aicũngcóxuhướnglàmtấtcảđểchốnglạicáichết,vớibấtcứgiánào.Hơn40tỷđôlađượctiêutốntrêntoàncầumỗinămchonỗlựcchốnglạicănbệnhungthư.ỞMỹ,doanhsốbánhàngdượcphẩmliênquan đến bệnh ung thư cao thứ hai, sau bệnh tim, và đang tiếp tục tăngnhanhgấp2lầnsovớidoanhthucủanhữngloạidượcphẩmkháccộnglại.Mộtphầnlớntrongsốtiềnnàydànhđểchạyhóatrịliệu,phươngphápđượcsửdụngtheonhiềucáchkhácnhauvàđãđượcchứngminhlàhiệuquảđốivớimộtsốbệnhungthư,trongđóbaogồmbệnhmáutrắng,ubạchhuyết,ungthưgan,láláchvàungthưtinhhoàn,đặcbiệtkhinhữngcănbệnhnàyđượcpháthiệnsớm.

Nhưngtronghầuhếtcáccabệnh,hóatrị liệuđượcthừanhậnlàvôtácdụng. Một phân tích gây kinh ngạc về việc điều trị ung thư ở Mỹ vàAustraliacho thấy tỷ lệbệnhnhânung thưsốngthêmđược5nămlà63%nhưnghóatrịliệuchỉđónggópvàothànhquảấygần2%màthôi.Cómộtdanhsáchdàinhữngbệnhungthưmàhiệuquảdohóatrịliệumanglạibằngkhông,baogồmbệnhungthưtủy,ungthưổtửcung,udaáctínhvàungthưtuyếntụy,đườngtiếtniệu,tuyếntiềnliệt,bàngquangvàthận.

Hãy xemxét bệnh ung thư phổi, được biết tới là căn bệnh có tỷ lệ tửvongcaonhất,giếtchếthơn150.000ngườimỗinămởMỹ.Mộthóatrịchomộtbệnhnhânmắcbệnhphổitrịtiêutốnhơn40.000đô-lanhưngcũngchỉduytrìđượcsựsốngcủabệnhnhânkhoảngthờigiantrungbìnhlà2tháng.

ThomasJ.Smith,mộtnhànghiêncứubệnhung thưvà làbácsĩ lâmsàngđượcđánhgiácaoởĐạihọcSứckhỏecộngđồngVirginia tiếnhànhkhảosátmộtphươngpháphóatrịmớihứahẹnchữađượcbệnhungthưvúđãdicănvàpháthiện rằngchiphíđểduy trì sự sốngchomộtbệnhnhânbằngphươngphápnày thêmmộtnăm là360.000đô-la–nếuphươngphápnàythựcsựhiệuquả.Đángtiếclàkhông:phươngphápmớinàytrênthựctếchỉgiúpbệnhnhânsốngthêmđượcgần2thángmàthôi.

Nhữngchiphínhưvậygâyhoangmangcựcđộchocảhệ thốngchămsócsứckhỏe.Smithchỉrarằngsốbệnhnhânungthưchỉchiếmkhoảng20%tổngsốbệnhnhân,nhưngtiêutốnđến40%ngânsáchchămsócytế.

Mộtvàinhànghiêncứubệnhungthưlậpluậnrằnghiệuquảcủaphươngpháphóatrịkhôngthểtínhtoándựatrênsốliệubệnhnhântửvong,vàtrongkhiphươngpháphóatrịcóthểkhôngcứuđượctới9ngườitrêntổngsố10bệnhnhân, thìnóvẫnmang lạihivọngchobệnhnhân thứ10.Kểcảnhưvậy, thì thử làmphép tính chi phí, sẽ thấyvề cơbản là phươngphápnàykhônghiệuquả,vàphảitínhtớicảmặttráicủanó–gần30%bệnhnhânmắcbệnhungthưphổidừngđiềutrịhóachất,đónnhậncáichếtcònhơnlàsốngsótmàchungsốngvớinhữngmặttráicủacănbệnhnày–đólàlýdotạisaohóatrịliệuđượcquảnlýrấtchặtchẽ.

Động cơ lợi nhuận chắc chắn cũng làmột yếu tố quan trọng.Suy chocùngcácbácsĩcũngchỉlàconngườihànhđộngvìnhữngđộngcơcánhân.Cácnhànghiêncứucănbệnhungthưlànhữngbácsĩcómứcthunhậpcaonhất,lươngcủahọtăngnhanhhơnsovớicácbácsĩkhoakhácvàhơnmộtnửathunhậpcủahọxuấtpháttừcôngviệcbánvàđiềutrịhóatrịliệu.Hóatrịliệucóthểgiúpcácbácsĩtựmãnthêmmộtchútvềtỷlệbệnhnhânsốngsóttrongcơsởdữliệucánhâncủamình.Họcóthểkéodàithêm2thángsựsốngchomộtbệnhnhânung thưphổigiaiđoạncuối,nhưng thực tếhànhđộngđóchảcónghĩalýgìkhibệnhnhânđócũngchỉsốngđượcnhiềunhấtlà4 tháng.Nhưngtrêngiấytờ, thìconsố thốngkê lạiấn tượngkhôngthểchốicãiđược:bácsĩđóđãkéodàithờigiansốngcủabệnhnhânthêm50%.

TomSmithcũngkhôngtínhđếnnhữnglýdonhưvậy,nhưngôngcungcấpthêm2vídụ.

Chínhcácbácsĩchuyênngànhungthưcũngbịthíchthúkhiphóngđạikhảnăngđiềutrịbệnhungthưcủaphươngpháphóatrị,ôngnói–hoặclàhọquátintưởngvàotínhhiệuquảcủaphươngphápấy.“Nếucâukhẩuhiệucủabạnlà‘Chúngtôichiếnthắngtrongcuộcchiếnchốnglạicănbệnhungthư’thìbạnsẽđượclênbáochí,nhậnđượctiềnquyêngópủnghộvàtiềntừngânsách,”ôngnói.“Nếucâukhẩuhiệucủabạnlà‘Chúngtôivẫnđangcố

gắngchốngtrọivớibệnhungthưnhưngmọiviệcvẫntệnhưtrướcđây’thìlại làmộtchuyệnkhác.Sự thực làđốivớihầuhếtnhữngngườicóuácởtrongcơthể–trongnão,ngực,tuyếntiềnliệt,phổi–chúngtakhôngthểdiệttậngốcnhữngkhốiuấyđược,conngườivẫnchưađạtđượcbướcpháttriểnấy”.

Cònmộtthựctếnữalàcácbácsĩchuyênkhoaungthư,nhữngconngườicótráchnhiệmphảinóivớinhữngngườikháclàhọđangchếtdần,vàđiềutồitệlàkhôngcócáchgìcứuvãnđược.“Nhữngbácsĩnhưchúngtôithấyrằng thực sựkhókhănkhiphảinóivớibệnhnhânnhững thông tinkhủngkhiếpđếnvậy”,Smithnói,“nhữngngườihànhnghềynhưchúngtôiđôikhicũngthậttànnhẫn”.

Nếunhiệmvụđốivớicácbácsĩđãlàrấtkhó,thìđươngnhiênnócũngkhókhănkhôngkémđốivớinhữngchính trịgiavànhữngngười làmbảohiểm, họ là người tài trợ tiền cho các bệnh nhân sử dụng hóa trị để chữabệnhungthư.Mặcchomộtnúinhữngkhókhănhiểnnhiênaicũngthấy,hóatrịdườngnhưlànỗlựccuốicùngcủacácbệnhnhânungthưtrongđờihọ,làhivọngcuốicùngmàSmithgọilà“hammuốntậncùngvàvĩnhcửucủasựsống”.Tấtnhiên,rấtcóthểdựđoántrongtươnglai,ởmộtthờiđiểmnàođó,cóthểlà50nămnữa,khichúngtatổngkếtlạinhữnggìđãdiễnratrongđầuthếkỷXXIvềcănbệnhung thư,chúng ta lại tựhỏi:Chúng tađãđưacáiquáigìchobệnhnhânthếnày?

Tỷlệtửvongcủabệnhnhânmắcbệnhungthưhầunhưkhôngthayđổitrongvòngmộtnửathậpkỷqua,trungbìnhcókhoảng200ngườichếttrêntổng số 100.000 người. Đây là con số thực, bất chấp tuyên bố của TổngthốngNixonvề“cuộcchiếnchốnglạibệnhungthư”hơn30nămqua,cuộcchiếndẫnđếnsựtăngvọtkinhkhủngtrongngânquỹsửdụngchobệnhnàycũngnhưnhậnthứcchungcủacộngđồng.

Tinhaykhôngtùybạn,nhưngtỷlệtửvongnàythựctếlạiẩnchứatrongmìnhvàitintốtlành.Trongcùngmộtthờikỳ,tỷlệtửvongdomắcbệnhtimmạch đã tuột thẳng từ 600 người/100.000 xuống còn 300 người/100.000người.Điềunàynghĩalàgì?

Rấtcóthểcónhiềungườitrongthếhệtrướcchếtvìbệnhtimmạchthìnay,nhờsựtiếnbộcủayhọc,họđãsốngđủlâuđểcuốicùngchếtdobệnhungthư.Thựctếlà,gần90%nhữngnạnnhânmớimắcbệnhviêmphổiởđộtuổi55hoặcgiàhơnmộtchút;tuổithọtrungbìnhlà71.

Tỷ lệ tửvongdoung thưcòn làmmờđimộtxuhướngkhác.Đốivớinhữngngườiởđộ tuổi20hoặc trẻhơn, tỷ lệ tửvongđãgiảmxuốnghơn

50%,trongkhitỷlệđốivớinhómngườitừ20đến40giảm20%.Thànhquảnàycóthựcvàkhíchlệrất lớn–consốlớnđếnvậybởivì tỷ lệmắcphảibệnhung thưở nhữngnhómngười ở độ tuổi này đang tăng lên. (Nguyênnhânvìsaotăngđếnnayvẫnchưarõràng,nhưngcóthểdocácyếutốnhưănkiêng,thóiquensốngvàmôitrường).

Pháthiệnđóchỉrarằngbệnhungthưgâychết ítngườiởđộtuổidưới40,sovớitỷlệnhữngngườitrẻtửvongdohaicuộcchiếnmàMỹthamgia,khôngphảivậysao?

Từnăm2002đến2008,nướcMỹđãchâmngòinổchohaicuộcchiếntranhđẫmmáuởAfganistanvàIraq;ngoàinhữngquânnhânsốngsót,trungbình khoảng 1.643 người lính tử trận mỗi năm. Nhưng cũng tính trongkhoảng thời gian giống nhau vào đầu những năm 1980, lúc ấy nướcMỹkhông thamgia cuộc chiến tranh nào, thì số binh sĩ chết nhiều hơn2.100ngườimỗinăm.Tạisaolạithếđược?

Nhiềungườilýgiảirằng,trướcđâyquânđộiMỹcólựclượngđôngđảohơn hiện nay: 2,1 triệu quân nhân tại ngũ vào năm 1988 so với 1,4 triệungườivàonăm2008.Nhưngngaycảvậytỷlệtửvongnăm2008cũngthấphơnsovớinhữngnămbìnhyên.Mộtyếutốđónggópvàosựpháttriểnnàylàtrìnhđộchămsócytếtốthơn.Nhưngmộtthựctếđángngạcnhiênlàtỷlệchếtdotainạncủanhữngquânnhânvàođầunhữngnăm1980caohơnsovới tỷ lệchết trongchiếntranhởAfghanistanvàIraq.Dườngnhưtập trậnchuẩnbịchomộtcuộcchiếnlạinguyhiểmhơnchiếnđấuthựcsựtrênchiếntrường.

Thêmmột vài chi tiết vào bức tranh toàn cảnh, hãy nghĩ về điều này:năm1982,khoảng42.000binhsĩHoaKỳđãbịchết–tươngứngvớiconsốnhữngngườiMỹbịchếttrongcáctainạngiaothôngmỗinăm.

Nếumộtngườihúthaibao thuốc lámộtngày trongsuốtbamươinămròngvàchếtvìbệnhkhíthũng,chíítbạncũngcóthểnóilàanhtatựchọnlấychomìnhconđườngđóvàcũngđãđượctậnhưởngmộtđờichìmđắmđêmêtrongkhóithuốc.

Nhưng đối với nạn nhânmột vụ tấn công khủng bố, họ thậm chí cònchẳngđượchưởngmộtniềmanủikiểunhưvậynữakia.Cáichếtvừađộtngột,vừatứctưởi;đãvậybạncònchẳnglàmgìnêntộiđểđángphảichịunỗiđaunày.Bạnlàmộtthiệthạiphụtrội;nhữngkẻđãgiếtbạnkhôngbiết,vàcũngchẳngthèmmảymayđểtâmđếncuộcđờibạn,nhữngthànhtựucủabạn,nhữngngườibạnyêuthương.Cáichếtcủabạnchỉlàchuyệnvặt.

Khủngbốkhiếnchúngtabựcbội,khốnkhổnhấtởđiểmnórấtkhóngăn

ngừa,vìnhữngkẻkhủngbốcó sẵnmộtdanhsáchnhữngphương thứcvàmụctiêudàigầnnhưvôtận.Đánhbomtrênmộtchuyếntàuhoả.Chomộtchiếcmáybayđâmvàomộttòanhàchọctrời.Gửivikhuẩnbệnhthanquađường bưu điện. Sau một cuộc tấn công như vụ 11/9 ở Mỹ hay 7/7 ởLondon,nhữngnguồnlựckhổnglồđãđượchuyđộngđểbảovệnhữngmụctiêuquýgiánhất,nhưngđểthựchiệnmộtnhiệmvụnhưvậythìthậtchẳngkhácnàoDãTràngxecátbiểnĐông.Thayvìdựnglênnhữngbứctườngchechắnbấtkỳmụctiêunàomàmộttênkhủngbốcóthểnhắmđến,điềubạnthựcsựmuốnlàmlàxácđịnhđâulàkẻkhủngbốtrướckhichúngratayvàtốngchúngvàotù.

Tintốtlàkhôngcónhiềuphầntửkhủngbốcholắm.Đâylàmộtkếtluậntựnhiênnếubạnxétđếnsựdễdàngtươngđốicủaviệcthựchiệnmộtvụtấncôngkhủngbốvà sựhiếmhoi tươngđối củanhữngvụ tấn côngnhư thế.Tính từngày11 thángChíngầnnhưcáchoạtđộngkhủngbốđãmấtdạngtrênlãnhthổnướcMỹ;tạinướcAnh,cólẽdânsốcộngđồngkhủngbốnhiềuhơnsongvẫnkháítỏi.

Tinxấulàsựkhanhiếmnhữngkẻkhủngbốkhiếnchoviệctìmrachúngtrướckhichúnggâyhạitrởnêncựckỳkhókhăn.Theotruyềnthống,nhữngnỗlựcchốngkhủngbốxoayquanhbahoạtđộngchínhsau:thuthậpcáctintức tình báo, đây là nhiệm vụ vừa khó khăn lại vừa nguy hiểm; theo dõinhữnghoạtđộngtraođổitintứcđiệntử,việcnàygiốngnhưcốnhấptừngngụmnướcđangchảyraàoạttừmộtchiếcvòicứuhỏavậy;vàtheodõidấuvết lưuchuyểncủa tiền tệquốc tế -cứnghĩđếnhàngnghìn tỷđô-laxoayvòngvòngtronghệthốngngânhàngthếgiớimỗingày,thìlàmnhưthếcókhácnàosàngsẩyhếtcảbãibiểnchỉđể tìmmộtvàihạtcátđặcbiệtđâu.Mườichínkẻđứngsauvụkhủngbố11/9đượctàitrợchotoànbộhoạtđộngcủamìnhvớisốtiền303.671,62đô-la,tươngđươngvớichưađến16.000đô-la/người.

Liệuđócóthểlàmộtthủthuậtthứtưđểgiúptìmranhữngkẻkhủngbốhaykhông?

IanHorsleytinrằngcóthể.(Vìmộtsốlýdo,đâylàbútdanh,nhưngtấtcảnhữngsựkiênliênquanđếnngườiđànôngnàyđềucóthật).Ôngkhônglàmviệctrongbộmáyhànhpháp,cũngkhônglàmviệctrongchínhphủhayquânđội, tiểusửvàcá tínhcủaôngcũngkhôngcho thấyôngmang trongmìnhchútkhíchấtanhhùngnào.Ôngcỡbốnmươituổi,lớnlênởphíaTâymiềnTrungnướcAnh,làcontraicủamộtkỹsưđiện.Ôngvẫnsốngvuivẻởmột nơi xa hẳn khỏi nhịp sống hối hả buồn chán củaLondon.Mặc dù làngười cực kỳ nhã nhặn lịch thiệp, songôngkhôngphải làmẫungười vui

nhộnhaycởimởchútnào;Horsley,theocáchôngtựmiêutảvềmình:“hoàntoànbìnhthườngvàrấtdễbịlãngquên.”

Khilớnlên,ôngnghĩmìnhsẽmuốntrởthànhmộtkếtoánviên.Nhưngrồikhirờitrườnghọcbốcủabạngáigiúpôngkiếmđượccôngviệclàmộtchânthungântrongngânhàng.Ôngđảmnhiệmnhiềuchứcvụkhácnhautạingânhàng,tiệnviệcgìlàmviệcnấy,khôngcóviệcnàođặcbiệtthúvịhayđemlạithunhậpcao.Cómộtviệc,thuộcmảnglậptrìnhtinhọc,hóaralạihấpdẫnhơncảvìnóchoông“kiếnthứccơbảnvềcơsởdữliệungầmẩnđãthiếtlậpnênnềntảngchocáchoạtđộngcủangânhàng,”ôngnói.

Hosleyrấtsiêngnăng.Ônglàmộtquansátviêntinhtếđốivớimọihànhvi của conngườivàbiết phânbiệt đúng sai.Cuối cùngôngđượcđềnghịđảmtráchnhiệmvụtìmtòivàpháthiệnnhữnghànhđộnggianlậntrongđộingũnhânviêncủangânhàng,vàsaunàyôngchuyểnsangmảnggianlậncủakhách hàng, đây làmột hiểm họa nguy hại hơn nhiều đối với ngân hàng.HàngnămcácngânhàngAnhQuốcthấtthoátkhoảng1,5tỷbảngvìnhữngvụlừalọcnhưthế.Trongnhữngnămgầnđây,tìnhtrạngnàyđượcthúcđẩymạnhmẽ hơn nữa nhờ hai nguồn lực: sự phát triển của các dịch vụ ngânhàngtrựctuyếnvàsựcạnhtranhgaygắtgiữacácngânhàngnhằmmởmanghoạtđộngkinhdoanh.

Cólúc,tiềntệrẻmạtvàtíndụngdễdãiđếnnỗibấtkỳngườinàocómộtchiếcví,dùlàngườilàmcôngănlươnghaydânthườnghaynhữngngườicóđiểmsốtíndụngcao,cũngcóthểbướcvàomộtngânhàngAnhrồiđiravớichiếcthẻghinợ.(Sựthậtlà,ngaycảmộtchiếcvícũngchẳngcòncầnthiếtnữa:nhữngkẻ lừađảocòn sẵn lòng sửdụng thẻcăncướccủangười chếthoặcnhữngngườikhônghềcóthậtnữakia.)Horsleyhọcđượcnhiềuđiềuvềnhữngtiểunhómkháchhàngkhácnhau.DânnhậpcưTâyPhicótàirửasécthầnsầu,trongkhiđódânĐôngÂulạilànhữngtayăncắpdanhtínhmalanhsốmột.Nhữngkẻlừađảonhưvậyrataycựckỳdứtkhoátvàsángtạo:chúngsẽlầntheotrungtâmliênlạccủamộtngânhàngvàchờđợibênngoàichođếnkhi nhânviên đi ra rồi đút chohọ ít tiền đểmoi thông tin kháchhàng.

Horsleythànhlậpmộtnhómphântíchdữliệuvàlưutrữtiểusử,nhómnàyviếtcácchươngtrìnhmáytínhcóthểquétquacơsởdữliệucủangânhàngvà phát hiện nhữnghànhvi lừa đảo.Các lập trình viên đều rất giỏi.Songnhữngkẻlừađảocũnggiỏikhôngkém,lạinhanhnữa,chúngthườngsángchếngayranhữngmưumachướcquỷmớikhimánhcũđãbị lộ.SựthayđổimaulẹnàylạicàngmàisắcnănglựctưduycủaHorsley.Ngaycảtronggiấcngủ,trínãocủaôngcũngvẫnkhôngngừngràsoátquahàngtỷtỷ

điểmdữliệungânhàng,tìmkiếmnhữngmôthứccóthểlậtmặtnhữnghànhvigiantrá.Cácthuậttoáncủaôngcàngngàycàngthêmphầnchặtchẽ,tinhvi.

ChúngtôicómaymắnđượcgặpIanHorsleyvàokhoảngthờigiannàyvà,gầnnhưngay lập tức,chúng tôibắtđầu tựhỏi:nếucác thuật toáncủaôngcóthểsànglọcnhữngdòngdữliệuvôtậncủahoạtđộngngânhàngcánhânvàthànhcôngtrongviệctómcổnhữngkẻlừađảo,thìliệukiểudữliệuđó có thể được tận dụng để xác định những kẻ xấu khác, như những tênkhủngbốtiềmnănghaykhông?

Linhcảmnàyđượccủngcốthêmbởicácdữliệuthuđượctừvụkhủngbốngày11 thángChínnăm2001.Tiểu sửgiaodịchngânhàng củamườichíntênkhủngbốđãhélộmộtsốhànhvivềcơbảngiúpphânbiệtchúngkhỏinhữngkháchhàngđiểnhìnhcủangânhàng.

•Chúngmở các tài khoản tạiMỹbằng tiềnmặt hoặc những loại hìnhtươngđươngtiền,vớisốtiềntrungbìnhvàokhoảng4.000đô-la,thườnglàởchinhánhcủacácngânhànglớn,nổitiếng.

•Chúngthườngsửdụnghộpthưbưuđiệnlàmđịachỉ,vàđịachỉđượcthayđổithườngxuyên.

•Mộtvàitêntrongsốnàythườngxuyêngửivànhậntiềnchuyểnkhoảntớihoặctừcácnướckháctới,songnhữnggiaodịchnàythườngcóquymôdướihạnmứcbịbuộcphảibáocáotheoquyđịnhcủangânhàng.

•Chúngcóxuhướnggửimộtcụctiềnlớnvàotàikhoảnrồirútratừngkhoảntiềnmặtnhỏ.

•Nhữnghoạtđộnggiaodịchngânhàngcủachúngkhôngphảnánhcáckhoảnchitiêuthôngthườngchođờisốngnhưtiềnthuênhà,phídịchvụ,tiềnmuaxehơi,bảohiểm,v.v...

•Thờigiannộp tiềnvàrút tiềnvào tàikhoảnmỗi thángkhôngcóquyluậtgìnhấtquánđiểnhình.

•Chúngkhôngsửdụngtàikhoảntiếtkiệmhaykéttiềngửiantoàn.

•Tỷlệtiềnmặtđượcrútrasovớisécđượcviếtthườngrấtcao.

Rõràngviệcxâydựngtiểusửgiaodịchngânhàngcủamộttênkhủngbốđãđượclậtmặtdựatheodữliệucósẵndễdànghơnnhiềusovớiviệcxâydựngmộtcơsởdữ liệugiúpxácđịnhmột tênkhủngbố trướckhihắnkịphànhđộng.Thêmnữa,tiểusửcủamườichínkẻkhủngbốnóitrên-lànhữngngườinướcngoàisốngtạiMỹđãđượcđàotạođểcướpmáybay-khônghẳn

sẽtrùngkhớpvớitiểusửcủa,giảdụ,mộtkẻđánhbomtựsátngườibảnđịaởLondonchẳnghạn.

Ngoàira,khidữliệuđãđượcsửdụngtrongquákhứđểpháthiệnrahànhvisai trái -giốngnhưnhữnggiáoviêngian lậnvàcácđôvật sumo thôngđồngvớinhaumàchúngtôiđãviếttrongKinhtếhọchàihước-thựctếchothấytìnhtrạnggianlận,lừađảolàtươngđốiphổbiếntrongmộtnhómngườiđãđượckhoanhvùngtrước.Songtrongtrườnghợpnày,sốdânđượcxétđếnlàcựclớn(chỉriêngngânhàngcủaHorsleythôiđãcóđếnvài triệukháchhàng)trongkhisốlượngnhữngphầntửkhủngbốtiềmtànglạirấtnhỏ.

Tuynhiên,cứchorằngbạncóthểphát triểnmột thuật toánngânhàngđạtđếnmứcchínhxáctới99%.ChúngtasẽgiảđịnhlànướcAnhcó500tênkhủngbố.Thuậttoánsẽxácđịnhchínhxác495têntrongsốnày,hay99%.Songcóđếnkhoảng50triệungườitrưởngthànhtạinướcAnhchẳngcóliênquantígìđếncáchoạtđộngkhủngbốcả,vàthuậttoáncũngrấtcóthểxácđịnh sai1% trong sốhọ,hay500.000người.Cuối cùng, thuật toánchính-xác-99%thầnkỳnàysẽchoraquánhiềukhẳngđịnhsailầm-mộtnửatriệungườisẽcólýdorấtchínhđángđểbàytỏtháiđộphẫnnộvìbịcácnhàchứctráchsănđuổidotìnhnghihọcódínhlíuđếnhoạtđộngkhủngbố.

Dĩnhiên,ngaycảcácnhàchứctráchcũngchẳngthểnàokhamnổikhốilượngcôngviệckhổnglồnóitrên.

Đâylàmộtvấnđềphổbiếntrongngànhytế.Mộttàiliệuđánhgiálạikếtquả thử nghiệm phim chụp ung thư cho thấy 50% trong số 68.000 ngườithamgianhậnđược ítnhấtmộtkếtquảdương tínhsaisaukhi trảiqua14cuộcxétnghiệm.Vìvậynhữngngườisốtsắngủnghộchosựnghiệpchămsócytếcóthểhốithúcviệcápdụngphươngphápchụpquétrộngrãiđốivớitất cả các chứng bệnh, song sự thực là cả hệ thống y tế sẽ bị ngập trongnhữngkếtquảdươngtínhgiảvàsốngườibệnhsẽnhanhchóngquátải.VậnđộngviênbóngchàyMikeLowell,ngườiđãđạtdanhhiệucầuthủsánggiánhấtcủagiảibóngchàyWorldSeries,cũngđềcậpđếnvấnđềtươngtựkhibànvềmộtkếhoạchxétnghiệmtấtcảcácvậnđộngviênbóngchàyđểpháthiệndấuvếtcủahormonetăngtrưởng.“Nếuxétnghiệmchínhxáctới99%,thìsẽcó7kếtquảdươngtínhsai,”Lowellnói.“NếungườicókếtquảdươngtínhsailàCalRipkenthìsao?Chẳngphảisẽbôimộtvếtđenlênsựnghiệpcủaanhấyhaysao?”

Tươngtựnhưvậy,nếubạnmuốnsănđuổinhữngtênkhủngbố,thìchínhxáctới99%thậmchícònxamớiđạtđếnmứcđủtốtnữakia.

Vàongàymồng7thángBảynăm2005,bốnkẻđánhbomliềuchếttheo

ĐạoHồitấncôngLondon,mộtvụxảyratrênmộtchiếcxebuýtđôngkháchvà ba vụ xảy ra dưới ga tàu điện ngầm. Số người thiệtmạng lên tới nămmươihaingười. “Cánhân tôi rất sốc trướcvụviệcnày,”Horsleynhớ lại.“Chúngtôimớichỉbắttayvàoxácđịnhnhữngkẻkhủngbốvàtôinghĩrằngcólẽ,chỉcólẽthôi,nếuchúngtôibắtđầucôngviệcnàytừmộthainămvềtrước,liệuchúngtôicókhảnăngngănchặnthảmhọađókhông?”

Vụđánhbomngày7 thángBảycũngđể lạimộtvàidữ liệugiaodịchngânhàng,nhưngkhôngnhiềunhặngì.Tuynhiên, trongnhữngthángtiếpđó,mộtnhómcácnhânvậtđángngờđãcungcấpnhữngdữliệuđầutiênchodựánpháthiệnkhủngbốcủachúngtakhichúngbịcảnhsátAnhtómcổ.Cứcho là không có tên nào trong số này bị chứngminh là có tội; phần lớnnhững kẻ bị bắt thường không bị quy tội gì hết. Nhưng nếu chúngmangnhiềuđặcđiểmgiốngmộttênkhủngbốđếnmứcbịbắtgiữ,cólẽcácthóiquengiaodịchngânhàngcủachúngcóthểđượctậndụngnhằmxâydựngmộtthuậttoánhữuích.Maysao,hơnmộttrămngườitrongsốđốitượngtìnhnghinóitrênđềulàkháchhàngtạingânhàngcủaHorsley.

Quytrìnhcầnhaibước.Thứnhất,tậphợpnhữngdữliệucósẵnvềhơnmột trămđối tượng tìnhnghinàyvà tạo ramột thuật toándựa trênnhữnghìnhmẫu giúp phân biệt nhóm người này với số đông những người bìnhthườngcònlại.Mộtkhithuậttoánđãđượcxâydựnghoànchỉnh,nócóthểđượcsửdụngđểquétquacơsởdữliệucủangânhàngvàxácđịnhnhữngkẻxấutiềmnăngkhác.

Với điều kiện cho trước là nướcAnh đang đấu tranh chống lại nhữngphầntửkhủngbốtheoĐạoHồivàkhôngcònphảichútâmmấyvề,vídụ,quânIrelandnữachẳnghạn,thìnhữngđốitượngtìnhnghibịbắtgiữsẽluôncótênkiểuHồigiáo.Hóarađâylạilàmộttrongnhữngđặcđiểmnhânkhẩuhọcmạnhnhấtcủathuậttoán.Mộtngườikhôngcóphầnnàotrongtêngọi(dùtênchínhhaytênhọ)làtênkiểuHồigiáo,thìchỉcó1trong500.000khảnăng người đó làmột kẻ khủng bố.Xác suất xuất hiệnmột người có tênchínhhoặctênhọlàtêntheokiểuHồigiáolà1trong30.000.Tuynhiên,đốivớingườicócảtênchínhvàtênhọlàtêntheokiểuHồigiáothìxácsuấtnàynhảyvọtlênmức1trong2.000.

Nhữngkẻcókhảnăngcaolàkhủngbốthườnglàđànôngđangởthờikỳsungmãn,phổbiếnnhấtlàtrongđộtuổitừhaimươisáuđếnbamươilăm.Thêmnữa,chúngthườngítnhiềucóxuhướng:

•Sởhữumộtđiệnthoạidiđộng

•Làsinhviên

•Thuê,thayvìsởhữumộtcănnhà.

Chỉriêngbảnthânnhữngđặcđiểmnàykhôngthểlàcơsởchoviệcbắtgiữđược.(Nókhớpvớigầnnhưtấtcảmọitrợlýnghiêncứumàhaingườichúngtôiđãtừngcó,vàchúngtôikháchắcchắnrằngkhôngcóaitrongsốhọlàphầntửkhủngbốcả.)Song,khiđặtcạnhcácdấuhiệuvềtênkiểuHồigiáo,nhữngđặcđiểm rấtbình thườngnói trêncũng tăngcường sứcmạnhchothuậttoánthêmrấtnhiều.

Khinhữngnhântốcósẵnđãđượcchovào,mộtvàicácđặcđiểmkháctỏrahầunhưtrungtính,khôngxácđịnhđượckẻkhủngbốdùtheocáchnàyhaycáchkhác.Nhữngđặcđiểmnàybaogồm:

•Tìnhtrạngcôngviệc

•Tìnhtrạnghônnhân

•SốnggầnmộtnhàthờHồigiáo

Vìvậytráivớiquanniệmthôngthường,khảnăngmộtngườiđànônghaimươisáutuổikhôngnghềnghiệp,khônggiađìnhsốngngaycạnhmộtnhàthờHồigiáolàmột tênkhủngbốkhônghềcaohơnsovớimộtngườiđànônghaimươisáutuổikhác,ngườiđãcómộtcôngviệc,cóvợvàsốngcáchnhàthờHồigiáođónămdặmđường.

Còncómộtsốchỉbáotiêucựctươngđốirõràngkhác.Dữliệuchothấymộtphầntửkhủngbốtiềmnăngítnhiềukhôngcóxuhướng:

•Cómộttàikhoảntiếtkiệm

•RúttiềntừmáyATMvàomộtbuổichiềuthứSáu

•Muabảohiểmnhânthọ

Tiêu chí không-dùng-máy-ATM-vào-ngày-thứ-Sáu có lẽ là kết quả từthựctếmộttínđồHồigiáobắtbuộcphảithamdựlễcầunguyệnngàythứSáu.Đặcđiểmliênquanđếnbảohiểmnhânthọcóphầnthúvịhơncả.Giảsửbạnlàmộtngườiđànônghaimươisáutuổi,đãkếthônvàcóhaiconnhỏ.Muabảohiểmnhânthọcólẽlàmộtquyếtđịnhhợplý,nhờvậygiađìnhbạnvẫn còn nguồn sống nếu bạn chẳngmay chết trẻ.Nhưng các công ty bảohiểmsẽkhôngchịunhảmộtxunàoranếuchủ thểkýhợpđồngbảohiểmchếtvì tựsát.Vìvậymộtngườiđànônghaimươisáu tuổiđãcógiađìnhnếuđãlườngtrướclàsẽcóngàymìnhtựsátbằngbomcólẽsẽkhôngdạigìphítiềntốncủađểmuabảohiểmnhânthọ.

Tấtcảnhữngchitiếtnóitrêngợiýrằngnếumột“mầmnon”khủngbố

muốnchegiấuhànhtungcủamình,hắnnêntớingânhàngvàđổitênđăngkýtrêntàikhoảnsangmộtcáitênkhácrấtkhôngHồigiáo(Ianchẳnghạn).Vàmua thêmmộtbảohiểmnhân thọcũngchẳnghạigì.ChínhngânhàngcủaHorsley cũng cung cấpmột sốđiềukhoảnbảohiểmđơngiản chỉ vớimứcphícóvàibảngAnhmộttháng.

Tấtcảnhữngtiêuchínóitrên,khiđãđượckếthợplạivớinhau,giúptạonênmộtthuật toánkháhiệuquả,cóthểtinhlọctoànbộcơsởkháchhàngcủangânhàngđểchọnramộtnhómnhỏnhữngphầntửkhủngbốtiềmnăng.

Đólàmộttấmlướikhákínkẽ,tuynhiênvấnchưađủkín.Mộtnhântốcuốicùnggiúphoànchỉnhtấmlướicủachúngta làmột tiêuchícuốigiúpmàisắcthuậttoánrõrệt.

Vìmụctiêuanninhquốcgia,chúngtôiđượcyêucầukhôngtiếtlộnhântốđặcbiệtnày;nênchúngtôisẽgọinólàBiếnX.

BiếnXcóđiểmgìđặcbiệtđếnthế?Thứnhất,đólàmộttiêuchíhànhvi,khôngphảimộttiêuchínhânkhẩu.Ướcmơcủatấtcảmọicơquanchốngkhủngbốtrênkhắpthếgiớilàbằngcáchnàođóbiếnthànhmộtchúruồiđậutrên bức tường trong căn phòng đầy chật những kẻ khủng phố.Theomộtcáchtinhtếnhưnghiệuquả,BiếnXđạtđượcyêucầuđó.Khônggiốngnhưđaphầncáctiêuchíkháctrongthuậttoán,nhữngtiêuchỉchỉchoracâutrảlờicóhoặckhông,BiếnXđolườngcườngđộcủamộthoạtđộnggiaodịchngân hàng cụ thể. Ở cường độ thấp, hoạt động này diễn ra khá phổ biếntrongtoànthểdânchúng,songhànhvinàylạixuấthiệnvớicườngđộcaokháthườngxuyênđốivớinhữngđốitượngđãmangcácđặcđiểmkháccủamộtphầntửkhủngbốtiềmnăng.

Tiêuchícuốinàyđãmanglạichothuậttoánsứcmạnhdựbáocựclớn.Khởiđầuvớimột cơ sởdữ liệubaogồmhàng triệukháchhàngcủangânhàng,Horsleyđãcó thể lọcramộtdanhsáchbaogồmkhoảng30cánhântrongdiệntìnhnghicao.Theoướctínhđộcđoáncủacánhânmình,ôngchorằngítnhất5trongsố30đốitượngnóitrêngầnnhưchắcchắncóliênquanđếncáchoạtđộngkhủngbố.Nămtrongsố30chưaphảilàhoànhảo–thuậttoáncóthểvẫncònbỏsótrấtnhiềuphầntửkhủngbốvàvẫncònchụpmũnhầmvàingườivôtội–songchắcchắnnóđãđủđểđánhbạitỷlệ495trongsố500.495ngườirồi.

Khi chúng tôi viết những dòng này,Horsley đã đưa danh sách 30 đốitượngtìnhnghichocấptrên,nhữngngườinàysẽchuyểndanhsáchlênchocáccơquanchứcnăng.Horsleyđãhoànthànhphầnviệccủamình;giờsẽđếnlượthọ.Dobảnchấtcốhữucủavấnđề,Horsleycólẽsẽkhôngbaogiờ

biếtđượcchắcchắn liệuôngđã thànhcônghaychưa.Vàbạn,nhữngđộcgiả, cũng ít có cơ hội được thấy những bằng chứng trực tiếp chứngminhthành công của ôngvì nó có thể là vô hình, chỉ tự biểu hiện trongnhữngcuộctấncôngkhủngbốchứkhôngbaogiờcócơhộitrởthànhhiệnthực.

SongcólẽbạnsẽvẫntựthấymìnhngồitrongmộtquánrượunướcAnhvàomộtngàyxaxôinàođó,chỉcáchmộtchiếcghếvớimộtngườilạmặtcóvẻgìđólạnhlùng,khiêmtốn.Bạnuốngmộtlyvớiôngta,rồilythứhai,lythứba.Mồmmiệngông ta liến láuhơnmộtchút,ông tanói,cóphầnbẽnlẽn,rằngmìnhvừamớiđượcphongtước:giờôngđãlàSirIanHorsley.Ôngtakhôngsẵnlòngtrìnhbàytườngtậnvềnhữngchiếntíchgiúpôngcóđượcdanhhiệunày,nhưngnóliênquanđếnchuyệnbảovệxãhộikhỏinhữngkẻcóthểgâyrarấtnhiềuthiệthạighêgớm.Bạnvồnvãcảmơnvìnhữngcôngviệcvĩđạiôngđãlàm,gọichoôngmộtlyrượunữa,vàrồithêmvàilynữa.Khiquánđếngiờđóngcửa, hai người cácbạn loạngchoạngbávai bá cổnhauđirangoài.Vàrồi,chỉngaykhiôngtachuẩnbịtựmìnhbướcđidọctheoconphố tốiom,bạnbỗngnghĩđếnmộtcửchỉnhỏbéđểđềnđáp lạicônglaocủaông.Bạnníuônglạitrênvỉahè,vẫymộtchiếctaxirồidìuônglênxe.Bởivì,hãynhớlấy,nhữngngườibạnhữukhôngbaogiờđểbạnmìnhphảiđibộkhiđangsayxỉn.

T

CHƯƠNG3.NHỮNGCÂUCHUYỆNKHÓTINVỀSỰVÔCẢM

VÀLÒNGVỊTHA

hángba năm1964, tầm tốimuộnmột ngày thứNăm lạnh lẽo và ẩmướt,mộtsựviệckhủngkhiếpđãxảyragiữalòngthànhphốNewYork,

sựviệccho thấy loàingười làgiốngvật íchkỷmáu lạnhnhất từng tồn tạitrêntráiđấtnày.

MộtphụnữhaimươitámtuổitênlàKittyGenoveseláixetừchỗlàmvềnhàvànhưmọikhi,côđậuxetrongbãiđỗtạigađườngsắtLongIsland.CôsốngởKewGardens,Queens,khuvựcnàycáchManhattanchỉđộhaimươiphútđitàu.Đólàmộtkhuvựcxinhđẹp,vớinhữngnếpnhàgọngàngtọalạcgiữanhữngdảiđấtrợpbóngcây,vàitòachungcư,vàmộtkhuthươngmạinhỏ.

Genovesesốngphía trênmộtdãycửahàngởmặt tiềnphốAustin.Lốidẫn lêncănhộcủacôẩnsaumặthậudãynhà.Khicô rakhỏixevàkhóacửa;gầnnhưngaylậptức,mộtgãđànônglaođếnchỗcôvàorútdaođâmvàolưngcô.Genovesethétlên.VụhànhhungdiễnrangaytrênvỉahètrướccáccửahàngcủaphốAustinvàbênkiađườnglàmộttòachungcưcaomườitầngtênMowbray.

Kẻ thủác, tên làWinstonMoseley,chạyvềxehắn,mộtchiếcCorvairmàutrắngđậuởlềđườngcáchđóchừngsáuchụcthước.Hắnchoxechạylùimentheodãynhàrồiphóngđimấthút.

Trongkhiđó,Genoveseloạngchoạngbướcđivàcốlếtraphíasautòanhànơimìnhsống.Nhưngchỉtrongmộtthờigianngắn,Moseleyquaylại.Hắnhãmhiếpcôvàđâmcômấynhátnữa,bỏmặcGenovesenằmđóđếnchết.Sauđóhắnquaylạixevàláivềnhà.CũngnhưGenovese,hắnvẫncòntrẻ,haimươichíntuổi,vàcũngsốngởQueens.Vợhắnlàmộtytá;haivợchồngđãcóhaimặtcon.Trênđườngláixetrởvềnhà,Moseleynhìnthấymộtchiếcxekhácdừnglạiởchốtđènđỏ,tàixếxeđóđangngủgụctrênvôlăng.Moseleyrakhỏixevàlịchsựđánhthứcanhtadậy.Hắnkhônghànhhunghaycướpbócgì.Sánghômsau,Moseleyvẫnđilàmbìnhthường.

Chẳngmấychốcvụánmạngđã trở thànhmột sựkiện tai tiếng.SongkhôngphảivìMoseleylàmộtkẻtâmthần–thoạttrôngthìhắnlàmộtngườiđànôngcủagiađìnhhếtsứcbìnhthường,mặcdùkhôngcótiềnántiềnsựgì,songsaunàyngườitakhámphárarằnghắnđãcótiềnsửvềnhữnghành

vibạolựctìnhdụcbệnhhoạn.VàcũngkhôngphảivìGenovesevốnlàmộtngườitươivuihoạtbát,quảnlýcủaquánrượuđồngthờilàmộtngườiđồngtínhnữ,côđãtừngbịbắtvìtộiđánhbạctráiphép.KhôngphảivìGenoveselàngườidatrắngcònMoseleylàngườidađen.

SởdĩvụánmạngKittyGenovesetrởnêntaitiếnglàvìmộtbàibáođăngtảitrêntrangnhấttờNewYorkTimes.Bàibáomởđầunhưsau:

Tronghơnnửatiếngđồnghồ,38côngdânđángkính,nghiêmtúcchấphànhluậtpháp,thuộcvùngQueensđãbìnhthảnchứngkiếntênsátnhânsănđuổi và đâmmột phụ nữ trong ba cuộc tấn công riêng lẻ xảy ra tạiKewGardens…Khôngmộtngườinàogọiđiệnchocảnhsáttrongsuốtcuộchànhhung;mộtnhânchứngchỉbáolạisaukhingườiphụnữđãchết.

Vụgiếtngườikéodàitầmbamươiphúttừkhibắtđầutớilúckếtthúc.Mộtthanhtracảnhsátchohay,“Nếuchúngtôiđượcbáotinngaytừlúchắntấncônglầnđầuthìngườiphụnữđãkhôngphảichết.”

CảnhsátđãthẩmvấncáchàngxómcủaGenovesengaybuổisángsauvụgiếtngười,vàphóngviêncủaTimesphỏngvấnlạimộtvàingườitrongsốđólầnnữa.Khiđượchỏitạisaohọkhôngcanthiệphoặcchíítcũngbáochocảnhsát,cácđốitượngđưararấtnhiềulýdobàochữa

khácnhau:

“Chúngtôinghĩchỉđólàchuyệncãivãcủamộtcặptìnhnhânthôi.”

“Chúngtôiracửasổđểxemchuyệngìđangxảyranhưngánhsángtừphòngngủkhiếnchúngtôikhôngtàinàonhìnrõđườngphốbêndưới.”

“Lúcđótôimệtquá.Tôilạilêngiườngngủtiếp.”

Bàibáokhôngdàilắm–chưađếnmộtngànbốntrămchữ–songnóđãgâyramộthiệuứngtứcthờivàbùngnổ.Dườngnhưmọingườiđềuđồngtìnhrằngbamươi támnhânchứngởKewGardensđạidiệnchotìnhtrạngxuốngcấpmớitrongnềnvănminhnhânloại.Cácchínhtrịgia,cácchuyêngiavềthầnhọcvàcáccâyviếtxãluậnđồngloạtlênángaygắtsựvôcảmcủanhómngườinày.Mộtsốngườithậmchícònkêugọiđăngtảiđịachỉcủanhữngngườihàngxómnóitrênđểcônglýcóthểthựcthiphậnsựcủamình.

Vụviệcđãgâyrúngđộngtrêntoànđấtnướcsâusắcđếnmứctronghaimươinămtiếptheo,nótạonguồncảmhứngchonhiềunghiêncứuhọcthuậtvềsựvôcảmcủanhữngkẻđứngngoàicuộchơncảnạn tànsátngườiDoThái.

Đểđánhdấudịpkỷniệmmườibanămvụgiếtngười,TổngthốngBill

ClintonđãđếnthămThànhphốNewYorkvàphátbiểuvềtộiácđónhưsau:“Vụ việc gửi đến một thông điệp rùng mình về những gì đã xảy ra vàokhoảng thờigianđó trong lòngmộtxãhội,nóđánhđộng rằngmỗingườitrongchúng takhôngchỉbịhiểmnguyđedọamàvềcơbảncònđơnđộcnữa.”

Hơnbamươi lămnămsauđó,nỗikinhhoàng lạisốngdậy trongcuốnsáchĐiểmbùngphát(TheTippingPoint,SáchđượcAlphaBooksxuấtbảnnăm2008), tácphẩmđộtphácủaMalcolmGladwellvềchủđềhànhvixãhội,nhưmộtvídụcủa“hiệuứngkẻngoàicuộc,”trongđósựhiệndiệncủanhiều nhân chứng tạimột bi kịch thực chất có thểức chế hành động canthiệp.

Ngàynay,hơnbốnmươinămsau, câuchuyệnKittyGenovesecómặttrongcảmườicuốnsáchgiáokhoabánchạynhấtdànhchosinhviênchuyênngànhtâmlýhọcxãhội.Mộtcuốnsáchthậmchícònmôtảcácnhânchứngđứngnguyên“ởcửasổnhàmìnhmảimêdõitheosuốtkhoảngthờigiankẻthủácthựchiệnhànhvidãmancủahắnkéodàiđếnbamươiphút,trongđóhắnquaylạiđểtấncôngbalầnriêngrẽ.”

Tạisaocảbamươitámconngườicóthểđứngđómàgiươngmắtnhìnngười hàng xóm củamình bị hành hungmột cách khủng khiếp đến thế?Phải,cácnhàkinhtếhọcluônnóirằngchúngtachỉchămchămlocholợiíchcánhânmìnhthôi,nhưngchẳngphảisựphôbàybảnchấttưlợinàythựctếđãbấtchấpmọi logichaysao?Lẽnàosựvôcảmcủachúngta lại trầmtrọngđếnthế?

VụsáthạiGenovese,xảyrasauvụámsátTổngthốngJohnF.Kennedycóvài tháng,dườngnhưđãđánhđộngmộtkhảihuyềnxãhội.Tình trạngphạmtộiđangbùngpháttạinhiềuthànhphốtrênkhắpnướcMỹ,vàcóvẻnhưkhôngaicókhảnăngngănchặnnó.

Trongnhiều thậpkỷ, tỷ lệ tộiphạmtài sảnvàbạo lực tạinướcMỹđãduy trìởmứcổnđịnhvà tươngđối thấp.Nhưng tỷ lệnàybắtđầu tăng từgiữa thập kỷ 1950.Đến năm 1960, tỷ lệ tội phạm cao hơn năm 1950 tới50%;đếnnăm1970,tỷlệtộiphạmđãtănggấpbốnlần.

Tạisaovậy?

Rấtkhónói.Cóquánhiều thayđổiđồng thời lan tỏa trongxãhộiMỹsuốt thậpkỷ1960–mộtđợtbùngnổdânsố, tâmlýáccảmvớigiớichứctráchngàycànggia tăng, sựmở rộngcácquyềndân sự, quá trình chuyểnbiến của văn hóa phổ thông trên diện rộng – đến nỗi tách bạch rành rọtnhữngtácnhânthúcđẩytìnhtrạngphạmtộitrởthànhmộtcôngviệcchẳng

dễ dàng gì. Giả dụ hãy tưởng tượng rằng bạn muốn biết liệu tống nhiềungườivàotùhơncóthựcsựgiảmnhẹtỷlệphạmtộihaykhông.Câutrảlờinàythựcrakhôngrõràngnhưthoạttưởng.Cólẽnguồnlựcdànhchocôngcuộcđuổibắtvàtốnggiamtộiphạmcóthểđượcsửdụnghiệuquảhơn.Cólẽmỗilầnmộtkẻxấubịtómcổ,sẽcómộttênkhácxuấthiệnđểthếchỗhắn.

Đểtrảlờicâuhỏinàyvớimộtsựchắcchắncótínhkhoahọc,điềubạncầnlàmlàtiếnhànhmộtthínghiệm.Giảdụbạncóthểlựachọnngẫunhiênmộtnhómcácbangvàyêucầumỗibangphóngthích10.000tùnhân.Trongcùngthờiđiểmđó,bạncóthểngẫunhiênlựachọnmộtnhómcácbangkhácvàbảohọtốnggiam10.000người,nhữngngườiphạmcáctộinhẹmàlẽrakhôngđángphảivào tù chẳnghạn.Giờhãyngồixuống, chờvàinăm, rồithốngkê tỷ lệphạmtộiởhainhómbangnói trên.Ngonrồi!Bạnvừamớichochạyloạithínghiệmngẫunhiêncókiểmsoátchophépbạnxácđịnhmốitươngquangiữacácbiến.

Thậtkhôngmay,thốngđốccácbangngẫunhiênvừađượcđềcậpđếncóthểkhôngdễdàngchấpnhận thínghiệmcủabạnđâu.Cảnhữngngườibịbạngiántiếpđẩyvàotùvàhàngxómcủanhữngkẻđãđượcbạnrataytháocũisổlồngnữa.Dođócơhộiđểbạnbiếnthínghiệmnàythànhhiệnthựcchỉlàmộtsốkhôngtròntrĩnh.

Đólàlýdotạisaocácnhàthínghiệmthườngphảidựavàocáigọilàthínghiệmtựnhiên,đólàmộtnhómcácđiềukiệnnháilạithínghiệmbạnmuốntiếnhànhnhưngvì lýdonàođólạikhôngthể làmđược.Trongvídụnày,điềubạncầnlàmộtsựthayđổitriệtđểvềsốlượngphạmnhântrongcácnhàtùcủanhiềubangkhácnhauvìnhữnglýdokhôngliênquangìđếnsốlượngtộiphạmởnhữngbangnày.

Thật đángmừng là Liên đoànQuyềnTự doCông dânMỹ (AmericanCivilLibertiesUnion-ACLU)đãtửtếrataythựchiệnmộtthínghiệmnhưthế.Trongnhữngthậpniêngầnđây,ACLUđãđệtrìnhnhiềudựluậtchốnglạihàngchụcbangkhácnhauđểphảnđối tình trạngquá tảiởcácnhà tù.Thựcraviệclựachọncácbangkhônghềngẫunhiênchútnào.ACLUkiệnnhữngnơinàocónhàtùđôngđúcchậtchộinhấtvànhữngnơitổchứcnàycó khả năng thắng kiện cao nhất. Song xu hướng phạm tội ở các bang bịACLUthưakiệncóvẻtươngđốigiốngxuhướngtạicácbangkhác.

ACLUgiànhchiến thắng tronghầuhết cácvụ, sauđó,bang thuakiệnđượclệnhphảigiảmbớttìnhtrạngquátảibằngcáchphóngthíchmộtsốtùnhân.Trongvòngbanămsaucácphánquyếtnhưvậycủatòaán,sốphạmnhântrongnhàtùtạicácbangnóitrêngiảm15%sovớicáckhuvựccònlạitrêntoànquốc.

Nhưng tù nhân được phóng thích kia đã làm gì?Chúng gây ra rất rấtnhiềutộiác.ChỉtrongbanămtínhtừngàyACLUthắngkiện,tỷlệtộiphạmbạolựctăng10%vàtộiphạmvềtàisảntăng5%ởcácbangđangxét.

Vìvậytuyphảimấtcôngthêmmộtchút,songsửdụngcácphươngpháptiếpcậngiántiếpnhưnhữngthínghiệmtựnhiêncóthểgiúpchúngtanhìnlạiquátrìnhgiatăngtộiphạmchóngmặttrongthậpkỷ1960vàtìmramộtvàicáchlýgiải.

Mộtnhântốchủchốtchínhlàhệthốngxétxửtộiphạm.Tỷlệcácvụbắtgiữtrênsốvụphạmtộigiảmrõrệttrongsuốtthậpkỷ1960,cảtộiphạmbạolựcvàtộiphạmtàisản.Nhưngkhôngchỉcảnhsátmớibắtgiữsốtộiphạmíthơntrước;màngaycảcáctòaáncũngíttốnggiamnhữngkẻđãbịtómhơn.Vàonăm1970,mộttêntộiphạmcóthểhyvọngsẽchỉphảingồisausongsắtmộtkhoảngthờigianngắnhơn60%sovớimộtkẻphạmtộiynhưthếnhưnglạiđenđủisốngtrướcđóchụcnăm.Nhìnchung,cóvẻnhưnhưsựgiảmsútvềhìnhphạttrongsuốtthậpkỷ1960phảichịutráchnhiệmđốivớitỷlệtăng30%trongsốlượngvụphạmtội.

Đợtbùngnổdânsốxảyratrướcchiếntranhcũnglàmộtnhântốkhác.Giữanăm1960vànăm1980, tỷ lệdânsốMỹở tuổi từmười lămđếnhaimươi tư tănggần40%,mộtmức tăngvọtchưa từng thấy trongđộ tuổicónguy cơ phạm tội cao nhất.Nhưng ngay cảmột sự biến đổi vềmặt nhânkhẩuhọcmạnhmẽđếnthếcũngchỉcó thểđónggóp10%vàotổnglượngtăngtrongsốvụphạmtộimàthôi.

Vìvậycộnggộplại,sựbùngnổdânsốvàtỷlệkếtántùsuygiảmchỉgiải thíchđượcchưađếnmộtnửamứcgia tăng tộiphạmkhủngkhiếpnóitrên.Mặcdùmộtloạtcácgiảthiếtkhácđãđượcliệtkêra–baogồmcảcuộcdidânvĩđạicủangườiMỹgốcPhitừcácvùngnôngthônmiềnNamsangcácthànhphốmiềnBắcvàsựtrởvềcủacáccựubinhbịtổnthươngnặngnềsauchiếntranhViệtNam–tấtcảnhữnggiảthiếtnàycộnglạivẫnchưađủkhảnănggiảithíchđượclànsóngtộiác.Cảnhiềuthậpkỷvềsaunữa,đasốcácnhàtộiphạmhọcvẫnhoangmangchưatìmralờigiảiđáp.

Câutrảlờicóthểđangởngaytrướcmặtchúngtađây,đúngtheonghĩađen: chiếcTV.Có lẽBeaverCleavervà loạt phimhoànhảodànhchogiađình vì cậu không phải chỉ làmột nạn nhân của những thời đại đổi thay(SeriephimLeaveIttoBeaverđãbịngừngphátsóngvàonăm1963,cũnglànămKennedybịámsát).Cólẽthựcrachínhchúngtamớilàcộirễcủavấnđề.

Đã từ lâumọingười thừanhậnrằngcácshowtruyềnhìnhbạo lựcdẫn

đếnhànhvi bạo lực; nhưngkhẳngđịnh này khôngđược củng cố bằng sốliệu.Ởđâychúngtôilạixinđưaramộtlậpluậnhoàntoànkhác.Khẳngđịnhcủa chúng tôi là trẻ em xem TV quá nhiều khi còn nhỏ, ngay cả nhữngchươngtrìnhtruyềnhìnhdànhchogiađìnhvôhạinhất,sẽdễdínhvàocácvụphạmtộihơnkhichúnglớnlên.

Để kiểm định giả thiết này thật không dễ dàng.Bạn không thể chỉ sosánhmộtnhómngẫunhiênbaogồmnhữngtrẻemxemTVrấtnhiềuvớimộtnhómkháckhôngxemTVnhiềulắm.NhữngtrẻlúcnàocũngômlấychiếcTVchắcchắnkhácbiệtvớicáctrẻkháctrênvôsốphươngdiện,chứkhôngchỉriêngvềthóiquenxemTVcủachúng.

MộtchiếnlượckhảthihơnmộtchútcóthểlàsosánhcácthànhphốcóTVsớmvớinhữngthànhphốcóTVmuộnhơnthếnhiều.

Chúng tôi có viết trước đó rằng truyềnhình cáp xuất hiệnở các vùngkhácnhauởẤnĐộtạicácthờiđiểmkhácnhau,mộthiệuứngsolegiúpmởrakhảnăngđánhgiátácđộngcủaTVđốivớicácphụnữsốngởvùngnôngthônẤnĐộ.ĐợtramắtđầutiêncủaTVtạiMỹthậmchícònbịngắtquãngnhiềuhơnnữa.Nguyênnhânchủyếulàdothờigiangiánđoạndàibốnnăm,từnăm1948đếnnăm1952,khiỦyBanTruyềnThôngLiênBangbanbốlệnhtạmngừngcấpphépthànhlậpcácđàitruyềnhìnhmớiđểcóthểđịnhhìnhlạiphạmviphátsóng.

Mộtsốnơi trênnướcMỹđãbắtđầunhậnđượctínhiệutruyềnhìnhtừgiữanhữngnăm1940,trongkhinhữngnơikháckhôngcólấymộtchiếcTVnàochođếntậnmộtthậpkỷsauđó.Hóara,cósựkhácbiệtmộttrờimộtvựctrongxuhướngphạmtộigiữacácthànhphốcóTVsớmvàcácthànhphốcóTVmuộn.HainhómthànhphốnàycótỷlệtộiphạmbạolựctươngđươngtrướckhiTVxuất hiện.Nhưngđếnnăm1970, tội phạmbạo lựcởnhữngthành phố cóTV sớm đã cao gấp hai lần so với những thành phố cóTVmuộn.Đốivớitộiphạmvềtàisản,nhữngthànhphốcóTVsớmkhởiđầuvớitỷlệthấphơnnhiềuvàohồinhữngnăm1940sovớinhữngthànhphốcóTVmuộn,nhưngvềsautỷlệnàylạităngcaohơn.

DĩnhiêncóthểcòncónhữngđiểmkhácbiệtkhácgiữacácthànhphốcóTVsớmvàcácthànhphốcóTVmuộn.Đểkhoanhvùngnhữngđiểmkhácnày,chúngtacóthểsosánhgiữacáctrẻemsinhraởcùngmộtthànhphốtrongkhoảngtừnăm1950đếnnăm1955chẳnghạn.Tiếptheo,tạimộtthànhphốcóTVvàonăm1954,chúngtôisosánhmộtnhómtuổikhônghềcóTVtrong suốtbốnnămđầuđờivớimộtnhóm tuổikháccóTV trong toànbộquãngthờigiannày.DosựxuấthiệncủaTVởcáckhuvựckhácnhaucósựngắtquãngđángkể,nênkhoảngcáchgiữacácnhómtuổilớnlêncóTVvà

khôngcóTVtrongnhữngnămđầuđờiởcácthànhphốrấtkhácnhau.Thựctếnàycóthểchophépchúngtacónhiềudựbáocụthểvềnhữngthànhphốsẽphảichứngkiến sựgia tăng trong tỷ lệphạm tội sớmhơnnhững thànhphốkhác–cũngnhưđộtuổicủanhữngkẻthủác.

VậysựxuấthiệncủaTVcógâyratácđộngnàorõrệtlêntỷlệphạmtộiởmộtthànhphốnhấtđịnhhaykhông?

Thựcra,câutrảlờidườngnhưlàcó.CứthêmmỗinămmộtđứatrẻđượctiếpxúcvớiTV trong15nămđầuđời, chúng tôinhận thấy tỷ lệ tăng4%trongsốvụbắtgiữdophạmtộivềtàisảnởnhữngnămsaunàyvàtỷlệtăng2%trongsốvụbắtgiữdophạmtộivềbạolực.Theophântíchcủachúngtôi,tácđộngtổngcộngcủaTVlêntìnhhìnhphạmtộitrongthậpkỷ1960làmứctăng50%vềtộiphạmtàisảnvà25%vềtộiphạmbạolực.

TạisaoTVlạicótácđộngkinhkhủngđếnthế?

Dữliệucủachúngtôikhôngmanglạigiảiđápnàochắcchắn.TácđộngnàylàmạnhnhấtđốivớitrẻemtiếpxúcvớiTVquánhiềutừkhichàođờichođếnkhilênbốntuổi.Vìhầuhếtcáctrẻemtầmbốntuổithườngkhôngxemcácshowtruyềnhìnhbạolực,nênkhómàkhẳngđịnhrằngnộidunglàvấnđềmấuchốt.

CólẽcáctrẻemxemTVnhiềukhôngbaogiờcóđủthờigiangiaotiếpxãhội,hoặckhôngbaogiờhọccáchđểtựgiảitrí.CólẽTVkhiếnnhữngtrẻkhông có gì thèmmuốnnhững thứmà các trẻ khác có, kể cả khi điều đóđồngnghĩavớihànhđộngtrộmcắp.Hoặccóthểchuyệnđóchẳngliênquangìđếnbọntrẻcả;cólẽBốvàMẹđãlơlàchuyệnchămchútconcáikhihọkhámphárarằngxemTVvuihơnnhiềusovớiviệcdànhthờigianthựchiệnvaitrònhữngôngbốbàmẹ.

Hoặc có lẽ những chương trình TV giai đoạn đầu đã bằng cách nàođókhơi gợi hành vi phạm tội.AndyGriffith Show, một show truyền hìnhđỉnhramắtvàonăm1960,cónộidungxoayquanhmộtvịcảnhsáttrưởngtínhtìnhthânthiệnkhôngbaogiờmangsúngtheobênmìnhvàngườiphụtángốcnghếchkỳcụctênlàBarneyFife.Liệucókhảnăngnàolàtấtcảnhữngtên tộiphạm tiềmnăngđượcxembộđôinàyquaTVđềuđiđếnkết luậnrằngcảnhsátchẳngcógìđángsợcả?

Vớitưcáchlàmộtxãhội,chúngtađãdầndầnchấpnhậnrằngmộtvàitráitáothốisẽgâytộiác.Nhưngđiềuđóvẫnchưalýgiảiđượctạikhôngcóngườinào trongsốcáchàngxómcủaKittyGenovese -nhữngngườibìnhthường,nhữngngười tốt -bước tớiđểgiúpđỡcô.Tấtcảchúng tađềuđãđượcchứngkiếnnhữngcửchỉvị tha,dù lớndùnhỏ,xảy ragầnnhưmỗi

ngày.(Thậmchíngaybảnthânchúngtacóthểlàtácgiảcủavàicửchỉnhưthế.)Vậy tại saokhôngmộtngườinàobộc lộ lòngvị tha trongcáiđêmởQueenshômấy?

Mộtcâuhỏinhưvậycóthểnằmngoàiđịahạtcủamônkinhtếhọc.Chắcchắnrồi,cạnkiệtthanhkhoảnvàgiádầuvàthậmchílàtráiphiếudùnggiấynợbảođảm-nhưngcáchànhvixãhộinhưlòngvịthaư?Đócóthậtsựlàviệccủacácnhàkinhtếhọckhông?

Tronghàng trămnăm,câu trả lờiđã làkhông.NhưngvàovàokhoảngthờigianxảyravụsáthạiGenovese,mộtvàinhàkinhtếhọcnổiloạnđãbắtđầuquantâmsâuhơnvềnhữngvấnđềtươngtự.ĐiđầutrongnhómnàylàGaryBecker,ngườichúngtađãgặptrướcđó,trongphầngiớithiệucủacuốnsáchnày.Khônghàilòngvớiviệcchỉđolườngnhữnglựachọnkinhtếcủaconngười,Beckerđãcốgắngkếthợpcảnhữngtrạngtháitâmlýhọgắnvàocáclựachọnđó.

MộttrongnhữngnghiêncứuhấpdẫnnhấtcủaBeckerliênquanđếnlòngvịtha.Vídụ,ônglậpluậnrằngcùngmộtngườihoàntoàníchkỷtrongkinhdoanhcóthểtrởnênvịthatháiquávớinhữngngườianhtaquenbiết-mặcdù,vấnđềquantrọnglàởchỗ(suychocùng,Beckerlàmộtnhàkinhtếhọccơmà)ôngdựđoánlàlòngvịtha,ngaycảtrongphạmvimộtgiađình,cũngđềuhàmchứamộtnhântốmưumô.Nhiềunămsauđó,cácnhàkinhtếhọcDougBernheim,AndreiShleifer,vàLarrySummersđãdiễngiảiquanđiểmcủaBeckerbằngthựcnghiệm.SửdụngdữliệulấytừmộtnghiêncứutheochiềudọccủachínhphủMỹ,họchỉrarằngmộtbậcchamẹcaotuổisốngtrongnhàdưỡnglãocókhảnăngđượccácconcáiđãtrưởngthànhthămhỏinhiềuhơnnếu chúngđang cóhyvọngnhậnđượcmột khoản thừakếkhakhá.

Nhưngđợiđã,bạnnóixem:cólẽconcháucủacácgiađìnhgiàucóchỉđơnthuầnquantâmđếncácbậcchagiàmẹyếucủamìnhhơnư?

Mộtphỏngđoánhợplý-nhưvậybạnsẽchorằngđứaconđộcnhấtcủahaibậcchamẹgiàucóhẳnlàcựckỳhiếuđễ.Nhưngdữliệuchothấykhôngcómộtsựgiatăngnàotrongsốlầnthămviếngnhàdưỡnglãonếumộtgiađìnhgiàucóchỉcómộtđứaconlớn;cầnphảicóítnhấthaiđứa.Điềunàygợiýrằngnhữngchuyếnthămnomtănglênchỉvìsựcạnhtranhgiữalũconcáiđểgiànhlấygiasảncủabốmẹ.Điềuthoạt trôngngỡlà lòngvị thatốtđẹpgiữanhữngngườitrongcùngmộtnhàcóthểchỉlàmộtloạithuếthừakếtrảtrướcmàthôi.

Mộtsốchínhphủ,dườngnhưquáhiểunhântìnhthếthái,đãtiếnxađến

mứcquyđịnh trong luậtpháp rằngcácconcáiđã trưởng thànhphải thămnomvàhỗtrợnhữngôngbốbàmẹđãgiàyếucủahọ.TạiSingapore, luậtnàyđượcbiếtđếndướicáitênĐạoLuậtPhụngdưỡngChaMẹ.Tuynhiên,conngườivẫntỏravôcùngvịtha,vàkhôngchỉtrongphạmvigiađìnhmàthôiđâu.NgườiMỹđặcbiệtnổitiếngvớibảntínhhàophóng,họhiếntặngchocácquỹtừthiệnkhoảngchừng300triệuđô-lamỗinăm,bằnghơn2%GDPMỹ.Thửnghĩlạicơnbãohayvụđộngđấtvừaquađãcướpđivôsốsinhmạngvàbiếtbaonhiêuconngườinhânáiđãkhôngngạibỏrathờigianvàtiềncủađểchungtaygiúpđỡcácnạnnhân.

Nhưngnguyênnhânsâuxalàgì?

Theotruyềnthống,cácnhàkinhtếhọcvẫngiảđịnhrằngmộtconngườiđiểnhìnhđưaranhữngquyếtđịnhlýtríphùhợpvớilợiíchcánhâncủaanhta.Vậytạisaoconngườilýtríấy–vẫnthườngđượcgọilàconngườikinhtế(homoeconomicus)–lạichịumangnhữngđồngtiềnmồhôinướcmắtchomộtngườinàođómàanhtakhôngbiết,sốngởmộtnơicócáitênmàanhtathậmchíchẳngphátâmnổiđểđổilạikhônggìhơnngoàichútcảmgiácấmáp,thanhthản?

TrêncơsởcôngtrìnhcủaGaryBecker,mộtthếhệcácnhàkinhtếhọcmớiquyếtđịnhđãđếnlúccầntìmhiểulòngvịthatrênthếgiớinóichung.Nhưngbằngcáchnào?Làmsaochúng tacó thểbiếtđượcmộthànhđộngnàylàvìlòngvịthahaychỉđơnthuầnlàchủnghĩacánhântíchcực?Nếubạngópsứcgiúpdựnglạichuồnggiasúccủamộtngườihàngxóm,đólàvìbạn làmộtngười tốtbụnghayvìbạnbiết rằngsẽcóngàychuồnggiasúcnhàbạnbịcháyrụi?KhimộtvịMạnhThườngQuânhiếntặnghàngtriệuđô-lachotrườngtiểuhọccũcủamình,đólàvìanhtaquantâmđếnsựnghiệpgiáodụchaychỉvìtênanhtasẽđượcvinhdanhởsânbóngđácủatrường?

Táchbạchnhững thứnhưvậy trong thếgiới thực làmột côngviệcvôcùngkhókhăn.Quansátcáchànhđộng–hoặctrongvụKittyGenoveselàkhônghànhđộng–thìdễ,nhưnghiểuđượcnhữngýđịnhẩndấusaunhữnghànhđộngđólạikhóhơngấpngànlần.

Liệuchúng ta có thể sửdụngcác thínghiệm tựnhiên,giốngnhưkịchbảnACLU–trạigiam,đểđánhgiálòngvịthađượckhông?Vídụ,bạncóthểtínhđếnchuyệnnghiêncứumộtloạtcácvụthiêntaiđểxemsốtiềntừthiệnmỗivụmangvềlàbaonhiêu.Nhưngvớiquánhiềubiếnsốnhưvậy,bạnsẽkhólòngtáchbạchlòngvịthakhỏinhữngyếutốkhác.MộtcơnđộngđấtdữdộiởTrungQuốckhônggiốngmộtvụhạnhánthiêuđốtởchâuPhi,lạicàngkhônggiốngmộtcơnbãohunghãnởNewOrleans.Mỗivụthiêntaicó“sứchấpdẫn”củariêngnó–và,cũngkhôngkémphầnquantrọng,các

hoạtđộnghiếntặngchịuảnhhưởngnặngnềtừcácphươngtiệnthôngtinđạichúng.Mộtnghiêncứuhọcthuậtmớiđâyđãkhámphárarằngmộtvụthiêntainhấtđịnhthuđượctỷlệgiatănglênđến18%vềquymôviệntrợtừthiệnchomỗibàibáobảytrămchữvà13%chomỗi60giâytintứcpháttrênTV.(Nếuaicóýđịnhquyêntiềnchomộtvụthiêntaiởthếgiớithứba,anhtanênhyvọngrằngnóxảyra trongmộtngàycó ít tin tứcgiậtgân.)Vàbảnthânnhữngthiêntainhưvậyvốnđãrấtdịthường–nhấtlànhữngvụầmĩ,nhưlàcámậptấncôngchẳnghạn–cólẽkhôngliênquangìlắmđếnlòngvịthabìnhthườngcủachúngta.

Cuốicùng,cácnhàkinh tếhọcnổi loạn trênđâyđã tiếpcận theomộtcáchkhác:rấtkhóđolườngđượclòngvịthatrongthếgiớithực,vậytạisaotakhôngloạitrừtấtcảnhữngnhântốphứctạpvốncócủathếgiớithựcbằngcáchđưachủthểnàyvàophòngthínghiệmnhỉ?

Dĩnhiêncác thínghiệmphòngkín là trụcộtcủacácmônkhoahọc tựnhiênvàđãcólịchsửtừthờiGalileoGalileilănmộtquảcầubằngđồngdọctheođườnggờthanhgỗđểkiểmđịnhgiảthiếtcủaôngvềgiatốc.Galileotinrằng–vàniềmtinđóđã tỏrađúngđắn–mộtsựsáng tạonhỏbénhư thínghiệmcủaôngcóthểgiúpconngườihiểuhơnvềnhữnghiệntượngvĩđạikỳbínhấtnhư:cáclựccủatráiđất, trật tựcủabầutrời,quyluậtvậnhànhcủacuộcsốngconngười.

Hơnba thếkỷsau,nhàvật lýhọcRichardFeynmanđãkhẳngđịnh lạitínhđúngđắncủaniềmtinnày.“Phépthửmọikiếnthứclàthínghiệm,”ôngnói.“Thínghiệmlàphươngphápduynhấtđểđánhgiá‘sựthật’khoahọc.”Dòngđiện bạn sử dụng, viên thuốc giảm cholesterol bạn uống, trang giấyhaymànhìnhhaychiếc loamà từđóbạnđang thunhậnchínhnhữngcâuchữnày–tấtthảyđềulàsảnphẩmcủavôsốhoạtđộngthínghiệm.

Tuy nhiên, các nhà kinh tế học lại chưa bao giờ tín nhiệm phòng thínghiệmnhưthế.Đaphầncácvấnđềmàhọvẫnquantâm–tácđộngcủaviệctăng thuếchẳnghạn,hoặccácnguyênnhâncủa lạmphát–khó lòngđượcthâutómtrongphạmviphòngthínghiệm.Nhưngnếuphòngthínghiệmcóthểhélộcácbíẩnkhoahọccủavũtrụ,chắcchắnnócóthểgiúpchúngtalýgiảimộtthứlànhtínhnhưlòngvịtha.

Những thí nghiệmmới này thường được xây dựng dưới dạngmột tròchơi,cácgiáosưnắmvaitròđiềuphốicòncácsinhviêncủahọsẽthamgiachơitròchơi.PhươngphápnàyđãđượctâmhồnđẹpJohnNashsánglậpracùngvớicácnhàkinhtếhọckhác,nhómnàyđãtiếnhànhthínghiệmrộngrãivớiThếtiếnthoáilưỡngnancủangườitù,mộtvấnđềcủalýthuyếttròchơisaunàyđượccoilàphépthửkinhđiểnvềsựhợptácchiếnlược.(Nó

đượcphátminhrađểgiúptìmhiểuthếcânbằngvềhạtnhângiữanướcMỹvàLiênbangXôViết.)

Đếnđầuthậpniên1980,ThếtiếnthoáilưỡngnancủangườitùđãkhơinguồncảmhứngchomộttròchơiphòngthínghiệmtênlàTốihậuthư.Cáchvậnhànhcủatrònàynhưsau.Haingườichơihoàntoànkhôngbiếtnhaucómộtcơhộiđểchiamộtkhoảntiền.Ngườichơisố1(tahãygọicôlàAnnika)đượcđưa20đô-lavàđượchướngdẫnsẽđềnghịđưabấtkỳkhoảntiềnnào,từ chẳngmất xu nào đến 20 đô-la, choNgười chơi số 2 (ta gọi là Zeldachẳng hạn). Zelda phải quyết định sẽ chấp nhận hay từ chối đề nghị củaAnnika.Nhưngnếucôtừchối,cảhaiđềuphảiravềtaytrắng.Cảhaingườichơiđềubiếtrõluậtchơitrướckhithamgia.

Đốivớimộtnhàkinhtếhọc,chiếnlượcđãquáhiểnnhiên.Vìngaymộtxucũnggiátrịhơnlàchẳngcógì,sẽlàhợplýnếuZeldachịuchấpnhậnmộtkhoảntiềnđềnghịchỉđánggiácómộtxu–vàdođó,cũngsẽlàhợplýnếuAnnikađềnghịđưacómộtxu,vàgiữ19đô-la99xucònlạichoriêngmình.

Nhưng,cácnhàkinhtếhọcđãbịmộtphenêmặt,đókhôngphảilàcáchngườibìnhthườngchơitròchơinày.CácZeldathườngtừchốinhữngkhoảntiềndưới3đô-la.Rõrànghọcảmthấyghêtởmmộtlờiđềnghịrẻmạtđếnmứchọsẵnsàngtrảgiáđểđượcbộclộtháiđộghêtởmđócủamình.Ngaycảnhữngđềnghịrẻmạtcũngkhôngxuấthiệnthườngxuyênlắm.Tínhtrungbình,cácAnnikađềnghịđưacácZeldahơn6đô-la.Vớiquychếvậnhànhchotrướccủatròchơi,mộtkhoảntiềnđềnghịlớnnhưvậyrõrànglànhằmmụcđíchngănchặnkhảnăngđốitáctừchối.Nhưngkểcảthếđinữa,mứctrungbình6đô-la–gầnmộtphầnbatổngsốtiền–cóvẻkháhàophóng.

Liệuhànhđộngnàycóphảilàlòngvịtha?

Có thể, nhưng có lẽ là không. Người chơi trò Tối hậu thư chịu tráchnhiệmđưa ra lờiđềnghịđược lợi– là tránhđược sự từchối– thôngquahànhđộngchođimộtcáchhàophóng.Trongthếgiớithựchiệntượngtươngtự cũng xảy ra khá thường xuyên, những hành vi thoạt tưởng có vẻ tử tếtrongtròTốihậuthưthựctếlạigắnbóchặtchẽvớinhữngđộngcơíchkỷtiềmtàng.

Tiếptheo,chúngtasẽthêmmộtbiếnsốmớitinhtếvàotròTốihậuthư,biếnsốnàygọilàKẻđộctài.Mộtlầnnữa,mộtkhoảntiềnnhỏlạiđượcchiachohai người.Song trườnghợpnày, chỉ cómột người cóquyền ra quyếtđịnh.(Vậymớicócáitênnóitrên:“Kẻđộctài”làngườichơicótiếngnóiquyếtđịnh.)

ThínghiệmKẻđộctàinguyêngốcđượctiếnhànhnhưsau.Annikađược

đưa20đô-lavàbiếtmìnhcó thểchia số tiềnđóvớimộtcôZeldanàođótheomộttronghaicáchsau:(1)chiathànhhaiphầnbằngnhau,mỗingườiđượcnhận10đô-la;hoặc(2)Annikagiữlại18đô-lavàchỉđưaZelda2đô-la.

Kẻđộc tàihaychínhở sựđơngiảncủanó.Làmột trò chơi “raquyếtđịnhmộtlần”giữahaichủthểkhônghềquenbiết,dườngnhưnóđãloạibỏđượctấtcảnhữngthànhtốphứctạpcủalòngvịthatrongthếgiớithực.Sựhàophóngkhôngthểđượctưởngthưởng,màlòngíchkỷcũngkhôngthểbịtrừngphạt,vìngườichơithứhai(ngườikhôngphảikẻđộctài)khôngcáchgìtrừngphạtđượckẻđộctàinếuanhtahànhđộngmộtcáchíchkỷ.Trongkhiđó,trạngtháiẩndanhgiúploạitrừmọitìnhcảmcánhânmàngườiđưatiềncóthểcóđốivớingườinhậntiền.Vídụ,mộtngườiMỹđiểnhìnhsẽcócảmgiáckhácđốivớinhữngnạnnhâncủabãoKatrina sovớinhữngnạnnhâncủamộttrậnđộngđấtởTrungQuốchaymộtđợthạnhánởchâuPhi.CôtacũngsẽcóxuhướngcócảmgiáckhácđốivớimộtnạnnhâncủabãolụtvàmộtnạnnhâncủabệnhAIDS.

Dovậy,tròchơiKẻđộctàicóvẻnhưđãđánhtrúngtimđenđộngcơcủalòngvịthatrongmỗichúngta.Bạnsẽchơinhưthếnào?Thửtưởngtượngbạnlàkẻđộctài,đứngtrướclựachọnphảichođimộtnửasốtiền20đô-lacủabạnhoặcchỉchođicó2đô-la.

Điềukỳquặclàbạnsẽ…chiađềusốtiền.ĐólàđiềumàbatrongsốbốnngườichơiđãlàmtrongnhữngthínghiệmKẻđộctàiđầutiên.Ngạcnhiênchưa!

KẻđộctàivàTốihậuthưchoranhữngkếtquảhấpdẫnđếnmứchaitròchơinàynhanhchóngtạonêncơnsốttrongcộngđồngnghiêncứu.Chúngđượccácnhàkinhtếhọccũngnhưcácnhàtâmlýhọc,xãhộihọcvànhânchủnghọcthựchiệnhàngtrămlầnvớivôsốphiênbảnvàcáchbốtríkhácnhau.Trongmộtnghiên cứucó tínhbướcngoặtđượcxuấtbảndướidạngsách với nhan đề Những nền tảng cho tính xã hội của conngười(FoundationsofHumanSociality),mộtnhómcáchọcgiảxuấtsắcđãđikhắpthếgiớiđểkiểmnghiệmlòngvịthatrongmườilămxãhộiquymônhỏ,baogồmcáctộcngườisănbắt–háilượmtạiTanzania,tộcngườiAcheIndiantạiParaguay,vàtộcngườiMogolvàKazakhởmiềnTâyMôngCổ.

Kếtquảchothấy,dùthínghiệmđượctiếnhànhởđâu,miềnTâyMôngCổhayBờNamChicago thìcũngchẳngkhácgì:mọingườiđềusẵnsàngchođi.Đếnthờiđiểmđó,tròchơithườngđượcđịnhdạngsaochokẻđộctàicóthểchođibấtkỳkhoảntiềnnào(từ0đô-lađến20đô-la),thayvìbịgiớihạn tronghai tùychọnnhưbanđầu(2đô-lahoặc10đô-la).Vớiquyđịnh

mớinày,mọingườithườngchođikhoảntiềntrungbìnhlà4đô-la,hay20%sốtiềnhọcó.

Thôngđiệpphátđikhôngthểrõrànghơn:thựcraloàingườicóvẻbịchiphốibởilòngvịtha.Kếtluậnnàykhôngchỉđángmừng–chíít,nódườngnhưngụý rằngcáchàngxómcủaKittyGeonovesechỉ lànhữngkẻkỳdịđángkhinh–mànócònlàmlunglaychínhnềntảngcủakinhtếhọctruyềnthống.“Trongsuốtthậpkỷvừaqua”,NhữngNềnTảngchoTínhXãHộicủaConNgườikhẳngđịnh,“nghiêncứutrongkinhtếhọcthựcnghiệmđãbópméonghiêmtrọnghìnhảnhconngườikinhtếtrongcácsáchgiáokhoa.”

Cóthểdễthathứchonhữngngườikhôngphảilànhàkinhtếhọcnếuhọtỏrahớnhởđắcthắng.Conngườikinhtế,sinhvậttưlợi,siêulýtrímàcácnhàkhoahọcutốiđãbámlấychằngchằngtừthuởkhaithiênlậpđịa,đãtiêuđời(nếunóthựcsựđãtừngtồntại).Hoanhô!

Nếuhìnhmẫumới này–Homoaltruisticus,conngườivị tha?– là tinxấuchocácnhàkinh tếhọc truyềnthống, thìđó lạicóvẻ là tínhiệuđángmừngđốivớihầunhưtấtcảnhữngngườicònlại.Đặcbiệthailĩnhvựcnhânchủng học và khắc phục hậu quả thiên tai có lý do rất chính đáng để ănmừng.BấtkỳaitừmộtquanchứcchínhphủcấpchochotớimộtôngbốbàmẹnàomonggiáodụcýthứccôngdânchocontrẻđềuphảitìmnguồncảmhứngtừnhữngkhámphácủatròchơiKẻđộctài–vìnếubảnchấtconngườivốn vị tha, thì xã hội rất có thể dựa vào lòng vị tha của chính nó để giảiquyếtnhữngvấnđềhócbúanhất.

Hãyxétvídụvềcấyghépbộphậncơthể.Caphẫuthuậtghépthậnthànhcôngđầutiênđượcthựchiệnvàonăm1954.Đốivớimộtngườibìnhthường,sựkiệnnàygiốngnhưmộtđiềukỳdiệuvậy:mộtngườicólẽđãchếtvìhưthậngiờđâylạicóthểtiếptụcsốngnhờcóbộphậnthaythếđượccấyvàobêntrongcơthểmình.

Quả thậnmới này từ đâu ra?Nguồn tiện lợi nhất làmột xác chết cònmới,nạnnhâncủamột tainạnxehơichẳnghạn,hoặcnhững loại tửvongkhácmàtrongđóbộphậncủatửthivẫncònkhỏemạnhlànhlặn.Thựctếcáichếtcủamộtngườinàycứuđượcmạngsốngcủamộtngườikháccànglàmđiềuthầnkỳthêmphầnmàunhiệm.

Nhưngquathờigian,việccấyghéptrởthànhnạnnhânchínhthànhcôngcủanó.Nguồncungtửthibìnhthườngkhôngthểtheokịpsứccầuđốivớicácbộphậncơthể.TạiMỹ,tỷlệtửvọngdotainạngiaothôngcóxuhướnggiảmdần,đâylàtinrấttốtchocáctàixếnhưnglạithậtkhôngvuivẻgìvớinhữngbệnhnhânđang từngngày từnggiờ trôngchờmộtquả thậnđểcứu

mạngsốngcủamình.(Chíítlàsốngườichếtdotainạnmôtôlạităng,mộtphầnlànhờđạoluậtcủacácbangchophépcáctàixếmôtô(motorcyclist)–hoặc như các bác sĩ chuyên thực hiện phẫu thuật cấy ghép gọi, là“donorcyclist,”tàixếmôtôkiêmngườihiếntặngbộphậncơthể–đượcláixemàkhôngbuộcphảiđộimũbảohiểm.)TạichâuÂu,một sốnướccònthôngquacácluậtvề“sựchophéptrước”;thayvìđềnghịmộtngườihiếntặngcácbộphậncơthểcủamìnhtrongtrườnghợpanhtagặpphảitainạn,chínhphủlạitựchomìnhquyềntậndụngcácbộphậncơthểcủanạnnhântrừphichínhanhtahoặcgiađìnhkhôngđồngý.Nhưngkểcảthế,sốlượngthậnsẵncóvẫnchưabaogiờđủđápứngnhucầucấyghép.

Maythay,tửthikhôngphảilànguồncungcấpbộphậncơthểduynhất.Chúngtađượcsinhravớihaiquảthậnnhưnglạichỉcầnmộtquảđểsống–quảthậnthứhailàmộtsảnphẩmtiếnhóatíchcực–nhưvậycũngcónghĩalàmộtngười sốngcó thểhiến tặngmộtquả thậnđểcứumạngmộtngườikhácmàbảnthânvẫntiếptụccuộcsốngbìnhthườngđược.Lạinóivềlòngvịtha!

Những câu chuyệnxoayquanhmột người vợhoặc chồnghy sinhmộtquảthậnchongườibạnđờicủamình,mộtngườianhsẵnsàngnằmlênbànmổvìemgái,mộtphụnữtrưởngthànhđemthânracứuchamẹgià, thậmchílànhữngquảthậnđượctraotặnggiữanhữngngườibạnlâunăm.Nhưngnếubạnđangchếtdầnchếtmònmàchẳngcólấymộtngườibạnhayngườihọhàngnàochịuhiếnchobạnmộtquảthậnthìsao?

Cómộtquốcgia, Iran,quá lo lắngvề tình trạngthiếuhụt thậnđếnnỗinướcnàyđãbanhànhmộtchươngtrìnhmàrấtnhiềuquốcgiakhácsẽcoilàmanrợ.Nócóvẻgiốngvớithứýtưởngmàmộtnhàkinhtếhọcnàođóđãnghĩravớiámảnhvềniềmtinmãnhliệtdànhchoconngườikinhtế:chínhphủIransẽtrảtiềnchomọingườiđểhọtừbỏmộtquảthận,khoảng1.200đô-la,cộngmộtkhoảntiềnnữadongườiđượcnhậnthậntrảthêm.

Trongkhiđó,tạiMỹ,trongmộtphiênhọpcủaquốchộiMỹnăm1983,mộtbácsĩcóđầuóctáobạotênlàBarryJacobsđãtrìnhbàykếhoạchtrả-tiền-cho-bộ-phận-cơ-thể của mình. Công ty của anh, International KidneyExchange,Ltds,sẽđưacôngdânthuộccácnướcThếgiớithứbađếnMỹ,cắtbỏmộtquảthậncủahọ,trảhọmộtkhoảntiền,vàđưahọvềnhà.Jacobsđãbịchỉ tríchkịch liệtvìdámđưaraý tưởngnày.Người lênánanhgaygắtnhấtlàthượngnghịsĩtrẻtuổiAlGorecủabangTennessee,ôngđãthắcmắckhôngbiếtnhữngngườibánthậnnày“cósẵnlònggiảmgiáchoanhchỉđểđổilấymộtcơhộiđượcnhìnthấyTượngNữthầnTựDohayđồiCapitolhaythứgìđókháckhông.”

QuốchộilậptứcthôngquaĐạoluậtQuốcgiavềCấyghépBộphậnCơthểNgười, trongđó quyđịnh “bất kỳ ai cố tình tìmkiếm, thu nhận, hoặcchuyểngiaobấtkỳbộphậncơthểngườinàođổilấykhoảnbùđắpcógiátrịđểphụcvụmụcđíchsửdụngtronghoạtđộngcấyghépbộphậncơthểchongười”đềulàviphạmphápluật.

Hẳnnhiênrồi,mộtđấtnướcnhưIrancóthểchophépngườidânmuavàbán bộ phận cơ thể người như thể họ là những con gà sống ở ngoài chợ.NhưngchắcchắnnướcMỹkhôngcóbụngdạnàocũngnhưnhucầu thựchiệnmộtthủđoạntuyệtvọngđếnthế.Nóichocùng,mộtvàingườitrongsốnhữngnhànghiên cứuhọc thuật lỗi lạc nhất củađất nướcđã chứngminhmộtcáchkhoahọcrằngbảnchấtloàingườivốnvịtha.Cólẽlòngvịthanàychỉlàmộtthứsảnphẩmthừalạitừquátrìnhtiếnhóacổxưa,giốngnhưquảthậnthứhaikiavậy.Nhưngaimàthèmquantâmtạisaonólạitồntại?NướcMỹsẽđiđầu,khơinguồnánhsángdẫnđườngchocácquốcgiakhác,tựhàođược trôngchờvào lòngvị tha trời sinhcủachúng tađểcó thể tìmđủsốthậnhiếntặnghòngcứumạngsốngcủahàngchụcngànconngườimỗinăm.

TròchơiTốihậuthưvàKẻđộctàiđãmởđườngchomộtđợtpháttriểnbùngnổtronglĩnhvựckinhtếhọcthựcnghiệm,đếnlượtnólạikhơinguồnchomộttiểungànhmớigọilàkinhtếhọchànhvi.Làmộtsựphatrộngiữakinh tế học truyền thống và tâm lý học, nó nhắm đến mục tiêu nắm bắtnhữngđộngcơmậpmờvà thườnglàrấtkhóhiểucủaconngườimàGaryBeckerđãnghĩđếntrongsuốtbaonhiêuthậpkỷ.

Vớinhữngthínghiệmcủamình,cácnhàkinhtếhọchànhvilạitiếptụcbôinhọthanhdanhcủaconngườikinhtế.Càngngàyanhtacàngcóvẻbớttư lợi hơn – và nếu bạn vẫn còn nghi ngờ kết luận đó, đấy, cứ nhìn vàonhữngkếtquảthínghiệmmớinhấtvềlòngvịtha,sựhợptácvàtínhcôngbằngmàxem.

Mộttrongnhữngnhàkinhtếhọcthựcnghiệmcónhiềucôngtrìnhnghiêncứu nhất là John List, người gốc ở vùng Sun Prairie,Wisconsin. Ông trởthànhmộtnhàkinh tếhọchoàn toàn tình cờvàvềdòngdõihọc thứcgiađình,ôngkémxasovớinhiềunhàkinhtếhọcđồngtranglứacũngnhưcácbậctiềnbốikhác.Ôngsinhratrongmộtgiađìnhlàmnghềláixetải.“Ôngtôilànôngdân,dicưtừĐứcsang,”Listkể.“Sauđónhậnthấymấytàixếxetảichỉbằngviệcchuyểnthóclúađếnxưởngxayxátkiếmăncònkháhơncảmình,ôngtôiquyếtđịnhbántấtcảcơnghiệpđivàtậumộtchiếcxetải.”

GiađìnhnhàListtoànnhữngngườisángdạ,cầncù,khỏemạnhnhưngđốivớihọ,họchànhkhôngphảilàưutiênsốmột.BốcủaJohnbắtđầuláixetảitừkhimớimườihai,vàcảJohncũngđượcđịnhsẵnlàsẽtheonghiệp

nhà.Nhưngôngphảnkhángbằngcáchđihọcđạihọc.ChuyệnnàyxảyrachỉvìôngkiếmđượcmộthọcbổngđạihọcvàchơigolfbánphầntạitrườngĐạihọcWisconsin–StevensPoint.Trongcácdịpnghỉ lễ,ông lạigiúpbốbốcdỡcácbao thứcănchobêhoặcchởmộtchuyếnhàngxuốngChicagocáchđóbatiếngrưỡixechạy.

Trong thời gian học chơi golf tại Steven Point, List nhận thấy cómộtnhómcácgiáosưcóthờigianđểchơigolfgầnnhưtấtcảcácbuổichiều.Họdạymônkinhtếhọc.ĐólàlúcListquyếtđịnhmìnhcũngsẽtrởthànhmộtgiáosưchuyênngànhkinhtếhọc.(Maylàôngcũngthíchmônnày.)

ÔngchọnĐạihọcWyomingđểhọccaohọc.Đókhôngphải là trườngthuộcnhómdẫnđầu,songkểcảvậyôngvẫn thấymìnhcònquákémcỏi.Trong ngày đầu tiên, khi các sinh viên đi quanh lớp và giới thiệu về bảnthân,List cảm thấy dườngnhưmọi người nhìnmình chòng chọc khi giớithiệu mình tốt nghiệp Stevens Point. Tất cả những người khác đều họcnhữngtrườngnhưColumbiavàĐạihọcVirginia.Ôngđãhạquyếttâmrằngphảihọcgiỏihơnhếtthảybọnhọ,đólàcơhộiduynhất.Trongnhữngnămtiếptheo,ôngviếtnhiềubàibáovàvượtquanhiềukỳsáthạchhơnbấtcứai–và,giốngnhưnhiềunhàkinhtếhọctrẻtuổikhác,ôngbắtđầudựphầnvàocácthínghiệmphòngkín.

Khi thờiđiểmđăngđơnxinmộtchângiảngdạyđãđến,Listgửiđi tới150bộhồsơ.Songthưhồiâm,nhưchúngtacóthểnói,vẫnnhưbóngchimtăm cá. Cuối cùng ông cũng nhận đượcmột vị trí ởĐại họcmiềnTrungFlorida (University of Central Florida - UCF), Orlando, tại đây ông đảmđươngmộtkhốilượnggiờdạykhổnglồvàcònlàmhuấnluyệnviênchocácđội trượtnướcnamvànữ.Ôngđích thực làmộtnhàkinh tếhọc laođộngchântay,nếutừngcóngườinhưthếthật.Ôngvẫnviếthếtbàibáonàyđếnbàibáokhácvàthựchiệnvôsốthínghiệm;vànhữngvậnđộngviêntrượtnướcdochínhtayônghuấnluyệnthậmchícònlọtvàocácgiảithiđấuquốcgia.

Sauvàinăm,ListđượcmờitớicộngtácvớiVernonSmith,ngườichađỡđầucủacácphòngthínghiệmkinhtế,tạiĐạihọcArizona.Côngviệcmớisẽmanglạichoôngkhoảnthunhập63.000đô-la,vượtxamứclươngcủaôngtạiUCF.Vìlòngtrungthành,Listtrìnhbàyđềnghịnóitrênvớichủnhiệmkhoamình,vớihyvọngchíítUCFsẽcânnhắcvềsốtiềnĐạihọcArizonahứahẹnchoông.

Câutrảlờilà:“Với63.000đô-la,chúngtôinghĩrằngmìnhcóthểthaythếanhđược.”

Thời gian làm việc tạiArizona của ông rất ngắn ngủi, vì ông đã sớmđượcĐạihọcMaryland tuyểndụng.Trongkhigiảngdạy tạiđây,ôngcònthamgiacảỦybancốvấnkinhtếcủaTổngthống;ListlànhàkinhtếhọcduynhấtgópmặttrongđoànđạibiểuMỹgồmbốnmươihaingườitớiẤnĐộđểhỗtrợquátrìnhđàmphánNghịđịnhthưKyoto.

Đếnthờiđiểmnày,ôngđãcóvịthếvữngchắcởtrungtâmngànhkinhtếhọc thực nghiệm,một chuyên ngành chưa bao giờ thu hút được nhiều sựquan tâm chú ý đến thế.Năm 2002, giảiNobel kinh tế học đã được traochungchoVernonSmithvàDanielKahneman,mộtnhàtâmlýhọc,nghiêncứucủaôngvềquátrìnhraquyếtđịnhđãđặtnềntảngchokinhtếhọchànhvi.Hainhânvậtnàyvànhữngngườikhácthuộccùngthếhệđóđãxâydựngmộtkhẩupháonghiêncứu,tháchthứccănbảnvịthếhiệntạicủakinhtếhọccổđiển,vàListđangtiếntừngbướcvữngchắc,theosátconđườnghọvạchra,ôngsaysưatiếnhànhvôsốbiếnthểkhácnhaucủatròchơiKẻđộctàivàcảcáctròchơiphòngthínghiệmkhácvềđềtàihànhvi.

Song từ ngày còn họcởStevensPoint, ông đã tiến hành cả những thínghiệmkhátrúctrắc–nhữngnghiêncứutrongđóngườithamgiakhôngbiếtlà thí nghiệm đang diễn ra – và khám phá ra rằng những phát hiện trongphòng thínghiệmkhôngphải lúcnàocũngđúng trong thếgiới thực. (Cácnhàkinhtếhọcvẫnnổitiếnglàưathíchsựtaonhãcủalýthuyết,vậynênmớicócâuchâmbiếmlà:Phảirồi,nóđúngtrongthựctế,nhưngnócóđúngtronglýthuyếtkhông?)

Mộtvài trongnhững thínghiệm thúvịnhấtcủaôngdiễn ra trongmộtchươngtrìnhbánthẻbóngchàytạiVirginia.Listđãthamgianhữngchươngtrìnhkiểunhưvậysuốtnhiềunămqua.Hồicònlàsinhviên,ôngbánthẻthểthao để kiếm tiền, ông còn chịu khó lái xe lên tậnDesMoines, Chicago,hoặcMinneapolis,bấtcứnơinàobánđượcthẻvớigiátốt.

TạiVirginia,Listđikhắpsàngiaodịchvàchọnngẫunhiênmộtsốkháchhàngvàngườibánthẻ,rồiđềnghịhọbướcvàomộtcănphòngnằmởphíasauđểthamgiamộtthínghiệmkinhtếhọc.Quytrìnhnhưsau.Mộtkháchhàngsẽtuyênbốanhtasẵnsàngtrảbaonhiêuchomộtchiếcthẻbóngchày,chọnmột trongmười lămmứcgiámàListđặt trước.Cácmức trảgiánàydaođộng từmức thấpnhất (4đô-la)đếnmứccaonhất (50đô-la).Sauđóngườibánsẽđưachokháchhàngmộtchiếcthẻđượccholàcógiátrịứngvới giá tiềnmàngườimuađềnghị trả.Mỗi kháchhàngvàngười bán thẻthựchiệnnămgiaodịchnhưthế,mặcdùởmỗivònghọlạilàmviệcnàyvớimộtđốitáckhác.

Khikháchhàngbuộcphảinêugiátiềnmìnhđềnghịtrước-giốngnhư

những người đàn ông da trắng viếng thăm gái làng chơi đứng đường tạiChicagovậy-rõràngngườibánđứngởvịthếcókhảnănggianlận,bằngcáchđưachokháchmộtchiếcthẻcógiátrịthựcthấphơnmứcgiáđềnghị.Ngườibáncũngởvị trí có lợihơnđểbiếtgiá trị thựccủa từngchiếc thẻ.Nhưngngườimuacũngcómột thứđònbẩy:nếuhọnghĩngườibánsẽăngian,họchỉcầnđưaragiáđềnghịthậtthấptrongmỗilượtgiaodịch.

Vậyđiềugìđãxảyra?Tínhtrungbình,cáckháchhàngđặtgiáđềnghịkhácaovànhữngngườibánthẻđưalạicácthẻcógiátrị tươngxứng.Kếtquảnàychothấyngườimuatintưởngngườibánvàniềmtincủangườibánđãđượctưởngthưởngxứngđáng.

Điều này không làm List ngạc nhiên. Ông chỉ đơn thuần lý giải rằngnhữngkếtquảbạnthuđượctrongmộtphòngthínghiệmvớinhữngsinhviênđại học có thể được lặp lại bên ngoài phòng thí nghiệm với những ngườimuabánthẻthểthao,chíítlàkhinhữngngườithamgiabiếtrõlàmộtnhànghiêncứuđangcẩnthậnghilạitừnghànhđộngcủahọ.

Sauđóôngthựchiệnmộtthínghiệmkhác,ngaybênngoàisàngiaodịchthật.Mộtlầnnữa,ôngchọncáckháchhàngngẫunhiên.Nhưnglầnnàyôngchohọđếnchỗnhữngngườibánngaytạiquầy,vàngườibánkhônghềhaybiếthọđangbịtheodõi.

Giao thức rất đơngiản.Một kháchhàng sẽ đưa ra chongười bánmộttronghailờiđềnghị:“BánchotôichiếcthẻFrankThomasđẹpnhấtanhcóvớigiá20đô-la”hoặc“BánchotôichiếcthẻFrankThomasđẹpnhấtanhcóvớigiá65đô-la.”

Điềugìđãxảyra?

Khônggiốngnhưhànhvithậntrọngcủahọkhiởtrongphònglúctrước,nhữngngườibánđềuđồngloạtchơixấukháchhàng,bánchokháchnhữngtấmthẻcógiátrịthấphơnsovớimứcgiáđềnghị.Kếtquảnàyđúngvớicảgiáđềnghị20đô-lavàgiáđềnghị65đô-la.Trongdữ liệu thuđược,Listkhámpháramộtsựphânchiathúvị:nhữngngườibánđếntừvùngkhácăngianthườngxuyênhơnnhữngngườibánsốngtạiđịaphương.Điềunàyhoàntoànhợplý.Mộtngườibánsốngtạiđịaphươngcólẽquantâmđếnviệcbảovệdanhtiếngchomìnhhơn.Cókhianhtathậmchícònlorằngmìnhsẽbịtrảthù-ănmộtgậybóngchàychẳnghạn,saukhimộtkháchhàngvềnhà,lênmạng,vàpháthiệnrarằngmìnhđãbịlừa.

SựgianlậntrênsàngiaodịchkhiếnListtựhỏiliệurằngtấtcảnhữngsự“tin tưởng”và“côngbằng”màôngđãchứngkiến trongcănphòngkiacóthểhoàntoànlàdốitrákhông.Nếuchúngchỉlàsảnphẩmtừsựtheodõisát

saocủangườitiếnhànhthínghiệmthìsao?Vànếuđiềuđócũngđúngvớilòngvịthathìsao?

Bấtchấptấtcảnhữngbằngchứngthuthậpđượctừphòngthínghiệmvềlòngvịthamànhữngngườiđồngtranglứavớimìnhvàcácbậctiềnbốiđãlàm,Listvẫnrấthoàinghi.Nhữngthínghiệmcủariêngôngtronglĩnhvựcnàylạichỉ ramộthướnghoàntoànkhác,vàngaycảkinhnghiệmcánhâncủa ông cũng vậy.Hồi ôngmười chín tuổi, ông đã chởmột kiện các sảnphẩmgiấyđếnChicago.Bạngáicủaông,Jennifer,cũngđicùng.(Saunàyhọkếthônvàcónămđứacon.)Khihọđếnnhàkho,cóbốnngườiởbãidỡhàng,họđangngồitrênmộtchiếcghếdài.Đólàmộtngàygiữamùahèvàtrờinóngnhưđổlửa.Nhữngngườinàynóihọđangtronggiờnghỉ.

Listhỏihọgiờnghỉkéodàibaolâu.

“Ờ,chúngtôikhôngbiếtnữa,”mộtngườinói,“vậysaoanhkhôngtựdỡhàngluônđi.”

Theotậpquánthôngthường,cáccôngnhânởnhàkhosẽdỡhàngtừtrênxetảixuống,hoặcchíítcũnggiúptàixếmộttay.Nhưngởđâydườngnhưchuyệnđósẽkhôngxảyra.

“Chà,nếucácanhkhôngmuốngiúpchúngtôi,cũngkhôngsaocả,”Listnói.“Đưatôichìakhóaxenânghàngđi.”

Mấygãkiacườihềnhhệchvànóirằngchìakhóamấtrồi.

ThếlàList,cùngJennifer,bắtđầudỡhàngtrênxetảixuống,từnghộpmột.Toànthânđầmđìamồhôichẳngkhácnàochịukhổhình,họlaođộngcậtlựctrướcconmắtchếgiễucủabốngãcôngnhân.Cuốicùngchỉcònlạimấyhộp.ĐộtnhiênmộtngườitrongsốbốncôngnhântìmthấychìakhóaxenângvàláiđếnchỗxetảicủaList.

NhữngsựkiệnnhưthếđãkhiếnJohnListthậtsựnghingờliệulòngvịthacóthựcđangchảyrầnrậttronghuyếtquảncủaloàingườinhưtròchơiKẻđộctàivànhữngthínghiệmphòngkínkhácđãkhẳngđịnhhaykhông.

Phải,nghiêncứuđóđãnhậnđượcvôsốlờitándương,baogồmcảmộtgiảiNobel.Nhưngcàngnghĩvềnó,Listlạicàngthấythắcmắchơn,cókhinàonhữngpháthiệnđóđơngiảnlà-ờ,làsaikhông.

Năm2005,chủyếunhờnhữngthínghiệmchuyênngànhcủamình,ListđãđượcmờigiữvịtrígiáosưgiảngdạythườngxuyêntạiĐạihọcChicago,cólẽlàchươngtrìnhđàotạokinhtếhọccóbềdàylịchsửđángnểnhấttrênthếgiới.Điềunàylẽralàkhôngthể.Tronggiớihànlâmcómộtquyluậtgần

nhưkhôngthểlaychuyểnđược,đólàkhimộtgiáosưđượcnhậnmộtcôngviệcthườngxuyên,ôngtasẽlàmviệcđóởmộttrườngkémdanhtiếnghơnnơiôngtakhởiđầusựnghiệpgiảngdạy,vàcũngkémdanhtiếnghơnnơiôngtanhậnbằngthạcsĩ.Trongkhiđó,JohnListlạinhưmộtconcáhồibơingượcdòngthácđểđẻtrứng,đếnnơihồlớn.ỞquênhàWisconsin,giađìnhôngvẫnkhôngmảymayxúcđộng.“Họtựhỏitạisaotôilạisailầmđếnthế,”ôngnói,“tạisaotôikhôngởlạiOrlando,vùngđấtcókhíhậuônhòa,màlạimòlêntậnChicago,nơitìnhhìnhtộiphạmrốinhưcanhhẹthế.”

Đến thời điểm này ông đã biết rõ mọi tài liệu liên quan đến các thínghiệmvềlòngvịthanhưbấtkỳchuyêngianào.Vàthêmnữakiếnthứcvềthếgiới thựccủaônglạicóphầnsâurộnghơnmộtchút.“Điềukhóhiểu,”ôngviết,“rằngcảtôicũngnhưgiađìnhvàbạnbètôi(haycácgiađìnhvàcácbạnbècủahọ)đềuchưabaogiờđượcnhậnmộtphongbìẩndanhchứađầy tiềnmặtcả.Sao lạicó thểcóchuyệnnhư thếđược,khicókhôngbiếtbaonhiêusinhviêntrênkhắpthếgiớiđãbộclộxuhướngchođicủamìnhtrongcácthínghiệmphòngkínbằngcáchgửinhữngmóntiềntặngẩndanhchonhữngtâmhồnẩndanh?”

VìvậyListbắttayvàoxácđịnhmộtcáchdứtkhoátliệucóphảilòngvịthacủaconngườixuấtpháttừbảnchấtvốncóhaykhông.VũkhímàônglựachọnlàKẻđộc tài,chính là thứcôngcụđã tạoraquanđiểmphổbiếnhiệnnayvề lòngvị tha.NhưngListđãcósẵnvàisựđiềuchỉnh.Điềunàyđồngnghĩavớiviệctuyểnmộmộtnhómsinhviêntìnhnguyệnvàtiếnhànhvàiphiênbảnkhácnhaucủathínghiệm.

ÔngbắtđầuvớiKẻđộctàikiểukinhđiển.Ngườichơithứnhất(chúngtalại gọi làAnnika) được chomột số tiền và phải quyết định sẽ không đưađồngnào,đưamộtphần,hoặcthậmchílàtoànbộsốtiềnchomộtZeldaẩndanhnàođó.List thấy rằng70%người trongnhómAnnikađưamộtphầntiềnchoZelda,vàkhoản“hiếntặng”trungbìnhlàtầm25%tổngsốtiền.KếtquảnàyhoàntoànphùhợpvớinhữngkếtquảđiểnhìnhcủatròKẻđộctài,vàcũnghoàntoànthốngnhấtvớilòngvịtha.

Trongphiênbảnthứhai,ListchoAnnikathêmmộtlựachọnkhác:côcóthểvẫnđưachoZeldabấtcứsốtiềnlàbaonhiêutrongtổngtiềncôcósong,nếuthích,thayvìcho,côcóthểlấyđi1đô-lacủaZelda.Nếunhữngkẻđộctàicólòngvịtha,chitiếtbiếnhóanàysẽkhônggâyảnhhưởnggìcả;nósẽchỉ tácđộngđếnnhữngngườisẽkhôngchođimộtđồngnào trong trườnghợptrướcđó.TấtcảnhữnggìListlàmlàmởrộng“bộlựachọn”củakẻđộctàitheocáchkhônggâyảnhhưởngđếnbấtkỳaichỉtrừnhữngngườichơibủnxỉnnhấtmàthôi.

Nhưngtrongphiênbảnchỉnhsửa“chiếm-một-đô-la-nếu-bạn-muốn”này,chỉcòn35%Annikađưamộtphầntiền

choZelda.ConsốnàychỉbằngmộtnửasốngườichođitiềncủamìnhtrongphiênbảnKẻđộctàigốc.Trongkhiđó,gần45%,khôngnhảramộtxunào,còn20%cònlạilấyđi1đô-lacủaZelda.

Này,chuyệngìđãxảyravớilòngvịthathếnhỉ?

NhưngListvẫnkhôngdừng lạiởđó.Trongphiênbản thứba,AnnikađượcchobiếtrằngZeldacũngđượcchosốtiềnbằngvớisốtiềnAnnikahiệncó.VàAnnikacó thểchiếmđoạt toànbộ số tiềnmàZeldacó -hoặc,nếuthích,cô tacó thểđưachoZeldamộtphần tiềncủamình, tỷ lệbaonhiêucũngđược.

Điềugìđãxảyra?Giờthìchỉcó10%AnnikađưachoZeldamộtphầntiền,trongkhicótớihơn60%AnnikalấytiềncủaZelda.Hơn40%Annikalấysạchsànhsanhsố tiềncủaZelda.DướisựdẫndắtcủaList,mộtnhómnhữngconngườiđầylòngvịthatrongphútchốc-vàtươngđốidễdàng-đãbiếnthànhmộttoáncướp.

Phiên bản thí nghiệm thứ tư và cũng là phiên bản cuối cùng của Listcũnggiốnghệtphiênbảnthứba-Kẻđộctàicóthểchiếmđoạttoànbộsốtiềncủangườichơicònlại-nhưngvớimộtthayđổiđơngiản.Thayvìđượcnhậnmộtsốtiềnđểchơitròchơinhưvẫnthườngthấytrongcácthínghiệmphòngkínkiểunày,AnnikavàZeldatrướchếtphảilàmviệcđểkiếmsốtiềnnày.(Listcầntiềnđểtiếnhànhnhữngthínghiệmkhácnữa,vàvớiđiềukiệnngânquỹnghiêncứuhạnhẹpnhưlúcnày,ôngđãdùngmộtmũitênmàbắnđượctớihaiconchim.)

Saukhihọlàmviệcxonglàđếnlúcchơitròchơi.AnnikavẫncóquyềnlấyđitoànbộsốtiềncủaZelda,giốngnhưviệcmàhơn60%Annikađãlàmtrongphiênbảntrướcđó.Nhưnggiờđây,khicảhainhómngườichơiđãtựkiếmratiềnchomình,chỉcòn28%AnnikalấyđitiềncủaZelda.Trònhaiphầnbatổngsốngười trongnhómAnnikakhôngđemchomàcũngchẳnglấyđimộtxunào.

VậyJohnListđãlàmgì,vàđiềuđócóýnghĩanhưthếnào?

Ôngvựcdậyquanđiểmphổbiếnvề lòngvị thabằngcáchđưanhữngnhântốmớivàomộtthínghiệmphòngkínthôngminhđểkhiếnnósátvớithếgiớithựchơnmộtchút.Nếulựachọnduynhấtcủabạntrongphòngthínghiệmlàchođimộtphầntiền,cóthểbạnsẽchođi.Nhưngtrongthếgiớithực,đóhiếmkhilàlựachọnduynhấtcủabạn.Phiênbảnthínghiệmcuối

cùngcủaông,vớichitiếttựkiếmtiền,cólẽlàphiênbảnthúvịnhất.Nóchothấy rằngkhimộtngười tự taykiếm ramột số tiềnvà tin rằngmộtngườikhác cũngđã làmnhư thế, cô ta sẽ không chođi nhữnggìmìnhđã kiếmđượcvàcũngkhônglấyđinhữnggìkhôngthuộcvềmình.

Nhưngcòn tất cảnhữngnhàkinh tếhọchànhviđoạtgiải thưởng lớn,nhữngngườiđãnhậnthấylòngvịthaởcảthếgiớihoangdãthìsaođây?

“Tôinghĩrõrànglàđaphầnmọingườiđãhiểusaidữliệucủahọ,”Listnói.“Đốivớitôi,nhữngthínghiệmnàyđưamộtphầnhiệnthựcvàocácdữliệuđó.Đóchắcchắnkhôngphảilòngvịthamàchúngtavẫnđượcthấy.”

Listđãphảinỗlựcvôcùngnhọcnhằnđểđitừxuấtphátđiểmlàcontraimột tài xế xe tải lên vị trí trung tâm củamột nhómhọc giả ưu tú, nhữngngườiđãviếtlạicácquyluậtcủahànhvikinhtế.Giờđây,đểcóthểtrungthànhvớinhữngnguyêntắckhoahọccủamình,ôngphảiphảnbộitấtcảbọnhọ.Khinhữngpháthiệncủaôngbắtđầu rò rỉ rangoài,ôngđộtnhiên trởthành,nhưôngtựgọi,“rõrànglàkẻđángghétnhấttronggiới.”

ChíítListcũngđượcanủikhibiếtrằngôngđãsuynghĩđúng,gầnnhưchắc chắn.Hãy cùngxemxétmột sốyếu tố khiến chonhững câu chuyệnphòngthínghiệmnhưvậytrởnênkhôngthểtinnổi.

Thứnhấtlàkhuynhhướnglựachọn.Thửnghĩlạibảnchấttrớtrêucủanhữngtấmthẻbáocáobácsĩ.Nhữngbácsĩchuyênkhoatimgiỏinhấttrongvùngcólẽđãthuhútnhữngbệnhnhânbệnhnặngnhấtvàtuyệtvọngnhất.Vậynếubạnchỉxétđiểmdựatrêntỷlệtửvong,vịbácsĩđócóthểbịxếploạikémmặcdùcótaynghềxuấtsắc.

Tươngtự,liệunhữngngườitìnhnguyệnchơitròKẻđộctàicósẵnsànghợptáchơnsovớimứctrungbìnhkhông?Rấtcóthểlàcó.TrướcJohnListrấtlâu,cáchọcgiảđãchỉrằngcácthínghiệmhànhvidiễnratrongphòngthínghiệmcủatrườngđạihọclà“khoahọcchỉcủanhữngcôcậusinhviênnămthứhai,nhữngngườitìnhnguyệnthamgiavàonghiêncứuvàcũnglànhữngngườigiữđúng lờihẹnvớiđiều traviên.”Thêmnữa,nhữngngườitìnhnguyệnnóitrêncóxuhướnglà“nhữngngườilàmviệctốtvềmặtkhoahọc,”“vềcơbảnhọcó...nhucầuđượcchấpnhậncaohơnvànhucầu thểhiệnsựđộcđoáncủamìnhthấphơnsovớinhữngngườikhôngphảilàtìnhnguyệnviên.”

Hoặccólẽ,nếubạnkhôngphảilàmộtngườilàmviệctốt,bạnsẽkhôngtham gia vào loại thí nghiệm này. List quan sát cả vấn đề này trong suốtnghiêncứudùngthẻbóngchàycủaông.Khiôngtuyểntìnhnguyệnviêncholượtđầutiên,trongđóôngđãnóirõmụcđíchlàđểphụcvụmộtthínghiệm

kinhtếhọc,ôngghighúlạivềnhữngngườibántừchốithamgiathínghiệm.Trong lượt thứhai,khiListphái cáckháchhàngđi thửxemnhữngngườibánkhônghaybiếtgìvềcuộcthínghiệmcólừahọkhông,ôngpháthiệnrarằngnhìnchungnhữngngườibánđãtừchốithamgiathínghiệmtronglượtthứnhấtlànhữngkẻăngiannhiềunhất.

Mộtnhântốkháclàmhỏngcácthínghiệmphòngkínchínhlàhoạtđộngtheodõi.Khimộtnhàkhoahọcđưamộtcụcuranium,mộtcondòihaymộtcụmvikhuẩn...vàophòngthínghiệm,nhữngđốitượngđósẽkhóthayđổihànhvicủachúngchỉvìbịmộtngườimặcáoblousetrắngnhìnmìnhchòngchọc.

Tuynhiên, đối với conngười, sự theodõi lại cómộthiệuứngcựckỳmạnhmẽ.Liệubạncóvượtđènđỏkhôngnếucómộtchiếcxecảnhsátđậungaylềđườnghaycómộtchiếccamerađượcgắntrênđèngiaothông?Cólẽlàkhông.Bạncórửataytrongnhàvệsinhcôngtykhông,nếusếpcủabạnvừarửataytrướcrồi?Cólẽlàcó.

Hànhvicủachúngtacóthểbịthayđổibởihoạtđộngtheodõiởmứcđộcựckỳ tinhvi.TạiĐại họcNewCastle thuộcvùngTyne, nướcAnh,mộtgiáosưchuyênngànhtâmlýhọctênlàMelissaBatesonđãbímậttiếnhànhmộtthínghiệmngaytrongphònggiảilaocủakhoamình.Theothônglệ,cácthànhviêncủakhoatrảtiềnmuacàphêvàcácthứcuốngkhácbằngcáchthảtiềnvàomột“chiếchộptrungthực.”Mỗi tuần,Batesonchotreomộtbảnggiámới.Giácảkhôngbaogiờthayđổi,nhưngbứcảnhnhỏdántrêndanhsáchgiáthìcó.Vàotuầnlẻlàảnhchụpcácbônghoa;vàotuầnchẵnlàtấmảnh chụp đôi mắt người. Khi có đôi mắt dõi theo, các đồng nghiệp củaBatesonbỏsốtiềnlớngấpgầnbalầnvàochiếchộptrungthực.Vìvậylầntớinếubạncườikhithấymộtconchimbịchúbùnhìnrơmngốcnghếchdọaphảibayđi,hãynhớrằngnhữngchúbùnhìnrơmcũngcótácđộnglênconngườiđấy.

Vậyhoạtđộng theodõi cóảnhhưởngnhư thếnào lên tròKẻđộc tài?Hãytưởngtượngbạnlàmộtsinhviên-mộtsinhviênnămthứhaichẳnghạn- tìnhnguyệnthamgia tròchơi.Vịgiáosưchịu tráchnhiệmđiềuhànhthínghiệmcóthểđứngởhậutrường,nhưngôngtachỉởđóđểghilạicáclựachọnmànhữngngườichơiđưara.Hãynhớrằngmóntiềntươngđốinhỏ,chỉvỏnvẹncó20đô-la.Cũnghãynhớrằngbạnđượcnhận20đô-lachỉđểcómặtởđây,vìvậybạnkhôngphảilaođộngđểkiếmrasốtiềnđó.

Bâygiờbạnđượchỏiliệucómuốnđưamộtphầntiềnmìnhcóchomộtsinhviên ẩndanhkhác, ngườikhôngđượcnhận20đô-lahaykhông.Bạnkhôngthựcsựmuốngiữtoànbộsốtiềnđó,phảikhông?Bạncóthểkhông

thíchvịgiáosưnày;thậmchícònghétnữakia-nhưngchẳngaimuốnhìnhảnhcủamìnhtrởnênrẻrúngtrongmắtngườikhác.Cóquáigìđâu,bạnbènquyếtđịnh,tôisẽchođivàiđô-lavậy.Nhưngngaycảmộtngườilạcquanphùphiếmnhấtcũngsẽchẳnggọiđólàlòngvịtha.

Bên cạnh hoạt động theo dõi và khuynh hướng lựa chọn, còn cómộtnhântốkháccầnxemxét.Hànhvicủaconngườibịảnhhưởngbởimộttậphợpphứctạprắcrốikinhkhủngbaogồmcácđộngcơ,nhữngquytắcxãhội,nhữngsởthíchsẵncó,vànhữngbàihọcthunhặttừkinhnghiệmtrongquákhứ-nóitómlạimộttừ,làbốicảnh.Chúngtahànhđộngnhưchúngtađãlàmbởivì,vớinhữnglựachọnvàđộngcơcósẵntrongmộthoàncảnhnhấtđịnh,hànhđộngtheocáchđódườngnhưlàcóíchnhất.Điềunàycũngđượcbiếtđếnvớicáitênhànhvilýtrí,trungtâmnghiêncứucủakinhtếhọc.

KhôngphảilànhữngngườithamgiatròKẻđộctàikhôngứngxửtheobốicảnh.Họcó làmthếđấy.Nhưngbốicảnhphòng thínghiệm,dùmuốnhaykhông,cũngvẫnchỉmangtínhnhântạo.Nhưmộtnhànghiêncứuhànlâmđãviếtcáchđâyhơnmộtthếkỷ,cácthínghiệmphòngkíncósứcmạnhbiếnconngười thành“mộtrobotngusi”có thểsẽbày tỏmột“tháiđộsốtsắngvuivẻmuốnđượchỗ trợđiều traviênbằngmọicách thôngquaviệcbáocáovớiôngtachínhnhữngthứôngtađangkhaokhát tìmthấynhất.”Nhà tâm thầnhọcMartinOrneđãcảnhbáo rằngcácphòng thínghiệmđãkhuyếnkhíchcáiđượcgọichínhxácnhấtbằngthuậtngữsựhợptáccưỡngép.Ôngviết,“Gầnnhưbấtkỳyêucầunàoliênquanđếnđềtàinghiêncứuđượccholàýmuốncủamộtđiềutraviêndanhtiếngđềuđượcgắncụmtừmathuật‘Đâylàmộtthínghiệm.’”

QuanđiểmcủaOrneđãđượcminhchứnghùnghồnbởi ítnhấthai thínghiệmphòngkín tai tiếng.Mộtnghiêncứunăm1961-1962được thiếtkếnhằmmụcđíchtìmhiểutạisaocácsĩquancủaĐứcQuốcXãlạichấphànhnhữngmệnhlệnhdãmancủacấptrên.NhàtâmlýhọccủaĐạihọcYaletênStanleyMilgramđãbắtcáctìnhnguyệnviênlàmtheochỉdẫncủamìnhvàthựchiệnmộtloạtnhữngcúchíchsốcđiệnvớimứcđộđauđớnngàycàngtăngdầntrênchínhcơthểcácthànhviênphòngthínghiệmhoàntoànkhôngđượcchuẩnbịtrước-chíítcáctìnhnguyệnviênnghĩrằngnhữngcúsốcđógâyrađauđớn;vàtoànbộcuộcthínghiệmchỉlàmộtsựviệcđãđượcbốtrítừtrước.Năm1971,nhàtâmlýhọctrườngStanfordPhilipZimbardođãtiếnhànhmộtthínghiệmnhàtù,trongđómộtsốtìnhnguyệnviênđóngvaicaitùvànhữngtìnhnguyệnviênkhácđóngvaitùnhân.CáccaitùbắtđầucưxửtànbạođếnmứcZimbardophảilậptứcchođìnhchỉthínghiệmnày.

Khi bạnnghĩ đếnnhữnggìZimbardovàMilgrambắt các tìnhnguyện

viêncủamìnhlàm,sẽchẳngcógìkhóhiểutạisaocácnhànghiêncứunổitiếng,nhữngngườiđãđiềuhànhtròKẻđộctài,vớimộtmụcđíchvôhạilàchuyểnvàiđồngđô-latừtaymộtsinhviênnàysangtaymộtsinhviênkhác,lạicóthể“thuđượckếtquảlàhànhđộngchođiởmọicấpđộmàhọmongmuốn”(chữcủaList).

KhibạnnhìnvàothếgiớiquađôimắtcủamộtnhàkinhtếhọcnhưJohnList,bạnnhậnrarằngnhiềuhànhđộngdườngnhưcóvẻvịthabỗngkhôngcònvịthađếnthếnữa.

Việcbạnhiếntặng100$chođàiphátthanhđịaphươngthoạttrôngcóvẻvị tha,nhưngnếuđổi lạibạnđượchưởngmộtnămngheđàimiễnphí (vànếumaymắnhơn,cóthểlàcảmộtchiếctúivảicólogocủađàinữa).Cáccông dân của nướcMỹ là những người đi đầu về các khoản đóng góp từthiệntínhtheođầungười,nhưngluậtthuếcủaMỹcũnglàmộttrongnhữngbộluậthàophóngnhấttrongviệcchophépkhấutrừđốivớicáckhoảnđónggópkiểunày.

Tấtcảmọihànhđộngchođi,nhưcácnhàkinhtếhọcvẫngọi,làlòngvịthakhôngtrongsánghaylòngvịthamanglạicảmgiácthanhthản.Bạnchođikhôngphảichỉbởivìbạnmuốngiúpđỡmàvìnókhiếnbạncóvẻtửtế,haygiúpbạncảmthấythưtháitronglòng,haycólẽlàcảmthấybớttộilỗi.

Thửxétvídụngườiănmàynhé.GaryBeckerđãcólầnviếtrằngđasốnhữngngườichonhữngngườiănmàytiềnchỉvì“bềngoàinhếchnháchaylờicầukhẩnnãonềcủanhữngkẻănxinkhiếnhọcảmthấykhôngthoảimáihoặctội lỗi.”Đóchínhlà lýdotạisaomọingườithườngđiquađườngđểtránh gặpmột người ănmày chứ hiếm khi chủ động bước tới chỗ anh tađứng.

VàcònchínhsáchhiếntặngbộphậncơthểngườicủaMỹ,dựatrênniềmtinsắtđárằnglòngvịthasẽđápứngđượcnhucầuvềbộphậncơthểngười-nóđãhoạtđộngrasao?

Khôngtốtlắm.HiệntạiởMỹcókhoảng80.000ngườinằmtrongdanhsáchchờmộtquảthậnmới,songchỉcótầm16.000cacấyghépđượcthựchiện trong năm nay. Hố sâu này cứ kéo rộng mãi ra qua mỗi năm. Hơn50.000người trongdanh sáchnói trênđãchết tronghaimươinămqua, ítnhất13.000ngườibịđẩyrakhỏidanhsáchvìtìnhtrạngsứckhoẻcủahọđãquátệhại,khôngthểphẫuthuậtđượcnữa.

Nếulòngvịthalàcâutrảlời,thìlượngcầuđốivớithậnmớiđãđượcđápứngbằngmộtnguồncungnhữngngườihiếntặngsẵncórồi.Nhưngđiềuđóđãkhôngxảyra.Nóđãkhiếnmộtsốngười- trongđócócảGaryBecker,

khôngcógìđángngạcnhiênphảikhông-phảiviệnđếngiảiphápthànhlậpmộtthịtrườngbộphậncơthểngườiđượcquảnlýtrơntru,trongđóngườichịutừbỏmộtbộphậncơthểmìnhcóthểđượcbùđắpbằngtiềnmặt,bằnghọcbổnghọcđạihọc,mộtkhoảnmiễntrừthuế,hoặcmộtsốdạngbồihoànkhác.

Trongkhiđó,hãynhớlạirằngIranđãthiếtlậpmộtthịtrườngtươngtựtừcáchđâygầnbamươinăm.Mặcdùthịtrườngnàycũngcónhữngkhiếmkhuyết của nó, song những người cần đếnmột ca cấy ghép thận tại Irankhôngphảiđưatênmìnhvàodanhsáchchờnàohết.Nhucầuđốivớithậndànhchohoạtđộngcấyghépđãđượcthỏamãn.MộtngườiMỹbìnhthườngcó thểkhôngcoi Iran làđấtnướcnhìnxa trông rộngnhất thếgiới, nhưngchắc chắn chúng ta cũng phải thừa nhận rằng đó là đất nước duy nhất đãnhậnrõlòngvịthađểbiếtnólàcáigì-và,rấtquantrọng,nókhôngphảilàcáigì.

NếunghiêncứucủaJohnListđãchứngminhđượcđiềugì,thìđóchínhlà một câu hỏi kiểu như “Vị tha có phải thiên tính của con người haykhông?”làloạicâuhỏisai.Conngườikhông“tốt”cũngchẳng“xấu.”Conngườilàconngười,vàhọđáplạicácđộngcơ.Họcóthểbịchiphốigầnnhưtrongmọitrườnghợp- theohướngtốthayxấu-chỉcầnbạntìmđượcthứđònbẩythíchhợp.

QuaytrởlạicâuchuyệnbamươitámnhânchứngđãtheodõivụsáthạidãmanKittyGenovese.Điểmkhóhiểucủavụnày làchỉcầncómộtchútxíulòngvịthacũngđủđểmộtngườichịugọichocảnhsáttừngôinhàantoànmìnhđangở.Đólàlýdocâuhỏi-tạisaonhữngconngườinàycóthểhànhđộngghêtởmđếnthế-vẫncònámảnhsuốtbaonhiêunămtrời.

Songcó lẽcómộtcâuhỏihayhơn:họcóhànhđộngghê tởmđến thếkhông?

NềntảngcủagầnnhưtấtcảmọitàiliệutừngđượcviếthoặcnóivềvụsáthạiGenovesechínhlàbàibáođầykhiêukhíchcủatờNewYorkTimes,bàibáonàykhôngđượcđăngtảichođếntậnhaituầnsaukhivụánxảyra.Nóđượchìnhthànhtrongbữatrưagiữahaingười:A.M.Rosenthal,biêntậpviên chịu trách nhiệm các sự vụ địa phương của tờ NewYork Times vàMichealJosephMurphy,ủyviêncảnhsátthànhphố.

KẻgiếthạiGenovese,WinstonMoseley,đãbịbắtvàđãkhainhậntộiáccủa hắn. Câu chuyện không phải tin tức gì ghê gớm lắm, nhất là trên tờTimes.Đóchỉlàmộtvụgiếtngườibìnhthường,xảyraởtậnvùngQueens,nókhôngphảiloạichiếmnhiềugiấymựctrongcácbộhồsơ.

Tuynhiên,điềukỳquặclàMoselycònnhậnlàthủphạmcủamộtvụgiếtngườinữamặcdùcảnhsátđãbắtgiữmộtngườiđànôngtìnhnghikhác.

“Thế còn vụ khai nhận képởQueens thì sao?”Rosenthal hỏiMurphytrongbữaăntrưa.“Chuyệnđónghĩalàsaovậy?”

Thayvìtrảlời,Murphyđổichủđề.

“Câu chuyện tại Queens kia mới đáng nói,” ông nói, sau đó choRosenthalbiếtrằngcótớibamươitámngườiđãnhìnKittyGenovesebịgiếtmàkhônghềgọichocảnhsát.

“Bamươitámngười?”Rosenthalhỏi.

“Phải,bamươitám,”Murphyđáp.“Tôiđãlàmnghềnàybaonhiêunămrồi,nhưngvụnàythìđúnglàchưatừngthấybaogiờ.”

Sau này,Rosenthal đã viết, ông “dám chắc vịỦy viên kia đã nói quálên.”Nếuthếthật,Murphyphảicóđộngcơchínhđángnàođóchứ.Mộtcâuchuyệnvềhaingườiđànôngbịbắtvì cùngmộtvụgiếtngười rõ ràngẩnchứanguycơlàmbẽmặtcảnhsát.Thêmnữa,vớibảnchấttànbạovàkéodài củavụ sáthạiGenovese, có lẽcảnh sát rấtnhạycảmvớichuyệnai làngườiđáng trách trongvụánnày.Tại saohọ lạikhôngcókhảnăngngănchặnnó?

Mặc dù lòng còn đầy rẫy nghi vấn, song Rosenthal vẫn phái MartinGansberg,một biên tập viên lâu năm vừamới trở thành phóng viên, đếnKewGardens.Bốnngàysau,mộttrongnhữngdòngchữkhóphaimờnhấttronglịchsửbáochíđãxuấthiệntrêntrangnhấtcủatờTimes:

Tronghơnnửatiếngđồnghồ,38côngdânđángkính,nghiêmtúcchấphànhluậtphápvùngQueensđãnhìntênsátnhânsănđuổivàđâmmộtphụnữtrongbacuộctấncôngriênglẻxảyratạiKewGardens.

Đối vớimột phóng viênmới vào nghề nhưGansberg vàmột biên tậpviênđầy thamvọngnhưRosenthal - saunàyông ta đãviết cuốn sáchBamươitámnhânchứng(Thirty-EightWitnesses)nóivềvụánnàyvàtrởthànhbiêntậpviênsốmộtcủatờTimes-đóthựcsựlàmộtquảbomtấn.Hiếmkhicómộtbộđôilàmnghềbáovớiđịavịthấpkémnhưthếlạikểđượcmộtcâuchuyệnsẽhướngsựquantâmcủacôngchúngvàomộtđềtàinónghổinhưsựvôcảmcủangườidân.Vìvậyhẳnhọcónhữngđộngcơrấtmạnhđểkểracâuchuyệnđó.

Nhưngnócóđúngsựthậtkhông?

NgườithíchhợpđểtrảlờicâuhỏinàynhấtcólẽlàJosephDeMayJr.,

một luật sư ngànhhànghải sáumươi tuổi sống tạiKewGardens.Ông cókhuônmặtcởimở,máitócđenmỏng,đôimắtnâulụcnhạt,tínhtìnhvuivẻ.VàomộtsángChủNhậthanhhaocáchđâykhônglâulắm,ôngdẫnchúngtôiđidạomộtvòngquanhkhuvực.

“Cuộctấncôngđầutiênxảyraởkhoảngvịtrínày,”ôngnói,đoạndừnglạitrênvỉahètrướcmộtcửahiệunhỏtrênphốAustin.“VàKittyđỗxeởkia,trongbãiđỗxecủanhàgatàuhỏa,”ôngchỉtayvềmộtkhuvựccáchđótầmbamươilămthước.

Khuvựcnàyhầunhưkhôngthayđổikểtừhồivụánmạngxảyra.Cáctoànhà, conphố,vỉahè,vàbãiđỗxevẫngiữnguyênnhư thế.Mowbray,một toàchungcưxâybằnggạchđượcgiữgìncẩn thận,vẫnđứngbênkiađường,đốidiệnvớinơidiễnravụtấncôngđầutiên.

DeMaychuyểnđếnđâysinhsốngvàonăm1974,một thậpkỷsaukhiGenovesebịgiết.Vụánmạngkhôngphảithứôngđểtâmđếnnhiềulắm.Vàinămtrước,DeMay,mộtthànhviêncủahộisửhọcđịaphương,đãxâydựngmột trang web để phục vụ cho việc lưu trữ và quảng bá lịch sử KewGardens.Saumộtthờigian,ôngcảmthấymìnhnênthêmmộtphầnviếtvềvụsáthạiGenovesevìđólàlýdoduynhấtkhiếnthếgiớibênngoàibiếttớiKewGardens,nếuquảKewGardenscóđượcbiếttớithật.

Khi thu thập các tấm ảnhvàmẩu tin tức cũ, ôngbắt đầu phát hiện ranhữngđiểmkhôngnhấtquánvớilịchsửchínhthứccủavụGenovese.Càngđào sâu tìmhiểu để tái hiện lại vụ án, càng đọc nhiều tài liệu pháp lý vàphỏngvấnnhữngngườisốngvàothờiđiểmđó,ôngcàngbịthuyếtphụcrằnghuyền thoại về bamươi tám nhân chứng vô cảmmang quá nhiều yếu tốhoangđường.Máunghềnghiệpnổilên,DeMaymổxẻbàibáocủatờTimesthậttỉmỉvàxácđịnhđượctậnsáuđiểmsaisựthựcchỉtrongđoạnđầutiên.

Huyềnthoạiđókhẳngđịnhrằngbamươitámconngười“đứngnguyênởcửasổnhàmìnhnhưbị thôimiên”và“nhìn tênsátnhânsănđuổivàđâmmộtphụnữtrongbacuộctấncôngriênglẻ”nhưng“khôngmộtngườinàogọiđiệnchocảnhsáttrongsuốtcuộchànhhung.”

TheoDeMay,câuchuyệnthựccóvẻđãdiễntiếnnhưsau.

Cuộc tấncôngđầu tiênxảy ravàokhoảng3:20sáng,khiđaphầnmọingườiđãngủ.GenoveseđãkêucứukhiMoseleyđâmvào lưngcô.TiếngthétcủacôđãđánhthứcvàingườisốngởchungcưMowbray,khiếnhọchạyracửasổ.

Ánh đèn ở vỉa hè không sáng lắm, nên có thể khómà xác định được

chuyệngìđangxảyra.NhưMoseleysaunàyđãkhai,“Lúcđóđãkhuyalắmrồivà tôikháchắcchắnrằngkhôngaicó thểnhìnrõmọi thứkhiđứngtừcửasổ.”Thứmàaiđócóthểsẽnhìnthấytừđiểmnàylàmộtngườiđànôngđứngtrướcmộtphụnữđangnằmxoàitrênmặtđất.

ChíítmộtngườisốngtrongchungcưMowbray,mộtngườiđànông,đãthòđầurakhỏicửasổvàquát:“Đểchocôấyyên!”HànhđộngnàykhiếnMoseleychạyvềxemình,chiếcxeđangđượcđỗcáchđóchưađếnmộtdãynhà.“Tôicóthểthấycôấyđãgượngdậyđượcvàvẫnchưachết,”Moseleykhai.Hắnchoxechạylùidọcconphốđểmọingườikhôngthấybiểnsốxe.

Genovesegắnghếtsứcmớiđứnglênđượcvàchậmchạplếtraphíasautoànhà,đếnlốivàocănhộcủamình.Nhưngcôkhôngtrụnổi,nênđãngãvậtxuốngởbêntronghiênmộtngôinhàgầnđấy.

Tầmmườiphútsaucuộctấncôngthứnhất,Moseleyquaylại.Khôngrõtạisaohắnlạitìmracôtrongbóngđêm;cóthểlàhắnđãlầntheodấumáu.Hắnlạitấncôngcômộtlầnnữangaydướihiênnhà,rồichuồnmấthút.

BàibáotrêntờTimes,cũngnhưđasốcácbàibáoviếtvềtộiphạmkhác,nhất làvào thờiđó,chủyếuchỉdựavào thông tincảnhsátcungcấp.BanđầucảnhsátnóirằngMoseleytấncôngGenovesebalầnriêngrẽ,thếnêntờbáochođăngnguyên si nhưvậy.Nhưngchỉ cóhai cuộc tấn côngxảy ra.(Cuốicùngcảnhsátcũnglêntiếngđínhchínhđiểmnày,giốngnhưtrongtròchơiĐiệnThoại,tựmộtlỗisairồicũngsẽcóđờisốngriêngcủanó.)

Nhưvậycuộctấncôngđầutiên,rấtngắnngủi,xảyragiữađêmkhuyatrênmộtvỉahètốităm.Vàcuộctấncôngthứhaixảyrasauđómộtthờigianngắn,trongmộthiênnhàkín,khuấttầmnhìncủabấtkỳaiđãnhìnthấycuộctấncôngthứnhất.

Thếthì“bamươitámnhânchứng”lànhữngai?

Consốđó,cũngđượccảnhsátcungcấp,rõrànglàmộtsựphóngđạitháiquá.“Chúngtôichỉtìmthấycóchừngsáungườiđãnhìnthấyvụviệckhiđó,màchúngtôicóthểkhaithácđược,”mộttrongnhữngcôngtốviênsaunàyđãnhớlại.Trongsốnàycócảmộtngườihàngxóm,màtheonhưDeMayđượcbiết,đãchứngkiếnmộtphầncủavụtấncôngthứhai,nhưngrõràngkhiấyôngtasayquáđếnđộkhôngdámgọichocảnhsát.

Songtuynhiên:kểcảtrongtrườnghợpvụgiếtngườikhôngphảilàmộtcảnhtượngđẫmmáuvàkéodài,diễnra trongphạmvi tầmnhìncủahàngchụcngườihàngxóm,tạisaokhôngcóaigọichocảnhsátđểkêugọigiúpđỡ?

Ngaycảđiểmnàycủacâuchuyệnhuyềnthoạicólẽcũngsai.KhitrangwebcủaDeMayđivàohoạtđộng,mộtđộcgiảtênlàMikeHoffmanđãpháthiệnrađiềunày.KhiGenovesebịgiết,anhtamớichỉmườilămtuổi,vàhồiđóanhtasốngởtầnghaichungcưMowbray.

Hoffmankể lại,anhbịđánh thứcbởimộtvụxôxát trênphố.Anhmởcửasổphòngngủnhưngvẫnkhôngngherõbênkianóigì.Anhnghĩcólẽđólàvụcãivãcủamộtcặptìnhnhânvà,dobựcmìnhhơnlàquantâm,anh“gàolênvớihọrằng‘Cócâmngayđikhôngthìbảo!’”

Hoffmannóianhnghethấyngườikiahét lên,vàkhinhìnrangoàicửasổ, anh thấy một người đàn ông chạy đi. Để nhìn theo người đàn ông,Hoffmanchạysangđứngởôcửasổcònlạitrongphòngmình,nhưngbóngngườiđãmấthúttrongbóngtối.Hoffmanquaylạicửasổđầutiênvànhìnthấymộtngườiphụnữloạngchoạngđứngdậy.“Đólàlúcbốtôivàophòngvàmắngchotôimộttrậnvìđánhthứcôngdậy.”

Hoffmankểchobốchuyệnvừaxảyra.“Gãkiavừađánhmộtphụnữrồichạytrốn!”Hoffmanvàbốdõitheokhingườiphụnữlảođảobướcđi,rồirẽsaugócphố.Sauđócảnhvậtlạichìmvàoimlặng.“Bốtôigọichocảnhsátđểphòngkhicôấybị thươngnặngvàcầnđượcchămsócy tế,”Hoffmannói.“Hồiấy,làmgìđãcó911.Chúngtôiphảiquaysốtổngđàivàchờđượcnốimáyvớicảnhsát.Phảimấtđếnvàiphútsauchúngtôimớinóichuyệnđượcvớicảnhsátvàbốtôikểchohọnghenhữnggìchúngtôiđãnhìnvànghethấy,vàrằngcôấyđãđiđượcrồinhưngtrôngcóvẻbịchoáng.Đếnlúcđóchúng tôikhông thểnhìn thấyhaynghe thấygìkhácnữavàhaibốconlạilêngiườngngủtiếp.”

PhảiđếnsánggiađìnhHoffmanmớibiếtchuyệngìđãxảyra.“Chúngtôibịcácthanhtrathẩmvấn,đượcchobiếtrằngcôấyđãđivòngquaphíasautoànhàởbênkiađường,vàgãđànôngđóđãquaylạiđểgiếtcôấy,”Hoffmankể. “Tôicònnhớbố tôiđãnóivớihọ rằngnếuhọđếnngaykhichúngtôibáo,cóthểgiờnàycôấyvẫncònsống.”

Hoffman tin rằng cảnh sát đãphảnứngchậmchạpvì tìnhhìnhmàbốanhmôtảlúcđókhônggiốngmộtvụgiếtngườiđangtrongquátrìnhdiễntiếnmàchỉlàchuyệnxôxátcánhânthôi-vìchínhbềngoàicủanóchothấynhư vậy.Kẻ tấn công đã biếnmất và nạn nhân đã đi được, dù còn loạngchoạng,trênchínhđôichâncủamình.Vớimộtcuộcgọicótầmưutiênthấpđến thế,Hoffmannói,“cảnhsátkhôngchịubỏchiếcbánhránđangăndởxuốngnhanhnhưkhinhậnđượccuộcgọibáomộtvụánmạngđâu.”

Cảnhsátthừanhậnrằngđãcóngườigọiđếnsaucuộctấncôngthứhai,

dướihiênnhà,vàhọđãậpđếnngaysauđó.SongHoffman tin rằngphảnứngcủahọdựatrêncuộcgọiđầutiêncủabốcậu.Hay,cóthểđãcóhơnmộtcuộcgọi:JosephDeMayđãđượcnghemộtsốngườikháccũngsốngtrongkhuchungcưnàykhẳngđịnhrằnghọđãbáocảnhsátsaucuộctấncôngthứnhất.

KhómàkhẳngđịnhđượckýứccủaHoffmanvềnhữngsựkiệnđóđángtinđếnmứcnào.(Anhtađãviếtvàkývàotờkhaicótuyênthệvềnhữnglờitườngthuậtcủamình.)CũngkhómàkhẳngđịnhđượctàiliệulịchsửcóxétlạicủaDeMaylàhoàntoànchínhxác.(Nóivềtínhxácthựccủabảnthân,ôngđãchỉ ra rằngvàođêmhômấy,“rấtnhiềunhânchứngkhinghe thấytiếngkêuđãphảnứngrấtquyếtliệt”,vàcólẽđãcónhiềuhànhđộngkhácnhằmgiúpđỡnạnnhân;ôngcũngkhôngdámnhậnmìnhlànguồndữliệukhônghềsaisótvềmọikhíacạnhliênquanđếnvụGenovese.)

DeMayvàHoffmanđềucóđộngcơđểgiảioanchocảkhuphốkhỏisựkỳthịmàvụsáthạiGenoveseđãtạora.Tuyvậy,DeMayđãcốgắnghếtsức để không trở thànhmột kẻ bao biện, và Hoffman có vẻ làmột nhânchứngkhátốt-giờđâyôngđãgầnsáumươi tuổivàđangsốngởFlorida,ôngđãcóhaichụcnămlàmnghềcảnhsátởThànhphốNewYorkvàthăngđếncấpbậctrungúykhivềhưu.

Giờhãyxemxétnhữngđộngcơcóthểtínhđến,thìcâuchuyệnnàokhótinhơn:PhiênbảnDeMay-Hoffmanvềloạtsựkiệnđóhayquanđiểmphổbiếnchorằngcảmộtnhómnhữngngườihàngxómđãđứngxungquanhvàgiươngmắtnhìn, từchốira taygiúpđỡ,khimộtgãđànônggiếtchếtmộtphụnữ?

Trướckhibạntrảlời,hãycùngxemhoàncảnhWinstonMoseleybịbắtgiữđã.VụviệcxảyrachỉvàingàysauvụsáthạiGenovese.VàokhoảngbagiờchiềutạiCorona,mộtkhuvựckháccũngthuộcQueens,MoseleybịbắtgặpkhiđangbêmộtchiếctivirakhỏingôinhàthuộcsởhữucủagiađìnhBannistervàchấtlênxemình.

Mộtngườihàngxómtiến lạigầnvàhỏihắnđang làmgì.MoseleynóihắnđanggiúpgiađìnhBannisterchuyểnnhà.NgườihàngxómnàyquayvềnhàvàgọiđiệnchomộtngườihàngxómkhácđểhỏixemcóthậtgiađìnhBannisterđangchuyểnnhàkhông.

“Khônghề,”ngườihàngxómthứhaiđáp.AnhtagọingaychocảnhsáttrongkhingườihàngxómthứhaitrởlạingôinhàcủagiađìnhBannistervàtháobộphânphốiđiệntrênxecủaMoseleyra.

KhiMoseleyquaylạixevàpháthiệnraxekhôngkhởiđộngđược,hắn

cốchạytrốnnhưngđãsớmbịmộtcảnhsáttómđược.Trongcuộcthẩmvấn,hắntacúiđầuthừanhậnđãgiếtKittyGenovesemấyđêmtrước.

Điềunàycónghĩalàmộtgãđànôngđãtrởnênnổitiếngvìgiếtmộtphụnữmànhữngngườihàngxómkhôngthểlàmgìđểcanthiệplạibịbắtgiữchínhnhờ...sựcanthiệpcủamộtngườihàngxóm.

T

CHƯƠNG4.GIẢIPHÁPĐÃCÓ–RẺTIỀNVÀĐƠNGIẢN

hóithườngconngườirấtkhoáithanthở,vàđềtàiđượcyêuthíchđặcbiệtlàcuộcsốnghiệnđạisaomàtồitệ,chánnảnđếnthế,chẳngbùvới

ngàyxưa.

Thựcratrongphầnlớncáctrườnghợp,quanđiểmnàycựckỳsailầm.Bạncứthửnghĩđếnbấtkỳmộtphươngdiệnnàoxem–phúclợi,tộiphạm,thunhập,giáodục,giaothông,antoànlaođộng,sứckhỏe–thếkỷXXIthựcsự“dễthở”hơnđốivớiloàingườinếuđemsovớicácthếkỷtrướcđó.

Xét riêngchuyện sinhnở.Tại cácnướccôngnghiệp, tỷ lệ thai phụ tửvongtrongquátrìnhsinhnởlà9phụnữtrên100.000casinhnở.Chỉmớimộttrămnămtrước,tỷlệnàycaogấpnămmươilần.

Mộttrongnhữnghiểmhọađángsợnhất từviệcsinhđẻ làchứngbệnhđượcgọilàsốthậusản,bệnhnàycóthểgâytửvongđốivớicảbàmẹvàtrẻem.Trongsuốtthậpkỷ1840,dịchsốthậusảnlantrànkhắpnhữngbệnhviệndanhtiếngnhấtchâuÂu–BệnhviệnPhụsảnLondon,BệnhviệncácbàmẹParis,BệnhviệncácbàmẹDresden.Nhữngngườiphụnữhoàn toànkhỏemạnhđượcđưatớiviện,chorađờinhữngembéxinhxắn,songchỉmộtthờigianngắnsauđó,họlêncơnsốtdữdộivàquađời.

Có lẽ bệnh viện tốt nhất vào thời đó làAllgemeineKrankenhaus, hayBệnhviệnĐakhoa,tạithànhVienna.Khoảnggiữanăm1841vànăm1846,cácbácsĩtạiđâyđãđỡđẻthànhcôngchohơn20.000embé;“chỉcó”gần2.000bàmẹ, tươngđươngvới tỷ lệ1bàmẹ/10ca sinhnở, tửvong.Năm1847,tìnhhìnhxấuđitrôngthấy:1bàmẹ/6casinhnởtửvongdosốthậusản.

ĐólànămIgnatzSemmelweis,mộtbácsĩngườigốcHungarytrẻ tuổi,đượcbổnhiệmvàovịtrítrợlýgiámđốcphòngkhámthaisảncủaBệnhviệnĐakhoaVienna.Semmelweisvốn làngườiđacảm, rấtdễxúcđộng trướcnỗiđaucủanhữngngườikhác,nênviệcthầnchếttácoaitácquáitrongcácphòngsinhkhiếnanhtagầnnhưphátđiên,đếnmứcđiềuduynhấtámảnhđầuócanhngàyđêmlàphảilàmcáchnàođểchặnđứngtìnhtrạngnày.

Không giống như những con người đa cảm khác, Semmelweis có khảnănggạtcảmxúcsangmộtbênvà tập trung toànbộ trí lựcvàonhữngsựkiệnthựctế,cảnhữngđiềuđãbiếtvàchưabiết.

Kếtluậnsángsuốtđầutiênanhrútrađượclàcácbácsĩthựcsựkhông

hiểunổiđâulànguyênnhângâyrachứngsốthậusản.Họcóthểnóirằngmìnhbiết, song tỷ lệ tửvongcaongấtngưởng lạichứngminhđiềungượclại.Khilụclạinhữngtácnhânbịtìnhnghigâyracơnsốt,anhtaliệtkêrađượcmộtloạtnhữngphánđoánngẫunhiênnhưsau:

•Sailầmmắcphảitronggiaiđoạnđầucủaquátrìnhmangthai,nhưmặccoócxêchậthoặcđồlótquábó,cộngvớisứcnặngcủadạcon,gâychènép,khiếnchấtthảibịứđọngtrongruộtvàmộtphầncácchấtcặnbãnàybịhòalẫnvàomáu.

•Dokhôngkhíđộc,chướngkhí,hoặc...dosữatắc,bănghuyết,cáctácđộngngoạicảnhkhác,cơđịahoặcdobệnhtậtbẩmsinh.

•Khôngkhíhôihámtrongphòngsinh.

•Sựhiệndiệncủacácbácsĩnamcólẽđã“khiếncácbàmẹsắptrảiquasinhnởcảmthấyxấuhổ,dẫnđếncácbiếnđộngvềbệnhlý.”

•“Nhiễmlạnh,saisót trongquátrìnhkiêngkhem,rờikhỏiphòngsinhquásớmđểtrởvềgiườngriêng.”

Cómộtđiểmrấtđánglưutâmlànhìnchungphụnữchịutráchnhiệmđốivớiphầnlớncácnguyênnhânnóitrên.Cólẽđiềunàycóliênquanđếnmộtthựctếrằngvàothờinày,tấtcảcácbácsĩđềulànamgiới.MặcdùyhọcthếkỷXIXcóvẻcònrấtsơkhainếusovớingàynay,songcácbácsĩ thờiấyđượcmọingười tônsùngngangvới thần thánhvì trí tuệvàquyền lựccủahọ.Tuynhiên,chứngsốthậusảnđãđặtramộtmâuthuẫnrấtđángsuynghĩ:khiphụnữsinhcontạinhàvớisựgiúpsứccủacácbàđỡ,đâylàchuyệnkháphổbiến trongnhữngnămđó, thìxácsuấtphụnữ tửvongdosốthậusảnthấphơnsovớitrườnghợpsinhtạibệnhviệnlêntớisáumươilần.

Tạisaoviệcsinhnởtạimộtbệnhviệnhiệnđạivớiđộingũybácsĩđượcđàotạobàibảnlạithànhranguyhiểmhơnsovớichuyệnphảinằmtrênmộttấmđệmlổnnhổnởnhàcùngmộtbàđỡnhàquêchứ?

Đểgiảiquyếtkhúcmắcnày,Semmelweis tìmđếncác số liệu.Saukhithuthậpcácconsốthốngkêtỷlệtửvongtạibệnhviệnnơimìnhlàmviệc,anhpháthiệnramộtmôthứckỳdị.Bệnhviệncóhaikhuriêngbiệt,mộtkhudocácbácsĩnamvàthựctậpsinhtrôngnom,khukianằmdướiquyềnquảnlýcủacácbàđỡvàthựctậpsinh.Tỷlệtửvonggiữahaikhunóitrênchênhlệchthậtđángkinhngạc:

Vìlẽgìmàtỷlệtửvongtạikhudocácbácsĩnamchịutráchnhiệmlạicaogấpbalần?

BanđầuSemmelweis cho rằng có thể các nữ bệnhnhân nhập viện tạikhucủacácbácsĩnamốmyếuhơn,bịbệnhnặnghơnhoặcmắccácthươngtổnkhácchẳnghạn.

Không,khôngthểcóchuyệnđóđược.Cácbệnhnhânđượcxếplầnlượtvàocáckhuđiềutrịtheotừngchukỳhaitưgiờ,tùytheongàyhọnhậpviệnlà ngày nào trong tuần. Do bản chất tự nhiên của thai nghén,một bàmẹmangthaichỉtớibệnhviệnkhiđãđếnngàysinhnở,chứkhôngchọnngàylànhthángtốtmớiđi.Phươngphápsắpxếpnàytấtnhiênkhônghoàntoànnghiêmngặtnhưcácphép thửngẫunhiêncókiểmsoát, song trongkhuônkhổmụcđíchnghiêncứucủaSemmelweis,nóchothấyrằngsựchênhlệchtrongtỷlệtửvonggiữahaikhucủabệnhviệnkhôngphảilàkếtquảcủasựkhácbiệtvềsốlượngbệnhnhân.

Nếuvậythìmộttrongnhữngphánđoánngẫunhiênđượcliệtkêtrênđâylàđúng:cóphảichínhsựhiệndiệncủanamgiớitrongmộtsựkiệnnhạycảmcủaphụnữbằngcáchnàođóđãgâyracáichếtchocácsảnphụkhông?

Semmelweiskếtluậnrằngngaycảcáchgiảithíchnàycũngkhôngchắcchắn.Saukhikiểmtratỷlệtửvongcủatrẻsơsinhtạihaikhuđiềutrị,anhpháthiệnrarằngtỷlệnàytạikhuđiềutrịcủacácbácsĩcũngcaohơnnhiềusovớikhuđiềutrịcủacácbàđỡ:7,6%sovới3,7%.Khôngcósựkhácbiệtnàogiữatỷlệtửvongcủatrẻnamvàtrẻnữ.NhưSemmelweisđãđểýthấy,khócóthểxảyratrườnghợpcácembésơsinh“bịtổnthươngbởiđượcđỡđẻdướitaycácbácsĩnam.”Dođó,sẽlàkhônghợplýnếunghingờrằngsựhiệndiệncủacácbácsĩnamlànguyênnhândẫnđếncáichếtcủanhữngbàmẹ.

Còncómộtgiảthiếtkhácrằngcácbệnhnhânđượcxếpvàokhuđiềutrịcủacácbácsĩđãbiếttrướcvềtỷlệtửvongcaotạiđây,nên“sợquámàphátbệnh.”Semmelweiscũngkhôngtintưởngcáchgiảithíchnày:“Chúngtacóthể giả định rằng rất nhiều binh lính phải thamgia những trận chiến đẫmmáuhẳnsẽrấtsợchết.Ấyvậymàcóngườinàotrongsốđómắccácbệnhgiốngnhưsốthậusảnđâu.”

Không,phảicónhântốnàođórấtđặcbiệtxuấthiệntrongkhuđiềutrịcủabácsĩlàthủphạmgâyranhữngcơnsốt.

Semmelweislạiliệtkênhữngthựctếmới:

•Ngaycảnhữngphụnữnghèonhấtphảisinhconngoàiđườngsauđómớiđếnbệnhviệncũngkhôngbịsốt.

•Nhữngphụnữđãphảivậtlộnvớicơnđauđẻđếnhơnhaitưtiếngthì“hầuhếtđềutrởnênốmyếu.”

•Cácbácsĩkhôngbịlâybệnhtừbệnhnhânnữhaytrẻsơsinh,nêngầnnhưchắcchắnlàbệnhnàykhôngcótínhlâynhiễm.

Tuyvậy,anhvẫnrấtbốirối.“Tấtthảyvẫnnằmtrongvòngnghivấn;tấtthảydườngnhưđềukhông thểgiải thíchnổi; tất thảyđềuđángngờ,”anhviết.“Chỉcósốcatửvongcaokhủngkhiếplàmộtthựctếkhôngthểchốicãi.”

Cuốicùngcâu trả lời lại tìmđếnvớianhkhimộtbikịchkhácxảy ra.MộtgiáosưlớntuổimàSemmelweisrấtmựckínhtrọngđộtngộtquađờidomộtsựcốkhôngmay.Ôngđanghướngdẫnmộtsinhviênthựchiệncácthaotáckhámnghiệmtửthithìcondaotrongtaysinhviênnàytrượtđivàcắtvàongóntaycủavịgiáosư.Semmelweisquansátthấynhữngchứngbệnhông

mắcphảitrướckhimất–viêmmàngphổikép,viêmmàngngoàitim,viêmmàngbụngvàviêmmàngnão–“giốnghệtbệnhtrạngcủahàngtrămbàmẹđãchếttrướcđó.”

Catửvongcủavịgiáosưcònẩnchứamộtsốđiểmbíẩn.Semmelweisnhậnthấyôngmấtdo“máubịnhiễmđộctừcácphầntửliticótrêncácxácchết.”Trongmáucủanhữngbệnhnhânnữbịtửvongcóchứacácphầntửnhưvậykhông?

Hẳnnhiên!

Trongvàinăm trở lạiđây,BệnhviệnĐakhoaViennavàmột sốbệnhviệnthựchànhhàngđầukhácđãđónggóprấtnhiềuvàocôngcuộctìmhiểusâuhơnvềgiảiphẫuhọc.Côngcụgiảngdạytốtnhấtcủabộmônnàychínhlàkhámnghiệmtửthi.Còncáchnàocóthểgiúpsinhviênykhoahiểuđượcđặcđiểmcủacáccănbệnhhiệuquảhơnlàđểchínhtayhọđượcchạmvàonhữngbộphậnđãbịhưhại,hayphântíchmáu,nướctiểuvàmậtđểtìmradấuvếtbệnhtật?TạiBệnhviệnĐakhoaVienna,bấtcứbệnhnhânnàobịtửvong–khôngngoạitrừcảcácphụnữchếtdosốthậusản–đềuđượcđưađếnphòngkhámnghiệmtửthi.

Songcácbácsĩvàsinhviênthườngrờibànmổtửthirồitớithẳngkhuhộsinhngay,trongnhữngtrườnghợptửtếnhất,họcũngchỉrửatayqualoagọi là.Mặcdùphải saumộthoặchai thậpkỷnữa,cộngđồngykhoamớichịu chấpnhậnhọc thuyết vi trùng–học thuyết này chứngminh rằng rấtnhiềubệnhtậtdocáctổchứcsinhvậtsốngsiêunhỏgâyra,chứkhôngphảidohồnmađộngvậthaykhôngkhíhôihámhaycoócxêchật–Semmelweisvẫnlậptứchiểuravấnđề.Chínhcácbácsĩlànhữngngườiphảichịutráchnhiệmvềbệnhsốthậusản,họđãmangnhững“phầntửtrêntửthi”từcácxácchếtvàtruyềnlêncácphụnữmangthai.

Điềunàylýgiảitạisaotỷlệtửvongtạikhuhộsinhcủacácbácsĩlạicaongấtngưởngsovớikhuhộsinhcủacácbàđỡ.Nócũnglàmsángtỏthựctếlàcácphụnữđượcđưavàokhuhộsinhcủacácbácsĩgặptỷlệtửvongcaohơnhẳnsovớicácphụnữsinhtạinhàhoặcthậmchílàngoàiđường,vàtạisaonhữngphụnữcửatửcungmởchậmlạidễbịsốthơn:càngởlâutrongtrạngtháiđó,tửcungcủahọlạicàngthườngxuyênbịcácbácsĩvàsinhviênthămkhám,trongkhitayhọvẫncònvấybẩntừcamổtửthithựchiệntrướcđó.

SaunàySemmelweis đãxót xamà rằng, “Không có ai trong chúng tabiếtrằngchínhmìnhđãgâyrabaonhiêucáichết.”

Nhờcóanh,cuốicùngdịchbệnhcũngđượcngănchặn.Anhyêucầutất

cảcácbácsĩvàsinhviênphảikhửtrùngtaybằngnướcchlorinesaumỗilầnmổ tử thi.Tỷ lệ tửvong tại khuhộ sinh của cácbác sĩ giảmxuống trôngthấy,chỉcònchưađến1%.Trongmườihai thángsauđó,sựcanthiệpkịpthờicủaSemmelweisđãcứusốngsinhmạngcho300bàmẹvà250embé–đólàchỉtínhriêngmộtkhuhộsinhtrongmộtbệnhviện.

Nhưchúngtôiđãviếttrướcđó,quyluậtvềnhữnghậuquảkhônglườngtrướcđược làquy luậtcósứcmạnhghêgớmnhất từng tồn tại.Vídụ,cácchính phủ thường ban hành các luật định nhằm che chở những đối tượngmongmanhnhất,songngượcvớimụcđíchtốtđẹpđó,nólạigâytổnthươngchohọ.

Thử xét trường hợp người dân Mỹ với Đạo luật về Người tàn tật(DisabilitiesAct-ADA),mụctiêucủađạoluậtnàylàbảovệcáccôngnhântàn tật khỏi tình trạngphânbiệt đối xử.Một ý định caođẹp, phải không?Chắcchắnrồi–songcácsốliệulạiđưaraminhchứnghùnghồnchothấykếtquảrònglànhữngngườiMỹbị tàntậtcóítcôngănviệclàmhơn.Tạisao?SaukhiADAđượcphêchuẩn,cácchủlaođộnglongạirằnghọkhôngthểkỷluậthaysathảinhữngcôngnhânlàmviệckémnhưnglạibịtàntật,vậynêntốtnhấtlàkhôngthuênhữngngườinhưvậyngaytừđầu.

Tương tự,Đạo luậtcácgiống loàibịđedọa (EndangeredSpeciesAct)cũngthúcđẩynhữngđộngcơtráingược.Cácchủđấtsợrằngđấtđaicủahọlànơitrúngụlýtưởngchomộtloàiđộngvậtđangbịđedọa,hoặcthậmchílàmột loàiđộngvậtđanglàứngcửviêntiềmnăngchodanhhiệunày,họvộivãchặtbớtcâyđiđểkhuvựcthuộcsởhữucủamìnhkémhấpdẫnhơn.Nhữngnạnnhânmớinhấtcủahànhvitaiquáinàylàcúlùnnâuvàchimgõkiếnmào đỏ.Một số nhà kinh tế họcmôi trường cho rằng “Đạo luật cácgiốngloàibịđedọathựcchấtđangđedọa,thayvìbảovệcácgiốngloài.”

Đôilúccácchínhtrịgiacũngcốgắngtưduynhưcácnhàkinhtếhọcvàsửdụnggiácảđểkhuyếnkhíchmộthànhvitốt.Trongnhữngnămgầnđây,rấtnhiềuchínhphủđãbắtđầu thiết lậpcácngưỡngphí thugom ráckhácnhaudựatrêncơsởkhốilượngrácthảira.Nếumọingườiphảitrảtiềnchomỗitúirácmìnhxảthêmrathìrõrànghọsẽmuốncắtgiảmbớtlượngrácthải.

Songcáchtínhphímớinàyvôhìnhtrunglạikhuyếnkhíchngườidânlènthậtnhiềurácvàomộttúi(mộtcáimẹomànhânviênthugomráctrênkhắpthếgiớigọilà“DậmchânkiểuSeattle”)hoặcvứtrácvàorừng(đâylàhiệntượngphổ biếnởCharlottesville, bangVirginia).ỞĐức, những công dânmuốntránhđóngthuếrácthườngđemtốnghếtcơmthừacanhcặnvàobồncầurồixảnước,kếtquả làdướicáccốngrãnhxuấthiệncơman làchuột.

Một loại thuế rácmới tại Irelandđã làm tình trạngđốt rácở sân sau tăngchóngmặt–hànhđộngnàykhôngnhữngrấtcóhạichomôitrườngmàcòngâyảnhhưởngkhôngnhỏđếnsứckhỏecộngđồng:BệnhviệnSt.JamestạiDublinghinhậnsốlượngbệnhnhânbịbỏngđượcnhậpviệncaogấpbalần,hầuhếtđềugặpnạnkhiđangđốtrác.

Nhữngđạoluậtvớiýđịnhbanđầuhoàntoàntốtđẹpđãgâyratácdụngngượcnhưvậytrongsuốtbaonhiêuthiênniênkỷqua.TrongKinhthánhcóghi lạimộtđạo luậtDoTháibuộccácchủnợphảixóamọikhoảnnợ saunămXaba,nóicáchkháclàsaubảynăm.Đốivớicácconnợmànói,niềmvuiđượcxóanợthậtkhôngcógìsánhbằng,vìnhữnghìnhphạtdànhchokẻbịvỡnợvôcùngthảmkhốc:chủnợcóthểbắtconcáicủahọphảilàmnôlệchomìnhsuốtđời.

Tuynhiên,thửđặtmìnhvàođịavịchủnợxem,bạnsẽnhìnnhậnchươngtrìnhxóanợnóitrêntheomộtcáchkháchẳn.TạisaobạnphảichomộtgãđandépvaytiềnnếuycóthểđànghoàngxétờvăntựnợsauBảyNămcơchứ?

Vìvậycácchủnợđãnghĩracáchlách luật rất tài tình:họchoconnợvay tiền trongnhữngnămngay sauNămXabavà tăng cường siết nợvàoNămThứNămvàNămThứSáu.Kếtquảlànhữngconngườimàphápluậtmuốnchechởlạiphảichịubaokhổsởvìtìnhtrạngthắtchặttíndụngtheochukỳ.

Song trong lịch sử của những hậu quả không lường trước nổi, khó cótrường hợp nào lại tai hại bằng những bi kịchmà Ignatz Semmelweis đãkhámphára:cácbácsĩykhoa,trongquátrìnhtìmtòinhữngkiếnthứcgiúpcứungười,đãthựchiệnhàngngànhàngvạncaphẫuthuậttửthi,songhànhđộngnàylạidẫnđếnsựthiệtmạngcủahàngngànhàngvạnbệnhnhânkhác.

Dĩ nhiên, chúng ta đều rất vuimừng được thấy rằng những phân tíchsáng suốt của Semmelweis từ các số liệu sẵn có đã giúp tìm ra giải phápchấmdứtnỗiđaunày.Nhưngmộtvấnđềlớnhơn,vàlàvấnđềmấuchốtmàchươngnàymuốnchỉra,làởchỗgiảiphápcủaSemmelweis–nhỏvàigiọtthuốcsáttrùngvàonướcrửataycủacácbácsĩ–quáđỗiđơngiảnvàrẻtiền.Trongmột thếgiới giàu có, nhữnggiải phápđơngiảnđôi khi vẫnbịmọingườicoikhinh;chúngtôicómặtởđâylàđểbảovệchúng.

Còncómộtvídụkhácrấthùnghồn,vàcũngkhôngkémphầnchuaxót,bắtnguồntừlĩnhvựcsinhđẻ:chiếckẹpforceps.Trongquátrìnhsinhnở,cónhữngtrườnghợpembérađằngchânhoặcđằngmôngtrước,vớinhữngcathếnày,trẻrấtdễbịkẹttrongtửcung,gâynguyhiểmchotínhmạngcủacả

mẹlẫncon.Chiếckẹpforceps,làmộtloạikẹpkimloạicócấutạokháđơngiản,chophépbácsĩhoặcbàđỡcóthểxoayembétrongtửcungrồikhéoléokéonórađằngđầu.

Tuy đắc dụng là thế, song kẹp forceps lại không cứu được nhiều sinhmạngnhưngười tamongđợi.Người tacho rằngchiếckẹpnàyđượcphátminh từ đầu thế kỷ XVII do một bác sĩ sản khoa London tên là PeterChamberlen.ChiếckẹpforcepshữuíchđếnmứcChamberlenquyếtđịnhgiữbímậtvềnó,vàchỉtruyềnlạichocáccontraivàcháutraichọnnốinghiệpôngmàthôi.PhảiđếngiữathếkỷXVIIIthìkẹpforcepsmớiđượcsửdụngrộngrãi.

Cáigiácủahànhđộnggiấudiếmthành tựucôngnghệnày làgì?Theobác sĩ phẫu thuật đồng thời là tác giảAtulGawande thì, “hàng triệu sinhmạngđãbịmấtđi.”

Điểmđángkinhngạcnhấtởcácgiảiphápđơngiảnvàrẻtiềnlàchúngthườnggiảiquyếtđượcnhữngvấnđềthoạttrôngcóvẻ“miễndịch”đốivớibấtkỳgiảiphápnào.Vàgầnnhưlúcnàocũngvậy,sẽcómộtSemmelweishaymộtnhómcácSemmelweisxuấthiệnvàcứunguychotấtcảmọingười.Lịchsửđãghilạivôvànnhữngvídụnhưthế.

VàođầuCôngNguyên,chỉcáchđâyhơnhaingànnăm,trêntráiđấtcókhoảng200triệungười.Đếnnăm1000,consốđómớichỉlêntới300triệu.Thậmchíđếnnăm1750,chỉcóvỏnvẹn800triệungười.Nạnđóilànỗilothường trực,vàcácchuyêngia tàichính thậmchícòn tuyênbố rằnghànhtinhnàykhôngthểnàocungcấpthêmnguồnlựcchotăngtrưởngnữa.DânsốtạiAnhbịgiảmdần–theomộtnhàsửhọcthì“cănbảnlàdonôngnghiệpkhôngthểgánhnổiáplựcphảinuôisốngthêmnhữngnhânkhẩumới.”

Đến thời Cách mạng Nông nghiệp. Một loạt các sáng kiến cải cách,khôngcósángkiếnnàoquáphứctạp–chỉlànhữngcâytrồngcónăngsuấtcaohơn,côngcụtốthơn,vàsửdụngnguồnvốnhiệuquảhơn–đãthayđổinghềnônghoàntoàn,kếtquảlàthayđổicảtráiđất.ĐếncuốithếkỷXVIII,tạiMỹ,“Cứ20côngnhânthìchỉcần19ngườilàmviệccũngcóthểtạoralượnglươngthựcthựcphẩmnuôisốngđượctấtcảdâncưcủađấtnướcvàcòndưramộtphầnchoxuấtkhẩu,”nhàkinhtếhọcMiltonFriedmanđãviếtnhưvậy.Hai trămnămsau,chỉcầncứmộtngười trong20côngnhânMỹlàmviệccũngđủđểnuôisốngdânsốlớnhơngấpnhiềulầntrongkhivẫngiúpnướcMỹtrởthành“nướcxuấtkhẩulươngthựclớnnhấtthếgiới.”

Cách mạng Nông nghiệp giúp giải phóng hàng triệu nhân công đểchuyểnsangtiếpsứcchoCáchmạngCôngnghiệp.Đếnnăm1850,dânsố

toànthếgiớiđãtănglên1,3tỷngười;năm1900,1,7tỷngười;năm1950,2,6tỷngười.Và từđó, cụcdiện thếgiới thực sựbiếnđổi.Trong50năm tiếptheo,dânsốtănghơngấpđôi,vượtngưỡng6tỷngười.Nếubạnphảichọnmộtviênđạnbạcđểtạorasựtăngtrưởngthầnkỳnày,thìđóhẳnsẽlàmộtviênđạnbằngammoniumnitrate,mộtloạiphânbónrẻmạtvàhiệuquảđếnbấtngờ.Cólẽcũngkhôngquálờikhinóirằngchínhammoniumnitrateđãnuôisốngcảthếgiới.Nếuloạihợpchấtnàyđộtnhiênbiếnmất,thìtheonhưnhàkinhtếhọcnôngnghiệpWillMasters,“thựcđơncủahầuhếtmọingườisẽchỉcóngũcốcvàraucủ,cònthịt trứngsữavàhoaquảsẽchỉxuấthiệntrongnhữngdịphếtsứcđặcbiệthoặctrongbữaăncủanhàgiàu.”

Hoặcthửxéttrườnghợploàicávoi.Bịsănbắttừthờicổxưa,đếnthếkỷXIXcávoiđãtrởthànhmộtthứđộngcơkinhtếgiúpbiếnnướcMỹthànhmột cường quốc.Mỗi inch vuông trên cơ thể của loài vật này đều có thểđược làm thành thứgìđó,vìvậymỗiconcávoichẳngkhácnàomộtcửahàng bách hóa cho một đất nước đang tăng trưởng chóng mặt: cung cấpnguyênliệusảnxuấtsơnvàvécni;vảivàda;nếnvàxàphòng,quầnáovàtất nhiên cả thức ănnữa (lưỡi cá voi làmộtmón tuyệt ngon).Cávoi cònđượcpháiyếuđặcbiệtyêuquý,khôngyêulàmsaođược,khinóhiếnthânmìnhđểlàmranhữnglàcoócxê,cổáo,ô,nướchoa,lượcchảitóc,vàthuốcnhuộmvảimàu đỏ. (Sản phẩm cuối cùng chúng tôi vừa đề cập đến đượcchiếtxuấttừphâncávoi.)Songquýnhấtlàdầucávoi,mộtloạidầunhờncóthểdùngchovôsốcác loạimáymóckhácnhaunhưngquantrọngnhất làlàmdầuđốtđèn.EricJayDolin,tácgiảcuốnThuỷquái(Leviathan)đãtuyênbố,“DầucávoiMỹđãthắpsángcảthếgiới.”

Trong900tàuđánhbắtcávoitrêntoànthếgiới,hoạtđộngtrêncảbốnđạidương,735tàulàcủaMỹ.Trongkhoảnggiữanăm1835và1872,thủythủtrênnhữngcontàunàyđãtiêudiệtgầnbatrămngànconcávoi,tứclàtrungbìnhhơnbảyngànbảytrămconmộtnăm.Cónămđượcmùalớn,tổngtiềnlờikiếmđượctừdầuvàsừngtấm(“răng”củacávoi,songkhôngthựcsựlàrăng,cónhiệmvụ“lọc”nướcra,đểlạisinhvậtphùdutrongmiệngcá)vượtconsố10 triệuđô-la, tính theo thờigiáhiệnnay là tươngđươngvới200triệuđô-la.ĐánhbắtcávoilàcôngviệcnguyhiểmvàkhókhănsongnóvẫnlàngànhcôngnghiệpcóquymôlớnthứnămtạiMỹ,tạocôngănviệclàmchokhoảngbảymươingànngười.

Và thế làmột nguồn tài nguyên tưởng chừng như không thể cạn kiệtbỗngđộtngộtcậnkềbờvựccạnkiệt;mặcdùkhinhìnvềquákhứ,chúngtahoàntoàncóthểthấyđượcđólàhệquảtấtyếu.Cáthìít,thuyềnsănlạiquánhiều.Nhữngconthuyềntừngcóthờichỉmấtmộtnămrongruổingoàibiểnkhơi làđãđổđầyđược tấtcảbồnchứacủamìnhbằngdầucávoi, thìnay

phảimấttớibốnnămtrời.Giádầucũngtheođómàtăngvọtlên,khiếnnềnkinhtếnướcsởtạimộtphenkhốnđốn.Ngàynay,mộtngànhcôngnghiệpnhưvậycóthểđượcđánhgiálà“quálớnđểcóthểbịsụpđổ,”songsựthậtlàngànhcôngnghiệpsănbắtcávoiđãsụpđổ, tuynhiên,dưchấncủanótrêntoànnướcMỹlạikhôngthấygìlàmghêgớmlắm.

ĐólàkhimộtcôngnhânngànhđườngsắtđãvềhưutênEdwinL.Drake,tronglúcsửdụngđộngcơhơinướcđểchạymáykhoanđàoquatầngđásétvà đá nền dày hơn hai mươi mét, thì chạm trúng mạch dầu ở Titusville,Pennsylvania.Tươnglaiphuntràolênhlángtrênmặtđất.Tạisaophảiliềuđánhđổimạngsốngcủamìnhđểđikhắpthếgiớiđuổi theo loài thủyquáihungdữ,rồilạiphảibắtgiữ,cắtxẻchúng,trongkhinguồnnănglượngdồidàonhườngấyđangnằmđợisẵndướilòngđất,chờngàyđượcbơmlên?

Dầukhôngchỉlàmộtgiảipháprẻtiềnvàđơngiản,thêmvàođó,giốngnhưcávoi,nócóvôvàncôngdụng.Nócóthểđượcdùnglàmdầuđốtđèn,chấtbôitrơn,nhiênliệuchoxecộvàsưởiấmtạigia;từdầungườitacònchếrachấtdẻovàcảtấtnylon.Ngànhcôngnghiệpdầumớicũngđemlạinguồnviệclàmdồidàochonhữngnhâncôngngànhcôngnghiệpđánhbắtcávoiđangrơivàocảnhthấtnghiệpvàthêmmộtlợiíchkhácnữa,nóđóngvaitrònhưmộtĐạoluậtcácgiốngloàibịđedọađầutiên,giúpcứuloàicávoikhỏiviễncảnhtuyệtchủngđanggầnkề.

ĐếnđầuthếkỷXX,đasốcácbệnhlâynhiễm-thuỷđậu,lao,bạchhầu,vànhiềubệnhkhácnữa-đềuđãcóthuốcchữa.Songriêngbệnhbạiliệtvẫnngoancốkhôngchịukhuấtphục.

Khómàphátminhrađượccănbệnhnàođángsợhơn.TheolờiDavidM.Oshinsky,tácgiảcuốnsáchđoạtgiảiPulitzerBệnhbạiliệt(Polio),thì“Đólàmộtbệnhởtrẻem;khôngcócáchphòngngừa;khôngcóthuốcchữa;bấtkỳtrẻnào,ởbấtkỳđâuđềucónguycơmắcbệnhnày.Vàđiềunàycónghĩalàtấtcảcácbậcchamẹhoàntoànbấtlực.”

Bệnhbại liệt cũng làmột bí ẩn lớn, bệnhnày thườnghoànhhànhvàomùahè,vàvẫnchưaaibiếtđâulànguyênnhân.(Trongmộtnghiêncứudựatrênphươngphápsuyluậnnhờtươngquanvàthuyếtnhânquảkinhđiển,vàinhàkhoahọcđãnghingờchínhkemlạnh-mónănđượctiêuthụmạnhtrongmùahè-đãgâyrabệnhbạiliệt.)ĐầutiênngườitahướngsựnghivấnvàocáctrẻemnghèonhậpcưvàoMỹ,nhấtlàcácbétrai,songbệnhbạiliệtcũngkhôngchừacảcácbégái,cũngnhưtrẻemsốngởnhữngvùngngoạiôgiàucónhất.NgaybảnthânFranklinDelanoRoosevelt,ngườisốngcáchxacáckhucáckhuổchuộtcủangườinhậpcưvàđãởđộtuổibamươichín,chẳngcònbébỏnggì,cũngbịnhiễmcănbệnhnày.

Mỗilầndịchbùngphátlạikéotheomộtđợtkiểmdịchcùngnhữngcơnhoảngloạnmới.Cácôngbốbàmẹgiữrịtlấyconcáikhôngchotiếpxúcvớibạnbè,khôngcholaivãngđếncácbểbơi,côngviênvàthưviện.Năm1916,trậndịchbạiliệttồitệnhấttronglịchsửtínhđếnthờiđiểmđótấncôngvàothànhphốNewYork.Trong số8.900cabại liệtđượcbáocáo, thì cóđến2.400ngườichết,đa số là trẻemdướinăm tuổi.Songcănbệnhhunghãnvẫnchưadừngởđó.Năm1952đượccoi lànămkinhhoàngnhấtchođếnnay,với57.000cađượcbáocáotrêntoànquốc,trongđó3.000catửvongvà21.000cađểlạithươngtậtvĩnhviễn.

Sốngsótsaumộtcabạiliệtnguykịchthậtrachỉmaymắnhơnchuyệnbịmấtmạngmộtchútxíumàthôi.Mộtsốnạnnhânbịliệtcảhaichânvàphảiròngrãchịuđựngnhữngcơnđaunhức.Nhữngngườibịliệtcơhôhấptrênthựctếđềuphảisốngtrongmột“láphổisắt,”mộtchiếcthùngcựclớngiúplàmthaynhiệmvụchocáccơlồngngựcđãmấtkhảnăngvậnđộng.Sốnạnnhânsốngsótcủabệnhbạiliệtngàycàngnhiềuhơn,chiphíchămsócytếchonhữngngườinàycũng theođómàtăngvùnvụt.Oshinskyđãviết,“Ởthờiđiểmkhicóchưađến10%sốgiađìnhtrêntoànquốccóbảohiểmsứckhoẻ,dùlàthuộcdạngnào,thìchiphíchoviệcchămsócmộtbệnhnhânbạiliệt(khoảng900đô-la/năm)thựcrađãvượtquámứclươngtrungbìnhtínhtheonăm(875đô-la).”

NướcMỹkhiđólàcườngquốcsốmộttrênthếgiới,kẻchiếnthắngtrongcảhaithếchiến,đấtnướcsởhữumộttươnglaivôcùngxánlạn.Songkhôngítngườilongạirằngchỉriêngcănbệnhnàycũngcóthểtiêutốnmộtkhoảntiềnkhổnglồphụcvụcôngtácchămsócytếtrongtươnglaivàkhiếnnướcnàyrơivàocảnhnguykhốn.

Vàrồimộtloạivắcxinđượcbàochế-thựcralàmộtloạtcácloạivắcxin-vàbệnhbạiliệttừnayhếttácoaitácquái.

Nếugọiloạivắcxinnàylàmộtgiảipháp“đơngiản”thìquảđãquácoinhẹnhữngnỗlựckhôngmệtmỏicủabiếtbaoconngườinhằmchặnđứngbệnhbạiliệt:cácnhànghiêncứuykhoa(trongđónổibậtnhấtlàJonasSalkvàAlbertSabin);nhữngngườitìnhnguyệnđứngragâyquỹ(tổchứcMarchofDimes,dướingòibútcủaOshinsky,chínhlà“độiquântừthiệnlớnnhấtmàđấtnướcnàyđãtừngbiếtđến”);thậmchícònphảikểđếnbiếtbaonhiêuđộngvậtđãhysinhvìnghĩalớn(hàngngànconkhỉđãđượcnhậpkhẩuvàoMỹđểphụcvụcáccuộcthínghiệmvắcxin).

Songởmộtmặtkhác,khôngcómộtgiảiphápytếnàolạiđơngiảnhơnmộtliềuvắcxin.Thửxemxéthaiphươngphápchínhchúngtavẫnvậndụngđểngănngừabệnhtật.Phươngphápthứnhấtlàphátminhramộtquytrình

hoặccôngnghệgiúpgiảiquyếtvấnđềngaykhinóvừaphát sinh (vínhưphẫuthuậttimchẳnghạn);cáchnàythườngvôcùngđắtđỏ.Thứhailàphátminhramộtloạithuốcđểchặnđứngvấnđềtrướckhinóxảyra;trongdàihạn,cáchnàythườnglạirấtrẻtiền.Cácnhànghiêncứutronglĩnhvựcchămsócytếđãướctínhrằngnếuvắcxinphòngbệnhbạiliệtkhôngđượcphátminhra,thìngàynaynướcMỹđãđangphảichămsócítnhất250.000bệnhnhânbịthươngtậtlâudàivớichiphíhàngnămbétraphảilà30triệuđô-la.Vàđó làchưa tínhđến“nhữngchiphívôhìnhnhưđauđớn,chếtchócvàhoảngloạn.”

Bệnhbạiliệtlàmộtvídụhùnghồn,songcònvôvànnhữnggiảiphápytếkháccũngđơngiảnvàrẻtiềnkhôngkém.Nhữngloạithuốcchữauloétmới đã giúp giảm tỷ lệ phẫu thuật 60% và tiết kiệm cho các bệnh nhânkhoảng800triệuđô-la/năm.Chỉtronghaimươilămnămđầutiênkểtừngàynguyêntốhóahọclitibắtđầuđượcápdụngđểđiềutrịchứnghưng-trầmcảm(hay rối loạn lưỡngcực),phươngphápnàygiúp tiếtkiệmgần150 tỷđô-la viện phí. Ngay cả một hành động đơn giản như thêm flour vào hệthốngnướccũnglàmgiảm10tỷđô-la tiềnchữacácbệnhrăngmiệngmỗinăm.

Nhưchúng tôi đãghi chú trướcđó, số ca tửvongdo cácbệnhvề timmạchđãgiảmđángkểtrongvàithậpkỷvừaqua.Chắcchắnthànhtựunàylànhờ vào những phương pháp điều trị đắt đỏ như cấy ghép, tạo hình tĩnhmạch,vàđặtstentđộngmạch,phảikhông?

Thựcra làkhông;nhữngquytrìnhphứctạpnói trênchỉđónggópmộtphầnrấtnhỏtrongviệccải thiện tìnhhìnhbệnhtimmạch.Phânnửasốcabệnhđượcgiảmbớt làkếtquảcủanhữnghoạtđộngcắtgiảmcácnguycơgâybệnhnhư lượngcholesterol caovàhuyết ápcao, cảhai loạibệnhnàyđềucó thểđượcđiều trịbằngnhữngloại thuốc tươngđốirẻ tiền.Vàphầncònlạilàcônglaocủanhữngphươngphápđiềutrịrấtrấtkhôngđắttiềnnhưthuốcaspirin,heparin,cácchấtứcchếmenchuyểnangiotensin,vàchấtngănchặnbeta.

Đếnđầuthậpkỷ1950,việcđilạibằngxeôtôđãtrởnêncựckỳphổbiếntạiMỹ,vớikhoảng40triệuchiếcxelưuthôngtrênđường.SongtạihộinghịthườngniênlầnthứbamươinhămcủaHiệphộicácđạilýôtôtoànquốc,tổchức thángMột năm1952,một phó chủ tịch của công ty sản xuất lốp xeBFGoodrickđãkhuyếncáo rằng thờikỳkinhdoanh thuận lợi cónguycơchấmdứt: “Nếu tỷ lệ tửvong tiếp tụcgia tăng, sẽgâyảnhhưởngnghiêmtrọngđếnngànhsảnxuấtôtô,vìnhiềungườisẽthôikhôngláixenữa.”

Vào năm 1950, có gần 40.000 người Mỹ chết trong các tai nạn giao

thông.Consốnàycũngxấpxỉsốngườichếtngàynay,songsosánhkiểuđóthìquáưkhậpkhiễng,vìthờinaymọingườiđiôtônhiềuhơnhẳn,quãngđườngđi cũngxa hơn.Tỷ lệ người chết trênmỗi dặmđườngđi vào năm1950caohơnngàynaygấpnămlần.

Vậytạisaolạilắmngườichếtthế?Cácđốitượngtìnhnghithìvôsố-xelỗi,đườngsáđượcthiếtkếquátệ,tàixếláiẩu-songngườitavẫnchưahiểumấyvềnhữngcơchếcủacácvụđâmxe.Màbảnthânngànhcôngnghiệpôtôcũngkhôngnhiệttìnhnghiêncứuvềvấnđềnàylắm.

ThếrồiRobertStrangeMcNamaraxuấthiện.Ngàynayngườitachủyếunhớđếnôngvới tưcách làvịbộ trưởngquốcphòngcựckỳ tànnhẫn thờiChiến tranhViệtNam.MộtnguyêndokhiếnMcNamaracó tínhcáchnhưvậylàvìôngtacóxuhướngđưaracácquyếtsáchdựatrênnhữngphântíchthốngkêthayvìcảmtínhhoặcnhữngcânnhắcvềmặtchínhtrị.Nóicáchkhác,ônghànhxửnhưmộtnhàkinhtếhọc.

Đâycũngchẳngphảichuyệntìnhcờ.ĐơngiảnvìôngđãtheohọcngànhkinhtếhọcởBerkeleyvàsauđóvàoTrườngKinhdoanhHarvard,tạiđâyôngtrởthànhmộtgiáosưkếtoántrẻ.McNamaraxungphongvàoquânngũkhiThếchiến thứhaibùngnổ,vànhờcónhữngkỹnăngphân tíchnhuầnnhuyễn, ông được phân vào làm việc tại Văn phòng kiểm soát thống kêthuộcLựclượngphòngkhông.

Nhómcủaông sửdụngcácdữ liệunhưmột loạivũkhíphụcvụcuộcchiến.HọnhậnthấytỷlệkhônghoànthànhnhiệmvụcủacácmáybaynémbomMỹcấtcánhtừAnhsangoanhtạcnướcĐứchàngngàycaomộtcáchbấtthường,xấpxỉ20%.Cácphicôngviệnranhiềunguyênnhânkhácnhaudẫnđếnthấtbạicủamình:hệthốngđiệntrụctrặc,sóngradiobịnhiễu,hoặcdo ốm bệnh. Tuy nhiên, sau khi phân tích cặn kẽ các dữ liệu có sẵn,McNamara đi đến kết luận rằng những lý do nói trên toàn “vớ vẩn” hết.Nguồncơnthựcsự, theo lờiông,chính lànỗisợhãi.“Rấtrấtnhiềungườitrongbọnhọsẽbỏmạng,họbiếtrõđiềuđó,vàhọtựthấycóquánhiềulýdođểkhôngbayđếnmụctiêuđãđịnh.”

McNamara báo cáo kết quả thu được lên chỉ huy Curtis LeMay, mộtnhânvậtnổitiếngcứngrắn.Ôngtađáplạibằngcáchtựmìnhláichiếcmáybaydẫnđầuđộithựchiệnnhiệmvụnémbomvàthềsẽlôitấtcảnhữngphicôngnàodámthốiluiratoàánbinh.Kếtquảlà,nhưMcNamarathuậtlại,tỷlệnémbomhỏng“giảmđộtngộtchỉsaumộtđêm.”

Sauchiếntranh,FordMotorCompanyđãđềnghịMcNamaravànhữngnhânviênkháccùnglàmviệctrongđơnvịcủaôngápdụngmathuậtthống

kê của mình vào ngành công nghiệp ô tô. McNamara muốn quay lạiHarvard,songcảôngvàvợđềuđangphảioằnmìnhgánhnhữnghóađơnytếkhổnglồ-thủphạmlạichínhlàbệnhbạiliệt.

Vìvậyôngđãnhậncôngviệcnày.Ôngthăngtiếnrất

nhanhmặcdùbảnthânkhôngphảilàmột“chuyêngiaxecộ”theomọikhíacạnhtruyềnthốngcủatừnày.“Thayvàođó,”nhưmộtnhàsửhọcđãviết,“ôngbịcuốnhútbởinhữngkháiniệmmớimẻnhưantoàn, tiếtkiệmnhiênliệu,vàtínhnăngcơbản.”

McNamarađặcbiệtquantâmđếnnhữngcatửvongvàthươngtậtdotainạnôtô.Ôngphỏngvấntấtcảcácchuyêngiaxecộvềnguyênnhângâyratainạn.Songôngđượcbiếtdữliệuvềvấnđềnàyrấtkhanhiếm.

KhiấycómộtsốnhànghiêncứuhàngkhôngtạiCornellđangcốgắngngănngừacáctrườnghợptainạnmáybay,vìvậyMcNamaratiệnthểđặthọnghiêncứuluôncácvụvachạmôtô.Họthínghiệmbằngcáchbọcsọngườitrongnhữngloạivậtliệukhácnhauvàthảrơitừtrêncáccầuthangtạikýtúcxá Cornell xuống đất. Kết quả cho thấy con người không chịu nổi cácnguyênliệucứngđượcdùngđểchếtạonộithấtxe.“Trongmộtvụvachạm,tàixếthườngbịđậpvàovôlăng,”McNamarachobiết.“Cònngườingồighếhànhkháchbêncạnhthườngbịthươngdođậpvàokínhchắngióhoặcmặttáp lôhoặcbảngđiềukhiển.”McNamarađưađềxuất rằngnhữngmẫuxemớicủaFordnêncóvôlăngantoànhơnvàmặtbảngđiềukhiểnđượcbọcvậtliệumềm.

Songôngnhậnra,giảipháptốiưulạicũngchínhlàgiảiphápđơngiảnnhất.Thayvìlolắngkhôngbiếtđầucủahànhkháchsẽđậpvàođâukhixảyratainạn,chẳngphảitốthơnhếtlàgiữchongườiđókhôngbịbậtkhỏichỗngồihaysao?McNamarabiếtrằngtrênmáybayvẫncódâyđaiantoàn;tạisaokhôngápdụngchoôtônhỉ?

“Tôiđãtínhtoánsốcatửvongchúngtôiđãngănchặnđượcmỗinăm,consốnàyrấtlớn.Vàđểcóđượcthànhquảđó,chiphíbỏrahầunhưkhôngđángkể,việcđeodâyđaicũngkhônggâybấttiệngìhết,”ôngchobiết.

McNamarayêucầu trangbịđaian toànchotấtcảcác loạixemàFordsảnxuất.“TôibayxuốngTexasđểthamquanmộtxưởnglắpráp,”ôngnhớlại.“Giámđốcxưởngđóntôiởsânbay.Khitôicàikhóađaiantoàn,ôngtaquaysangnói,‘Saothế,anhsợtôiláikémchứgì?’”

Thậtratháiđộcủavịgiámđốcnàyphảnánhmộttâmlýhếtsứcphổbiếnđốivớidâyđaiantoàn.CácsếpcủaMcNamaracoichúnglàthứ“bấttiện,

tốnkémvàngớngẩn,”ôngnói.Dùvậy,họvẫnlàmtheoyêucầucủaôngvàcholắpđaiantoànvàocácmẫuxemớicủaFord.

TấtnhiênMcNamarađãđúng:dâyđaiantoàncuốicùngsẽcứusốngvôsốmạngngười.Songtừmấuchốtởđâylạilà“cuốicùng.”

Conngườikhônngoantrítuệấyđãvấpphảimộttrongnhữngnguyênlýtối thượngvàphiền toái nhất củabản chất conngười: thayđổi hànhvi làchuyệnvôcùngkhókhăn.Mộtkỹsưhoặcnhàkinhtếhọchoặcchínhtrịgiahoặcbậc chamẹ thôngminhnhất đều cókhảnăngnghĩ ramột giải pháphiệuquả,rẻtiềnđểtháogỡmộtvấnđềnàođó,songnếugiảiphápđóbuộccon người phải thay đổi hành vi củamình, nó có thể không khả thi.Mỗingày,cóđếnhàngtỷngườitrêntoànthếgiớithựchiệnnhữnghànhvimàhọbiếtrõmườimươilàkhôngtốtchobảnthânmình-hútthuốc,đánhbạc,đixemáymàkhôngđộimũbảohiểm.

Tại saovậy?Bởivì họmuốn thế!Vìkhi làmnhữngviệcđó, họđượcnếmtrảicảmgiáckhoankhoái,hoặchưngphấn,hoặcchỉđơngiảnlàđượcthưgiãnchútítsaubaonhiêumệtnhọccủacuộcsốngthườngnhật.Vàdùbạncóviệnrađượcnhữnglýlẽxácđángđanhthépnhấtđinữa,thìbắthọthayđổihànhvicủamìnhcũngchẳngphảidễdàng.

Vàchiếcdâyđaian toàncũnggặpphảivấnđề tương tự.Quốchộibắtđầuxâydựngcáctiêuchuẩnantoàntừgiữathậpniên1960,songđếnmườilămnămsauđó, tỷ lệsửdụngdâyđaian toànvẫn thấpđếnnựccười:chỉ11%.Qua thờigian,consốnàycũngrậmrịchnhích lênđượcchút ít,nhờnhiềutácđộngkhácnhau:mốiđedọatừthẻphạtgiaothông;cácchiếndịchnângcaoýthứccủangườidânđượctổchứcrầmrộ;tiếngbípbípkhóchịuvàđèntrênmặttáplôliêntụcnhấpnháykhikhóađaiantoànchưađượccài;vàcuốicùnglàviệcxãhộiđãchịuthừanhậnrằngđeodâyđaiantoànkhôngphảilàhànhđộngxúcphạmnănglựcláixecủaaihết.Tỷlệsửdụngdâyđaiantoàntănglên21%vàogiữathậpkỷ1980,49%vàonăm1990,61%vàogiữathậpkỷ1990,vàđếnnayconsốnàylàtrên80%.

ĐólàmộtnguyênnhânchủchốtdẫnđếnsựsụtgiảmđángkểtrongtỷlệthươngvongtínhtrênmỗidặmđườngxeđiởnướcMỹ.Dâyđaiantoànlàmgiảmnguycơtửvongtới70%;tínhtừnăm1975,vậtdụngnàyđãcứumạngkhoảng250.000người.Sốngườichếtdotainạngiaothôngvẫnlênđếnhơn40.000người/năm,songnếusosánhtươngđốithìláixethờinaykhôngcònlàviệcnguyhiểmnhưngàyxưanữa.SởdĩsốngườichếtvẫncaonhưvậylàdongườiMỹcàngngàycàngdànhthờigianđitrênxenhiềuhơn,mỗinămhọbăngquachặngđườngdàitới3nghìntỷdặm!Nhưvậytínhralàcứ750triệudặmxeđithìmớicómộtngườithiệtmạng,hoặcgiảithíchtheocách

khác,nếubạnláixeliêntục24giờ/ngàyởvậntốc30dặm/giờ,bạnchỉcóthểchếtvìtainạnôtôsaukhiđãláimiết285nămròngrã.NếusosánhvớitỷlệtửvongởrấtnhiềuquốcgiakháccủachâuPhi,châuÁvàTrungĐông,nhữngnơiviệcsửdụngdâyđaiantoànítphổbiếnhơn,thìláixeởMỹthậtracũngchẳngnguyhiểmhơnviệcngồikhểnhtrênghếnhàbạnlàbao.

Vàdâyđaiantoàn,vớigiáchỉcó25đô-lamộtlầnlắpđặt,làmộttrongnhữngthiếtbịcứumạngrẻtiềnmàhiệuquảnhấttừngđượcconngườichếtạora.Tínhriêngmộtnăm,chiphílắpđặtdâyđaiantoànchotấtcảxecộnướcMỹchỉtốnchừng500triệuđô-la,nhưngvớimỗimạngsốngđượccứu,nócũnggiúplàmlợimộtkhoảntiềntươngđương30.000đô-la.Thửsovớimộtthiếtbịantoànkhácphứctạphơnnhiềulàtúikhíxem?Vớichiphílắpđặthàngnămlênđếnhơn4tỷđô-la,mỗimạngngườiđượccứuđãtiêutốn1,8triệuđô-latiềntrangbịtúikhí.

RobertMcNamara,ngườivừaquađờiởtuổichínmươiba,đãbộcbạchvớichúngtôitrướckhichếtkhônglâurằngôngvẫnmongmuốntăngtỷlệsửdụngđaiantoànlên100%.“Nhiềuphụnữkhôngthườngxuyênsửdụngđaivaivìcácloạiđainàyhơibấttiện,chúngchưađượcthiếtkếchophùhợpvới phầnngực,” ôngnói. “Tôi trộmnghĩ rằng, chúng ta có thể thiết kế ranhững chiếc đai an toàn thoải mái hơn và như vậy sẽ giúp tăng tỷ lệ sửdụng.”

Cóthểôngnóiđúngvềphụnữvàdâyđaiantoàn,cóthểkhông.Songchắcchắncómộtnhómngườikhácđangphảisửdụngnhữngchiếcdâyđaiđượcthiếtkếrấtkhôngphùhợpvớimình:đólàtrẻem.

Đôikhicóđịavịthấpkémlàmộtđiềuthiệtthòirấtlớn.Khimộtgiađìnhbốnngườicùngngồivàoôtô,trẻconthườngđượcxếpxuốngngồiởghếsaucònbốmẹngồiởghếláivàghếhànhkháchphía trước.Bọntrẻmaymắnhơnnhiềusovớimứcchúngcóthểtưởngtượngđược:trongtrườnghợpxảyravachạm,ghếsauthườngantoànhơnhẳnghếtrước.Thậtkhôngmaylànếuchỉcóbốhoặcmẹláixeđưacácconđi,nếuđểcảmấyđứacùngngồiởghếsauthìchẳngcóvấnđềgì,nhưngnếumộtđứaphảichịungồighếsaucònđứakiađượcchễmchệtrênghếtrướccạnhghếláithìcóvẻtộichonóquá.

Ngàynaydâyđaiantoàncũngđượclắpởcảghếsau.Songloạidâyđainàylạiđượcthiếtkếđểphùhợpvớingườitrưởngthànhchứkhôngphảitrẻcon.Nếubạncốthắtđaiantoànchobécưngmới lênbatuổicủabạn,đaibụngsẽbịlỏngcònđaivaisẽchènlêncổhoặcmũihoặclôngmàycủabéthayvìvắtchéoquavai.

Maythay,chúngtasốngtrongmộtthếgiớibiếttrântrọngvàchechởtrẻem, và người ta đã tìm ramột giải pháp: ghế an toàn dành riêng cho trẻ,thườngđượcbiếtđếnvớicáitênghếngồitrongxe.Ramắtlầnđầuvàothậpniên1960,nóđượcnhữngbậcchamẹloxanhấtnồngnhiệtchàođón.Nhờcósựủnghộcủacácbácsĩ,cácchuyêngiavềantoàngiaothông,và–ngạcnhiênchưa!–cảcácnhàsảnxuấtghếngồitrongxe,thiếtbịnàydầnđượcsửdụng rộng rãi hơn, cuối cùng ngay cả chính phủ cũng vào cuộc. Trongkhoảngthờigiangiữanăm1978vànăm1985,tấtcảcácbangởMỹđềuquyđịnhrõchotrẻemđitrênxeôtôlàbấthợppháp,trừphitrẻđượcngồivàomột chiếc ghế an toàn đạt các tiêu chuẩnkiểmđịnh về va chạmcủaLiênbang.

ThờiấycáctainạnôtôlànguyênnhângâytửvonghàngđầuchotrẻemMỹ,vàđếnnayvẫnvậy,songtỷlệtrẻemthiệtmạngđãgiảmđángkể.Phầnlớnlànhờcônglaocủachiếcghếantoàn.

Tấtnhiên,sựantoàncũngchẳngphải“củachokhôngbiếukhông”.MỗinămngườiMỹchihơn300triệuđô-lađểmua4triệughếantoàn.Chỉriêngmộtđứatrẻvềcơbảnsẽdùngbachiếcghếkhácnhautùytừngthờiđiểm:mộtchiếcghếantoànphíasauchotrẻsơsinh;mộtchiếcghếantoànphíatrướcchotrẻbắtđầutậpđi;vàmộtchiếcghếnângchotrẻlớn.Thêmvàođó,nếuđứatrẻđócómộthayhaianhchịem,thìcólẽbốmẹnósẽphảimuamộtchiếcxeSUVhoặcxetảinhẹđểcóthểchứahếttấtcảsốghếantoàn.

Giảiphápghếantoàncũngchẳngđơngiảnnhưđasốngườivẫnmongmuốn.Bấtcứchiếcghếantoànthuộcloạinàocũngbaogồmmộtmớnhữngdâyrợ,đaikhóa,vàyêncương,làsảnphẩmcủamộttrongsốhơnchụcnhàsảnxuấtkhácnhau,vàphảiđượcneochặtlạibằngchínhdâyđaiantoànđãlắpsẵntrênxe–hìnhdạngcủamỗiloạighếantoànlạithiênbiếnvạnhóatùythuộchãngnàosảnxuấtranó,màngaybảnthânchiếcghếsauxecũngvậy.Thêmnữa,cácdâyđaiantoànnóitrênđượcthiếtkếsaochocóthểgiữchặtmộtngườitrưởngthành,chứkhôngphảiđểgiữmộtvậtthểbằngnhựavôtri,nhỏbé.TheoBanquảnlýantoàngiaothôngđườngcaotốcquốcgia(NationalHighwayTrafficSafetyAdministration -NHTSA),hơn80%ghếantoànđềubịlắpđặtsaiquycách.Đólàlýdotạisaorấtnhiềubậcchamẹphảivấtvảtìmđếntậnđồncảnhsátkhuvựchoặctrạmchữacháyđểnhờtrợgiúpvìgặprắcrốivớiloạighếnày.VàđócũnglàlýdotạisaoNHTSAchotổchứcChươngtrìnhđàotạochuẩnhóavềantoànhànhkháchtrẻemtoànquốckéodàibốnngày trongđócácnhânviêncónghiệpvụan toàncôngcộngbàibản,sửdụnggiáotrìnhlàquyểnsáchhướngdẫndàytới345trangđểdạychomọingườiphươngpháplắpđặtghếantoànđúngquycách.

Song ai thèm quan tâm rằng ghế an toàn không rẻ tiền và đơn giản?

Khôngphải bất kỳgiải phápnào cũngdễ chịunhư chúng tamongmuốn.Chẳnglẽlạikhôngđángchomộtviênchứccảnhsáthysinhbốnngàylàmviệcđểhọccáchsửdụngthànhthạomộtthiếtbịantoàngiátrịđếnthếhaysao?Điềuquantrọnglàghếantoànrấthiệuquả,rằngnógiúpbảovệsinhmạngtrẻem.VàtheosốliệucủaNHTSA,quảthậtnóđãlàmgiảmnguycơtửvongchotrẻemởđộtuổitừmộtđếnbốntới54%,mộtconsốđángnể!

Cácbậcchamẹhiếukỳhẳnsẽđặtcâuhỏi:Giảm54%sovớicáigì?

Câu trả lời có thể dễ dàng được tìm thấy trên chính trang web củaNHTSA.CơquannàyvẫnduytrìmộtbộdữliệuchínhphủđượcgọilàHệthống báo cáo phân tích tử vong (Fatality Analysis Reporting System -FARS),đâylàtàiliệutổnghợptừcácbáocáocủacảnhsátvềtấtcảcácvụđụngxegâychếtngười tạiMỹ tính từnăm1975.Nóghi lại tất cảnhữngbiếnsốmàngười tacó thểnghĩ tới-chủngloạivàsố lượngxecộcóliênquanđếnvụviệc,tốcđộ,thờiđiểmđụngxe,cáchànhkháchngồiởvịtrínàotrênxe-thậmchícòncócảthôngtinvềhìnhthứcđảmbảoantoànđượcsửdụngkhiđó,nếucó.

Nócho thấyhóa ramộtđứa trẻngồi trongghếan toàn sẽđốimặtvớinguycơtửvongthấphơn54%sovớimộtđứatrẻđitrênxemàhoàntoànkhôngcómộtphươngtiệnbảovệnào-khôngghếantoàn,khôngđeodâyđai,khônggìcả.Kếtquảnàyquảrấthợplý.Mộtvụđụngxelàmộtbiếncốdữdội,rấtnhiềuđiềukhủngkhiếpcóthểxảyđếnvớimộtkhốidathịtvàcơxươngkhinódichuyểnvớitốcđộcựcnhanhbêntrongmộtvậtthểtonặnglàmbằngkimloạibịdừnglạiđộtngột.

Songgiảiphápmớiphứctạpvàtốnkém(ghếantoàn)ưuviệthơngiảiphápcũđơngiảnvàrẻtiền(dâyđaiantoàn)ởđiểmnào,mặcdùgiảiphápđơngiảnkhôngthựcsựphùhợpvớitrẻem?

Vấnđềởchỗdâyđaiantoànsẽkhôngbảovệđượctrẻemdướihaituổi.Nhữngembéởtầmtuổinàyquánhỏ,vàmộtchiếcghếantoànlàphươngphápthựctiễntốiưuđểbảovệsinhmạngvàsứckhoẻcủachúng.Vậycònnhữngtrẻemlớntuổihơnthìsao?Luậtphápmỗibangquyđịnhmộtkhácsongtrongphầnlớncáctrườnghợp,ghếantoànlàphươngtiệnbảohộbắtbuộc cho tới khi đứa trẻ lên sáu hoặc bảy tuổi. Những trẻ em này đượchưởngbaonhiêulợiíchtừghếantoàn?

ChỉcầnlướtquasốliệuFARSthôthuthậptronggầnbamươinămquacũngsẽhélộchobạnthấymộtkếtquảđángkinhngạc.Xétriêngtrẻemtầmhaituổihoặclớnhơn,tỷlệtửvongcủacácbétrongnhữngvụđụngxecóítnhấtmộtngườichếtgầnnhưtrùngkhớpkhisosánhgiữamộtbênlàcácem

ngồitrongghếantoàncònbênkialàcácemđeodâyđaiantoàn:

Cũngcóthểnhữngsốliệuthônóitrênđãsailầm.Cólẽnhữngemngồighếantoànđãcómặttrongnhữngvụđụngxenghiêmtrọnghơn.Hoặccólẽchamẹcácemláixetrongđêm,hayláitrênnhữngtuyếnđườngnguyhiểmhơn,haytrênnhữngchiếcxekémantoànhơn?

SongngaycảphântíchtoánkinhtếnghiêmngặtnhấttrongcơsởdữliệuFARScũngchorakếtquảtươngtự.Dùlànhữngvụđụngxemớiđâyhayngàyxưa,dùxelớnhayxenhỏ,dùtrongtainạnđụngxeđơnhayđụngxedâychuyền,khôngcóbằngcớnàochứngminhđược rằngghếan toànưuviệthơndâyđaitrongviệccứusinhmạngcủatrẻemtầmhaituổihoặclớnhơn.Trongmộtsốtrườnghợpđụngxenhấtđịnh-vídụnhưđâmxetừphíasauchẳnghạn-thìhiệuquảbảovệcủaghếantoànthậmchícònkémhơnmộtchút.

Vậynêncólẽvấnđề,nhưNHTSAđãthừanhận,làcóquánhiềughếantoànkhôngđượclắpđặtđúngquycách.(Bạncóthểcãirằngmộtthiếtbịantoànđãcótuổiđờitớibốnmươinămmàchỉcó20%sốngườisửdụngcóthể lắp đặt đúng cách có lẽ khôngphải làmột thiết bị an toàn đángđượctrọngdụng;nếusosánhvớighếantoàn,thìcácbaocaosumàđànôngẤnĐộvẫndùngthựctếcònhiệuquảhơn.)Cólẽnàoghếantoànđúnglàmộtthiết bị thần kỳmà chúng ta vẫn chưahọc được cách dùng chođúnghaykhông?

Đểtrả lờicâuhỏinày,chúngtôiđã tìmtòicácdữliệuvềđụngxethửnghiệmđểsosánhsongsonggiữadâyđaian toànvàghếan toàn.Bạnsẽkhôngnghĩrằngđólàsốliệukhókiếm.Nóigìthìnói,mỗichiếcghếantoàntrướckhiđượcđưarathịtrườngđãphảitrảiquanhữngcuộcthửnghiệmvachạmnghiêmngặtmớinhậnđượcchứngnhậnLiênbang.Songhóaracácnhànghiêncứulạihiếmkhi,nếunhưkhôngmuốnnóilàchưabaogiờ,tiếnhànhnhững thửnghiệmvachạmsong song trêncáchìnhnộmcókíchcỡbằngvócngườitrẻem.Dođóchúngtôiquyếtđịnhtựmìnhlàmviệcnày.

Ýtưởngkháđơngiản:chúngtôiđặtlàmhaithửnghiệmvachạm,mộtthửnghiệmvớimộthìnhnộmcókíchcỡbằngmộttrẻembatuổiđặttrongghếantoànsovớihìnhnộmtươngtựđượcthắtđaiantoànbụngvàvai,cònthửnghiệmkiađược thựchiệnvớimộthìnhnộm trẻ em tầmsáu tuổiđặttrongghếnângsovớihìnhnộmcùngloạiđượcthắtđaiantoànbụngvàvai.Trongmỗitrườnghợp,cuộcthửnghiệmsẽmôphỏnglạimộtcuộcvachạmđầu-đối-đầuvớitốcđộ30dặm/giờ.

Chúng tôi đã phải nhọc nhằn không ít trong công cuộc tìm kiếmmột

phòng thí nghiệmva chạmcó thểnhận thựchiện các thửnghiệmnói trênmặcdùchúngtôisẵnlòngtrảtới3.000đô-la.(Nàynày,khoahọckhôngrẻchútnàođâunhé.)SaukhibịgầnnhưtấtcảcáccơsởtạiMỹtừchối,cuốicùng chúng tôi cũng tìm thấymột nơi sẵn lòng nhận tiền củamình. Tuynhiên,giámđốccơsởnàykhôngchophépchúngtôinêuđíchdanhmìnhdolongạisẽbịcắthợpđồngtừphíacácnhàsảnxuấtghếantoànvốnlàmảngkinhdoanhchínhcủahọ.Song,ôngchobiết,ônglàmột“ngườingưỡngmộkhoahọc,”vàbảnthânôngcũngmuốnbiếtkếtquảsẽrasao.

Saukhibayđếnđịađiểmbímậtnóitrên,chúngtôimuavàichiếcghếantoàntừmộtcửahàngToys“R”Usvàláixeđếnphòngthínghiệm.Nhưngngay khi vị kỹ sư trực hôm ấy biết được những điểm kỳ quặc trong thửnghiệmcủachúngtôi,anhtalậptứctừchốithamgia.Đólàmộtthínghiệmngớngẩn,anhtanói:dĩnhiênghếantoànsẽbảovệhiệuquảhơn-vàbêncạnhđó, nếu chúng tôi đặtmột trongnhữnghìnhnộmđắt tiền của anh tagiữacácdâyđaiantoànbụngvàcổ,tácđộngcủavụvachạmrấtcóthểsẽxénátnórathànhtừngmảnh.

Quảlàmộtlốisuynghĩkỳkhôikhilolắngchosứckhoẻcủamộthìnhnộmdùngchothửnghiệmvachạm-chẳngphảichúngđượclàmrađểbịvađậphaysao?-nhưngkhichúngtôiđồngýbồithườngthiệthạinếuhìnhnộmđượcthắtđaiantoànbịhưhại,vịkỹsưkiamớichịubắttayvàoviệc,nhưngvẫncònhậmhựccàunhàukhôngngớt.

Cácđiềukiện củaphòng thí nghiệmđảmbảo rằng cácghế an toàn sẽpháthuytácdụngtốiđa.Nhữngchiếcghếnàyđượcchằngbuộcvàoghếsauxehơi,kiểughếbăngdàicổđiểnnênrấtdễlắpđặtchokhớp,lạiđượcthaotác bởimột kỹ sư thử nghiệmva chạmkinh nghiệmđầymình, chắc chắnhiểu rõ cách sử dụng ghế an toàn hơn nhiều so với các bậc chamẹ bìnhthường.

Nhữngviệclặtvặtcầnlàmnhiềukhủngkhiếp,từlúcbắtđầuchotớikhikếtthúc.Mỗihìnhnộmtrẻemđượcmặcquầnshort,áothun,vàđigiàythểthao,kèmthêmmộtmớdâynhợlằngnhằngchăngkhắpngườiđểđolườngmứcđộtổnthươngđầuvàngực.

Đầutiênchúngtôithửnghiệmvớicặphìnhnộmbatuổi,mộtđượcđặtvàoghếantoàn,mộtđượcthắtdâyđaiantoànbụngvàvai.Chiếcxetrượtđượcđẩybằnglựckhíđộnghọcnổbungvớimộttiếngrầmchátchúa.Vớitốcđộbìnhthường,bạnkhôngthểnhìnthấygìnhiều(chỉ trừmộtchuyện,hình nộm được thắt dây đai an toàn vẫn còn nguyên một khối, may chochúngtôiquá.)Songkhixemlạibăngvideoquayvớitốcđộsiêuchậm,bạnsẽthấyđầu,chânvàcánhtaycủamỗihìnhnộmgiậtmạnhvềphíatrước,các

ngóntayvungvẩytrongkhôngkhí,trướckhiphầnđầuđậpvềphíasau.Tiếptheolàđếncặphìnhnộmsáutuổi.

Chỉsauvàiphút,chúngtôiđãthuđượckếtquả:dâyđaiantoàndànhchongườilớnvượtquacuộcthửnghiệmvớithànhtíchtươngđốikhảquan.Dựatrêncácsốliệuvềtácđộnglênđầuvàngựcthìcảcáctrẻemngồitrongghếan toàn lẫncác trẻemđược thắtdâyđaian toànđềukhôngbị tổn thươngtrongvụvachạmnóitrên.

Vậynhữngchiếcdâyđaiantoàncổđiểnlàmviệctốttớimứcnào?

Chúngvượtquađượcmọiyêucầuđặtravớimộtchiếcghếantoàndànhcho trẻ em.Thửnghĩxem:nếu chúng tôi trìnhnhữngdữ liệuvề cáchìnhnộmđượcbảovệbằngdâyđaiantoànlênChínhphủLiênbangvànóirằngđólàkếtquảthửnghiệmchiếcghếantoàntốtnhấtvàmớinhất,sảnphẩm“mớitoanh”củachúngtôi-thứgầnnhưgiốnghệtchiếcdâynylonmàngàiRobertMcNamarađãhết sứccangợihồinhữngnăm1950 -hẳnnósẽdễdàngđượccấpphépsảnxuất.Nếumộtdảidâyđaicũngcóthểđạtđượctiêuchuẩnan toàncủaChínhphủápdụngchoghếan toàn, có lẽkhôngcógìphảibấtngờkhicácnhàsảnxuấtghếantoànlạicốsốngcốchếtđểsảnxuấtramộtsảnphẩmkhôngthểđánhbạiđượcdâyđaiantoàn.Đángbuồn,cólẽvậy,nhưngkhôngđángngạcnhiênchútnào.

Chắccácbạncũnghiểu,tháiđộthiếutrântrọngchúngtôidànhchoghếantoànđãđặtchúngtôivàonhómthiểusố.(Nếuchúngtôikhôngcótớisáuđứaconlítnhít,thìhẳnbâygiờngườitađãgọichúngtôilàlũcămthùtrẻemrồi.)Mộtlậpluậnkháthuyếtphụcđểbáclạiluậnđiểmcủachúngtôicótêngọilà“hộichứngdâyđaiantoàn.”Mộtnhómcácnhànghiêncứudanhtiếngtronglĩnhvựcantoàntrẻemvẫnluônmiệngcảnhbáorằngcáchìnhnộmdùngchothửnghiệmvachạmnhìnchungkhôngđượcgắncácbộcảmbiếnđểđolườngtổnthươnglêncổvàbụng,đểminhhọa,họcònkểrahàngloạtchuyệnkểphòngcấpcứuvôcùngrùngrợnvềnhữngthươngtậtmàdâyđaiantoàncóthểgâyratrêntrẻem.Cácnhànghiêncứunóitrênthuthậpdữliệubằngcáchphỏngvấncácbậcchamẹcóconcáitừngtrảiquatainạnxecộ,vàkếtluậnrằngcácloạighếnânggiúpgiảmbớtthươngtổnnặnghiệuquảhơn60%sovớidâyđaiantoàn.

Rấtnhiềungười trongsốcácnhànghiêncứuchúng tavừanóiđến rấtquantâmđếncáctrẻembịthươngtổn,vàhọchắcchắnđềucóýtốt.Songliệuhọcóđúngkhông?

Cóvôsố lýdocho thấyviệcphỏngvấncácbậcchamẹkhôngphải làmộtphươngpháplýtưởngđểthuđượcnhữngdữliệuđángtincậy.Cácông

bốbàmẹcóthểbịhoảngloạndovụvachạmvàrấtcókhảnăngnhớnhầmnhữngchitiếtcủavụviệc.Thậmchíliệucácbậcchamẹđượcphỏngvấn-thườngđượccácnhànghiêncứulấytêntrongcơsởdữliệucủamộtcôngtybảohiểmnàođó - cóhoàn toàn thành thậtkhôngcũng làmộtvấnđềcầnđượcxemxét.Nếuconbạnkhônghềđượctrangbịmộtthiếtbịbảovệnàokhivụđụngxexảyra,rấtcóthểbạnsẽcảmthấymìnhphảiđốimặtvớiáplựcxãhộivôcùngtolớn(hoặc,nếubạnnghĩcôngtybảohiểmsẽvinvàolýdonàyđểtăngmứcphíbảohiểmcủabạn,thìkhiấybạncònphảigánhthêmáplựctàichínhnữa),vậylàbạncứnóiconbạnđượcbảohộ.Báocáocủacảnhsátsẽchỉ rangaychiếcxeđócóghếan toànhaykhông, thếnênsaobạncóthểnóidốiđượcvềviệcnày.Nhưngtấtcảcácbăngghếsauđềucódâyđaiantoàn,nênkểcảconbạnkhôngđeodâyđaiđinữa,bạnvẫncóthểnóinócóđeomàkhóaicóthểchứngminhđượcđiềungượclại.

Liệucónguồndữliệunàongoàinhữngcuộcphỏngvấncácôngbốbàmẹcóthểgiúpchúngtatrảlờicâuhỏiquantrọngnàyvềcácthươngtổnởtrẻemhaykhông?

DữliệucủaFARSkhôngdùngđượcchotrườnghợpnàyvìnóchỉthốngkêcáctainạnchếtngười.Tuynhiên,chúngtôicũngđãxácđịnhđượcbabộdữliệukhácbaoquátcảthôngtinvềtấtcảnhữngvụđụngxe.Mộtbộlàcơsởdữliệuđạidiệncủaquốcgia,haibộcònlạilàcủanhữngbangriênglẻ,NewJerseyvàWisconsin.Cảbabộdữliệunóitrênthốngkêtổngcộnghơn9triệuvụđụngxe.BộdữliệucủabangWisconsintỏrađặcbiệthữudụngvìnócònliênkếtmỗivụvachạmvớidữliệuvềtìnhhìnhxuấtviện,từđóchophépchúngtađánhgiákỹhơnvềmứcđộthươngtổn.

Vậyquátrìnhphântíchcácdữliệunàyđãhélộđiềugì?

Vềphươngdiệnphòngngừathươngtổnnghiêmtrọng,thêmmộtlầnnữadâyđaibụngvàvailàmviệchiệuquảkhôngkémgìghếantoànchotrẻemtừhaiđếnsáutuổi.Songđốivớinhữngthươngtổnnhẹhơn,ghếantoànlạilợihạihơn,nógiúpgiảmkhảnăngthươngtổnkhoảng25%sovớidâyđai.

Đừngvộivứtmấychiếcghếantoàncủabạnđinhé.(Việclàmnàylàbấthợppháptrêncảnămmươibangđấy.)Trẻemlàmộtthứhànghóavôcùnggiátrị,giátrịđếnmứckểcảghếantoànchỉđemlạilợiíchtươngđốinhỏbégiúpngănngừabớtnhữngthươngtổnnhẹ, thìđóvẫnlàmộtmónđángđểđầutưtiềncủa.Còncómộtlợiíchkháckhómàđongđếmnổibằngtiền:sựthanhthảncủangườilàmchamẹ.

Hoặc,thửnhìnnhậntheomộtcáchkhác,cólẽđólàchiphílớnnhấtcủaghếan toàn.Chúngkhiếncácbậcchamẹđặtcảmgiácan toànvàonhầm

chỗ,khiếnhọcóniềmtinrằnghọđãlàmmọiviệccóthểđểbảovệconcáimình.Tâm lý tựmãn này khiến chúng ta không cònmuốn nhọc lòng tìmkiếmmộtgiảipháptốthơn,mộtgiảiphápcólẽcònđơngiảnvàrẻtiềnhơn,vàthậmchícòncóthểcứunhiềumạngsốnghơnnữa.

Thửtưởngtượngbạnphảichọngiữamớhỗnđộnngổnngangmộtgiảiphápđểđảmbảoantoànchotấtcảmọitrẻemdichuyểntrênxehơi.Liệubạncóthựcsựnghĩrằngcáchtốtnhấtlàkhởiđầuvớimộtthiếtbịđượcthiếtkếtốiưuhóachongườilớnrồidùngnóđểcốđịnhmộtloạithiếtbịkỳquặckháccókíchcỡbằngmộtđứa trẻkhông?Bạncóquyđịnhđược rằng thứthiếtbịkỳquặckiasẽđược tạo rabởihàngchụcnhàsảnxuấtkhácnhau,nhưngvẫnphảithíchhợpvớimọiloạixecộdùrằngghếngồitrongmỗiloạixelạiđượcthiếtkếtheokiểuriêngkhông?

Vàđâymớilàcáchtưduytriệtđể.Cứchorằngmộtnửasốhànhkháchngồiởghếsauxehơilàtrẻem,nếudâyđaiantoànđượcthiếtkếphùhợpvớichúngngaytừđầuthìsao?Chẳngphảisẽtốthơnnếuchúngtavậndụngmộtgiảiphápcảitiến-mộtgiảipháp,tìnhcờthay,vừađơngiảnlạivừarẻtiền-vàsửalạinóchútđỉnh,có thểbằngcáchchếtạoracác loạidâyđaiđiềuchỉnhđượchoặclàcácghếngồiphụcóthểgậplại(loạithiếtbịnàyđãxuấthiệnsongvẫnchưaphổbiếnlắm)-thayvìdựavàomộtgiảiphápđắtđỏ,rắcrốimàlạikhôngthựcsựhiệuquả?

Nhưngdườngnhưmọichuyệnlạidiễntiếntheochiềuhướngngượclại.Thayvìcốtìmramộtgiảipháphiệuquảhơnđểxửlývấnđềantoànchotrẻđiôtô,chínhquyềncácbangtrênkhắpnướcMỹlạinângmứctuổichophéptrẻrờikhỏichiếcghếantoànlêncaonữa.LiênminhchâuÂuthậmchícòntiếnmộtbướcxahơnkhiquyđịnhhầuhếttrẻemphảingồitrongghếnângchođếnkhilênmườihaituổi.

LạythánhAla,cácchínhphủcómấykhinổitiếngvìtrọngdụngnhữnggiảiphápđơngiảnvàrẻtiền;họthườngthíchđitheoconđườngđắtđỏvàrắcrốikia.Bạnhãylưuýrằngkhôngcóvídụnàotừngđượcliệtkêtrongchươngnàylàsảnphẩmcủamộtquanchứcchínhphủcả.Ngaycảvắcxinphòngbệnhbạiliệtvềcơbảncũngđượcpháttriểnnhờmộtnhómtưnhân,Quỹbạiliệttrẻemquốcgia(theNationalFoundationforInfantParalysis).Cánhân tổng thốngRooseveltđãcungcấpnguồn tiền tài trợbanđầuchoquỹnày - thật thúvịkhingaycảmột tổng thốngđươngnhiệmcũngchọnkhuvựctưđểđảmnhậnmộtnhiệmvụlớnlaonhưvậy-sauđóquỹđãtựtìmkiếmnhữngnguồntàichínhkhácvàthựchiệncácthửnghiệmthuốc.

Chính phủ cũng không đặt các dây đai an toàn vào xe ô tô. RobertMcNamarachorằngchúngsẽđemlạichoFordlợithếcạnhtranh.Ôngđã

sailầmchếtngười.Fordđãrấtkhổsởkhiquảngbádâyđaiantoàn,vìnódườngnhưnhắcnhởcáckháchhàngrằngláixevốnđãlàmộtviệcrấtkhôngantoàn.ĐếnnỗingàiHenryFordđệnhịphảithanthởvớimộtphóngviênlà:“McNamarađangbánđượcsựantoànnhưngChevroletđangbánđượcxe.”

Trongkhiđó,mộtvàivấnđềkhácdườngnhưvượtrangoàitầmvớicủabấtkỳgiảiphápnào,dùđơngiảnhaykhông.HãynghĩđếnnhữngsựtànphámàMẹThiênnhiênvẫnthườnggâyra.Nếuđemsosánhthìnhữngvấnđềnhưthươngvongdotainạngiaothônghaysốthậusảnhaythậmchíbạiliệtdườngnhưvẫncònlàchuyệntươngđốinhẹnhàng.

Tínhtừnăm1900,hơn1,3triệungườitrênkhắpthếgiớiđãthiệtmạngtrongcác trậnbão(mộtsốnơigọi là lốchaygióxoáynhiệtđới).TạiMỹ,mấtmátvềngườiíthơn-khoảng20.000ngườichết-songthiệthạivềmặttàichínhthìcaongất,trungbìnhhơn10tỷđô-lamộtnăm.Trongkhoảnghainămgầnđây,2004và2005,sáucơnbão,baogồmcảsátthủKatrina,đãgâytổnthấttổngcộng153tỷđô-lađốivớimiềnđôngnamnướcMỹ.

Tạisaothiệthạitrongthờigiangầnđâylạilớnđếnvậy?Càngngàycàngcónhiềungườichuyểnđếnsốngởnhữngkhuvựcthuộccácđiểmnóngvềbãolốc(dùgìthìsốngởgầnbiểncũngthích,phảikhôngnào!),vàrấtnhiềungườitrongsốđóđãkỳcôngxâydựngnhữngkhunghỉdưỡngvôcùngxaxỉ(điềunàykhiếnthiệthạivềtàisảncàngtăngcaochóngmặt).Điềutrớtrêulàởchỗrấtnhiềungười trongsốcácchủnhànói trênbịkéovềphíabiểnvìmứcđộthưathớtcủacáccơnbãotrongnhữngthậpkỷgầnđây-vàcólẽbởicảmứcphíbảohiểmthấptươngứngnữa.

Từgiữathậpkỷ1960chođếngiữathậpkỷ1990,hoạtđộngcủacáccơnbãođãbịsuygiảmbởiDaođộngđathậpkỷTháiBìnhDương,mộtchukỳkhíhậu tuầnhoànkéodài sáumươiđến támmươinăm, trongsuốtnhữngchukỳnàyTháiBìnhDươngdầndầnnguộiđivàrồilạiấmdầnlên.Thayđổivềnhiệtđộkhôngmạnhmẽlắm,chỉkhoảngmộthaiđộ.Nhưngchỉcầnnhưthếcũngđủđểgiảmnhẹcáccơnbãotrongsuốtnhữngnămmátmẻvànhưchúng tađãđượcchứngkiến trong thờigiangầnđây, tăngcườngsứcmạnhcủachúngtrongnhữngnămấmáp.

Xéttrênmộtvàiphươngdiện,dườngnhưbãokhôngphảilàmộtvấnđềkhógiảiquyếtlắm.Khôngnhưnhữngvấnđềkhác-vídụnhưungthưchẳnghạn-nguyênngângâyrabãođãđượclàmsángtỏ,địabànhoạtđộngcủachúngcóthểdựđoánđược,vàngaycảthờigianxảyracáccơnbãocũngđãđược biết trước. Các cơn bão Thái Bình Dương thường khởi phát trongkhoảng thời gian giữa ngày 15 tháng Tám và ngày 15 thángMườiMột.

Chúngdichuyểntheohướngtâyqua“VànhĐaiBão,”dảibờbiểnvắtngangchạydàitừbờbiểnphíatâychâuPhiquabiểnCaribevàđếntậnmiềnđôngnamnướcMỹ.Vềcơbản,chúng lànhữngđộngcơnhiệt,cáccơnbão lớnđượchìnhthànhkhitầngnướccaonhấtcủađạidươngđạtđếnmộtnhiệtđộnhấtđịnh(80độF,hay26,67độC).Đólàlýdotạisaochúngchỉbắtđầukhởiphátvàogiaiđoạncuốimùahè,saukhimặttrờiđãcóvàithángđểlàmnóngđạidương.

Dùrằngdễdựđoánnhưvậy,songcáccơnbãovẫntượngtrưngchomộtcuộcchiếnmàtrongđó,conngườilàkẻthuatrận.Khimộtcơnbãođãhìnhthành, thì thực sự chẳng có phương cách nào để chống lại nó cả. Tất cảnhữnggìbạncóthểlàmchỉlàchạytrốnchonhanhmàthôi.

Tuynhiên,tạivùngngoạiôSeatlecómộtngườiđànôngvớiđầuócvôcùngthôngminhtáobạotênNathan,ôngcùngmộtsốbạnhữutinrằnghọđãtìmramộtgiảiphápkhảthiđểđốiphóvớicáccơnbão.Nathanvốnhọcngànhvậtlý,đâylàmộtchitiếttốiquantrọng,vìnhưvậycónghĩalàônghiểurõnhữngđặctínhnhiệtcủamộtcơnbão.Mộtcơnbãokhôngchỉlàmộtcáimáyphátđiện;đólàmộtcáimáyphátđiệnkhôngcónút“tắt.”Mộtkhikhốinănglượngmànótíchlũyđượcgiảiphóng,thìkhôngcócáchgìđểdậpnổi,thêmnữa,nóquámạnhđểcóthểbịthổibayrabiểnbằngmộtchiếcquạtkhổnglồ.

ĐólàlýdotạisaoNathanvàcácbạnhữu-đasốnhữngthànhviêncủanhómnàylàcácnhàkhoahọclậpdịởmộtchừngmựcnàođó-muốntiêuhaonhiệtnăng trướckhinócócơhội tích tụ.Nóimộtcáchkhác là:ngănkhôngchonướcởkhuvựcVànhĐaiBãoấmlênđủmứccóthểhìnhthànhmộtcơnbãodữngaytừđầu.Đôikhiquânđộivẫnthựchiệnchínhsách“tiêuthổ,”tứclàpháhủybấtcứthứgìcógiátrịđốivớiquânđịch.Nathanvàcácbạnmìnhmuốnthửápdụngmộtchínhsách“biểnlạnh”đểngănkhôngchokẻthùpháhủybấtcứthứgìcógiátrị.

Songcóngườisẽmuốnđặtcâuhỏi,chẳngphảilàmnhưvậylàđùavớiMẹThiênnhiênhaysao?

“TấtnhiênđấylàđùavớiMẹThiênnhiênchứcòngìnữa!”Nathancườilớn.“Anhnóicứnhưviệcđótộilỗilắmấy!”

Quảthật,nếuchúngtakhôngđùavớiMẹThiênnhiênbằngcáchsửdụngammoniumnitrateđểtăngnăngsuấtvụmùathìrấtcóthểnhiềuđộcgiảcủacuốnsáchnàykhôngcócơhộitồntạingàyhômnay.(Hoặcnếucóthìchắccũngcònbậnnhiềuviệclắm,thờigianđâumàđọcsách,cóthểhọđangphảiđiđàorễcây,háidâudạichẳnghạn.)Ngănchặnbệnhbạiliệtcũnglàmột

kiểuđùavớiMẹThiênnhiên.Ngaycáchệthốngđêđiềuđãđượcxâydựngđểkiểmsoáttìnhtrạngngậplụtdobãogâyracũngthế-songtrongmộtsốtrườnghợpđặcbiệt,nhưtrongcơnbãoKatrina,cáchệ thốngnàyvẫnthấtbại.

GiảiphápchốngbãomàNathanđềxuấtđơngiảnđếnđộmộthướngđạosinhcũngcóthểnghĩra(tấtnhiênphảilàmộtngườirấtthôngminhkia).Nócó thểđược chế tạo từnhữngnguyên liệumua từ cửahàngHomeDepot,hoặcthậmchílànhặtởbãirác.

“Thủ thuậtởđây làđiềuchỉnhnhiệtđộnước,”Nathangiải thích. “Vàđiểmthúvịlàtầngnướcấmtrênbềmặtrấtmỏng,thườngchỉdàychưađến35mét.Vàngaybêndướinólàkhốinướclạnhcựclớn.Nếubạnlặnmìnhtrầnởnhữngkhuvựcnày,bạncóthểcảmnhậnđượcsựkhácbiệtcựckỳrõrệt.”

Tầngnướcấmtrêncùngnhẹhơn lớpnước lạnhởbêndưới,vìvậynóvẫnnằmtrênbềmặt.“Việcchúng tacần làmlàkhắcphục tình trạngđó,”ôngkếtluận.

Đó làmột rắc rối trớ trêu - vì toànbộ lượngnước lạnhnói trên, hàngnghìntỷgallon,nằmsátngaydướitầngnướcấmtrênbềmặtnhưnglạihoàntoànbấtlực,khôngthểngănngừanhữngthảmhọatiềmtàng.

SongNathanđãcómộtgiảipháp.Vềcơbảnđólà“mộtđườngốngcóvỏbaongoài,”Nathantrìnhbàyvớimộttiếngcườisảngkhoái.Đólàmộtchiếcvòngkhổnglồtrôilơlửng,đườngkínhtừmườiđếnmộttrămmét,vớimộtxilanhdàilinhhoạtgắnbêntrongruột.Chiếcvòngnàycóthểđượcghéptừbánhxetảicũ,đượcđúcđầybêtôngbọtvàbuộclạivớinhaubằngdâycápthép.Chiếcxilanhtrongruột,cắmsâuxuốnglòngbiểntớihaitrămmét,cóthểđượctạohìnhtừchấtpolyethylene,nóiđơngiảnlànhựamàtavẫndùnglàmtúimuahàng.

“Thếlàxong!”Nathanreolên.

Hệ thống này hoạt động ra sao? Hãy tưởng tượng một trong nhữngđườngốngcóvỏbaongoàinóitrên-mộtconsứanhântạokhổnglồ,kỳdị-trôi lơ lửng giữa đại dương.Khimột đợt sóng ấm vỗ lên phần trên,mựcnước bên trong vòng dâng lên cho đến khi nó cao hơn cảmặt biển xungquanh. “Khi nước trongmột chiếc ống được đẩy lên cao hơn bềmặt nhưthế,”Nathangiảithích,“tagọihiệntượngđólà‘cộtnướcthủylực.’”

Cộtnướcthủylựclàmộtlựcđượctạorabởinănglượnggióđưavàocácconsóng.Lựcnàysẽnénnướcấmtrênbềmặtxuốngphíadướidọctheoống

xilanhnhựadài,vàcuốicùngxảraởđầudưới,cáchxatầngbềmặt.Chừngnàosóngvẫncònvỗ-màlúcnàosóngchẳngvỗ-lựccủacộtnướcthuỷlựcsẽvẫncònépnướcbềmặtxuốngnhữngtầngnướclạnhởdướisâu,nhờđósẽgiảmđángkểnhiệtđộnướcbiểnởtầngtrêncùng.Quátrìnhnàykhônggây ra tác động gì đáng kể, lại không hề ô nhiễm, và chậm rãi:một khốinướcấmcầnđếnbatiếngmớiđượcxảraởđầukiacủaxilanhnhựa.

Giờhãy tưởng tượngchúng ta có thể triểnkhaihệ thốngnàyởnhữngvùngbiểnnơicáccơnbãothườnghìnhthành.Nathanđãhìnhdungramột“hàngrào”ốngnhựangăngiữaCubavàbờbiểnYucatavàmộtloạtđườngốngkhácđặtngoàikhơidọcbờbiểnmiềnđôngnamnướcMỹ.CáchệthốngnàycũngsẽđemlạilợiíchtolớnđốivớikhuvựcBiểnĐôngvàBiểnSanhôngoàikhơiAustralia.Liệuchúngtacầnbaonhiêuđườngốngnhưthế?Tùyvàokíchcỡcủachúng,chỉcầnvàinghìnkếtcấutrôiđócũngđủkhảnăngngănchặncáccơnbãotrongkhuvựcCaribevàVịnhMexico.

Mộtphiênbảnđơngiản“dùngmột lần rồibỏ”củakết cấunàycó thểđượcxâydựngvớichiphíchỉtầm100đô-la/cụmkếtcấu,mặcdùcácchiphíđểcẩukéovàneogiữhệthốngnàyngoàibiểnsẽcaohơnthế.Việcchếtạonhữngphiênbảnphức tạpvàcóđộbềncaohơncũngrấtkhả thi,đósẽ lànhữngđơnvịđượcđiềukhiểntừxađểcóthểđượcdidờitớinhữngnơicầnchúng nhất.Một phiên bản “thôngminh” thậm chí còn có khả năng điềuchỉnhmứcđộlàmnguộinướcbềmặtbằngcáchthayđổikhối lượngnướcấmmànóhútvào.

KếtcấunổiđắtđỏnhấtmàNathan từngnghĩ tớicógiá100.000đô-la.Ngaycảvớigiánày,việcphânbố10.000cụmkếtcấunổikhắpthếgiớicũngchỉtiêutốncó1tỷđô-la-chỉbằng1/10tổngthiệthạivềtàisảnmàcáccơnbãogâyratrongmộtnămtínhriêngtạinướcMỹ.GiốngnhưbàihọcIgnatzSemmelweisđãrútratừviệcrửataycũngnhưbàihọchàngtriệubệnhnhântimmạchđãrútratừcácloạithuốcrẻtiềnnhưaspirinvàstatin(thuốcgiảmlượng cholesterol trongmáu),một lạng phòng ngừa có thể đáng giá bằnghàngtấnchữachạy.

Nathanvẫnchưachắcchắnliệukếtcấunổinàycólàmviệchiệuquảnhưmongđợihaykhông.Trongnhiềuthángtrời,nóđãđượcchạythửtrêncácmôhìnhảodomáytínhtạora;rồinósẽsớmđượcmangraápdụngtrongmôitrườngnướcthật.NhưngtấtcảcáckếtquảđềuchothấyNathanvàcácbạnhữuđãphátminhramộttaysátbãothựcthụ.

Kể cả nếu nó có khả năng loại trừ hoàn toàn các cơn bão nhiệt đới,nhưngđócũngkhôngphảiviệclàmsángsuốt,vìcáccơnbãolàmộtphầncủachukỳkhíhậutựnhiênvànómangđếnnhữngcơnmưamàđấtliềnrất

cần.GiátrịthựcsựxuấtpháttừviệclàmnguộibớtmộtcơnbãoCấp5,biếnnóthànhmộtcơnbãonhẹhơn.“Bạncóthểchiphốichukỳmưatheomùatạicácvùngnhiệtđới,”Nathanhàohứngphátbiểu,“vàgiảmnhẹbảntínhthất thườngcủacáccơnmưaởvùngSahel, châuPhi,nhờđócó thểngănngừatìnhtrạngthiếuđói.”

Kếtcấunổicũngcóthểcảithiệnhệsinhtháibiển.Khilớpnướctrênbềmặt bị đun nóng vào mùa hè, lớp nước này khan dần oxy và chất dinhdưỡng,tạothànhmột“vùngchết.”Xảbớtnướcấmxuốngtầngdướicóthểmangnước lạnhgiàuoxyvàdinhdưỡng lên trênbềmặt,nhờđó tạođiềukiệnsinhtrưởngthuậnlợichocácsinhvậtbiển.(Bạncũngcóthểthấyhiệuứngtươngtựnhưthếởkhuvựcxungquanhcácdànkhoandầungoàikhơi.)Kếtcấunàycũngcóthểgiúpđưamộtphầncarbondioxidemàmặtbiểnđãhấpthụtrongnhữngthậpniênvừaquaxuốngsâudướibiển.

Tấtnhiên,vẫncònlạicâuhỏirằngcáckếtcấunổisẽđượctriểnkhainhưthếnào,vàdoai.MớiđâyBananninhnộiđịaMỹđãcầuviệncácýtưởngphòngchốngbãolũtừnhiềunhàkhoahọc,trongđócócảNathanvàcácbạnhữu.Mặcdùnhữngcơquannhưthếthườnghiếmkhibịhấpdẫnbởinhữnggiảiphápđơngiảnvàrẻtiền-đặctínhnàyđơngiảnlàkhôngtồntạitrongDNAcủahọ-songcólẽsẽcómộtngoạilệtrongtrườnghợpnày,vìlợiíchtiềmnănglàrấtlớnmàviệcthửnghiệmcũngkhônggâythiệthạigìđángkể.

Cáccơnbãonguyhiểmlàthế,songchúngvẫnchưalàgìnếusosánhvớimộtvấnđềkháccũngthuộcphạmtrùtựnhiênnhưngcònnghiêmtrọnghơn,mộtvấnđềđangđedọatiêudiệttoànbộnềnvănminhnhânloại:sựấmlêntoàncầu.GiámàNathancùngcácbạnhữu,nhữngconngười thôngminhsángtạovàkhôngcoirẻcácgiảiphápđơngiản,cóthểlàmgìđóđểngănchặnvấnnạnnày...

T

CHƯƠNG5.NGÀIALGOREVÀĐỈNHNÚIPINATUBOCÓ

ĐIỂMGÌCHUNG?

oànnhữngdòngtítđọclênđãthấyđaulòngrồi,quảthậtlàvậy.

“Mộtsốchuyêngia tin rằngnhân loạiđangđứng trênngưỡngcửacủamộthìnhmẫukhíhậutoàncầumớicựckìkhắcnghiệt,trongkhiđóchúngtalạirấtthiếusựchuẩnbị,”mộtbàibáođăngtrênNewYorkTimesđãtuyênbốnhưvậy.Bàibáodẫn lại lập luậncủanhữngnhànghiêncứucho rằng“sựthayđổikhíhậunàyđangđặtramộtmốihiểmhọatolớnđốivớiconngườitrênkhắpthếgiới.”

MộtbàibáokhácđăngtrêntờNewsweek,tríchdẫnmộtbáocáocủaViệnKhoahọcQuốcgia,cảnhbáorằngthayđổikhíhậu“sẽbuộcchúngtaphảicónhữngđiềuchỉnhvềmặtxãhộivàkinhtếtrênphạmvitoàncầu.”Tệhơnnữa,“cácnhàkhíhậuhọcrấtbiquanvềkhảnăngcácvịlãnhđạochínhtrịsẽthựchiệnbấtkỳhànhđộngtíchcựcnàođểbùđắp lạisự thayđổikhíhaythậmchílàgiảmnhẹcáctácđộngcủanó.”

Liệucóaibiếtsuynghĩlạikhôngsợsựấmlêntoàncầucơchứ?

Songđókhôngphảilàđiềumàcácnhàkhoahọcnóitrênđangbànđến.Nhữngbài báo này, đượcxuất bản từ giữa thập kỷ 1970, đangdựbáo vềnhữngtácđộngcủatìnhtrạnglạnhđitoàncầu.

TiếngchuôngcảnhbáođãđượcrunglênvìnềnnhiệttrungbìnhởBắcbáncầuđãgiảm0,5độF (tức là 0,28độC) từnăm1945đếnnăm1968.Thêmnữa,diện tích tuyếtphủcũngđã tăngmạnh trongkhoảnggiữanăm1964và1972,cònlượngánhnắngmặttrờichiếuxuốngnướcMỹlạigiảm1,3%.TờNewsweekđưatinrằngsựsụtgiảmnhiệtđộ,dùrằngkhánhỏkhitínhtheođạilượngtuyệtđối,“đãđưatráiđấtđiđược1/6quãngđườngtrởlạiKỷBănghà.”

Mối longại lớnnhất làsựsụpđổcủahệ thốngnôngnghiệp.TạiAnh,hiệntượnglạnhđiđãrútngắnmùatrồngtrọtmấthaituần.“Nạnđóiđiliềnsau đó sẽ gây ra thảmhọa khôn lường,” bài báo trênNewsweek cảnhbáothêm.Mộtsốnhàkhoahọcđãđềxuấtnhiềugiảipháplàmnóngtriệtđểnhư“làmtanmỏmbăngởcácđịacựcbằngcáchphủmuộiđenlênđó.”

Dĩnhiên,đếnngàynay,mốiđedọa lạihoàn toàn tráingược.Người takhôngcònnghĩ tráiđấtquálạnhnữa,màlàquáấm.Vàmuộiđen, thayvì

cứuchúngta, lạibịcoinhưkẻthùsốmột.Chúngtađãxảnhữngcộtkhóicarbondàibấttậnlêntrờixanh,vốnlàcặnbãcủanhữngloạinhiênliệuhóathạchchúngtađãđốtđểlàmnóng,làmlạnh,nuôisống,đilạivàlàmvuibảnthânmình.

Khi làm như vậy, rõ ràng chúng ta đã đưa hành tinhmongmanh củamình vàomột căn nhà kính, phủ lên bầu trờimột tấmvải hóa học có tácdụng giữ lại quá nhiều nhiệt lượng củamặt trời và ngăn nó khỏi thoát rakhônggian.Mặcdùgiaiđoạn“lạnhđitoàncầu”cótồntại,songnềnnhiệttrungbìnhtoàncầutrongmộttrămnămtrởlạiđâyđãtăng1,3độF(tức0,74độC),vàquátrìnhấmlênmớichỉtíchlũytrongnhữngnămgầnđây.

“Chúngtađanglạmdụngtráiđấttàntệ,”JamesLovelock,nhàkhoahọcmôi trườngdanhtiếng,đãviết,“đếnmứcnósẽvùnglênvàquayvề trạngtháinóngbỏnggiốngnhưcáchđâynămmươilămtriệunăm,vànếuđiềuđótrở thành sự thật, hầu hết mọi người trong chúng ta, và cả các con cháuchúngtanữa,sẽchết.”

Nhìnchungcómộtsựđồngthuậngiữacácnhàkhoahọckhíhậu,đólànhiệtđộthếgiớiđãtăngvàhọngàycàngđồngtìnhvớinhaurằngcáchoạtđộngcủaconngườiđóngmộtvaitròrấtquantrọng.Songnhữngcáchthứcloàingườitácđộnglênkhíhậukhôngphảilúcnàocũngrõràngnhưtathoạttưởng.

Hầu hếtmọi người tin rằng xe hơi, xe tải vàmáy bay đóng gópmộtlượngkhínhàkínhlớnkhủngkhiếp.NiềmtinnàyđãkhiếnrấtnhiềungườicóđầuócchínchắnchọnmuamộtchiếcPriushoặcmộtchiếcxeđộngcơhybridkhác.NhưngmỗilầnmộtchủxePriusláitớitiệmtạphoá,cóthểcôtađã làm tấtcảnhững lợi ích từviệccắtgiảmkhí thảicủachiếcxebịđổsôngđổbiển,chíítlàtrongtrườnghợpcôtađimuathịt.

Saolạithếnhỉ?Vìloàibò-cũngnhưcừuvàcácđộngvậtnhailạikhác-là những thủphạmgâyônhiễmxấuxabậcnhất.Hơi thởvàkhí thải củachúnglàkhímethanecómùithối,màtheothướcđothôngthường,nólàloạikhígâyhiệuứngnhàkínhmạnhhơnkhícacbonđioxitmàxehơi(thựcralàconngười)thảiragấphaimươilămlần.Cácloàiđộngvậtnhailạitrêntoànthếgiớiđãtạoralượngkhínhàkínhnhiềugấprưỡitoànbộhệthốnggiaothôngvậntải.

Ngaycảphongtrào“dùngcủanhàtrồngđược,”trongđókhuyếnkhíchmọingười ăn các thựcphẩmđượcnuôi trồng tại địa phương, cũngkhônggiúplàmnhẹbớtvấnnạnnày.MộtcôngtrìnhmớiđâyđượchainhànghiêncứutạiCarnegieMellon,ChristopherWebervàH.ScottMatthewsthựchiện

lạikhámphárarằngviệcmuacácthựcphẩmđượcsảnxuấttạiđịaphươngthựcchấtlàmtăngsựphátthảikhínhàkính.Tạisao?

Hơn80%việcphát thải liênquanđếnthựcphẩmđềuxảyra tronggiaiđoạnsảnxuất,vàcácnôngtrại lớn thườngcónăngsuấtcaohơncácnôngtrạinhỏ.Khâuvậnchuyểnchỉchịutráchnhiệmđốivới11%tổnglượngxảthải liênquanđến thựcphẩm, trongđóquá trìnhđưahànghóa từnơi sảnxuấtđếncửahàngbán lẻchỉchiếm4%.WebervàMatthewskhuyếnnghịcáchtốtnhấtđểgiúpcảithiệntìnhhìnhlàthayđổikhẩuphầnăncủamìnhmộtcách tinhvi.“Chuyển lượngcalocủachưađếnmộtngàymỗi tuần từthịtđỏvàcácsảnphẩmsữasangthịtgà,cá,trứng,hoặccácloạimónăncónguồngốcrauxanhkháccóthểgiúpgiảmlượngkhínhàkínhnhiềuhơnlàmuatấtcảcácthựcphẩmnuôitrồngtạiđịaphương,”họviết.

Bạncũngcó thể chuyển từ ăn thịt bò sang ăn thịt kangaroo - vì “bomkhí”củakangaroo,nhưđịnhmệnhđãsắpđặt,lạikhôngchứakhímethane.NhưngcứthửtưởngtượngsẽphảicầnmộtchiếndịchquảngbákhủngkhiếpđếnmứcnàomớithuyếtphụcnổidânMỹchấpnhậnbánhkẹpthịtkangaroo.VàthửnghĩxemcácchủtrạichănnuôisẽvậnđộnghànhlangquyếtliệtthếnàođểépWashingtoncấmtiêuthụ

thịtkangaroo.Maythay,mộtnhómcácnhàkhoahọcAustraliađangtấncôngvấnđềnàytừhướngngượclại,họđangcốtáitạocácvikhuẩntiêuhóatrongdạdàykangaroođểcấyvàobò.

Vìnhiềulýdokhácnhau,sựấmlêntoàncầuthựcsựlàmộtvấnđềđặcbiệtgaigóc.

Thứnhất,cácnhàkhoahọckhíhậukhôngthểtiếnhànhcácthínghiệmđược.Vềphươngdiệnnày,họgiốngcácnhàkinhtếhọchơnlàcácnhàvậtlýhọchoặcsinhhọc,mụctiêucủahọlàrútracácmốitươngquantừnhữngdữ liệucó sẵn,họkhông thể,giảdụ,đềxuất thửnghiệm lệnhcấmxehơi(hoặcbò)trongthờigianmườinămliềnđược.

Thứhai,khoahọccựckỳphứctạp.Tácđộngcủabấtkỳhoạtđộngđơnlẻnàocủaconngười-vídụ,hãygiảsửchúngtatăngsốchuyếnbaylêngấpbalầnchẳnghạn-phụthuộcvàovôvànyếutố:nhữngloạikhíbịthảira,tấtnhiên,songnócònphụthuộcvàoviệccácmáybayảnhhưởngđếnnhữngvấnđềnhưsựđốilưuvàsựhìnhthànhmâyrasaonữa.

Đểcóthểdựđoánđượcnhiệtđộbềmặttoàncầu,ngườitaphảitínhđếnnhữngyếu tố đóvà cả trămngànyếu tố khác, baogồm sựbốchơi nước,lượngmưa,và,vâng,lượngxúkhíđộngvậtthảira.Nhưngngaycảcácmôhìnhkhíhậutinhvinhấtcũngkhôngbiểudiễnthànhcôngcácbiếnsốnhư

vậy, và rõ ràng dự đoán tương lai khí hậu làmột công việc hết sức nhọcnhằn.Đểsosánh,nhữngmôhìnhtínhtoánrủiromàcáctổchứctàichínhhiệnđại đang sửdụng thoạt trông thì cóvẻđáng tin cậyđấy, nhưngcuộckhủng hoảng hệ thống ngân hàng trong thời gian gần đây lại chứngminhrằngcácmôhìnhđókhôngphảilúcnàocũngđúng.

Bảnchấtthiếuchínhxáccốhữucủakhoahọckhíhậucónghĩalàchúngtakhôngbiếtchắcliệuconđườngmàmìnhđangđisẽkhiếnnềnnhiệttănghaihaymườiđộ.Chúngtacũngkhôngbiếtđượcrằngtìnhtrạngnhiệtđộgiatăngđộtngộtsẽchỉ làmđiềukiệnsốngkhắcnghiệthơnchút íthaysẽđặtdấuchấmhếtchonềnvănminhnhânloạinhưchúngtavẫnlongại.

Chínhbóngmathảmhọaấy,dùxaxôiđếnđâu,đãđưasựấmlêntoàncầutrởthànhưutiênsốmộttrongcácchínhsáchcông.Nếuchúngtađãbiếtchắcrằngtìnhtrạngấmlênsẽtiêutốnnhữngkhoảntiềnkhổnglồvớiconsốxácđịnh,thìbảnchấtkinhtếhọccủavấnđềnàychỉcònthuhẹplạixuốngmứcmộtphântíchlợiích-chiphímàthôi.Liệunhữnglợiíchtươnglaitừviệccắtgiảmkhíthảicólớnhơnchiphíđểthựchiệnnókhông?Haychúngtacónênđợithêmmộtthờigiannữamớicắtgiảmlượngkhíthải-haythậmchí,cứgâyônhiễmtùythíchrồihọccáchthíchnghivớimộtthếgiớinóngnựchơn?

NhàkinhtếhọcMartinWeitzmanđãphântíchnhữngmôhìnhkhíhậutốtnhấthiệncóvàkết luậnrằngtrongtươnglaikhảnăngxảyramộtkịchbảnthảmkhốclà5%-trongđómứctăngnhiệtđộlàhơn10độC.

Tấtnhiênbảnthânphépướclượngđiềukhôngchắcchắnnàycũngchứahàmlượngkhôngchắcchắnrấtcao.Vậychúngtanêndèchừngkhảnăngtươngđốinhỏnàyvềmộtthảmhoạtoàncầuđếnmứcnàochođúngđây?

NhàkinhtếhọcNicholasStern,ngườiđãchuẩnbịmộtbảnbáocáotoàndiệnvềsựấmlêntoàncầuchochínhphủAnh,đưarađềxuấtrằngchúngtanênbỏra1,5%tổngsảnphẩmquốcnộitoàncầumỗinăm-tươngđươngvớikhoản tiền1,2nghìn tỷđô-la theo thờigiáhiệnnay-đểgiảiquyếtvấnđềnày.

Song như hầu hết các nhà kinh tế học đã biết, mọi người thường rấtkhôngsẵnlòngdànhmộtkhoảntiềnlớnđểngănchặnmộtvấnđềcủatươnglai,nhấtlàkhikhảnăngbộcphátcủavấnđềđólạirấtkhôngchắcchắn.Mộtlýdohợplýđểbiệnminhchoviệcchờđợilàtrongtươnglaichúngtacóthểcónhữnglựachọnkhácđểgiảiquyếtvấnđềmàlạikhôngđắtđỏnhưnhữnglựachọntrongthờiđiểmhiệnnay.

Mặcdùcácnhàkinh tếhọcđãđượcđào tạođểgiữđược tháiđộbình

thản khi đến mọi nơi và bình tĩnh bàn luận về những sự đánh đổi trongtrườnghợpmộtthảmhọatoàncầubùngphát,songsốcònlạitrongchúngtalạicóvẻdễbịkíchđộnghơn.Vàđaphầnmọingườiphảnứngvớisựkhôngchắcchắntheonhiềucungbậccảmxúckhámãnhliệt-sợhãi,rủatrách,têdại-chứkhôngchịungồiyênđểlắngnghelờikhuyênnhủcủangườikhác.Sự không chắc chắn cũng cómột thói xấu khác, là khiến chúng ta tưởngtượngrađủmọikhảnăngtồitệnhấtcóthểxảyra.(Thửnghĩđếnlầncuốicùngbạnnghethấytiếngđộngngayngoàicửaphòngngủgiữađêmkhuyaxemnào.)Đốivớitìnhtrạngấmlêntoàncầu,nhữngkhảnăngtồitệnhấtđãghi rõ rành rành trongKinh thánh rồi đấy thôi: nước biển dâng, nhiệt độnóngbỏngnhưdướiđịangục,dịchbệnhhoànhhành,cảhànhtinhrơivàocảnhhỗnmang.

Dođó,chúngtacóthểhiểuđượctạisaophongtràochấmdứttìnhtrạngấmlêntoàncầulạimangmàusắctôngiáo.Niềmtincăncốtlànhânloạiđãmaymắnđượcthừahưởngmộtkhuvườnđịađàngbansơ,songđãgâyratộilỗitàyđìnhkhilàmnóônhiễmvàgiờđây,chúngtaphảisốngvớinỗilosợrồimộtngàytấtcảsẽbịdiệtvongtrongmộtkhảihuyềnthảmkhốc.JamesLovelock,ngườicó thểđượccoinhưmộtvị linhmục tốicaocủa loại tôngiáonày,đãviếtbằngnhữngtừngữmôphạmtrangtrọng,xứngđángđượcsửdụngtrongmọinghithứctếlễ:“Chúngtalạmdụngnănglượngvàsinhsôivôtộivạ,khiếnTráiđấtquátải...Đãquámuộnchopháttriểnbềnvững;cáichúngtacầnlàmộtsựhốilỗibềnvững.”

Một“sựhốilỗibềnvững”nghecũngnanánhưviệcmặcmộtbộđồsámhốivậy.Đốivớicáccôngdâncủanhữngnướcpháttriểnnóiriêng,thìđiềuđóđồngnghĩavớiviệctiêudùngíthơn,sửdụngíthơn,láixeíthơn-và,nóiracóphầnkhiếmnhã,làhọccáchsốngsaochodânsốthếgiớisụtgiảmdầndần.

Nếutràolưubảotồnhiệnđạicómộtvịthầnhộmệnh,thìđóchắcchắnlàAlGore, cựuphó tổng thốngvà làngườimớiđâyđãđoạtgiảiNobel.Bộphim tài liệu củaôngmang tênMột sự thật phiền phức (An InconvenientTruth)đãliệtkêrahàngtriệuhiểmhọacủatìnhtrạngtiêudùngvôđộ.TừđóôngđãsánglậpraLiênminhBảovệKhíhậu,tổchứcnàytựmôtảbảnthânmình là “hoạt động thuyết phục trên diện rộng chưa từng có tiền lệ trướcđó.”Trọng tâmcủanó làmộtchiếndịchcôngcộng trịgiá300 triệuđô-lamangtêngọi“Chúngta,”chiếndịchnàykêugọingườidânMỹthayđổilốisốnghoangphícủamình.

Bấtkỳtôngiáonàocũngcónhữngkẻdịgiáo,vàtôngiáovềsựấmlêntoàncầucũngkhôngphảilàngoạilệ.BorisJohnson,mộtnhàbáođượcgiáo

dục theo lối cổ điển, người đã lên đến vị trí thị trưởng của thành phốLondon,đọccácbàiviếtcủaLovelockvàgọiôngtalà“mộtnhânvậtthầnquyền”rồikếtluậnnhưsau:“Giốngnhưmọitôngiáoxuấtsắcbậcnhất,nỗisợhãitrướcthayđổikhíhậuđãthỏamãnnhucầucủachúngtađốivớitộilỗi,vàsựghê tởmbản thân,cũngnhư tâmlýngànđờicủa loàingườichorằngcáctiếnbộcôngnghệsẽphảichịusựtrừngphạtcủaĐấngtốicao.Vànỗisợhãitrướcthayđổikhíhậucũnggiốngmộttôngiáoởchínhbảnchấtcốtyếucủanó,ởchỗnóđượcbaobọctrongbầukhôngkhíhuyềnbí,vàbạnkhôngbaogiờcóthểbiếtđượcnhữnghànhđộngsámhốihoặcchuộctộicủamìnhđãthànhcônghaychưa.”

Vìvậy trongkhinhững tínđồ thực thụ thankhócvìnhữnghànhđộngmạophạmvườnĐịađàng,thìnhữngkẻdịgiáolạichỉrarằngkhuvườnĐịađàngấy, từtrướckhi loàingườixuấthiệnrấtrất lâu,đãtừngcóthờingậptronglànkhímethanedàyđặchoàntoàntựnhiên,đếnnỗikhôngmộtdạngsựsốngnàocóthểtồntạiởđó.TrongkhiAlGorekêugọitoàndântừbỏnhữngchiếctúimuahàngbằngnhựa,thóiquensửdụngmáyđiềuhòanhiệtđộvànhữngchuyếndulịchkhôngcầnthiết,thìnhữngkẻtheođòithuyếtbấtkhả tri bẻ lại rằnghoạt động của conngười chỉ tạo ra 2% tổng lượngkhícacbon đioxit thải ra trên toàn cầu, lượng khí còn lại sản sinh từ các quytrìnhtựnhiênnhưsựmụcrữacủacâycối.

Khibạngạt tâmlýtínngưỡngvàsựrắcrốivềmặtkhoahọcsangmộtbên,bạnsẽthấymộttìnhthếtiếnthoáilưỡngnanđơngiảnđếnkhótinnằmởtrungtâmsựấmlêntoàncầu.Cácnhàkinhtếhọcthườnggọinólàngoạiứng.

Ngoạiứng làgì?Đó làđiềuxảy rakhimộtngười thựchiệnmộthànhđộngnàođónhưngmộtngườikhác,dùkhôngđồngý,vẫnphảigánhchịumộtphầnhoặctoànbộchiphícủahànhđộngnóitrên.Mộtngoạiứnglàmộtphiênbảnkinhtếcủaviệcđánhthuếmàkhôngtuyênbố.

Nếubạntìnhcờsốngđúngchiềugióthổiquamộtnhàmáysảnxuấtphânbón,thìmùiamoniacnồngnặcchínhlàmộtngoạiứng.Khihàngxómcủabạntổchứcmộtbữatiệclinhđình(màkhôngchịutuântheophéplịchsựtốithiểulàmờibạnđếnthamdự),thìnhữngâmthanhầmĩphátratừbữatiệcđólàmộtngoạiứng.Hút thuốcthụđộnglàmộtngoạiứng,cũngnhưviênđạnlạcmàmộtgãbuônmatúynhắmbắnvàokẻkhácsonglại trúngphảimộtembéđangchạytrênsânchơi.

Cácloạikhínhàkínhvẫnbịchúngtacoilàthủphạmgâyrahiệntượngấmlêntoàncầuvềcơbảnlàcácngoạiứng.Khibạnđốtmộtđốnglửatrạiởsânsau,bạnkhôngchỉnướngkẹodẻothôiđâu.Bạncònđangthảiranhững

loạikhígópmộtphầncựcnhỏbélàmnóngcảtráiđấtlênđấy.Mỗilầnbạnngồivàosauvôlăngmộtchiếcxe,hayănmộtchiếcbánhkẹpthịt,haybaytrênmộtchiếcmáybay,bạnđangsảnsinhramộthoặcmộtsốsảnphẩmphụtrộimàkhôngphảitrảtiềnchochúng.

Thử tưởng tượng cómột anh chàng tên Jack sống trongmột ngôi nhàxinhxắn-anh ta tự tayxâynênngôinhànày-và rờichỗ làmtrởvềnhàtrongngàynóngđầutiêncủamùahè.Tấtcảnhữnggìanhtamuốnlànghỉngơivàlàmcơthểnguộibớt.Vậylàanhtavặnnútđiềuhòanhiệtđộxuốngmứcthấpnhất.Cólẽanhtasẽngừnglạimộtgiâyđểnghĩđếnmộthoặchaiđô-laanhtasẽphảitrảthêmchohóađơntiềnđiệncuốithángđó,songchiphínàyvẫnchưađủlớnđểkhiếnanhtaphảichùnbước.

Điềuanhtakhôngnghĩđếnlàcộtkhóiđenxìbốclêntừnhữngcụcthanđượcđốtcháyđểđunnóngnước,chuyểnnướcsangdạnghơitíchđầytrongtuabinlàmquaymáyphátđiện,sảnsinhranănglượnglàmmátcănnhàmàJackđãxây.

Anhtacũngchẳngnghĩđếnnhữngchiphímôitrườngliênquanđếnhoạtđộngkhaithácvàvậnchuyểnlượngthannóitrên,haynhữnghiểmnguyđikèm.ChỉtínhriêngtạinướcMỹ,trongthếkỷvừaquađãcóhơn100.000thợmỏthiệtmạngkhitácnghiệp,ướctínhcókhoảng200.000ngườikhácvềsauđã chết vì bệnh námphổi.Đó chính là các ngoại ứng.May thay, tỷ lệ tửvong tại cácmỏ than ởMỹ đã sụt giảm đáng kể, xuốngmức khoảng 36ngườichếtmỗinămtheosố liệuhiệnnay.NhưngnếuJack tìnhcờsốngởTrungQuốc,hiệuứngtửvongnộiđịasẽcaohơnnhiều:mỗinămcóítnhất3.000thợmỏTrungQuốcchếtkhilàmviệc.

KhómàtráchđượcJackvìđãkhôngnghĩtớicácngoạiứng.Côngnghệhiệnđạitinhviđếnmứcnócókhảnăngcheđậynhữngchiphíliênquanđếnhoạtđộngtiêudùngcủachúngta.NguồnđiệndùngđểchạymáyđiềuhòanhiệtđộcủaJackthoạttrôngkhôngcógìbẩncả.Nhữngphần“bẩn”kiachỉhiệnramộtcáchthầnkỳ,nhưthểtừmộtcâuchuyệncổtíchvậy.

NếutrênthếgiớichỉcóvàichàngJack,haythậmchílàvàitriệu,thìđãchẳngaithèmquantâmlàmgì.Nhưngvìdânsốtoàncầuđangtiếngầntớicon số7 tỷ, thì tất cảnhữngngoạiứngnói trênngàycàngchồngchất lênthêm.Vậyaisẽlàngườiphảichitrảchocácngoạiứngđó?

Vềnguyêntắc,đâykhôngphảimộtvấnđềnangiải lắm.Nếuchúngtabiếtđượcchiphímàtoànnhânloạiphảigánhmỗikhicóaiđósửdụngmộtthùngxăng,chúngtacóthểápđặtmứcthuếtươngđươnglênngườiláixe.Số thuế này sẽ không nhất thiết khiến anh ta phải huỷ bỏ chuyến đi của

mình,vàcũngkhôngnênthế.Mụctiêucủathuếlàđảmbảorằngngườiláixephảichịutráchnhiệmđốivớitoànbộchiphímàhànhđộngcủaanhtatạora(hoặc,nóitheongônngữkinhtếhọc,lànộihóangoạiứng).

Doanh thu thuế có thể được phân bổ cho tất cả những đối tượng phảigánhchịunhữngtácđộngdokhíhậuthayđổi-vídụnhưnhữngngườisốngởcáckhuvựctrũngởBangladeshchẳnghạn,vìhọsẽbịngậplụttrướctiênnếumựcnướcbiểndâng.Nếuchúngtachọnđượcmứcthuếchínhxác,tổngdoanhthucóthểbùđắpđầyđủchocácnạnnhâncủatìnhtrạngthayđổikhíhậu.

Nhưngkhi phải thực sự giải quyết các ngoại ứng do thay đổi khí hậubằng thuế, tất cả những gì chúng ta có thể nói là chúc may mắn. Ngoàinhững trở ngại hiển nhiên - như việc ấn địnhmức thuế chính xác và tìmngườiđithuthuế-thìcònmộtthựctếkhác,đólàkhínhàkínhkhôngbịgiớihạntrongphạmvilãnhthổmỗiquốcgia.Bầukhíquyểntráiđấtluônởtrongtrạngtháivậnđộngliêntục,vớinhữngmôthứccựckỳphứctạp,vậylàkhíthảicủaanhbiếnthànhcủatôivàcủatôibiếnthànhcủaanh.Thếrồi toàncầuấmlên.

Giảsử,nếuAustraliaquyếtđịnhlậptứcngừngthảikhícarbon,quốcgiatốtbụngnàysẽkhôngđượchưởngnhữnglợiíchtừcửchỉhysinhđaukhổvàtốnkémcủamìnhtrừphimọingườicùnglàmnhưvậy.Songchẳngcóquốcgianàocóquyềnchỉbảonướckhácphảilàmgìcả.Trongnhữngnămgầnđây, thỉnh thoảngnướcMỹcũngcốgắngcắtgiảmbớt lượngkhí thải.NhưngkhinướcnàymongTrungQuốchayẤnĐộ làmviệc tương tự, thìkhócóthểtráchđượchọnếuhọnóirằng.Này,thếnàocácanhcũngphảiăntheocáchnàyhaycáchkhácthìmớitrởthànhsiêucườngnhưngàynaychứ,saochúngtôilạikhôngđượclàmthế?

Khimọingườikhôngbịbuộcphải trả toànbộchiphícủanhữnghànhđộngmìnhlàm,họsẽcóítđộnglựcđểthayđổihànhvicủamình.Trởlạicáithờinhữngthànhphốlớntrênthếgiớiđầyrẫyphânngựa;mọingườikhôngchuyểnsangdùngxehơivìviệclàmnàytốtchoxãhội;họlàmthếvìđólàlợi íchkinh tế sát sườncủacánhânhọ.Ngàynay,mọingườiđangbịbắtphảithayđổihànhvicủamìnhkhôngphảixuấtpháttừlợiíchcủariênghọmàlàvìtinhthầnquênmình.Điềunàycóthểkhiếntìnhtrạngấmlêntoàncầutrởthànhmộtvấnđềvôphươngcứuchữatrừphi-vàđâycũngthứmàngàiAlGoređangđặt cượcvào -mọingười sẵn lònggạt lợi ích cánhânsangmộtbênvàlàmnhữngviệcđúngđắnkểcảtrongtrườnghợpnógâytốnkémchobảnthânhọ.Goređangcốkhơidậybảnngãvịthatrongmỗingườichúngta,nhữngthiênthầnthánhthiệncămghétcácngoạiứng.

Bạnphải luônghinhớrằngcácngoạiứngkhôngphải lúcnàocũngrõràngnhưthoạttưởng.

Đểphòngngừatìnhtrạngxeđậutrênphốbịăntrộm,rấtnhiềungườiđãkhóavôlăngbằngmộtthiếtbịchốngtrộmgiốngnhưgậykhóaClub.KhóaClubrấttovàdễnhìnthấy(ngaycảdướiánhđènneonmàuhồng).KhisửdụngmộtchiếckhóaClub,bạnđangcôngkhainóivớimột tên trộm tiềmnăngrằngăntrộmxecủabạnlàmộttròkhónhằnđấy.Tuynhiên,tínhiệungầmẩnlạilàxecủaônghàngxómnhàbạn-chiếcxekhôngcókhóaClub-làmộtmụctiêungonănhơnnhiều.VậylàcâykhóaClubcủabạnđãtạoramộtngoạiứngtiêucựcđốivớicáchàngxómcủabạn,nhữngngườikhôngdùngkhóaClub,dướidạngrủirobịmất trộmxeđốivớihọtăngcaohơn.KhóaClublàmộtbàihọchoànhảođểminhhọachođềtàilợiíchcánhân.

Trong khi đó,một thiết bị tên là LoJack, theo nhiều phương diện, lạihoàntoàntráingượcvớikhóaClub.Đólàmộtmáypháttínhiệuvôtuyếnnhỏ,không lớnhơnmộthộpcard làbao,đượcgiấuởmộtnơinàođóbêntrong hoặc dưới gầm xe, nên những tên trộm không thể nhìn thấy được.Nhưngnếuchiếcxebịăntrộm,cảnhsátcóthểkíchhoạtmáypháttínhiệutừxavàlầntheotínhiệuđóđểtìmđếnchiếcxe.

KhôngnhưkhóaClub,LoJackkhôngngănkẻtrộmkhỏiđánhcắpchiếcxecủabạn.Vậythìsaobạnphảilắpđặtnócơchứ?

Lýdothứnhất,nógiúpbạntìmlạiđượcchiếcxe,vàtìmrấtnhanh.Đốivớichuyệnmấttrộmxeôtô,thìnhanhlànhântốcựckỳquantrọng.Mộtkhixe của bạn đã bịmất tích hơnmột hai ngày, thông thường bạn sẽ khôngmuốn tìm lại nữa, vì rất có thể nó đã bị tháo rời ra rồi.Kể cả bạn khôngmuốnxecủamìnhđượctìmra,thìcôngtybảohiểmcủabạnvẫnmuốn.Vìvậymột lýdo thứhai để lắpđặtLoJack là các công tybảohiểmsẽ chiếtkhấuphíbảohiểmchobạn.NhưngcólẽlýdohaynhấtlàởchỗLoJackthựcsựbiếnviệcbịmấttrộmxethànhmộtsựkiệnthúvị.

Lần theomộtchiếcxeđượccàiLoJackmangđếncảmgiáckíchđộngnhấtđịnh,nhưthểlũchósănvừađượcthảravậy.Cảnhsátbắttayvàohànhđộng, họ lần theo tín hiệu và thộp cổ tên trộm xe trước khi hắn kịp hiểuchuyệngì đangxảy ra.Nếubạnmaymắn, thậmchí hắn cònđổ đầy bìnhxăngchobạnnữakia.

Đasốxeăn trộmđềubịđưađếncácbãimổxe,đó lànhữngnhàmáyminibímật,tạiđâynhữngthiếtbịgiátrịnhấtcủachiếcxebịtháora,phầncònlạibịcánvụn.Cảnhsátkhómàlầnđếnđượcnhữngcơsởnày-chotớikhiLoJack xuất hiện.Giờ đây họ chỉ việc bám theo tín hiệu vô tuyến và

thườnglàhọtómđượcnguyêncảbãimổxeluôn.

Tất nhiên chủ các bãimổ xe cũng chẳng phải taymơ.Một khi chúngnhậnthấyđiềugìđangdiễnra,chúngthayđổingayquytrìnhlàmviệc.Taytrộmxegiờđâythayvìláithẳngchiếcxeđếnbãimổ,sẽđểxeởmộtbãiđỗxenàođóvàingày.Nếukhihắnquaytrởlại,chiếcxeđãbiếnmất,hắnsẽbiếtchiếcxeđócólắpLoJack.Nếukhông,hắnchorằngnóđủantoànđểcóthểđưavàobãimổ.

Đươngnhiêncảnhsátcũngđâucóngốcnghếchgì.Khihọtìmthấychiếcxebịđánhcắpnằmtrongmộtbãiđỗ,họcóthểsẽchọncáchkhônglấylạixengay.Thayvàođó,họtheodõichiếcxechođếnkhitêntrộmquaylạivàđểhắndẫnmìnhtớibãimổxe.

VậyLoJackđãkhiếncuộcsốngcủabọntrộmxekhókhăntớimứcnào?

Vớimỗi điểm% xe được gắnLoJack tăng thêm trongmột thành phốnhấtđịnh,sốvụtrộmxetrêntoànthànhphốgiảmtới20%.VìmộttêntrộmkhôngthểxácđịnhđượcxenàocóLoJack,hắnsẽkhôngdámliềulĩnhthửvậnmay với bất kỳ chiếc xe nào. LoJack khá đắt tiền, khoảng 700 đô-la,nghĩa là nó không phổ biến lắm, chỉ có chưa đến 2% tổng lượng xemớiđượcgắnthiếtbịnày.Kểcảthế,nhữngchiếcxenóitrêncũngtạoramộtkỳtíchtuyệtvờihiếmcó-mộtngoạiứngtíchcực-dànhchotấtcảnhữngláixekhôngcóđủtiềnmuaLoJack,vìnóbảovệcảxecủahọnữa.

Đúngvậy:Khôngphảingoạiứngnàocũngtiêucực.Nhữngtrườngcôngchấtlượngtạoracácngoạiứngtíchcựcvìtấtcảchúngtađềuđượchưởnglợitừmộtxãhộicónhiềungườiđượcgiáodụctốt.(Họcũnglàmtănggiátrịcáctàisản.)Cácnôngdântrồngcâyănquảvànhữngngườinuôiongtạorangoạiứngtíchcựcchonhau:câycốicungcấpphấnhoachođànongvàđànonglạithụphấnchocáccâyănquả,tấtcảđềumiễnphí.Đólàlýdotạisaonhữngngườinuôiongvàcácnôngdântrồngcâyănquảhaydựngtrạisảnxuấtcạnhnhau.

Mộttrongnhữngngoạiứngtíchcựcítaingờtớinhấtlạixuấthiệntronglốtmộtthảmhọatựnhiên.

Vàonăm1991,mộtngọnnúixóilởphủđầycâycốitạiđảoLuzonthuộcPhilippinebắtđầu rungchuyểnvàphun tràobụi tro sulfuric.Hóa raĐỉnhPinatubogiàcỗithươngyêucủamọingườilại làmộtngọnnúilửađãngủyên.Các nông dân và dân cưở khu vực xung quanh đều lưỡng lự khôngmuốnsơtán,nhưngcácnhàđịachấthọc,địachấnhọcvànúilửahọcđãlậptứckéođếnvàthuyếtphụchầuhếtdâncưrờibỏnhàcửa.

Cócảmặt tốt nữa: vàongày15 thángSáu,Pinatubophun tràodữdộitrongsuốtchíntiếng.Nhữngvụnổmạnhmẽđếnmứcđỉnhnúibịcụpvàophía trong, tạo thànhcáimàngười tagọi làhõmchảo,mộtmiệngnúi lửakhổnglồcóhìnhchiếcbátúp,đỉnhmớicủangọnnúigiờthấphơnđỉnhcũtớigần280mét.Tệhơn,cùnglúcđó,cómộtcơnbãolớnquétquakhuvựcnày.Theomộtbảnmôtả,từtrêntrờiđổxuống“nhữngtrậnmưaràovàbụitrocùngvôsốcụcđábọtcókíchcỡbằngtráibónggolf.”Khoảng250ngườichết,chủyếulàdomáinhàsập,vàđếnnhữngngàykếtiếp,cóthêmnhiềungườithiệtmạngdolởđất.Tuynhiên,nhờcólờicảnhbáotrướccủacácnhàkhoahọc,thiệthạivềngườitươngđốinhỏ.

SựkiệnPinatubolàvụphuntràonúilửamạnhnhấttronggầnmộttrămnăm.Chỉtrongvònghaitiếngtínhtừvụnổchính,bụitrosulfuricđãbốclênđộcaohaimươihaidặm.Đếnkhiquátrìnhphuntràohoàntoànchấmdứt,Pinatubođãthảihơn20triệutấnđioxit lưuhuỳnhvàotầngbìnhlưu.Hiệntượngnàycótácđộngnhưthếnàođếnmôitrường?

Hóarakhóimùđioxitlưuhuỳnhởtầngbìnhlưuđóngvaitrònhưmộtlớpmànchắnánhnắng,giúpgiảmlượngbứcxạmặt trờichiếuxuống tráiđất.Tronghainămtiếp theo,khimànkhói tandần, tráiđấtnguộiđi trungbình1độF, hay0,5độC.Đợt phun trào củamột núi lửa thực tế đãđảongược,dùchỉlàtạmthời,kếtquảcủatoànbộquátrìnhlàmấmtráiđấttíchlũytrongcảmộttrămnămtrước.

Pinatubocòntạoramộtsốngoạiứngtíchcựckhác.Cáckhurừngtrênkhắpthếgiớisinhtrưởngmạnhhơnvìcâycốiưathíchkiểuánhsángbịphântánchútít.Vàtấtcảlượngđioxitlưuhuỳnhlơlửngtrêntầngbìnhlưuđãtạoranhữngtiasángmặttrờiđẹpnhấtmàconngườitừngđượcthấy.

Tấtnhiênchínhsựlạnhđitoàncầumớithuhútđượcsựchúýcủacácnhàkhoahọc.MộtbàibáotrêntờScienceđãkếtluậnrằngmộtvụphuntràocóquymôbằngvụPinatuboxảyravàinămmộtlầnsẽ“bùlạiphầnlớnquátrìnhlàmnóngtráiđấtconngườicóthểgâyratrongcảthếkỷtới.”

NgaycảJamesLovelockcũngphải thừanhậnđiểmnày:“Chúng tacóthểđượccứuvớt,”ôngviết,“nhờmộtsựkiệnkhôngmongđợinhưmộtloạtcácvụphuntràonúilửađủmạnhđểngănchặnánhnắngmặttrờivànhờđólàm nguội Trái đất.Nhưng chỉ có những kẻ thua cuộcmới đem đặt cượccuộcsốngcủamìnhvàonhữngsựkiệnkỳquặctồitệđếnthế.”

Đúng,cólẽchỉcómộtkẻthuacuộc,haychíítlàmộttênngốc,mớitinrằngmìnhcóthểthuyếtphụcmộtngọnnúilửaphunnhữngthứxúkhícủanó lênbầu trời trongnhững thờiđiểm thíchhợp.Nhưngnếucóvàingười

ngungốclạinghĩPinatubocóthểgợiýmộtkếhoạchgiúpngănchặnsựấmlêntoàncầuthìsao?Loạingườingungốcgiốngnhưnhữngkẻđãtừngtinrằngphụnữkhôngphảimấtmạngtrongsinhnở,rằngnạnđóitrêntoànthếgiớikhôngphảilàdotrờiđịnhấy?Khihọđàosâuvàođịahạtnày,liệuhọcónghĩracáchđểthiếtlậpnhữnggiảiphápđơngiảnvàrẻtiềnhaykhông?

Vànếuđiềunàylàkhảthi,thìchúngtacóthểtìmthấynhữngtênngốcnhưvậyởđâu?

TrongmộtkhuvựclộnxộntạiBellevue,Washington,mộtkhungoạiôcủaSeatle,cómộtnhómcáctoànhàđặcbiệtkhótả.Mộtcôngtyđiềuhòakhôngkhívàsưởiấm,mộtxưởngđóngthuyền,mộtcửahàngchếtácgạchlát bằng đá cẩm thạch, vàmột tòa nhà khác trước đây từng là xưởng sửachữaxemô tôHarley-Davidson.Tòanhà cuối cùng làmộtkết cấukhôngcửa sổ, khônghề có nét gì hấp dẫn, rộngkhoảngmột ngàn tám trămmétvuông.Ngườitachỉbiếtđượcđókhôngphảinhàbỏhoangnhờmộtmảnhgiấydánlêncửakính.Trêngiấyghimấychữ“IntellectualVentures(IV)”.

Bêntrongtòanhàlàmộttrongnhữngphòngthínghiệmkỳquặcnhấtthếgiới.Ởđócócácmáytiện,máytạokhuôn,máyinbachiềuvàtấtnhiênlàrấtnhiềumáyvitínhcựcmạnh,songcòncócảmộtphòngnghiêncứucôntrùngnữa,tạiđâyhọnuôimuỗirồiđặtchúngvàomộtbểcárỗngvàtiêudiệtchúngbằngmộttialaserchiếutừkhoảngcáchhơn30mét.Thínghiệmnàyđược thiếtkếđểngănngừabệnhsốt rét.Cănbệnhnàychỉđược truyềnđinhờmộtsốloàimuỗicáinhấtđịnh,dođóhệthốngđịnhvịcủatialaserxácđịnhnhữngconmuỗicáithôngquatầnsốđậpcánh-muỗicáivỗcánhchậmhơnmuỗiđựcvìchúngtovànặnghơn-rồihạgụccácnàngtrongchớpmắt.

Intellectual Ventures làmột công ty phátminh. Bên cạnh nhữngmáymóckỹthuật,phòngthínghiệmcònquytụđượcmộtđộingũnhữngbộnãoưutúbậcnhất,cácnhàkhoahọcvànhữngngườichuyêngiảiquyếtcácvấnđềnangiảithuộcmọitầnglớp,ngànhnghề.Họtưởngtượngracácquytrìnhvàsảnphẩmrồiđăngkýbảnquyền,sốlượngđăngkýlênđến500bảnquyềnmỗinăm.Côngtynàycũngmualạicácbảnquyềntừcácnhàphátminhởbênngoài, từ cácnhàphátminhcủacáccông ty thuộcdanh sáchFortune500chođếnnhữngthiêntàicôđộcvẫnâmthầmmiệtmàilàmviệcdướicáctầng hầm.Hiện tại công ty đang nắm quyền kiểm soát với hơn haimươingànsángchế,consốnàycònlớnhơntổnglượngsángchếcủacảvàichụccôngtytrênthếgiớicộnglại.ThựctếnàyđãgâyranhiềulờiphànnànrằngIV làmột“gãkhổng lồvềbằngsángchế,” rằngnó tích lũycác loạibằngsángchếđểrồimoitiềntừnhữngcôngtykhác,thôngquaphápluậtnếucầnthiết.Nhưngkhôngcóchứngcứnàorõràngcóthểminhchứngchonhững

khẳngđịnhkiểunày.MộtđánhgiákháccóvẻthựctếhơnlàIVđãtạorathịtrườnglớnđầutiênchotàisảntrítuệ.

ĐứngđầunhómnhàkhoahọcnàylàmộtkẻưagiaoduđànđúmtênlàNathan,chínhlàngàiNathanchúngtađãđượcgặptrướcđó,ngườihyvọngcóthểlàmsuyyếucáccơnbãobằngcáchgieoxuốngbiểnnhữngđườngốngghéptừbánhxetảicóvỏbaongoài.Phải,kếtcấuđólàmộtsảnphẩmsángtạo của IV. Trong nội bộ công ty, nó được biết đến với cái tênBồnRửaSaltervìnóđẩynướcấmtrênmặtbiểnxuốngphíadướivàđượcpháttriểnlầnđầubởiStephenSalter,mộtkỹ sưngườiAnhdanh tiếng, ôngđãmiệtmàinghiêncứu suốtnhiều thậpkỷđể tìm ra cách tậndụng sứcmạnhcủasóngbiển.

Giờ đây có lẽ chúng ta đã hiểu rằngNathankhôngphảimột nhà phátminhnghiệpdưbìnhthường.ÔnglàNathanMyhrvold,nguyênlàtrưởngbộphận kỹ thuật tạiMicrosoft.Ông đã sáng lập IV vào năm 2000 cùng vớiEdwardJung,mộtnhàlýsinhhọctrưởngnhómkiếntrúcsưphầnmềmcủaMicrosoft.MyhrvoldkiêmnhiệmrấtnhiềuvaitròởMicrosoft:ngườidựbáotrướctươnglai,chiếnlượcgia,sánglậpviêncủaphòngthínghiệmnghiêncứucủacôngty,vàlàcốvấncủaBillGates.“TôikhôngbiếtmìnhcóthểtìmthấyaithôngminhhơnNathankhông,”chínhBillGatesđãcólầnphátbiểunhưvậy.

Myhrvold, nămnay tròn nămmươi tuổi, đã thôngminh từ rất lâu rồi.LớnlênởSeatle,ôngtốtnghiệptrườngtrunghọckhimớimườibốntuổivàđếnnămhaimươibatuổiđãlậnlưngmộtbằngcửnhân(toánhọc),haibằngthạcsĩ(địavậtlýhọc/vậtlýhọckhônggianvàkinhtếtoán),chủyếutạihaitrườngUCLAvàPrinceton.ÔngđãtớiĐạihọcCambridgeđểthựchiệnmộtnghiêncứuvềvũtrụlượngtửvớiStephenHawking.

MyhrvoldnhớlạihồiđượcxemshowtruyềnhìnhkhoahọcviễntưởngcủaAnhmang tênDr.Whokhicònnhỏ:“Vịtiếnsĩ tựgiới thiệumìnhvớimộtngườikhác,anhnàyliềnhỏi,‘Tiếnsĩư?Cóphảiônglànhàkhoahọcthuộc lĩnhvựcnàođókhông?’Vàông tađáp, ‘Thưangài, tôi lànhàkhoahọcthuộcmọi lĩnhvực.’Vàhồiđótôimuốnreolên,Phải!Phải!Tôicũngmuốntrởthànhngườinhưthế:mộtnhàkhoahọcthuộcmọilĩnhvực!”

Ônglàngườicóđầuócquảngbácđếnđộkhiếnchomộthọcgiảthôngkimbáccổcũngphảirunrẩyvìhổthẹn.Bêncạnhnhữngmốiquantâmvềkhoahọccủamình,ônglàmộtnghệsĩnhiếpảnhtrờisinh,mộtđầubếp,mộttay leonúi cựphách, vàmộtnhà sưu tập sáchhiếm,độngcơ tên lửa, cácdụngcụkhoahọccổ,vàđặcbiệtlàxươngkhủnglong:ônglàđồnglãnhđạocủamộtdựánkhaiquậtđãđàođượcsốxươngcủaloàiT.rexnhiềuhơnbất

kỳaitrênthếgiớinày.Ôngcũng–vàđiểmnàykhôngthểnóilàkhôngcóliênquangìđếnnhữngsởthíchcủaôngđược–vôcùnggiàucó.Vàonăm1999,khi rờiMicrosoft,ôngđãxuấthiện trongdanhsáchbốn trămngườiMỹgiàunhấtcủatạpchíForbes.

Đồngthời–vàđólàcáchMyhrvoldduytrìsựgiàucócủamình–ôngnổitiếnglàngườitằntiện.KhiôngdạoquaphòngthínghiệmcủaIVvàchỉchochúngtôithấynhữngmáymócvàcôngcụmìnhyêuthích,niềmtựhàolớnnhấtcủaôngđềudànhchonhữngmónđồôngmuatừeBayhoặctrongcácbuổi thanh lý tài sảncủacáccông typhá sản.MặcdùMyhrvold thấuhiểumọisựtinhviphứctạpnhưbấtkỳngườinàokhác,ôngvẫnluôngiữniềmtinsắtđárằngcácgiảiphápnênđượcthiếtkếsaochođơngiảnvàrẻtiềnnhấttrongkhảnăngchophép.

Ôngvàcácđồngnghiệpcũngđangthựchiệncácdựánkhácnhư:mộtđộngcơđốttrongtốthơn;cáchđểgiảm“lựcmasátgiữakhôngkhívàvỏ”củamáybay, nhờđó tănghiệu năng sử dụngnhiên liệu; vàmột kiểu nhàmáynănglượngnguyêntửmớicóthểcảithiệntriệtđểtươnglaicủanềnsảnxuấtđiệnnăngtrêntoànthếgiới.Mặcdùrấtnhiềuýtưởngcủahọmớichỉdừnglạiởcấpđộýtưởng,songmộtsốýtưởngđãcứuđượcmộtsốmạngngười.Côngtyđãphátminhramộtquytrình,nhờđómộtbácsĩgiảiphẫuthầnkinhđangphảixửlýmộtcabệnhphìnhmạchcóthểgửichoIVdữliệuchụpquétnãocủabệnhnhânđó,dữliệunàysẽđượcđưavàomộtmáyinbachiềuđểsảnxuấtramộtmôhìnhnhữngđiểmphìnhmạchbằngnhựacókíchthước lớnnhưthật.Môhìnhđósẽ lập tứcđượcchuyển tới taybácsĩ,dựavàođó,bácsĩcóthểxâydựngmộtkếhoạchchitiếtđểtấncôngchứngphìnhmạchtrướckhibổsọbệnhnhânra.

Phảihộiđủmộtliềulượngtựkiêutậpthểvừaphảithìmộtnhómnhỏcácnhàkhoahọcvàkỹsưnhưvậymớidámnghĩđếnchuyệnmìnhcóthểđồngthờixửlýrấtnhiềuvấnđềthuộcdạnggaigócnhấtcủacảthếgiới.Maysao,cácnhânvậtcủachúngtalạicóđủhàmlượngcầnthiết.Họđãphóngvệtinhlênmặttrăng,đãgiúpsứcchocôngcuộcbảovệnướcMỹkhỏicáccuộctấncôngbằngtênlửa,và,thôngquanhữngtiếnbộvitính,họđãthayđổicungcáchthếgiớivậnhành.(BillGateskhôngchỉlàmộtnhàđầutưbìnhthườngcủaIVmàôngcònđầutưvàomộtsốdựánđặcbiệtnữa.Tialaserdiệtmuỗilàsảnphẩmđáplạinguyệnvọngnhânáicủaôngmuốndiệttrừtậngốccănbệnhsốtrét.)Họcũngthựchiệnnhữngnghiêncứukhoahọcquyếtliệttrongnhiềulĩnhvực,baogồmcảkhoahọckhíhậu.

Chonênviệchọđểmắtđếnsựấmlên toàncầuchỉcòn làvấnđề thờigian.VàongàychúngtôithamquanIV,Myhrvoldđãtriệutậpkhoảnghơnchụcđồngnghiệpcủamìnhlạiđểnóivềvấnđềnàycũngnhưmộtsốgiải

phápcó thểcânnhắc.Họquâyquầnquanhmộtchiếcbànhội thảohìnhôvandài,Myhrvoldngồigầnmộtđầu.

Họ đều là những phù thủy tài ba, và không còn nghi ngờ gì nữa,MyhrvoldchínhlàHarryPotter.Trongkhoảngmườitiếngtiếpđó,đượctiếpsứcbằngmộtlượngsodaănkiênglớnkhủngkhiếp,ôngliêntụckhuấyđộngvàkhuếchđại,ngắtlờivàtháchthức.

Mọingườicómặttrongcănphòngđềuđồngtìnhrằngtráiđấtđangngàycàngấmlênvànhìnchunghọnghingờrằngcáchoạtđộngcủaconngườiphải có liênquan ít nhiềuđếnhiện tượngnày.Songhọ cũngđồngý rằngnhững lời lẽ phô trương về vấn đề ấm lên toàn cầu thường thấy trên cácphươngtiệnthôngtinđạichúngvàtrongchínhgiớiđãbịđơngiảnhóavàthổiphồngquámức.Myhrvoldnói,cóquánhiềubảnbáocáobịápđặtbởi“nhữngkẻravẻtađâythôngtháivàkhẳngđịnhchắcnhưđinhđóngcộtrằngnòigiốngcủachúngtarồisẽtuyệtdiệt.”

Ôngcótinkhông?

“Cólẽlàkhông.”

KhicáitênMộtsựthậtphiềnphứcđượcnhắctới,cảbànhọpsôilênvớinhữngtiếnglaó.CánhânMyhrvoldtinrằngmụcđíchcủabộphimlà“dọachomọingườisợvãimậtra.”ÔngkhẳngđịnhrằngmặcdùAlGore“vềlýkhônghềnóiđiêu,”songmộtsốkịchbảnácmộngmàôngtamôtả–giảdụchuyệnbangFloridabịnhấnchìmhoàntoàndướimựcnướcbiểnchẳnghạn–“khôngcóbấtcứcơsởnào trongthực tếvật lý thuộcbấtkỳkhungthờigianthíchhợpnàocả.Chưacómôhìnhkhíhậunàochothấynhữngsựkiệnnhưvậysẽxảyra.”

Songcộngđồngkhoahọccũngkhônghoàntoànđúng.Vìthếhệcácmôhìnhdựbáokhíhậuthờinay,theocáchnóicủaLowellWood,“vẫncònvôcùngthôsơ.”Wood,mộtngườitoconchắcnịch,làmộtnhàvậtlýhọcthiênthểlắmlờihiếmthấy,nămnayôngđãsáumươituổivàkhiếnngườitaphảiliêntưởngtớihìnhảnhmộtIgnatiusP.Reillyônhòathôngthái.Cáchđâyrấtlâu,ôngđãtừnglàthầydạycủaMyhrvold.(BảnthânWoodlàngườiđượcnhậnsựbảotrợcủanhàvậtlýhọcEdwardTeller.)MyhrvoldchorằngWoodlàmộttrongnhữngngườithôngtuệnhấttrêntoàncõivũtrụ.Ngoàichuyênngànhcủamình,dườngnhưWoodcòncómộtvốnkiếnthứckhakhávềgầnnhưtấtcảmọivấnđề:tốcđộtanchảycủalõibăngGreenland(80kilômétkhốimỗinăm);tỷlệcácnhàmáynănglượngkhôngcógiấyphéphoạtđộngcủaTrungQuốcđượcliệtkêtrênmạngtrongnămvừaqua(khoảng20%);sốlầncáctếbàoungthưdicăndichuyểntrongmáutrướckhiđápxuốngmột

địađiểmnàođó(“khoảngmộttriệulần”).

Woodđãgặtháiđượcnhiềuthànhtựurựcrỡtrongkhoahọc,vớitưcáchđạidiệnchocác trườngđạihọc,chocáccông ty tưnhân,vàchocảchínhphủMỹ.ChínhWoodlàngườiđầutiênkhaisinhraýtưởngvềhệthốngtiêudiệtmuỗibằngtialasercủaIV–nguyêndo,nghecóvẻhơiquenquen,làvìWood cũng tham gia nghiên cứu hệ thống phòng vệ tên lửa “StarWars”(ChiếnTranhGiữaCácVìSao)tạiPhòngThíNghiệmQuốcGiaLawrenceLivermore,songmớiđâyôngđãthôikhôngcònlàmviệcởđónữa.(TrướcchốngvũkhíhạtnhâncủaXôViếtgiờchuyểnsangchốngmuỗigâybệnhsốtrét:quảlàmộtbướctiếnvìhòabình!)

Hômnay,tạiphiênhọpthảoluậnýtưởngcủaIV,Woodmặcmộtchiếcáosơmimàucầuvồngvàthắtcàvạtcùngtông.

“Cácmôhìnhkhíhậuthôsơcảvềmặtkhônggianvàthờigian,”ôngnóitiếp.“Vìvậycórấtnhiềuhiệntượngtựnhiênmàchúngkhôngthểmôhìnhhóanổi.Chúngthậmchícònkhôngthểtáitạođượcnhữngcơnbãolớncấp7,8.”

Cómột sốnguyênnhândẫnđến tình trạngnày,Myhrvold lýgiải.Cácmôhìnhhiệnnaysửdụngmộtmạnglướicácôđểtáihiệnbảnđồtráiđất,vànhữngmắtlướinàyquálớn,khôngchophépcácnhàkhoahọcmôhìnhhóađượctìnhhìnhthờitiếtthựctế.Đểtạoranhữngmắtlướinhỏhơnvàchínhxáchơnsẽcầnphầnmềmmôhìnhhóatốthơn,đồngnghĩavớicầnsứcmạnhvitínhlớnhơn.“Chúngtôiđangcốgắngdựbáosựthayđổikhíhậutrongkhoảng hai mươi đến ba mươi năm tính từ thời điểm hiện tại,” ông nói,“song cũng phải cần khoảng thời gian dài tương đương thì ngành côngnghiệpmáyvitínhmớisảnxuấtrađượcnhữngchiếcmáyđủmạnhđểchúngtôicóthểlàmnổiviệcnày.”

Tuyvậy,hầuhếtcácmôhìnhkhíhậuhiệncóđềucóxuhướngchoranhữngdựbáotươngtự.Thựctếnàysẽdễkhiếnnhiềungườinghĩrằngcácnhàkhoahọckhíhậuđangnắmbắttìnhhìnhtươnglaikhárõ.

Khônghẳn,Woodnói.

“Tấtcảmọingườiđềuxoaynhữngnúmnútmìnhcó”–tứclà,điềuchỉnhcác thamsốkiểmsoátvàhệsố trongmôhìnhcủamình–“đểsaochohọkhôngtrởthànhkẻđứngngoàicuộc,vìmộtmôhìnhdựbáomộtmìnhmộtkiểusẽgặp rấtnhiềukhókhănkhi tìmkiếmnguồn tài trợ.”Nóimộtcáchkhác,chínhhiệnthựckinhtếcủaviệctàitrợchocácnghiêncứu,chứkhôngphảisựđồngthuậnkhoahọcriêngrẽvàvôtư,đangdẫndắtcácmôhìnhđếnkếtquảcuốicùnglàgầnnhưtrùngkhớpvớinhau.Nhưthếkhôngcónghĩa

làchúngtanênbỏquacácmôhìnhkhíhậuhiệnthời,Woodnóithêm–tuynhiên,khixemxétvậnmệnhcủahànhtinhnày,chúngtanêncânnhắcđếnbảnchấthạnchếcủachúng.

KhiWood,Myhrvoldvàcácnhàkhoahọckhácbànvềmộtsốquanđiểmphổbiếnxungquanhvấnđềấmlêntoàncầu,hầunhưkhôngmộtcóquanđiểmnàotỏrađúngđắnhoàntoàn.

Quánhấnmạnh tầmquan trọngcủacacbonđioxit? “Nhầmrồi,”Woodnói.

Tạisao?

“Vìcacbonđioxitkhôngphảilàloạikhínhàkínhchủchốt.Loạikhínhàkính chủ chốt chính là hơi nước.” Song các mô hình khí hậu hiện thời“khôngbiếtlàmcáchnàođểxửlýhơinướcvànhiềuloạimâykhác.Đólàmộtsựthậthiểnnhiênnhưngđangbịchốibỏ.Tôihyvọngchúngtasẽthuthập được những số liệu đáng tin cậy về lượng hơi nước trước năm2020hoặctầmthờiđiểmđó.”

Myhrvold tríchdẫn lạimộtbàibáokhámới, trongđónhấnmạnhrằngcarbon oxide có lẽ không có liên quan nhiều đến quá trình ấm lên xảy ratrong thờigiangầnđây.Thayvàođó, tất cảnhữngchấtônhiễmdạnghạtnặngmàchúng ta thải ra trongnhững thậpkỷvừaquadườngnhưđãlàmnguội bầukhíquyểnvì chúngchebớt ánh sángmặt trời.Đóchính làquátrìnhlạnhđitoàncầuđãthuhútsựchúýcủatoànthểgiớikhoahọchồithậpkỷ1970.Xuhướngnàybắtđầubịđảongượctừkhichúngta“dọndẹp”bầukhôngkhí.

“Vìvậyphầnlớnquátrìnhlàmấmchúngtađãchứngkiếntrongmộtvàithậpkỷvừaqua,”Myhrvoldnói,“thựcchấtcóthểlàkếtquảcủanhữnghoạtđộngchămsócmôitrườngtíchcực.”

Cáchđâykhônglâulắm,cáchọcsinhđãđượcdạyrằngcacbonđioxitlànguồnsốngtựnhiêncủacâycối,cũnggiốngnhưoxylànguồnsốngcủaconngườivậy.Ngàynay,trẻemsẽdễnghiêngtheohướngcoicacbonđioxitlàchấtđộchơn.Đólàtrongvòngmộttrămnămqua,lượngcacbonđioxittrongkhíquyểnđãgiatăngđángkểtừ280phầntriệulên380phầntriệu(ppm–partspertmillion).

SongtheolờicácnhàkhoahọccủaIVthìđiềumọingườikhôngbiết,đólàmậtđộcacbonđioxittrêntráiđấtcáchđâykhoảngchừng80triệunămvềtrước–làthờimàcáctổtiêncóvúcủachúngtađangtiếnhóa–làítnhất1.000phầntriệu.Thựctế,đócũnglàmậtđộcacbonđioxitmàbạnthường

xuyênhítvàophổinếubạnlàmviệctrongmộttòanhàtiếtkiệmnănglượngkiểumới, vì đó làmức cacbon đioxit được ấn định bởi nhóm kỹ sư chịutráchnhiệmthiếtlậpbộtiêuchuẩnvềcacbonđioxitchocáchệthốngthônghơivàsưởiấm.

Nhưvậycónghĩalàcacbonđioxitvềcơbảnkhônghềđộchại,vàthayđổi trong mật độ cacbon đioxit cũng không nhất thiết phản ánh thay đổitronghoạt động của conngười.Khí cacbonđioxit tồn tại trongkhí quyểncũngkhônghẳn là tác nhân làmấm trái đất: bằng chứng lấy từ các chỏmbăngchothấytrongkhoảngvàitrămngànnămqua,mậtđộcacbonđioxitđãtănglênsaukhinhiệtđộgiatăng,chứkhôngphảitheochiềungượclại.

NgồibêncạnhMyhrvoldlàKenCaldeira,mộtngườiănnóinhỏnhẹvớikhuônmặtkhánonnớtvàmáitócloănxoăn.ÔngđiềuhànhmộtphòngthínghiệmsinhtháitạiStanfordchoHọcviệnCarnegie.Caldeiralàmộttrongnhữngnhàkhoahọckhíhậuđượctrọngvọngnhấttrênthếgiới,nghiêncứucủaôngđãđượcnhữngnhàhoạtđộngvìmôitrườngnhiệttìnhnhấttríchdẫnlạivớitháiđộhếtsứctánthưởng.Ôngvàmộtđồngtácgiảlàngườisángtácracụmtừ“sựaxithóađạidương,”đó làquá trìnhbiểnhấp thụquánhiềucacbonđioxitđếnmứcsanhôvàcáctổchứcsinhvậtởvùngnướcnôngbịđedọa.ÔngcũngđónggópcácnghiêncứuchoỦybanLiênChínhphủvềthayđổikhíhậu,nhờđóđãđượcnhậngiảiNobelHòabìnhnăm2007cùngAlGorevìđã rung lên tiếngchuôngcảnh tỉnhvềvấnđềấmlên toàncầu.(Phải,CaldeiracũngđãđạtmộtgiảiNobelđấynhé.)

Nếu bạn gặp Caldeira trongmột bữa tiệc, rất có thể bạn sẽ nghĩ ôngthuộcmộtnhómhoạtđộngvìmôitrườngtíchcựcnàođó.Ởtrườngđạihọc,ônghọcchuyênngànhtriếthọc,nhưnglạychúa,chínhcáitêncủaông–đọcchệch từ caldera, hõmchảo,mộtmiệngnúi lửa cóhình chiếcbát úp– lạihướngôngđếnthếgiớitựnhiên.Thờitrẻ,(nayôngđãnămmươibatuổi),ông làmộtnhàhoạtđộngvìmôi trườngcứng rắnvà làngườiủnghộhòabìnhnhiệttình.

Caldeirahoàntoànbịthuyếtphụcrằngcáchoạtđộngcủaconngườichịutráchnhiệmítnhiềuđốivớisựấmlêntoàncầu.ÔngcũngtỏrabiquanhơnMyhrvoldvềtácđộngcủakhíhậutươnglailênnhânloại.Ôngtinrằng“loàingườivôcùngnguxuẩnvìcứtiếptụcxảthảicacbonđioxit”nhưchúngtađanglàmhiệnnày.

Tuynhiênnghiêncứucủaônglạichothấycacbonđioxitkhôngphảilàkẻthùchínhtrongcuộcchiếnnày.Thứnhất,vớitưcáchlàmộtloạikhínhàkính, cacbon đioxit hoạt động không hiệu quả lắm. “Một lượng cacbonđioxitlớngấpđôigiữlạichưađến2%tổngbứcxạnhiệtmàtráiđấtthảira,”

ôngnói.Thêmnữa,khícacbonđioxittồntạitrongkhíquyểnbịchiphốibởiquyluậtlợitứcgiảmdần:cứmỗigigatoncacbonđioxitthêmvàobầukhôngkhílạicótácđộngbứcxạkémhơnsovớigigatontrướcđó.

Caldeiracóđềcậpđếnmộtnghiêncứudoôngđảmnhiệm,trongđóxemxét tácđộngcủamậtđộcacbonđioxit tăngcaohơnđốivớiđờisống thựcvật.Thựcvật lấynước từ trongđất, songchúng lại lấy thứcăn–chính làcacbonđioxit–từkhôngkhí.

“Câycốiphảitrảgiácựcđắtchocacbonđioxit,”LowellWoodchenvào.“Khi lấycacbonđioxit từkhôngkhí,mộtcáicâyphảihútvàolượngnướcnhiềugấpmộttrămlầntừđấtsovớinhữngthờiđiểmbìnhthường,trêncơsởmột-phân-tử-mất-điđổilấymột-phân-tử-có-thêm.Đasốcácloạicây,đặcbiệttronggiaiđoạnhoạtđộngtíchcựcnhấtcủamùasinhtrưởng,đềucầnrấtnhiềunước.Chúngbịmấtnướctrầmtrọngtrongquátrìnhlấythứcănchomình.”

Dovậymật độ cacbon đioxit tăng lên cũng có nghĩa là cây cối cần ítnướchơnđểsinhtrưởng.Vậyđiềugìxảyravớinăngsuất?

NghiêncứucủaCaldeirachothấykhitănggấpđôilượngcacbonđioxitvàgiữnguyêncácyếutốđầuvàokhác–nước,chấtdinhdưỡng,v.v...–kếtquảlàcâycốisinhtrưởngthêmtới70%,mộtlợiíchhiểnnhiênđốivớinăngsuấtnôngnghiệp.

“Đólàlýdotạisaođasốcácnhàkínhươmcâythươngmạilạithườngbơmthêmcacbonđioxitvào,”Myhrvoldnói.“Vàhọthườngduytrìmậtđộkhínàyởmức1.400phầntriệu.”

Caldeirachobiết, “haimươingànnămvề trước,mậtđộcacbonđioxitthấphơn,mựcnướcbiểnthấphơn–vàcâycốigầnnhưrơivàotrạngtháingạt thởvì thiếucacbonđioxit.Mậtđộcacbonđioxitngàynay,mựcnướcbiểnngàynay,haynềnnhiệtngàynaykhôngcóđiểmgìđặcbiệtcả.Thứsẽlàmchúng ta tổnhại nhiềunhất là tốcđộ thayđổichóngmặt.Về cơbản,lượngcacbonđioxittăngthêmcóthểlàmộtđiềutốtđốivớisinhquyển–chỉcóđiềunóđangtăngquánhanh.”

CácnhàkhoahọccủaIVcòndẫnravôsôivídụkhácvềcácquanđiểmphổbiếnnhưnglạicựckỳsailầmliênquanđếnhiệntượngấmlêntoàncầu.

Vídụ,mựcnướcbiểndângcao“khôngphảibịchiphốichủyếubởihiệntượngcácsôngbăngtanchảy,”Woodnói,mặcdùhìnhảnhđólàmộtcôngcụđắcdụngđốivớicácnhàhoạtđộngvìmôi trường.Sự thậtkémlâmlyhơnnhiều.“Nguyênnhâncơbảnlàdosựấmlêncủanước–theođúngnghĩa

đen,làsựgiãnnởnhiệtcủanướcbiểnkhinóbịđunnónglên.”

Mựcnướcbiểnđangdânglên,Woodnói–vàđãdânglêntrongsuốtgầnmườihaingànnăm,tínhtừthờiđiểmkếtthúckỷbănghàcuốicùng.Cácđạidươngngàynaycaohơnkhoảng129métsovớihồiđó,nhưngphầnlớnquátrìnhdângnướcxảyratrongmộtnghìnnămđầutiên.Trongthếkỷqua,cácbiểnchỉdânglênthêmchưatới20cm.

Đốivớitươnglai:thayvìmứcnướcdângkinhhoànglênđếnmườimétmàmộtsốngườiđãdựbáochothếkỷtới–tạmbiệt,Florida!–Woodchỉrarằng tài liệu có căn cứ đích xác nhất viết về đề tài này đã đưa ra con sốkhoảng45cmtínhđếnnăm2100.Mứcdângnàycònthấphơnnhiềusovớimựcnướcthủytriềudânglênhailầnmộtngàyởhẩuhếtcácvùngduyênhải.Ông kết luận, “Thế nên cũng hơi khó để xác định cuộc khủng hoảng ghêgớmsắpxảyratrênphươngdiệnnào.”

Khiấy,Caldeira,vớikhuônmặtphảngphấtnétgìđóđaukhổbuồnbã,đã nhắc đếnmột tai họamôi trườngmà ít ai ngờ tới nhất: cây cối. Phải,chínhlàcâycối.Bảnthânvốnlàngườisốngrất“xanh”–vănphòngcủaôngtạiStanfordđượclàmmátbằngmáyphunhơinướcthayvìđiềuhòanhiệtđộ–songnghiêncứucủaônglạipháthiệnrarằngviệctrồngcâyởmộtsốđịađiểmnhấtđịnhthựcchấtlàmchotìnhtrạngấmlênthêmtrầmtrọngvìnhữngchiếclátươngđốitốimàuhấpthụnhiềuánhnắngmặttrờihơnlàcácthảmcỏ,samạccát,haynhữngvùngtuyếtphủtrắng.

Còncómộtthựctếkhácliênquanđếnsựấmlêntoàncầurấtítđượcbànluận:suốtmấynămqua,khitiếngtrốngbáohiệungàytậnthếngàycàngầmĩ hơn, thì nền nhiệt trung bình trên toàn cầu trong giai đoạn đó thực tếlạigiảm.

Trongcănphònghộithảotốiom,MyhrvoldchochiếulênmànhìnhmộtslidetómtắtcácquanđiểmcủaIVvềdanhsáchmộtloạtnhữnggiảipháphiệnđangđượcđềxuấtnhằmxửlýtìnhtrạngấmlêntoàncầu.Trênđóghimấydòngchữsau:

•Quáítỏi

•Quámuộn

•Quálạcquan

Quáítỏinghĩalànhữngnỗlựcbảotồnthườngthấyvềcơbảnkhôngtạora sự khác biệt nào đáng kể. “Nếu bạn tin rằng có một vấn đề cần giảiquyết,”Myhrvoldnói,“thìnhữnggiảiphápphảiđủmạnhđểgiảiquyếtnó.Nănglượnggióvàđaphầntấtcảcácloạinănglượngthaythếkhácđềuđáng

yêucả,songchúngkhôngđạtđượcquymôđủlớn.Trênphươngdiệnnày,cáccánhđồnggióthựcchấtlàmộtđốitượngbaocấpcủachínhphủ.”ThếcònchiếcPriusđượcmọingườivôcùngyêuquýcũngnhưrấtnhiềuloạixecộ thải ítkhóikhác thì sao?“Chúngrất tuyệt,”ôngnói,“chỉ trừviệcgiaothôngvậntảikhôngphảilàmộtkhuvựcquantrọnglắm.”

Bêncạnhđó,thanlàmộtloạinguyênliệuquáưrẻmạt,đếnmứccốgắngsảnxuấtrađiệnmàkhôngdùngđếnthansẽlàmộthànhđộngtựsátvềmặtkinh tế, nhất là trong trường hợp các nước đang phát triển.Myhrvold lậpluậnrằngcácthỏathuậnhạnchếvàtraođổi(capandtrade),nhờđóviệcxảthảikhíđốtthanbịhạnchếbằngquotavàchiphí,khônggiúpcảithiệntìnhhìnhlàmấy,mộtphầnvìđã...

Quámuộn.Chukỳbánrãcủacacbonđioxittồntạitrongkhíquyểnkéodàikhoảngmộttrămnăm,vàmộtphầncủanóvẫncònởlạitrongbầukhôngkhíhàngngànnămnữa.Vậynênkểcả loàingườicóngừngđốt tấtcảcácloạinhiênliệuhóathạchngaylậptứcthìlượngcacbonđioxithiệntạivẫnsẽlơlửngtrênkhôngsauvàithếhệnữa.GiảsửnướcMỹ(vàcóthểlàcảchâuÂu)cómộtcuộclộtxácthầnkỳchỉsaumộtđêmvàtrởthànhnhữngxãhộikhôngcarbon.RồitagiảsửtiếprằnghọthuyếtphụcđượcTrungQuốc(vàcóthểlàcảẤnĐộnữa)pháhủymọinhàmáynhiệtđiệnđốtthanvàxetảichạybằngdầudiesel.Chừngnàocacbonđioxittồntạitrongbầukhíquyểnvẫncòn,thìcólàmđượcnhưthếđinữacũngchẳngmanglạiíchlợigìlắm.Vàthêmvàođó,việcmơtưởngvềmộtxãhộikhôngcarbonthậtsựlàsuynghĩ...

Quálạcquan.“Córấtnhiềuthứmọingườitưởnglàtốthóaralạikhôngphảivậy,”Myhrvoldnói.Ôngdẫnramộtvídụ,đólànănglượngmặttrời.“Vấnđềcủacáctấmpinmặttrờilàởchỗchúngcómàuđen,vìchúngđượcthiếtkếđểhấpthụánhsángtừmặttrời.Nhưngchỉkhoảng12%lượngánhsángđượcchuyểnthànhđiện,phầncònlạibứcxạdướidạngnhiệtnăng–vàkhiếnquátrìnhấmlêntoàncầuthêmtrầmtrọng.”

Mặc dù việc chuyển sang sử dụng năng lượngmặt trời trên diện rộngthoạt trông có vẻ hấp dẫn, nhưng thực tế thì lại khá trớ trêu.Lượngnănglượngbịtiêutốnvàocôngcuộcxâydựnghàngngànnhàmáyđiệnmặttrờiđủđể thay thế tấtcảcácnhàmáynhiệtđiệnđốt thanvàcác loạinhàmáyđiện khác sẽ tạo ra một “món nợ làm ấm” (từ củaMyhrvold) lớn khủngkhiếptrongdàihạn.“Cuốicùng,chúngtacũngsẽcómộtcơsởhạtầngsảnxuấtnănglượngkhôngcarboncựckỳhoànhtráng,nhưngchỉsaukhiđãlàmchotìnhtrạngxảthảivàấmlêntoàncầuthêmtrầmtrọngquamỗinămchođến ngày kết thúc quá trình xây dựng các nhàmáy điệnmặt trời,mà quátrìnhđócóthểkéodàitừbamươitớinămmươinămròng.”

Nóinhưvậykhôngcónghĩalàchúngtanênbỏquavấnđềnănglượng.ĐólàlýdotạisaoIV,cũngnhưtấtcảcácnhàsángchếtrêntoànthếgiới,đangcốcôngnghiêncứuđểtìmrachiếcchénthánh:nhữngdạngnănglượngrẻhơnvàsạchhơn.

Songđứngtrênphươngdiệnkhíquyển,nănglượngđạidiệnchocáimàchúngtagọilàtìnhthếtiếnthoáilưỡngnanđầuvào.Thếcòntìnhthếtiếnthoáilưỡngnanđầurathìsao?Nếucácloạikhínhàkínhchúngtađãthảiracótạoramộtthảmhọasinhtháithìsao?

Myhrvoldkhôngloạitrừkhảnăngđó.Cóthểôngđãnghĩtớinhữngkịchbảntươngtựvớicácchitiếtkhoahọccụthểhơncảnhữngkẻmởmiệngralà nói về ngày tận thế: sự sụp đổ của những phiến băng rộng lớn ởGreenlandhoặcNamCực;mộtlượngkhímethanekhổnglồsẽbịthoátradosựtanchảykhốibăngvĩnhcửuởcácvùngcực;và,theomôtảcủaông,“sựphânrãcủahệthốngcácdònghảilưuấmởphíabắcĐạiTâyDươngsẽđặtdấuchấmhếtchohảilưuGulfStream.”

Vậy điều gì sẽ xảy ra nếu những kẻ luôn nói về ngày tận thế lại nóiđúng?Nếutráiđấtđangtrởnênấmhơnmộtcáchnguyhiểmthìsao,liệuđólàdocungcáchsửdụngnhiênliệuhóathạchphungphícủachúngtahaydomộtchukỳkhíhậutựnhiênnàođó?Hẳnchúngtakhôngmuốncongườilạivàchỉbobogiữriêngcáithânmình,phảikhông?

Năm1980,khiMyhrvoldđanglàmộtsinhviêntốtnghiệptạiPrinceton,núi St.Helens tại quê nhà ông ở bangWashington lại phun trào.Mặc dùđangởcáchđógầnbangàndặm,Myhrvoldvẫnnhìnthấymột lớpbụi tromỏngphủlênbậucửasổphòngmình.“Khómàkhôngnghĩtớibụinúilửađượckhinóđổxuốngnhưmưangaytrênphòngkýtúcxácủabạn,”ôngnói,“mặcdùphảinóithànhthậtlàcănphòngcủatôirấtbừabộntheonhiềucáchkhác.”

Ngaycảkhimớichỉ làmộtcậubé,Myhrvoldđã luôntòmòtrướccáchiệntượngđịavậtlý-núilửa,điểmđentrênmặttrời,vànhữngthứtươngtự-vàlịchsửtácđộngcủachúngđốivớikhíhậu.TiểuKỷBănghàhấpdẫnđến mức Myhrvold đã thuyết phục cả gia đình đi thăm cực BắcNewfoundland, nơi người ta đồn rằngLeif Eriksson và các tay cướp biểnVikingđãdựngtrạicáchđâymộtngànnăm.

Mốiliênhệgiữacácngọnnúilửavàkhíhậukhôngphảiđiềugìmớimẻ.Mộtvịbáchọckhác,BenjaminFranklin,đãviếtratácphẩmcólẽlàtàiliệukhoahọcđầu tiênvềđề tàinày.TrongcuốnNhữngphỏngđoán và tưởngtượngvềkhítượnghọc(MeteorologicalImaginationsandConjectures),xuất

bảnnăm1784,FranklinthừanhậnrằngnhữngđợtphuntràonúilửagầnđâytạiIcelandđãđemđếnmộtmùađôngđặcbiệtkhắcnghiệtvàmộtmùahèmátmẻvới“mànsươngmờngàyđêmphủkíntoànbộchâuÂuvàmộtphầnlớnBắcMỹ.”Năm1815,đợtphuntràokhủngkhiếpcủaĐỉnhTamboratạiIndonesiađãtạora“Mộtnămkhôngcómùahè,”mộtthảmhoạtoàncầuđãtiêudiệtmùamàng,gâyranạnđóivàtìnhtrạngcướpbóclươngthựcthựcphẩmởkhắpnơi,vàmangtuyếtđếnNewEnglandtừthángSáu.

NhưcáchnóicủaMyhrvoldthì:“Tấtcảnhữngngọnnúilửathựcsựtoxácđềucókhảnăngtácđộnglênkhíhậu.”

Núilửaphunlàchuyệnthườngxuyênnhưcơmbữa,xảyratrênkhắpthếgiới,songnhữngngọnnúilửathựcsự“toxác”thìlạirấthiếm.Nếukhông-chà,chắcchúng tachẳngcònngồiởđâyđể lovềsựấm lên toàncầunữađâu.NhànhânchủnghọcStanleyAmbrosechorằngmộtvụnổsiêunúilửaxảyraởHồTobatrênđảoSumatracáchđâykhoảngchừngbảymươingànnămđãchephủmặttrờihoàntoàn,đếnmứcnókéotheomộtkỷbănghàđãgầnnhưđẩygiốngngườivượnHomosapiensvàocảnhtuyệtdiệt.

Nhântốtạolênđiểmkhácbiệtchomộtngọnnúilửatoxáckhôngchỉởchỗnóphunrabaonhiêukhóibụi,màlàkhóibụiđólanđiđâu.Mộtngọnnúilửađiểnhìnhphunđioxitlưuhuỳnhvàotầngđốilưu,tầngkhíquyểngầnvớibềmặttráiđấtnhất.Nócũnggiốngnhưđiềucácnhàmáynhiệtđiệnđốtthanlàmvớikhíthảicủamình.Trongcảhaitrườnghợp,khíđộclơlửngtrêntrờichỉtrongkhoảngmộttuầnrồirơixuốngđấtdướidạngmưaaxit,thườnglàphủlênmộtkhuvựccóbánkínhvàitrămdặmtínhtừđiểmkhởiphát.

Songmộtngọnnúilửalớnbắnđioxitlưuhuỳnhlênxahơnnhiều,tớitậntầngbìnhlưu.Đólàtầngkhíquyểnbắtđầutừkhoảngcáchbảydặmtrênmặttráiđất,hoặcsáudặmnếutínhtừcácđỉnhcực.Bêntrênngưỡngđộcaođó,cómộtsựthayđổighêgớmởnhiềuhiệntượngkhíquyểnkhácnhau.Đioxitlưuhuỳnhkhôngrơitrởlạimặtđấtnhanhchóngmàhấpthụhơinướcởtầngbìnhlưuvàhìnhthànhnênmộtđámmâyphunlanđivớitốcđộrấtnhanh,baobọchầuhếtđịacầu.Trêntầngbìnhlưu,đioxitlưuhuỳnhcóthểlưulạitớimộtnămhoặchơn,dođósẽtácđộnglênkhíhậutoàncầu.

Đólàđiềuđãxảyravàonăm1991khiĐỉnhnúiPinatubophuntràotạiPhilippines.PinatubokhiếnĐỉnhSt.Helenscũngphảikhócròngvìhổthẹn;nóđẩyđioxitlưuhuỳnhvàotầngbìnhlưunhiềuhơnbấtcứngọnnúilửanàotínhtừvụKrakatoa,cáchthờiđiểmđóhơnmộtthếkỷ.Tronggiaiđoạngiữahaivụphuntrào,khoahọcđãcónhữngtiếnbộvượtbậc.MộtnhómnhỏcácnhàkhoahọcđếntừkhắpcácnướctrênthếgiớiđãtụhọpđểthựchiệnquansáttạiPinatubo,họđượctrangbịnhữngcôngnghệhiệnđạiđểthulạibấtcứ

dữ liệunàocó thểđo lườngđược.HậuquảkhíhậudoPinatubogây ra làkhôngthểchốicãi:lượngozonegiảm,ánhnắngmặttrờibịphântánnhiềuhơn,và,phải,nềnnhiệttoàncầugiảmsúttrongthờigiandài.

NathanMyhrvoldkhiấyđanglàmviệcởMicrosoft,songôngvẫnluôntheodõisátsaocáctàiliệukhoahọcvềnhữnghiệntượngđịavậtlý.ÔngghichúlạivềcáctácđộngkhíhậucủaPinatubovà,mộtnămsau,làvềmộtbảnbáocáodàychíntrămtrangtừViệnKhoahọcQuốcgia(NAS)vớitêngọiCáckhuyếnnghịchínhsáchvềtìnhtrạnglàmấmnhàkính.Bảnbáocáonàybaogồmmộtchươngvềgeo-engineering(tạmdịch:côngnghệđịakỹthuật),NASđịnhnghĩađây làcôngviệc“sửachữamôi trườngcủachúng ta trênquymôlớnnhằmchốngtạihoặcvôhiệuhóatácđộngcủanhữngthayđổitronghóahọckhíquyển.”

Nóimộtcáchkhác:nếuhoạtđộngcủaconngườiđanglàmtráiđấtnóngdầnlên,thìliệutrítuệcủaconngườicólàmnónguộiđiđượckhông?

Từbaođờinay,conngườiđãcốgắngkhốngchếthờitiết.Gầnnhưtấtcảmọiloạitôngiáotừngđượcphátminhrađềucóbàikhấncầumưa.Songđếnvài thậpkỷgầnđây,chínhnhữngngười theochủnghĩa thế tụcđãbiếnnóthành sự thật. Vào cuối những năm 1940, ba nhà khoa học của GeneralElectrictạiSchenectady,NewYork,đãgieothànhcôngiôtbạcvàocácđámmây.BộbanàybaogồmmộtnhàhóahọctênlàBernardVonnegut;ngườichịutráchnhiệmmảngquanhệcôngchúngcủatoànbộdựánlàemtraiôngtênKurt,saunàyôngtađãtrởthànhmộttiểuthuyếtgianứctiếngtrêntoànthếgiới–vàtrongnhữngtácphẩmcủamình,ôngđãvậndụngnhiềutưliệuphongphúvềnhữngsảnphẩmkhoahọccaosiêuôngcócơhộitiếpxúchồicònởSchenectady.

BảnbáocáoNASxuấtbảnnăm1992đãđemlạitiếngvangkhôngnhỏchocôngnghệđịakỹthuật,tínhđếnthờiđiểmđó,côngnghệnàychủyếubịxemnhưsảnphẩmcủanhữngkẻsuynghĩlậpdịvàcáctổchứclừađảo.Tuynhiên,mộtsốđềxuấtcủaNAScóvẻkhákỳquặc,kểcảnếuđặttrongngữcảnhmộtcuốntiểu thuyếtcủaVonnegut.Vídụ,một“tấmmànbongbóngphức”baogồmhàngtriệuquảbóngcóbềmặtđượcphủnhômsẽđượcthảlên trờiđểgiúp làmchệchhướngcác tianắngmặt trời.Rồiđếnkếhoạch“gươngkhônggian”,trongđókêugọiviệcthiếtlậpmộthệthốngbaogồmnămmươinhămngàncánhbuồmphảnquanglơlửngtrêncaobaoquanhtráiđất.

BáocáocủaNAScũngđềcậpđếnkhảnăngkhuếchtánđioxitlưuhuỳnhmộtcáchcóchủđíchtrêntầngbìnhlưu.ÝtưởngnàylàsảnphẩmcủamộtnhàkhoahọckhíhậungườiBelarustênMikhailBudyko.SauvụPinatubo,

ngườitađãbiếtchắcrằngđioxitlưuhuỳnhtồntạitrêntầngbìnhlưulàmtráiđấtlạnhđi.Nhưngchẳngphảisẽtốthơnnếutakhôngphảitrôngchờnhữngngọnnúilửalàmcôngviệcđóhaysao?

Thậtkhôngmay,ýtưởngđềxuấtđưađioxitlưuhuỳnhlêntầngbìnhlưuvừaphức tạp, tốnkém, lại thiếu tính thực tế.Vídụ,bơmđầykhívàoruộtpháorồibắnthẳnglêntrờichẳnghạn.Hoặcchomộtđộimáybaychiếnđấuvậnhànhbằngxăngchứahàmlượnglưuhuỳnhcaobaytớitầngbìnhlưuvàxả khói thải ở đó. “Nghe giống chuyện khoa học viễn tưởng hơn là khoahọc,”Myhrvoldbìnhluận.“Chẳngcókếhoạchnàotrongsốnàycótínhkinhtếhoặcthựctếcả.”

Vấnđềcònlạilàởchỗrấtnhiềunhàkhoahọc,nhấtlànhữngngườithânthiệnvớithiênnhiênnhưKenCaldeira,cảmthấyýtưởngđóthậtđángghêtởm.Thảihóachấtvàokhíquyểnđểđảongượcnhữngthiệthạigâyrado…thảihóachấtvàokhíquyềnư?Quảlàmộtkếhoạchđiênrồ,ngớngẩn,mộtsựviphạmthôbạomọigiáolýcủamôitrườngluận.Nhữngngườivẫncoisựấmlêntoàncầulàmộtvấnđềtôngiáohẳnkhólòngtưởngtượngramộthànhđộngbángbổkinhkhủnghơn.

Songlýdothuyếtphụcnhấtđểbácbỏýtưởngnày,theoCaldeira,đơngiảnlàvìnósẽkhônghiệuquả.

ĐólàkếtluậncủaôngsaukhingheLowellWoodthuyếtgiảngvềđioxitlưuhuỳnhtrêntầngbìnhlưutrongmộthộinghịkhíhậutổchứcnăm1998tạiAspen.Songvốn làmộtnhàkhoahọc tin tưởngdữ liệu thực tếhơn làniềm tin cảm tính – kể cả trong trường hợp này những niềm tin về môitrườngvẫngầnvớitráitimônghơn–CaldeirađãchochạymộtmôhìnhkhíhậuđểkiểmchứngnhữngkhẳngđịnhcủaWood.Ôngchobiết,“Mụcđíchlàđểchấmdứtmọibànluậnvềcôngnghệđịakỹthuật.”

Ôngđãthấtbại.MặcdùCaldeiraghétcayghétđắngcáikháiniệmnày,songmôhìnhcủaônglạicủngcốthêmnhữngkhẳngđịnhcủaWoodrằngcôngnghệđịakỹ thuật có thểgiúpổnđịnhkhíhậudùhậuquảđikèm làlượngcacbonđioxittrongkhíquyểnsẽtăngvọt,vàôngđãviếtmộtbàibáođểcôngkhaiđiềuđó.Caldeira,ngườiítmặnmànhấtvớicôngnghệđịakỹthuật,lạithayđổisuynghĩvàsẵnlòngkhámphásâuhơnýtưởngnày.

Kết quả là,mười năm sau,Caldeira,Wood vàMyhrvold –một ngườitừngđấutranhvìhòabình,mộtngườitừnglàkiếntrúcsưchếtạovũkhí,vàmộtngườitừnglàcậubéhâmmộcướpbiểnViking–đãhọplạicùngnhautạinơitừnglàmộtxưởngsửachữaxemôtôHarleyDavisonđểnghĩcáchngănchặnsựấmlêntoàncầu.

KhôngchỉriêngtiềmnănglàmlạnhcủađioxitlưuhuỳnhtrêntầngbìnhlưukhiếnCaldeirangạcnhiên.Ôngcònsửngsốtvìlượngchấtcầnthiếtđểtạohiệuứngnàyítđếnkhôngngờ:chỉkhoảng129lítmỗiphút,khônglớnhơnlàbaosovớilượngnướcphunratừmộtvòitướivườncỡlớn.

Ấmlênlàmộthiệntượngvùngcực,điềuđócónghĩalàcácvùngnằmởvĩđộcaosẽnhạycảmvớithayđổikhíhậuhơncácvùnggầnxíchđạo.Theoước tínhcủaIV,một trămnghìn tấnđioxit lưuhuỳnhmỗinămcó thểđảongượchoàn toànquá trìnhấmlên tạiBắcCựcvà làmgiảmtình trạngnàytrênphầnlớnBáncầuBắc.

Nghethìcóvẻnhiềunhưng,nóimộtcáchtươngđối,đóchỉlàmộtmẩumóng taymà thôi.Mỗinămcó chí ít 200 triệu tấn sulful dioxidehòavàokhôngkhí,khoảng25%là từcácnúi lửa,25%cónguồngốctừconngườinhưcácloạixecóđộngcơvàcácnhàmáynhiệtđiệnđốtthan,vàphầncònlạiđếntừcácnguồntựnhiênnhưbọtnướcbiểnchẳnghạn.

Vậytoànbộlượngđioxitlưuhuỳnhcầndùngđểtạorahiệuứngthayđổitoàncầuchỉbằng1/20của1%tổnglượnglưuhuỳnhhiệnđangđượcthảira,đơngiảnlàchúngtachỉphảiphânbốlạilượngkhínày,đưanólênnhữngtầng caohơn trênbầu trờimà thôi.Làm thếnàobâygiờ?Câu trả lời củaMyhrvold:“Đònbẩy!”

Đònbẩylàcôngthứcbímậtgiúpphânbiệtvậtlýhọcvới,giảdụnhư,hóahọcchẳnghạn.ThửnghĩđếnBồnRửaSalter, thiếtbịphòngngừabãocủaIV.Cáccơnbãocósứcmạnhhủydiệtvìchúngtíchlũynhiệtnăngtrênmặtbiểnvàchuyểnnóthànhlựcvậtlý,mộthoạtđộngcănbảncủaquátrìnhkiếntạođònbẩy.BồnRửaSalterphávỡquátrìnhđóbằngcáchlợidụngsứcnướcđểliêntụcđẩynướcấmxuốngcáctầngdướitrongsuốtmùabão.

“Mộtkilogramlưuhuỳnhdomộtchiếcxetảihayxebuýthaymộtnhàmáyđiệnthảivàotầngđốilưumanglạichobạnlợiíchkémxasovớikhinóởtrêntầngbìnhlưu,”Myhrvoldchobiết.“Thếnênbạnmớidùngmộtchiếcđòn bẩy khổng lồ, đó là thứ hay lắm đấy nhé. Chẳng trách tại saoArchimedeslạinói,‘Hãychotôimộtđiểmtựa,tôisẽnângbổngcảtráiđấtlên.’”

Vìvậymộtkhibạnđãloạitrừđượcvấnđềđạođứcvàcảmgiáctộilỗi,thìnhiệmvụđảongượcquátrìnhlàmấmtoàncầucôlạichỉcònlàmộtvấnđềkỹthuậtđơnthuần:làmcáchnàođểđưa129lítlưuhuỳnh/phútlêntầngbìnhlưu?

Câutrảlời:Mộtchiếcvòiphunthậtdài.

ĐólàcáitênmàIVđặtchodựáncủamình–một“chiếcvòiphundẫnlêntrời.”Hoặc,khihọthíchdùngtừngữngheđậmtínhkỹthuậthơn,thìlàmột“tấmkhiêntầngbìnhlưuđểổnđịnhkhíhậu.”Nhưngnếutínhđếncáctiềnbốikhoahọccủanóvàcáchthứcnóbaobọcquanhtráiđấtnhưmộtlớpvỏbảovệ,cólẽchúngtanêngọinólàTấmChăncủaBudykomớiphải.

Với tất cảnhữngai yêuquýnhữnggiải phápđơngiảnvà rẻ tiền, tìnhhình không khả quan hơn làmấy.Dưới đây là cơ chế vận hành của “vòiphun dẫn lên trời.” Tạimột trạm gốc, lưu huỳnh sẽ được đốt cháy thànhđioxit lưuhuỳnhvàhóa lỏng.“Côngnghệđể làmviệcnàyvốnđãrấtphổbiến,”Woodchohay,“vìvàođầu thếkỷXX,đioxit lưuhuỳnh là loạikhílàmlạnhquantrọng.”

Vòiphun,kéodàitừtrạmgốclênđếntậntầngbìnhlưu,phảicóđộdàikhoảngmườitámdặmnhưngcũngphảicựcnhẹ.“đườngkínhvòiphunchỉkhoảngvài inch thôi,khôngphải loạiđườngống tovậtvãđâu,”Myhrvoldnói. “Nó chính làmột vòi nước chữa cháy chuyên dụng theo đúng nghĩađen.”

Chiếcvòinàysẽđượcneovàomột loạtnhữngquảbóngbơmđầykhíheli thả lơ lửng trên trời,mỗi quả bóng bố trí cách nhau từ 100 đến 300thước,vớiđườngkínhdaođộngtừ7,5métđốivớinhữngquảởgầnmặtđấtđến30métđốivớinhữngquảởgầnđỉnh.

Đioxit lưuhuỳnhdạng lỏng sẽ đượcđẩyngược lên trời bằngmột loạtmáybơmnốivàovòiphuncáchđềunhau100thước.Nhữngmáybơmnàycũngphải tươngđốinhẹ,chỉkhoảng20,5kg–“cònnhỏhơncáccácmáybơmlắptrongbểbơinhàtôi,”Myhrvoldchobiết.Sửdụngnhiềumáybơmnhỏsẽlợihơnlàđặtmộtmáybơm“khủng”tạitrạmgốcởnhiềuđiểm:mộtmáybơmkhổnglồđặttrênmặtđấtsẽtạoraáplựcmạnhhơn,dođósẽcầnmộtvòiphunnặnghơnnhiều;kểcảtrongtrườnghợpmộtvàimáybơmnhỏhỏnghóc, thìsứmệnhcần thựchiệncũngkhôngvì thếmà thấtbại;vàsửdụngnhữngthiếtbịnhỏđãđượcchuẩnhóasẽgiúpgiảmchiphíđángkể.

Tạiđiểmcuốicủavòiphun,mộtcụmmiệngvòisẽphunvàotầngbìnhlưumộtlànsươngđioxitlưuhuỳnhlỏngkhôngmàudàyđặc.

Nhờcócácluồnggióbìnhlưuvớitốcđộthườnglênđến100dặm/giờ,lớpmànsươngđioxit lưuhuỳnhsẽbaophủcả tráiđấtchỉsaumườingày.ĐólàthờigiancầnthiếtđểtạothànhTấmChăncủaBudyko.Dokhôngkhítrên tầngbìnhlưucuộnxoáyvềphíahaiđầucựcmộtcáchtựnhiên,vàvìcácvùngcựcdễbị tổn thươnghơnbởisựấmlên toàncầu,nênviệcphunsươnglưuhuỳnhtạicácvùngởvĩđộcaocóvẻhợplýhơn–cólẽchúngta

nênđặtmộtvòiphunởBắcBáncầuvàmộtvòiphunkhácởNamBáncầu.

Trongnhữngchuyếndu lịchgầnđây,Myhrvoldđã tìnhcờđiquamộtđịađiểmlýtưởngcóthểphụcvụchomụcđíchnày.CùngvớiBillGatesvàWarren Buffet, ông đã thực hiệnmột chuyến tham quan kết hợp học tậpchớpnhoángquanhiềuđịađiểmsảnxuấtnăng lượng -mộtnhàmáyđiệnnguyêntử,mộtcánhđồnggió,v.v…Một trongnhữngđiểmđếncủahọlàBãiCátDầuAthabascanằmởBắcAlberta,Canada.

Ngườitacóthểtìmthấyhàngtriệuthùngdầutừnơinày,nhưngdầuởđâyvừanặng,vừathô,lạibẩnthỉukinhkhủng.Thayvìnằmsâubêndướivỏtráiđấttrongnhữngbểdầulỏng,dầulạitrộnlẫnvớibụiđấttrênbềmặt,tạothànhmộthỗnhợpđặcnhưđườngmật.ỞAthabasca,bạnkhôngkhoanhútdầu;bạnđàonólên,xúcnhữngxẻngtođầyđấtrồisauđótáchdầukhỏicácchấtcặnbãkhác.

Mộttrongnhữngchấtcặnbãdồidàothừathãinhấtlàlưuhuỳnh,giácủanórẻmạtđếnđộcáccông tykhai thácdầuchỉchấtđốngrồibỏđấy.“Cónhữngnúi lưuhuỳnhvàngrựccaongất,dễ thườngphảicaođếnmột trămmétvàrộngtớicảngànmétấy!”Myhrvoldnói.“Vàhọchấtnólêntheohìnhbậcthang,nhưmộtkimtựthápMexicovậy.Vìvậybạncóthểđặtmộttrạmbơmnhỏlênđó,vàchỉvớimộtgóccủamộttrongnhữngngọnnúilưuhuỳnhnóitrên,bạnđãcóthểgiảiquyếttoànbộtìnhtrạngấmlêntoàncầuchocảBánCầuBắc.”

Thật thúvịkhi tưởngtượngđiềugìsẽxảyranếuMyhrvoldsốngcáchđâymột trămnăm,khiNewYorkvàcácthànhphốkháctrênthếgiới trànngậpphânngựa.Liệurằngtrongkhimọingườingánngẩmnhìnnhữngnúiphânngựangổnngangvànghĩđếnmộttaihọagầnkề,liệuôngcótìmthấycơhộinàokhôngnhỉ!

Đổilại,TấmChăncủaBudykolàmộtkếhoạchvôcùngđơngiản.Xétvềbảnchấtphứctạpcủakhíhậunóichungvànhữngđiềuchúngtacònchưabiết, thì tốt nhất nên bắt đầumột cách từ tốn.Với phương pháp vòi chữacháy,bạncó thểbơm lênmột lượngnhỏ lưuhuỳnh trước rồi theodõikếtquả.Sốlượngcóthểđượcthêmbớtdễdàng–hoặcnếucần,thìngưnghẳn.Quytrìnhnàykhônggâyratácđộngvĩnhviễn,vàcũngkhôngphảikhôngthểđảongượcđược.

Vànócònrẻgiậtmìnhnữa.IVướctínhkếhoạch“CứuNamCực”cóthểđượcxâydựngxongtronghainămvớichiphíkhoảng20triệuđô-la,chiphívậnhànhhàngnămkhoảng10triệuđô-la.Nếuchỉlàmnguộihaiđầucựckhôngthôilàchưađủ,thìIVđãphácthảoraphiênbản“CứuTráiĐất”với

nămtrạmgốcđặt trênkhắp thếgiới thayvìhai,vàmỗiđiểmsẽcóbavòiphun.Vớihệ thốngnày, lượng lưuhuỳnhđượcbơmvào tầngbình lưu sẽnhiềugấpbađếnnămlần.Kểcảnhưthế,thìđómớichỉbằngchưađến1%tổng lượng xả thải lưu huỳnh trên toàn thế giới hiện nay. IV ước tính kếhoạchnàycóthểđivàohoạtđộngsaubanăm,vớichiphíbanđầulà150triệuđô-lavàchiphívậnhànhhàngnămlà100triệuđô-la.

VậylàTấmChăncủaBudykocóthểđảongượchiệuquảquátrìnhấmlêntoàncầuvớitổngchiphílà250triệuđô-la.Sovới1,2nghìntỷđô-lamàNicholasSternđềnghịbỏramỗinămđểgiảiquyếtvấnđềnày,thìýtưởngcủaIV,chà,trênthựctếlàgầnnhưmiễnphí.ThậmchínócònkémsốtiềnmàtổchứccủangàiAlGoređangchitrảchỉđểnângcaoýthứccộngđồngvềtìnhtrạngấmlêntoàncầutới50triệuđô-la,màcũnggiúpngănchặnsựấmlêntoàncầuđấychứ!

Và đây là chìa khóa để trả lời câu hỏi chúng tôi đặt ra từ đầuchương:NgàiAlGorevàĐỉnhnúiPinatubocóđiểmgìchung?CâutrảlờilàcảngàiGorevàĐỉnhPinatubođềugợiýmộtcáchcóthểgiúplàmmáttráiđất,mặcdùchiphí–hiệuquảcủahaiphươngphápthìkhácnhaumộttrờimộtvực.

SongchúngtacũngkhôngthểbỏquanhữngýkiếnphảnđốiTấmChăncủaBudykođược,màquả thật cũngkhông ítngười có tư tưởngnày.Thứnhất,liệunócóhiệuquảkhông?

Bằngchứngkhoahọcnóicó.VềcơbảnnólàsựbắtchướcvụphuntràocủaNúi lửaPinatubo,một sự kiệnmàhiệuứng làm lạnh của nó đã đượcnghiêncứukỹlưỡngvàlàmộtkếtquảkhôngthểchốicãi.

CólẽlậpluậnkhoahọcđanhthépnhấtủnghộchokếhoạchnàylàcủaPaulCrutzen,một nhà khoa học khí quyển ngườiHàLan, tâm huyết ôngdành cho sự nghiệp hoạt động vì môi trường có lẽ còn sâu sắc hơn cảCaldeira.CrutzenđãđạtgiảiNobelnăm1995chonghiên cứucủaôngvềtìnhtrạngcạnkiệtozonetrongbầukhíquyển.Vàđếnnăm2006,ônglạiviếtmộttiểuluậntrêntạpchíClimaticChangeđểthanthởvềnhữngnỗlực“thấtbạithảmhại”nhằmgiảmbớtlượngkhíthảinhàkínhvàthừanhậnrằngviệcbơm lưu huỳnh vào tầng bình lưu “là lựa chọn duy nhất hiện có để giảmnhanhtìnhtrạnggiatăngnhiệtđộvàvôhiệuhóacáctácđộngkhíhậukhác.”

TháiđộvồnvãCrutzendànhchocôngnghệđịakỹ thuậtbịcoi làmộtkiểudịgiáo trongcộngđồngkhoahọckhíhậu,đếnnỗimộtvàinhàkhoahọckhácđãcốngănchặnviệcxuấtbảntiểuluậnnóitrêncủaông.Tạisaomộtngườivẫnđượcgọibằngcáitêntônkính“TiếnsĩOzone”lạicóthểủng

hộ chomột kế hoạch như vậy cơ chứ? Chẳng lẽ những thiệt hại về môitrườnglạikhôngvượtquácảcáclợiíchhaysao?

Thựcralàkhông.Crutzenkếtluậnrằngtổnhạiđốivớitầngozonesẽlàrấtnhỏ.Đioxit lưuhuỳnhcuốicùngsẽ rơixuốngcácvùngcựcnhưngvớilượngtươngđốinhỏ,khôngthểgâyratácđộnggìnguyhiểm.Mànhỡvấnđề này có phát sinh đi nữa,Crutzen viết, thì việc bơm lưu huỳnh “có thểđượcdừngngaylậptức…chophépbầukhíquyểntrởlạitrạngtháibanđầuchỉsauvàinăm.”

Mộtquanđiểmphảnđốicôngnghệđịakỹthuậtrấtphổbiếnkháclànóthayđổitrạngtháitựnhiêncủatráiđấtmộtcáchcóchủđích.Đáplạiýkiếnnày,Myhrvoldcómộtcâutrảlờirấtđơngiản:“Chúngtađãthựchiệnđịakỹthuậtđốivớitráiđấtrồiđấychứ.”

Chỉ trongvài thếkỷ,chúngtađãđốtbaygầnhết lượngnhiên liệuhóathạchmàphảimất300trămtriệunămtíchtụsinhhọcmớitạorađược.Sovớichuyệnđóthìviệcbơmmộtlượngnhỏlưuhuỳnhlênbầutrờicóvẻkhánhẹnhàng.NhưLowellWoodđãchỉra,lưuhuỳnhthậmchíkhôngphảithứchấthóahọctốiưuchomộttấmkhiêntrêntầngbìnhlưu.Mộtsốchấtliệukhác,nghecóvẻítđộchạihơn–vínhưvihạtnhựabọcnhômchẳnghạn–còncóthểtạoratấmmànchắnmạnhhơngấpbội.Nhưnglưuhuỳnhlàlựachọnkhảdĩnhất“đơngiảnvìchúng tađãcósẵnbằngchứngnúi lửachothấytínhkhảthicủanó,”Woodnói,“vàđikèmvớinói,làbằngchứngvềtínhvôhại.”

WoodvàMyhrvoldcũnglo lắngrằngTấmChăncủaBudykosẽ tạoramột“lýdobàochữachohànhđộnggâyônhiễm.”Tứclà,thayvìchochúngtathêmthờigianđểtìmranhữnggiảiphápnănglượngmới,nósẽdungtúngcho tâm lý tựmãn của con người. Song theoMyhrvold thì buộc tội côngnghệđịakỹthuậtvìlýdonàychẳngkhácgìbuộctộimộtbácsĩphẫuthuậttimvìđãcứumạngchomộtkẻkhôngchịu tập thểdụcvàngốnquánhiềukhoaitâychiên.

Cólẽýkiếnphảnđốisángkiếnvòiphunhaynhấtlàvìnóquáđơngiảnvàquárẻtiền.Nhưchúngtôiđãnóitrướcđó,khôngcómộtkhuônkhổpháplýnàocấmbấtkỳai–dùlàmộtchínhphủ,mộttổchứctưnhânhaythậmchílàmộtcánhân–đưađioxitlưuhuỳnhvàobầukhíquyển.(Nếucó,thìrấtnhiềunhàmáytrongsốgầntámngànđơnvịsảnxuấtđiệnđốtthansẽgặpkhông ít rắc rối.)Tuynhiên,Myhrvoldvẫn thừanhận rằng“mọingười sẽcựckỳhoảnghốt”nếucóaiđóđơnphươngxâydựnghệthốngnày.Nhưngtấtnhiêncòntùyvàocánhânđólàainữa.NếuđólàAlGore,cóthểôngsẽgiậtthêmđượcgiảiNobelthứhai.CònnếulàHugoChavez,rấtcókhảnăng

ôngsẽđượcđộimáybaychiếnđấuMỹ“hỏithăm”ngaytứckhắc.

ChúngtacũngcóthểtưởngtượngđượcsẽcónhữngcuộcchiếnnổradotranhchấpvềvấnđềaisẽlàngườiđiềukhiểnnhữngnúmnútcủaTấmChăncủaBudyko.Mộtchínhphủphụthuộcvàogiádầucaocólẽsẽmuốntănglượng lưuhuỳnhđể chokhí hậu thật lạnh; trongkhi đó, những chínhphủkháccókhilạithíchkéodàimùavụtrồngtrọthơn.

“Câu trả lời của tôi là,”Woodnói, “dược sĩ củabạncó thểđảm tráchphầnviệccungcấpvitaminDchobạn,mànhưthếsẽtốthơnchosứckhỏecủabạnnữa.”

Tấtcảcácnhàkhoahọctênlửa,cácnhàkhoahọckhíhậu,cácnhàvậtlý,vàcáckỹsưngồiquâyquanhbànhọpIVđềucườiồlêntrướccáchđốiđápcủaWood.Rồimộtngườikhácđặtcâuhỏi rằng,giờ IVđãnắmTấmChăn củaBudyko trong tay rồi, liệu họ có nên xin cấp bằng sáng chế để“chốngcòixương”không.Nghevậy,cảphònghọpcườitohơnnữa.

Song đây không hẳn làmột câu nói đùa.Không giống như đa số cácbằngsángchếkhácmàIVđangsởhữu,TấmChăncủaBudykocóvẻkhôngđemlạikhoảnlợinhuậnnàocả.Myhrvoldhỏi,“Nếuanhlàmộtngườiđầutưvàocôngtycủatôi,cóthểanhsẽhỏi:‘Xinchotôibiếttạisaoanhlạibỏcông sức ra làmviệcnày?’”Thực chất, rất nhiềudự án tiêu tốn thời giannhấtcủaIV,baogồmnhiềudựánchốnglạibệnhAIDSvàsốtrét,vềcơbảnđềulàcôngviệcphụcvụlợiíchcộngđồnghết.

“Conngườinhânáinhấtthếgiớiđangngồiphíabênkiabànđấy,”WoodcườivàhấthàmvềphíaMyhrvold.“Dùkhôngchủđịnhđâu,nhưngôngấyđúnglàngườinhưthế.”

TuyMyhvold có thể rất thờ ơ trước cảm nghĩ của hầu hếtmọi ngườitrướctìnhtrạngấmlêntoàncầu,songôngvộivãđínhchínhlạirằngmìnhkhông hề thờ ơ trước bản thân vấn đề ấm lên toàn cầu. (Nếu thế, ông đãchẳngtiêutốnbaonhiêunguồnlựccủacôngtyđểnghiêncứucácgiảiphápxửlývấnđềnàyrồi.)ÔngcũngkhôngđòitriểnkhaingaylậptứchệthốngTấmChăncủaBudyko-thayvàođó,ôngchorằngnhữngcôngnghệtươngtựnhưvậycầnđượcnghiêncứuvàthửnghiệmkỹlưỡngđểcóthểsẵnsàngmangraứngdụngnếunhữngdựbáokhíhậutồitệnhấttrởthànhhiệnthực.

“Nócũngnanávớiviệclắpđặtcácvòiphundậplửatrongmộttoànhà,”ông nói. “Mộtmặt, bạn cần phải nỗ lực hết sức để phòng ngừa cháy nổ.Nhưngbạncũngcầnbiệnphápdựphòngtrongtrườnghợpcóđámcháyxảyranữa.”Cũngkhôngkémphầnquantrọng,ôngnóithêm,“nóchobạnthêmthời gian để chuyển đổi sang các nguồn năng lượng không chứa carbon

khác.”

Ôngcũngháohứcmuốnđưacôngnghệđịakỹthuậtlêntầmcaomớivìthứmàôngnhìnnhậnnhư“mộtlựcđẩythựcsự”mànhữngnhàhoạtđộngtíchcựcvìvấnđềấm lên toàncầuđã tậphợpđược trongnhữngnămgầnđây.

“Họđangnghiêmtúcđềxuấtviệc thựchiệnmột loạthoạtđộngcóthểtạorahiệuứngsâurộng-vàchúngtôinghĩđócóthểlàhiệuứngtiêucực-lêncuộcsốngconngười,”ôngnói.“Họmuốnchuyểnmộtlượnggiátrịkinhtếkhổng lồ sangphụcvụcác sángkiến chốngcarbonquyết liệt vànhanhchóng,màchưasuyxétthấuđáomọikhíacạnh.Điềunàysẽgâyảnhhưởngkhôngnhỏlênnềnkinhtếthếgiới.Cóhàngtỷngườinghèosẽbịkìmhãm,nếukhôngmuốnnói làbị ngăn trởhoàn toàn, trên conđườngđạt tới tiêuchuẩn sốngcủaThếgiới thứNhất.Tạiđấtnướcnày, chúng ta cóđủđiềukiệnđểsởhữucáikhảnăngxaxỉđượclàmbấtcứđiềugìmìnhmuốntrênmặttrậnnănglượngvàmôitrường,nhưngrồicáckhuvựckháccủathếgiớisẽphảihứngchịunhữnghậuquảnặngnề.”

Có những ý tưởngmới nhất định, dù đắc dụng đến đâu, đều bị coi làđángghêtởmởmộtchừngmựcnàođó.Nhưchúngtôiđãđềcậptrướcđó,mộtthịtrườngbuônbáncácbộphậncơthểngười-dùrằngcóthểcứusốnghàngchụcngànmạngngườimỗinăm-cũnglàmộtvídụnhưvậy.

Trảiquathờigian,mộtsốýtưởngrồicũngvượtquađượcràocảnthùđịchđểtrởthànhhiệnthực.Tínhlãicáckhoảnvay.Bántrứngvàtinhtrùngcủa người. Kiếm lời từ cái chết yểu của một người bạn yêu thương. Tấtnhiênvídụcuốicùngmôtảphươngthứcvậnhànhcủabảohiểmnhânthọ.Ngàynaychuyệnđặtcượccáichếtcủachínhbạnđểlàmlợichogiađìnhđãlà“chuyệnthườngngàyởhuyện.”ChođếntậngiữathếkỷXIX,bảohiểmnhânthọvẫncònbịcoilà“mộtsựxúcphạm,”nhưnhàxãhộihọcVivianaZelizerđãviết,“nóbiếnmộtsựkiệnthiêngliêngnhưcáichếttrởthànhmộtmónhàngtầmthường.”

TấmChăncủaBudykocó lẽ làmộtkếhoạchquáđángghétđểcó thểđượcchobấtkỳcơhộinào.Gâyônhiễmcóchủđíchư?Đùavớitầngbìnhlưu ư?Đặt thời tiết trái đất vào tay vài kẻ tựmãn đến từ Seatle ư?ViệcnhữngnhânvậtcóảnhhưởnglớntronglĩnhvựckhíhậunhưPaulCrutzenvàKenCaldeiraủnghộmộtgiảiphápnhưvậylàmộtchuyện.Nhưnghọchỉlànhàkhoahọc.NgườithựcsựcóảnhhưởngtrongcuộcchiếnnàylànhữngngườinhưAlGorekia.

Vậyôngnghĩsaovềcôngnghệđịakỹthuật?

“Nóingắngọn,”Goređáp,“tôinghĩnóthậtđiênrồ.”

Nếuýtưởngvòi-phun-dẫn-lên-trờikhôngđượchiệnthựchoá,IVđãcómộtđềxuấtkhácdựatrêncơsởkhoahọctươngtựsongcólẽđỡđángghéthơnmộtchút.Hóara,lượnglưuhuỳnhtầngbìnhlưucầnđểlàmmáttráiđấtlạibằngvớilượnglưuhuỳnhmàmộtsốítcácnhàmáynhiệtđiệnđốtthanđãthảira.Kếhoạchthứhainàyđềxuấtviệckéodàiốngkhóicủacácnhàmáyđặt tạinhữngđịađiểmchiến lược.Dođó thayvìphunkhóichứa lưuhuỳnhlênđộcaohơnmộttrămmétvàobầukhíquyển,nhữngốngkhóinàysẽ thải khói ở độ cao tầmmười támdặm, vào tầng bình lưu, ở đây nó sẽmanglạihiệuứnglàmlạnhròngtươngtựnhưkếhoạchvòiphun.

Kếhoạchnàykháhấpdẫnvìnóchỉthayđổimụcđíchcủahoạtđộnggâyônhiễmhiệnthờichứkhônggâyônhiễmthêm.Mặcdùmộtốngkhóicaomười támdặmthoạtnghecóvẻkhóchế tạo,songIVđãnghĩ racáchgiảiquyết,vềcơbảnhọsẽnốimộtquảbóngchứađầykhínóngthon,dàivàocộtxảkhóicósẵnởnhàmáyđiện, tạo ramộtđườngkênhdẫnkhí lưuhuỳnhnóngtựbốclênnhờtínhchấtnhẹcủanóvàcuốicùngthoátratầngbìnhlưu.Kếhoạchnàyđược đặt cho cái tên hết sức tự nhiên “ốngkhói hướng lêntrời.”

Vànếukếhoạchđóvẫnquáđángghét,IVđãcómộtthứhoàntoànkhác,mộtkếhoạchthầntiên:mộtbầutrờiđầynhữngđámmâytrắngxốp.

Đây là sản phẩm trí tuệ của John Latham,một nhà khoa học khí hậungườiAnhvừagianhậpvàođộingũcácnhàphátminhcủaIV.Lathamlàmộtngườilịchlãm,ănnóinhỏnhẹ,ôngđãgầnbảymươituổi.Ôngcũnglàmộtnhàthơkháchuyênnghiệp.Thếnên,cáchđâyrấtlâu,khiôngđứngtrênđỉnhnúiởphíaBắcxứWales với đứa con trai tám tuổi tênMike, cậubébỗngchỉvàonhữngđámmâysángchói,vàgọichúnglà“nhữngtấmgươngmọngnước,”mấytừnàylọtngayvàotaiông.

Chínhxác!

“Nói cho cùng, vai trò của những đámmây là làmmát,” Latham nói.“Nếutrongbầukhíquyểnkhôngcómây,tráiđấtsẽnónghơnnhiềusovớibâygiờ.”

Ngaycảnhữngđámmâynhântạo-vídụnhưvệtkhóidomộtchiếcmáybayđểlạichẳnghạn-cũngtạorahiệuứnglàmmát.Saucáccuộctấncôngkhủngbốngày11/9,tấtcảcácchuyếnbaythươngmạiởMỹđềubịđìnhlạitrongvòngbangày.Sửdụngdữliệuthuthậptừhơnbốnnghìntrạmnghiêncứuthờitiếttrênkhắpđấtnước,cácnhàkhoahọcnhậnthấysựvắngmặtđộtngộtcủanhữngdảikhóiđãlàmgiatăngnhiệtđộmặtđấtthêm2độF,hay

1,1độC.

Có ítnhấtbanhân tốchủchốtcấu thànhnêncácđámmây:khôngkhíbốclên,hơinước,vàcácphầntửrắnđượcbiếtđếnnhưnhâncôđặccủađámmây.Khimáybaybayqua,cácphầntửtồntạitrongkhóithảiđóngvaitrònhưcácnhân.Trênđấtliền,cácphầntửbụiđảmtráchvaitrònày.Songtrênmặt cácđại dương lại có số lượngnhânphùhợpvới cácđámmây ít hơnnhiều,Lathamgiảithích,vìvậycácđámmâychứaítgiọtnướchơnvàdođókhảnăngphảnxạánhsángcủachúngcũngkémhơn.Kếtquả là,càngcóthêmnhiềuánhsángmặt trờichạmđếnbềmặt tráiđất.Cácđạidươngcómàutối,vìvậynóhấpthụnhiệtnăngcủamặttrờirấthiệuquả.

TheotínhtoáncủaLatham,chỉcầntăngkhoảng10%hay12%khảnăngphảnxạcủacácđámmâyngoàibiểncũngđủđểlàmmáttráiđấtvàvôhiệuhóatácđộnggâyrabởilượngkhínhàkínhnhiềugấpđôiconsốhiệnthời.Giảiphápcủaông:sửdụngchínhcácđạidươngđểlàmrathêmmây.

Tìnhcờ làmsao,nhữngbọtnướcgiàumuốidonướcbiển tạo ra lại làmộtloạinhântuyệtvờichoquátrìnhhìnhthànhcácđámmây.Tấtcảnhữnggìbạnphảilàmlàphunbọtnướclênkhôngtrungcáchmặtbiểnkhoảngvàithước.Từđó,bọtnướcsẽtựbốclênđếnđộcaonơimâyhìnhthành.

IVđãcânnhắcrấtnhiềuphươngcáchđểbiếnđiềunàythànhhiệnthực.Hiệntại,ýtưởngđượcyêuthíchlàdùngmộtđộithuyềnlàmtừsợithủytinhchạy bằng sức gió, do Stephen Salter thiết kế,một tua bin nằm dướimặtnướcsẽcónhiệmvụsảnsinhralựctạtthậtmạnh,đủđểtạoramộttiabọtnước đều đặn. Không có động cơ, nên cũng không có ô nhiễm. Nhữngnguyên liệu duy nhất – nước biển và không khí – dĩ nhiên là miễn phí.Lượngbọtnước(kéotheomứcđộphảnxạmây)cóthểđượcđiềuchỉnhdễdàng.Cácđámmâylạikhôngchạyvàođấtliền,nơiánhsángmặttrờiđóngvaitròtốiquantrọngđốivớinôngnghiệp.Giácảướctính:chưađến50triệuđô-lachonhữngmẫuđầutiênvàsauđólàvàitỷđô-lachirachoviệcđóngmộtđộithuyềnđủlớnđểcóthểbùđắplạiquátrìnhấmlênđượctíchlũyítnhấtlàđếnnăm2050.Tronglịchsửcácgiảiphápđơngiảnvàrẻtiềnđượctìmrađểgiảiquyếtnhữngvấnđềhócbúa,khómànghĩravídụnàotaonhãnhưnhữngtấmgươngmọngnướccủaJohnLatham–mộtcôngnghệđịakỹthuậtmàngườisốngxanhnhấttrongnhữngngườisốngxanhcũngphảiyêuthích.

Tuynhiên,MyhrvoldvẫnlongạirằngngaycảnhữngđềxuấtnhẹnhàngnhấtcủaIVcũngsẽkhólòngnhậnđượcsựủnghộtừphíamộtsốnhómcácnhàhoạtđộngvìmôitrườngnhấtđịnh.Đốivớiông,đâyvẫnlàvấnđềnangiải.

“Nếubạntinnhữngcâuchuyệnrùngrợncóthểtrởthànhsựthật,hoặcchíítcũngcókhảnăngtrởthànhsựthật,vậythìbạnnênthừanhậnrằngchỉdựavàoviệcgiảmxảthảicacbonđioxitkhôngphảilàmộtcâutrảlờithỏađángcholắm,”ôngnói.Nóimộtcáchkhác:Tintưởngvàomộtkhảihuyềncủaquátrìnhấmlêndocarbongâyravàtinrằngmộtkhảihuyềnnhưvậycóthểbịngănchặnchỉbằngcáchcắtbỏlượngcarbonxảthảimớilàsuynghĩrất phi logich.” Những kịch bản rùng rợn vẫn có thể xảy ra ngay cả khichúngtađãcónhữngnỗlựcphithườngnhằmcắtgiảmlượngkhíthảicủamình,trongtrườnghợpđó,câutrảlờiđíchthựcduynhấtchínhlàcôngnghệđịakỹthuật.”

Trongkhiđó,AlGorelạiphảncôngbằnglogichcủariêngmình.“Nếuchúngtakhôngđủthôngminhđểngừngxả70triệutấnchấtônhiễmgâyấmlên toàn cầuvàobầukhí quyểnmỗi ngày,” ôngnói, “vậy thì làm thếnàochúng ta đủ thôngminh để vô hiệu hóa tác động nàymột cách hiệu quảđây?”

Nhưngnếubạn tưduynhưmộtnhàkinh tếhọcmáu lạnh thayvìmộtngườicó tư tưởngnhânvănnồngnhiệt,bạn sẽ thấy lý lẽcủaGorekhôngthuyết phục. Vấn đề không phải là chúng ta không biết làm cách nào đểngừnglàmônhiễmbầukhíquyển.Chúngtakhôngmuốnngừng,hoặckhôngsẵnsàngtrảgiá.

Hãynhớrằngphầnlớnsựônhiễmlàngoạiứngtiêucựcsinhratừhoạtđộng tiêudùngcủachúng ta.Kỹ thuậtvàvật lýcó thể lànhữngmônkhónhằnđấy,songbắtconngườithayđổihànhvicủamìnhcólẽlàchuyệncònkhónhằnhơnnhiều.Hiệntại,phầnthưởngchoviệcgiớihạntiêudùngrấtkhiêmtốn,cũngnhưcáchìnhphạtchohànhđộngtiêudùngtháiquálạirấtnhẹ.Gorevàcácnhàhoạtđộngvìmôitrườngkhácđangcầukhẩnnhânloạitiêu dùng ít đi, nhờđó, gâyô nhiễm ít hơn, và đó làmột đề nghị cao cả.Nhưngxétvềmặtđộngcơ,nókhôngphảilàmộtđềnghịcótrọnglượng.

Vàthayđổihànhvitậpthể,nghethìcóvẻhấpdẫnđấy,làmộtthứkhónắmbắtđếnphátbựcmình.CứhỏiIgnatzSemmelweismàxem.

Trởlạinăm1847,saukhigiảiđượcbàitoánvềbíẩncủabệnhsốthậusản,Semmelweishẳnđãđượcxưngtụngnhưmộtvịanhhùng,phảikhông?

Hoàntoànngượclại.Phải, tỷlệtửvongtạikhuhộsinhcủaBệnhviệnĐakhoaViennađãsụtgiảmtrôngthấykhiôngyêucầucácbácsĩphảirửataysaukhigiảiphẫutửthi.Tuynhiên,ởnhữngnơikhác,cácbácsĩlạiphớtlờkhámphácủaSemmelweis.Thậmchíhọcònđemôngralàmtròcười.Tấtnhiênhọcũngcócáilýcủahọ,mộtchứngbệnhkhủngkhiếpnhườngấysao

cóthểbịngănchặnchỉnhờrửatayđược!Thêmnữa,cácbácsĩ trongthờiđạiđó–kểcảnhữngngườikhiêmtốnnhất–cũngkhôngthểchấpnhậnnổicáiýtưởnghọchínhlànguồngốccủamọirắcrối.

Semmelweiscảmthấyvôcùngchánnản,vàcólúcsựchánnảnbịđẩylêncùngcực,dồn thànhnhững lờichỉ tríchcayđộc.Ông tựcoimìnhnhưmộtvị chúacứu thếbị coi rẻ, vàgọi tất cảnhữngkẻnàodámbỉbáchọcthuyết củamình là kẻ tàn sát phụ nữ và trẻ em.Những lập luận của ôngthườnglộnxộn,khôngđâuvàođâucả;hànhvicưxửcủaôngngàycàngkỳquặc,biểuhiệnởsựdâmdậtvàlệchlạcvềtìnhdục.KhinhìnlạitìnhtrạngcủaSemmelweis, thìkết luậnôngđãphátđiêncòn lànóinhẹ.Ở tuổibốnbảy,Semmelweisbịlừađưavàoviệnđiềudưỡng.Ôngcốtrốnra,nhưngrồibịgiamlạivàquađờisauhaituần,thanhdanhtantànhmâykhói.

Nhưng như thế không có nghĩa là ông không đúng. Sau khi chết,SemmelweisđãđượcminhoannhờcónghiêncứuvềhọcthuyếtvitrùngcủaLouis Pasteur, sau nghiên cứu này, việc các bác sĩ phải rửa tay cẩn thậntrướckhiđiềutrịchobệnhnhânđãtrởthànhyêucầuphổbiến.

VậycácbácsĩthờiđócólàmtheoyêucầucủaSemmelweiskhông?

Rất nhiều nghiên cứumới đây đã cho thấy số lần các viên chức bệnhviệnrửahoặcsáttrùngtayíthơnmộtnửasovớimứchọnênlàm.Vàbácsĩlàcácđốitượngcứngđầunhất,họtuânthủquyđịnhnàycònkhôngnghiêmngặtbằngcácytáhayphụtá.

Sựthấtbạinàycóvẻkhóhiểu.Trongthếgiớihiệnđại,chúngtacóxuhướng tin tưởng rằngnhữnghànhvinguyhại có thểđượcxử lýhiệuquảnhấtthôngquagiáodục.Đólàsuynghĩẩnsaugầnnhưmọichiếndịchtăngcườngýthứccôngcộngtừngđượcphátđộng,từsựấmlêntoàncầuchođếnphòng ngừa bệnhAIDS và chống lái xe khi say xỉn.Và các bác sĩ lại lànhữngconngườicóhọcthứcnhấttrongbệnhviệnnữachứ.

Trongmộtbáocáoxuấtbảnnăm1999tênlà“Phạmlỗilàtínhngười,”ViệnYDượcđãướctínhrằngmỗinămcókhoảng40.000đến98.000ngườiMỹthiệtmạngbởinhữngsaisótcóthểphòngngừađượccủabệnhviện–vàmộttrongnhữngsaisóthàngđầulànhiễmtrùngvếtthương.Phươngthuốctốtnhấtđểngănchặnviêmnhiễmư?Hãybắtcácbácsĩphảirửataythườngxuyênhơn.

Đượcbảnbáocáothứctỉnh,cácbệnhviệntrênkhắpnướcMỹvộivãbắttayvàochấnchỉnhtìnhhình.NgaycảmộtbệnhviệnđẳngcấpquốctếnhưTrungtâmytếCedars-Sinaicũngtựthấymìnhcầnphấnđấuhơnnữa,vìtỷlệvệsinhtaycủabệnhviệnnàymớichỉlà65%.Cáclãnhđạocaocấplập

tứchọplạiđểthànhlậpmộtủybannhằmxácđịnhcácnguyênnhângâyratìnhtrạngnày.

Thứnhất, họ thừanhận, rằng cácbác sĩ luônbận túi bụi, và thời giandànhđể rửa tay là thời gian khôngdànhđể điều trị cho bệnhnhân.CraigFeied,nhàcáchmạngphòngcấpcứuđếntừWashington,đãướctínhrằngôngphảitiếpxúcvớihơnmộttrămbệnhnhânchỉtrongmộtcatrực.“Nếusaumỗilầnchạmvàomộtbệnhnhân,tôilạichạyđirửataytheođúngquyđịnh,tôisẽphảitiêutốnmộtnửaquỹthờigiancủamìnhchỉđểđứngtrướcbồnrửa.”

Thêmvàođó,cácbồnrửalạikhôngphảilúcnàocũngdễtiếpcậnnhưlẽraphảithế,nhấtlàtrongcácphòngbệnh,đôikhichúngcònbịngăncáchbởivôsốdụngcụhayđồđạc.Cũngnhưrấtnhiềubệnhviệnkhác,Cedars-SinaicónướcrửatayPurellgắntrêntườngđểphụcvụviệcsáttrùngtay,nhưngcảnhữngchainướctiệttrùngnàycũngthườngbịphớtlờ.

Thấtbạicủacácbácsĩtrongvấnđềrửataydườngnhưcũngbaohàmcảyếutố tâmlýnữa.Yếutốđầutiêncóthểđượcgọimộtcáchhàophónglàthâmhụtnhậnthức.TrongmộtnghiêncứukéodàinămthángthựchiệntạiđơnvịchămsócđặcbiệtthuộcmộtbệnhviệnnhiAustralia,cácbácsĩđượcyêucầuphảitựghilạitầnsuấtrửataycủamình.Tỷlệmàcácbácsĩtựbáocáo?73%.Khônghoànhảo,nhưngcũngkhôngquátệ.

Tuynhiên,cácbácsĩnàykhônghềhaybiếtlàcácytáđãbímậttheodõihọ,vàghilạitầnsuấtvệsinhtaythựctếcủacácbácsĩ:mộtconsố9%thảmhại.

PaulSilka,mộtbácsĩtrựcphòngcấpcứutạiCedars-Sinai,đồngthờilàngườigiữchứcchủnhiệmkhoacủabệnhviệnnày, cònchỉ ramộtyếu tốtâmlýkhác:sựkiêucăng.“Tâmlýtựtôncóthểphìnhrabấtngờsaukhibạnlàmviệcđượcmộtthờigian,”ônggiảithích.“Bạnnói:‘Nàynày,làmsaotôicóthểmangvitrùngđượcchứ.Chắclànhânviêncủabệnhviệnkhácđấy.’”

Silkavà cácvị lãnhđạokhác tạiCedars-Sinai đãbắt tayvào thayđổihànhvicủacácđồngnghiệpcủamình.Họthửđủmọikiểukíchthích:dịudàngvevuốtquacácápphíchvàthưđiệntử;sángsánglạichàođóncácbácsĩvớimộtchaiPurell;thiếtlậpmộtĐộiantoànvệsinhtaychuyênđituầnquanhcáckhukhámchữabệnh; thưởng thẻStarbucks trịgiá10đô-lachobácsĩnàođượcbắtgặpđangrửatayđúngquycách.Cólẽbạnsẽnghĩrằngnhữngngườikiếmnhiều tiềnnhất trongbệnhviệnsẽhoàn toànmiễndịchtrướcmộtthứmồinhửtrịgiácó10đô-la.“Chẳngaitừchốichiếcthẻnàycả,”Silkachobiết.

Sauvàituần,tỷlệvệsinhtaytạiCedars-Sinaiđãtăngnhưngvẫnchưađủ.Tin tứcnàyđượcRekhaMurthy,nhànghiêncứudịch tễhọccủabệnhviện thông báo, trong cuộc họp kết hợp bữa trưa củaỦy ban cố vấn chủnhiệmkhoa.

Khiđócókhoảnghaimươithànhviêngópmặttạicuộchọp,đaphầnlànhữngbácsĩquantrọngnhấtcủabệnhviện.Tấtcảđềutỏrathấtvọngtrôngthấytrướckếtquảcủabảnbáocáo.Khibữatrưakếtthúc,Murthyđưachomỗingườimộtđĩa thạchagar–đó làmộtchiếcđĩacạnvô trùngđượcđổmộtlớpthạchagarmềm.Cônói“Tôimuốngiáodụcbàntaycủacácvị.”

Họáplòngbàntayxuốngđĩa,sauđóMurthygửicácđĩanàyđếnphòngthínghiệm.Hìnhchụpra,Silkanhớlại,“trôngkinhtởmvàphátrùngmình,chúngđầynhữngmảngnhungnhúcvikhuẩn.”

Đâylànhữngconngườiquantrọngbậcnhấttrongbệnhviện,luônmiệngbắt người khác phải thay đổi hành vi củamình, vậymà chính tay của họcũngcósạchđâu! (Ghênhất làcôngcuộckiểm tra lạiđược tiếnhànhsaubữatrưanữachứ.)

Giấunhẹmđi thôngtinnàycóthểlàmột lựachọnhấpdẫn.Songthayvàođó,banlãnhđạoquyếtđịnhtậndụngsứcmạnhkinhkhủngcủanhữngdấutayđầyvikhuẩn.Họcàihìnhchụpdấutayvàolàmảnhbảovệmànhìnhtrêntấtcảcácmáyvitínhtrongbệnhviện.Đốivớicácbácsĩ–nhữngngườiđãđượcđàotạocũngnhưđãthềtrởthànhngườicứumạngsốngchođời–lờicảnhbáorùngrợnnàytỏrahiệuquảhơnbấtkỳphươngphápkíchthíchnàokhác.TỷlệvệsinhtaytạiCedars-Sinailậptứctăngvọtlêngần100%.

Tiếnglànhđồnxa,cácbệnhviệnkháccũngrủnhaubắtchướcsángkiếnảnhbảovệmànhình.Màsaolạikhôngnhỉ?Nórẻtiền,đơngiảnvàhiệuquảnữachứ.

Mộtkếtthúccóhậu,phảikhông?

Phải,nhưng…thửnghĩmàxem.TạisaolạiphảitốnbaonhiêucôngsứcnhưthếđểthuyếtphụccácbácsĩlàmmộtviệcmàhọđãbiếtlàphảilàmtừthờiSemmelweis?Tạisaolạikhóthayđổihànhvicủahọđếnthếtrongkhicáigiácủasựtuânthủ(mộthànhđộngrửatayhếtsứcđơngiản)rấtthấpcònchiphítiềmtàngcủasaisót(mạngsốngcủamộtconngười)rấtcao?

Mộtlầnnữa,cũngnhưvớitrườnghợpônhiễm,câutrảlờicóliênquanđếnngoạiứng.

Khimộtbácsĩquênkhôngrửatay,thìsinhmạngchủyếuđangbịđedọakhôngphảilàmạngsốngcủachínhôngta.Đólàbệnhnhântiếptheomàông

tasẽđiềutrị,mộtngườicóvếtthươnghởhoặchệmiễndịchkém.Nhữngvikhuẩnnguyhiểmmàbệnhnhânđónhậnđượclàmộtngoạiứngtiêucựctừhànhđộngcủabácsĩ–cũnggiốngnhưônhiễmlàmộtngoạiứngtiêucựccủabấtcứngườinào láixe,bậtđiềuhòanhiệtđộ,hayphunkhói than lêntrờiquaốngkhói.Ngườigâyônhiễmkhôngcóđủđộnglựcđểkhônggâyônhiễm,cònbácsĩthìkhôngcóđủđộnglựcđểrửatay.

Điềunàykhiếnkhoahọcthayđổihànhvitrởnênvôcùngkhókhăn.

Vìvậythayvìđồngloạtsiếtchặtbàntaydơdáycủachúngtađểdồnépnhữnghànhvirấtkhóthayđổinóitrên,nếuchúngtacóthểxâydựnghoặcthiếtkếhoặckhơigợinhữnggiảiphápthaythếnhucầuđốivớinhữngthayđổinhưthếthìsao?

ĐólàđiềumàIVđãtâmniệmtrongđầukhixửlývấnđềấmlêntoàncầu,vàđólàcáchcácquanchứcytếcôngcộngđãphảiviệnđếnđểcóthểgiảmnhẹ tình trạngviêmnhiễmbắtnguồn từbệnhviện.Nhữnggiảipháphaynhất: sửdụngđaiđohuyếtápdùngmột lần rồibỏchocácbệnhnhânmớinhậpviện;phunphântửionbạclêncácdụngcụcủabệnhviệnđểtạonêntấmchắnvikhuẩn;vàcấmcácbácsĩđeocàvạt,vì theonhưBộYtếAnhđãlưuý,loạitrangphụcnày“hiếmkhiđượcgiặttẩy,”“khôngđemlạilợiíchgìtrongquátrìnhchămsócbệnhnhân,”và“thườngđầyrẫycácmầmbệnh.”

ĐólàlýdotạisaoCraigFeiedlạichọnthắtnơsuốtbaonhiêunămqua.Ôngcũnggópphầnpháttriểnmộtgiaodiệnảo–thựcchophépmộtbácsĩphẫuthuậtđãmặcđủquầnáovàgăngtaychuyêndụngcóthểduyệtcácbảnchụpphimX-quangtrênmộtmáyvitínhmàkhôngphảichạmvàomáy–vìbànphímvàchuộtcủacácmáyvitínhthườngcóxuhướnghấpthụcácmầmbệnhhiệuquảngangvớicàvạtcủamộtbácsĩ.Vàlầntớinếubạnthấymìnhngồi trongmột căn phòng của bệnh viện, thì đừng dạimà sờ vào cả điềukhiểnTVchođếnkhiđãlauchùi,sáttrùngnóchosángbóngranhé.

Cólẽkhôngailấylàmngạcnhiênrằnghànhvicủaconngườikhócóthểthayđổiđượckhiđốitượngđượchưởngphầnlớnlợiíchtừsựthayđổiđólạilàmộtngườikhác.Nhưngchắcchắnchúngtahoàntoàncókhảnăngthayđổihànhvinếulợiíchcủachínhchúngtabịđedọa,đúngchứ?

Đángbuồnlàkhông.Nếuđiềuđóđúng,thìtấtcảcáchìnhthứcănkiêngđãluôncótácdụng(vànhưthếchúngtađãchẳngcầnphảiănkiêngngaytừđầurồi).Nếuđiềuđóđúng,đaphầnnhữngngườihútthuốcđã“rửataygácđiếu”từlâurồi.Nếuđiềuđóđúng,sẽkhôngcóngườinàotừngthamgiacáclớphọcgiáodụcgiới tínhlạigâyramộtcái thaingoàiýmuốncả.Nhưng

biếtvàlàmlàhaiphạmtrùkhácnhau,nhấtlàkhinócódínhtớikhoáilạc.

ThửxemxéttỷlệHIVvàAIDScaongấtởchâuPhi.Trongnhiềunămtrời, các quan chức ngành y tế công cộng trên khắp thế giới đã đấu tranhkhôngmệtmỏiđểchốnglạivấnnạnnày.Họđãraogiảngđủkiểuthayđổihànhvi–dùngbaocaosu,giớihạnsốbạn tình,vânvânvàvânvân.Tuynhiên,mớiđây,cómộtnhànghiêncứu tên làBertranAuvertđã tiếnhànhmột thửnghiệmy tế tạiNamPhivàkhámpháranhữngkếtquảkhảquanđếnmức cuộc thử nghiệmđã bị đình lại tức khắc để phương pháp phòngngừamớicóthểđượcmangraápdụngngay.

Phươngthuốcmàunhiệmđólàgìvậy?

Cắtbaoquyđầu.NguyêndovìsaothìAuvertvàcácnhàkhoahọckhácvẫn chưa hiểu hết, song họ khám phá ra rằng cắt bao quy đầu giúp giảmnguycơlâynhiễmHIVtới60%ởđànôngcóthóiquengiaohợpkhácgiới.Các nghiên cứu tiếp theo được thực hiện ởKenya vàUganda đã củng cốthêmkếtluậncủaAuvert.

Trên toàn cõi châu Phi, da quy đầu bắt đầu rơi như lámùa thu. “Mọingườiđãquenvớinhữngchínhsáchhướngđếncáchànhvi,”mộtquanchứcytếNamPhiphátbiểu,“songcắtbaoquyđầulàmộthànhđộngcanthiệpvềmặtgiảiphẫu–trựctiếpvàdứtkhoát.”

Quyếtđịnhcócắtbaoquyđầuhaykhôngrõrànglàmộtvấnđềrấtđỗiriêngtư.Chúngtakhôngthểtùytiệnkhuyênbảobấtkỳaicóhaykhônglàmviệcnày.Nhưngđốivớinhữngaiđãchọncắtbaoquyđầu,xinhiếnmộtlờikhuyêngiảndị: trướckhibác sĩ lạigầnbạn,nhớđảmbảochắcchắn rằngôngtađãrửatay.

M

LỜIKẾTKHỈCŨNGLÀNGƯỜI

ảngkinhtếhọcliênquanđếnnhữngvấnđềnhưlạmphát,suythoáivàcáccúsốctàichínhđượcgọilàkinhtếvĩmô.Khinềnkinhtếvận

hành trơn tru, các nhà kinh tế học vĩmô được xưng tụng như những anhhùng;khitìnhhìnhxấuđi,nhưtrongthờigiangầnđây,họbịđổlênđầuvôsốlờibuộctội.Dùtrongtrườnghợpnào,nhữngngườiđượcnhắcđếnđầutiênđềulàcácnhàkinhtếhọcvĩmô.

Chúngtôihyvọngrằngsaukhiđọccuốnsáchnày,bạnsẽnhậnrarằngngoàikiacòncómộtnhómcácnhàkinhtếhọckhác–cácnhàkinhtếhọcvimô-đứngtrongbóngtối.Mụctiêucủahọlàhiểuđượcnhữnglựachọncủatừngcánhân,khôngchỉởphươngdiệnhọmuacáigìmàcảsốlầnhọrửatayvàliệuhọcótrởthànhnhữngtênkhủngbốhaykhông.

Mộtvàingười trongsốnhữngnhàkinhtếhọcvimônói trênthậmchícònkhônggiớihạnnghiêncứucủamìnhtrongphạmviloàingười.

KeithChen, con trai củamột người nhập cưTrungQuốc, nămnaybamươibatuổi,làmộtngườicựckỳhoạtkhẩu,cóthóiquenănmặclịchlãm.SauthờigianhọctậpvàsinhsốngởnhiềunơikhácnhaucủavùngtrungtâynướcMỹ,Chenvào trườngStanford, tạiđây,saumột thờigianngắnchìmđắmtrongchủnghĩaMarx,anhchuyểnhướngvàđitheongànhkinhtếhọc.HiệnnayanhlàphógiáosưchuyênngànhkinhtếhọctạiĐạihọcYale.

Chươngtrìnhnghiêncứucủaanhlấycảmhứngtừnhữngdòngđượcviếtra từ cách đây rất lâu bởi Adam Smith, cha đẻ của kinh tế học cổ điển:“Chưa ai từng chứng kiếnmột con chó thực hiệnmột cuộc trao đổi côngbằngvàcóchủđíchđểđổimộtcụcxươngnàylấycụcxươngcủaconchókhác.Chưaaitừngchứngkiếnmộtđộngvậtnàobằngnhữngcửchỉvàtiếngkêutựnhiêncủamìnhrahiệuvớimộtconkhácrằng,đâylàcủatôi,kialàcủacậu;tôisẵnsàngđổicáinàylấycáikia.”

Nóimộtcáchkhác,A.Smithchắcchắnrằngduychỉcóconngườimớicóbiệttàivềtraođổitiềntệ.

Nhưngôngcóđúngkhông?

Trongkinhtếhọc,cũngnhưtrongcuộcsống,bạnkhôngbaogiờtìmracâutrảlờichomộtcâuhỏitrừphibạnsẵnlòngđặtracâuhỏiđó,dùnóthoạtnghecóvẻngớngẩn.CâuhỏicủaChenđơngiảnlà:Điềugìsẽxảyranếu

mìnhcóthểdạymộtlũkhỉcáchsửdụngtiền?

LoạikhỉChenchọnlàkhỉmũ,mộtloạikhỉlôngnâurấtdễthươngsốngởTânThếGiớilớncỡđứatrẻmộttuổi,hoặcchíítcũngbằngđứatrẻmộttuổigầygòvớichiếcđuôirấtdài.“Khỉmũcómộtbộnãonhỏ,”Chenchobiết,“vànãocủanótậptrungchủyếuvàothứcănvàhoạtđộngsinhdục.”(Chúngtacóthểcãirằngđặcđiểmnàykhônglàmkhỉmũkhácbiệtlắmsovớinhiềungườimìnhbiết,nhưngđólạilàmộtvấnđềhoàntoànkhácrồi!).“Bạnthựcsựcóthểcoimộtconkhỉmũlàmộtcáidạdàykhôngđáychứađầyhammuốn.Bạncóthểchochúngănkẹodẻocảngày,chúngsẽnônra,vàrồilạiđòiăntiếp.”

Đốivớimộtnhàkinhtếhọc,điềunàybiếnkhỉmũtrởthànhmộtchủthểnghiêncứutuyệtvời.

ChencùngVenkatLakshminarayananbắttayvàolàmviệcvớibảychúkhỉ mũ trong một phòng thí nghiệm được nhà tâm lý học Laurie SantosthuộcĐạihọcYalesánglập-BệnhviệnNewHaven.Theotruyềnthốngcủacácphòngnghiêncứukhỉởkhắpnơi,nhữngchúkhỉmũnàyđềuđượcđặttên–trongtrườnghợpnày,têncủachúngđượclấytừtêncácnhânvậttrongloạtphimJamesBond.Cóbốnkhỉcáivàbakhỉđực.Conđựcđầuđànđượcđặt tên làFelix, theo tênđiệpviênCIAFelixLeiter.Đây cũng là conkhỉđượcChenyêuquýnhất.

Bầykhỉsốngchungvớinhautrongmộtkhuchuồngrộng,thoángmát.Ởmộtđầunàycủachuồnglàchiếcchuồngkhácnhỏhơn-phòngkiểmtra,tạiđâytừngconkhỉcóthểvàođểthamgiathínghiệm.Đểlàmcácđồngtiền,Chenlấymộtloạtnhữngđĩabạctròncóđườngkínhcỡ2,5cmđượcđụclỗởchínhgiữa–“khágiốngtiềnxuTrungQuốc,”anhnói.

Bướcđầutiênlàdạylũkhỉrằngcácđồngxucógiátrị.Đểlàmđượcviệcnàycũngphảitốnkhakhácôngsức.Nếubạnđưachoconkhỉmũmộtđồngxu,nósẽngửihítđồngxuđó,saukhixácđịnhđượcrằngmìnhkhôngthểăn(haygiaophối)được,nósẽvứtđồngxuđi.Nếubạnlặplạihànhđộngnàyvàilầnnữa,cóthểnósẽbắtđầunémcácđồngxuvàobạn,vànémrấtmạnh.

VìvậyChenvàcácđồngnghiệpđưachoconkhỉmộtđồngxuvàchonóthấymộtmónthứcăn.Mỗikhiconkhỉđưađồngxulạichonhànghiêncứu,nóđượcnhận thứcănđó.Phảimất rấtnhiều tháng, songcuốicùng lũkhỉcũnghọcđượcrằngcácđồngxucóthểmuađượcnhữngthứcăn.

Hóaramỗiconkhỉlạiyêuthíchmộtloạithứcănkhácnhau.Mộtconkhỉcóthểđượcchomườihaiđồngxuđặttrênmộtcáikhay–giớihạnngânsáchcủanó–rồiđượcnhànghiêncứunàymờimuathạchJell-Ovànhànghiên

cứu khác mời mua táo cắt miếng. Con khỉ sẽ đưa các đồng xu cho nhànghiêncứunàogiữthứthứcănnóthích,đổilại,nhànghiêncứusẽtraochonómónhàng.

BấygiờChenmớiđưasốcgiácảvàsốc thunhậpvàonềnkinh tếcủabầykhỉ.GiảsửthứcănyêuthíchcủaFelixlàJell-O,vànóvẫnquennhậnđượcbaviênthạchJell-Okhiđưamộtđồngxu.Liệunósẽphảnứngrasaonếuđộtnhiênmộtđồngxuchỉmuađượchaiviênthạchthôi?

TrướcsựngạcnhiêncủaChen,Felixvànhữngconkhỉkhácphảnứngrấtlý trí.Khigiá cả củamột loại thứcănnhấtđịnhgia tăng, chúngmua loạithứcănđóíthơn,vàkhigiágiảm,chúngmuanhiềuthêm.Quyluậtcănbảnnhấtcủakinh tếhọc– rằngđườngcầudốcxuống–đúngvớicảngườivàkhỉ.

Sau khi đã chứng kiến hành vi lý trí của chúng rồi, Chen muốn thửnghiệmhànhviphilýtrícủalũkhỉ.Anhthiếtkếhaitròcờbạc.Trongtròthứnhất, anhđưachoconkhỉnhìnmộtquảnhovà, tùy theomặtnàocủađồngxungửalên,conkhỉchỉđượcmộtquảnhođóhoặccóthểđượcthêmmộtquảnhonữa.Trongtròchơithứhai,anhchỉchoconkhỉhaiquảnhotừđầu,nhưngnếuđồngxukhôngngửaởmặtcólợichoconkhỉ,thìnhànghiêncứulạilấyđimộtquảnhovàconkhỉchỉđượccómộtquả.

Trongcảhaitrườnghợp,tínhtrungbìnhconkhỉnhậnđượcsốquảnhonhư nhau. Nhưng trò đánh bạc thứ nhất được xây dựng với tư cách mộtkhoảnlờitiềmtàng,trongkhitròthứhailạiđượcxâydựngvớitưcáchmộtkhoảnlỗtiềmtàng.

Vậybầykhỉmũphảnứngrasao?

Khiđãbiếtngaytừđầulàlũkhỉkhôngthôngminhlắm,hẳnbạnsẽchorằngbấtcứchiếnlượccờbạcnàocũngvượtquákhảnăngcủachúng.Trongtrườnghợpđó,bạncóthểsẽnghĩrằngchúngsẽthíchnhànghiêncứubanđầuđưarachochúnghaiquảnhothayvìmột.Nhưngđiềuhoàntoànngượclạiđãxảyra!Khilũkhỉnhậnrarằngnhànghiêncứucóhaiquảnhođôikhigiữlạimộtquảcònnhànghiêncứucómộtquảnhođôikhichothêmmộtquảnữa,lũkhỉtỏrayêuthíchnhànghiêncứucómộtquảnhohơnhẳn.Mộtconkhỉcólýtrícólẽsẽkhôngthèmquantâm,songnhữngconkhỉphilýtrínàylạiphảichịuđựngcáimàcácnhàtâmlýhọcgọilà“áccảmđốivớimấtmát.”Chúngcưxửnhưthểcảmgiáckhổsởdomấtmộtquảnhocònlớnhơnniềmvuicóđượcthêmmộtquảnho.

Đếnthờiđiểmnày,lũkhỉđãtỏralýtríngangvớiconngườitrongcáchthức sửdụng tiềnbạc.Nhưngchắc chắn thí nghiệmcuối cùngnày sẽ cho

thấykhoảngcáchkhổnglồgiữangườivàkhỉ.

Cókhông?

Thực tế lànhững thínghiệmtương tự thựchiệnvớiconngười–vídụnhưcácnhânviêngiaodịchtàichínhlàmcôngănlươngchẳnghạn–đãpháthiệnrarằngconngườicũngđưaranhữngkiểuquyếtđịnhphilýtríynhưvậyvớitầnsuấtgầnnhưtrùngkhớp.Chenchobiết,cácdữliệuthuđượctừkhỉmũ“khiếnchúnggiốnghệtvớihầuhếtcácnhàđầutưchứngkhoánvềmặtthốngkê.”

Nhưvậysựtươngđồnggiữaloàingườivàbầykhỉnãobé,chỉbiếtthứcănvàgiaophốikiavẫncònnguyênvẹn.Vàsauđó,nhưthểChencòncầnthêmbằngchứngkhácchứngminhchonhữngđiểmtươngđồngnày,sựkiệnkỳquặcnhấtđãxảyratrongphòngthínghiệm.

Felixchuivàophòngkiểmtra,nhưnóvẫnlàmkhôngbiếtbaonhiêulầntrướcđó,nhưnghômđó,vìnhữnglýdoChenkhôngtàinàohiểunổi,Felixkhônggommườihaiđồngxuvàokhayvàdùngchúngđểmuathứcăn.Thayvàođó,nóhấtcảkhaytiềnxuvàolồnglớnrồinhanhchântrốnkhỏiphòngkiểm travàđuổi theomấyđồngxu -mộtvụcướpnhàbăngnối tiếpbằngmộtphavượtngục.

Mộtcuộchỗnloạnkinhkhủngbùnglêntrongchuồnglớn,vớimườihaiđồngxuvươngvãitrênmặtđấtvàbảyconkhỉđuổitheogiànhgiậtchúng.KhiChenvàcácnhànghiêncứukhácchuivàochuồngđểthulạicácđồngxu,bọnkhỉnhấtquyếtkhôngchịunhảra.Dùgìthìchúngcũngđãbiếtrằngnhữngđồngxuđócógiátrịmà.Vìvậymọingườiđànhphảiviệnđếncáchhốilộlũkhỉbằngthứcăn.Sựviệcnàydạylũkhỉthêmmộtbàihọcđánggiákhác:phạmtộicócáigiácủanó.

Sauđó,ngoàisựmongđợicủamình,Chenđượcchứngkiếnmộtsựviệchếtsứcđángchúý.Mộtconkhỉ,thayvìđưađồngxucủanóchongườiđểđổilấymộtquảnhohaymộtmiếngtáo,đãlạigầnmộtconkhỉkhácvàđưađồngxuđóchoconnày.TrướcđâyChenđãthựchiệnmộtnghiêncứu,trongđóhọkhámphá rakhỉcũngcó lòngvị tha.Liệu rằngcóphảianh lạivừađượcchứngkiếnmộtcửchỉvịthatựphátcủaloàikhỉhaykhông?

Rõrànglàkhông.Sauvàigiâyliếmlápchảichuốt-bum!-haiconkhỉđãthựchiệnhànhvigiaophối.

ĐiềuChenthấyhoàntoànkhôngphảilòngvịtha,màlàvídụđầutiênvềmạidâmởloàikhỉtừngđượcghilạitronglịchsửkhoahọc.

Vàrồi,nhưđểchứngtỏlũkhỉđãthôngsuốtkháiniệmtiềntệđếnmức

nào,ngaysaukhiphatìnhtứkếtthúc–nóchỉkéodài8giây;dùgìthìchúngcũngchỉlàkhỉthôimà–conkhỉvừađượcnhậnđồngxulậptứcmangtiềnđếnchỗChenđểmuamấyquảnho.

TìnhtiếtngoàidựđịnhnóitrênkhiếnđầuócChenquaycuồng.Chođếnthờiđiểmnày,cácnhànghiêncứumớichỉ tiếnhànhnhữngthínghiệmrấthạnhẹpvềtiềntrênloàikhỉ,mỗilầnchỉlàmđốivớimộtcon.NếuChencóthểtrựctiếpđưatiềntệvàođờisốngcủanhữngconkhỉthìsao?Nhữngtiềmnăngnghiêncứuhẳnlàvôcùngtận.

ƠnthánhAla,giấcmơcủaChenvềchủnghĩatưbảncủakhỉmũchưabaogiờđượcphêchuẩn.Cácnhàchứctráchđãquansátphòngthínghiệmkhỉ lo ngại rằng giới thiệu tiền cho loài khỉ mũ sẽ gây ra những tổn hạikhôngthểbùđắpnổiđốivớicấutrúcxãhộicủachúng.

Cóthểhọnghĩđúng.

Nếubầykhỉmũtìmđếnmạidâmnhanhđếnthếchỉmộtthờigianngắnsaukhi cómấyđồngxu trong tay, thì thử tưởng tượngxem thếgiới sẽbịthốngtrịbởinhữngsátthủkhỉvàphầntửkhủngbốkhỉ,vớinhữngconkhỉgâyônhiễmgópphầnlàmtìnhtrạngấmlêntoàncầuthêmtrầmtrọngvàcácbácsĩkhỉquênkhôngrửa tay...nhanhđếnmứcnào.Các thếhệkhỉ tươnglai,dĩnhiên,sẽxuấthiệnvàgiảiquyếtnhữngvấnđềtrên.Nhưngsẽluôncógiảiphápnàođó–vínhưtháiđộcươngquyếtcủabầykhỉkhăngkhăngbắttấtcảlũkhỉconphảingồighếantoànkhiđixechẳnghạn...

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com